"'~ tr-_,il ı.i..>.:; r~'!.ı.,;

Transkript

1 ı. lf"'\j..i.;.ı_ra)i '-ılfj.._?- \.ı:jj j:.laı u)\;\..; J;\11 "'ıj~i.;.1!~..r'j.'jijji (\..'il Jljf.:/ l_.c!) ~ ~ ı;_,.,.;.l.ı..,.. Ji.:ıl ~- JL.jl ifp.)>.r.--ji 4-ıJ/-.şii Jl}~l.:ıl,. ~.:ı.,.,_.&:ll JU;.:ı '-:,Wll... ; ;... J ~ı J; ( 0[ U._,...:..-~ "J.}:ll" fr"'. 0\S' ı;.ill.r=ı-ji.j"j "Jı;L:!ı" ~.:ıl Jl ö)..:.)'ll;..t. t;;;_,.a31.:/).<.l)'.ı.llu-~ ;_,...k:ll..-:-~ J~ C/J '~J".Ii <:...J-1 ~d)'>..,_...:s'"i <$ _?:. t'rp V"" Ö>l..<- ~L..aı L..) Uı:"L...;.,. 'il _,..:.ll; v->;;.ş-ll JI_,.J~I ~ ~.:.ıf u.:f..>.j.._.-1.,-j <S;.r. L.. ji_,.j~i.1..:/.~1 J (:!}:ll y5.j ö}b t:...ı.?-._._t..j.ı.:ı.r-.r~' e).:rr..,.ju. <,/ı V! J;.r ( L(:_ 'il.:r..)l..k '<..I"LJI V! ;_rp yol-lll ~,._;_,_ll JL..ö...:..,.....;,~.:; ul..i... ~.a..!..o.ı..-1 c;.ı.jı.r'\11,.:ı1_,.ill ~ r-f!jlj. (rji;..jı_;:;._..h> r-"l:.u\...lj""'~l/ : ~ l.f.~.,;...ı.:r-ı.ill ;1...12;i..:...J;.:ıl J_,U >}-~..,r'j,".j.ı);..,...,)l:lı r.r.lı o);~>. :yi<?'-.:r (_;ıı )'.r- cı! J\ ~.:;-5J.J_r..:lı u_,..,;/- öıl....-:-1;:...-.:; ı_,; \S'.:ıi.ı...ı J;\.:.14 (.ş-ll "J;L:"...ıs::ı '--='-" '-''-~ ı;!~)' J; Ö;~ ~...,,) )~ı/' Jı ~ J\ QyO.l.i.ı...ı.:f.; ~,.;, l.,.aj! ( p.:;.)\.ö;'jl : ( uı..\ll J)b. ır)..,.,. ).;..ıo-ji ' r' ' ' rv.,; _,.ı.a, r.ı...;ı-ı.,..ı.,ıı.,;ı.- "'~ tr-_,il ı.i..>.:; r~'!.ı.,; : rıj.aı - \ u! ~ı.:r..w.:ı ~.:ıır'-" d.!)._j;.~ıı..u..t.; _.'-""1 c.ş.ill.:ıırjı tr" )ı..,_ı;.:;.r-=-ı.,.. ı.:...a.ı ui_,:.jı ı.i.,. j:ii-_,... 1;.ı.,.. u _,.a....:.-,ı -.ı~!'' ws- ;. ö.,l~l ; ) ol; r ~ V' ~,"._Y-;l.;''...ı5"..!.)J..iS'_, ı01_,...all if ~..ıj.i.j ö.>i.p <Şi l..,ı.,z ı;.r-jj ~1)1 c:ı_raii.i..:.-~~.l..wı ~J,._,ı.._ u _,...dı ı.j>-; o...,...:..ıı \:..::...4 _ <cp)l,ll.;o-l-wl ww. JL...J."J.}:lı" ~ J;.. ~,.. ~ j...o.z ıj..,.,._,..._,ıı..:-'ı''ı'.ı.jı;.ı...l.all <rp c~ "J}...:Iı".:ıl ı.;... 'ı'~.s.r-~4}- Jı5JI J..uw...-:-1.,..1 ıj J.>"' J.:ıl_;Jı ı.;..ob _,--All..;w..) ı..:..o'l'l..ı..j ıj.l...j-...jı...ı.)- J')l...$ V""- u _ra)i).)',_ll.:r-ı.ı.ll J')L,...l:.P.J.i, t:.;{ ~.<.,;1_;!1..,_..)1,;.!1; 0;--! L,l)'> l_r.-:f (<$>)l.,ll _,...:..J-lf"'lJ-1 <c.ş~i e;-l:!i ıoijwi (.l.i J; la-~ "JuWI" J ".,r.--a:ji" ~ -JJl.l }.. _,-ilik-\,-;... ~4 4'-' J>.kl.,i) ~.:r Jı..,.,. cr Y' "~ı".:ıl vl-i._,ı....!jj;;,ı..,.. w Ll)'->.kl,:.:-1.1--" "J}..:!I".:ıl~<) o> _,...&ll..:-l.-isji ~ls) ;:ı>"\; J tt-iz J ;1...,;.1 ; J.i-.:/ ~ Le. ~I,;JI c:-\:ll u.r<jı ı).;.,r---ll.v _,Aı \....fj.(.1 jl>. J ö) L.:...\ J ı:ı ;_,..Alı ıj..j;..;,.- ll...,..; JJ ~~.,... ö->lpi ~~.w. ı) v-:3 JOURNAL OF ISLAMI C RESEAROI VOL: 9, NO: 1 2, 4, 1996

2 2.J...Aı,.l:i.;l-tl.rJI ~1 _,>:.ill JS' _,:1.1 ~.:r!..lı <l;.ıji Jl_r--p~l _,_{Alı._r::; ~1; u_rui ~ <)..:,..;LS' 0! IL 0~ uf ~~ <.;--',.ş-ll ~1.J...i )1 ıpln; ~} <ı$~ 1; (J"'"l,...JI 0'!1 ~1 <) ~ ış..ill ~~ i.j'1.ı.ı "...L;_r...:ll" U'l> JL.all <) ;&.J 'ı.i!..ı.ll; ı.f,.;.ıj ı u $. ".,.,, ~-,..ili ~ ı."ı. l:ıı". J ~_po-- L- <.T'""'ı.f / <.J').y..,.-,)' ı_..ıı..p Jl.ıJI ~ı r.:>~ "~1" ~ J~'ill..i..A,~( ~.f.j; JL;;.:; ~ ws:.ı.,,_.ıı ~ "jı;l:ıı ~ J...«.:;,,; t "~" WS' 0i.?..il4 _.ı.ıj...ı.:r; ı$ _,Allı J;l.ı..:lı j-si "Jı);" WS'..:..>> ;J L.:..ı,;-~>-ı.J ö/ ts,;-...ıs" ut_,ajı J-J..:Ju. ı,>..ill -.;T_,ilı ~ı li..l-.1 i;ı_,...:.>1/ ~.:r.:..l-.i;.ıji <) ~ ll \.,.;,} - \..~ v.~.:r _;S"I.ı J} "Jı}.;" <...$ 01 J,..:.; ulu jlj. ";L:.:;'JI ~ ~.,J.li..JL.:..:;I 0L...;.I ~ ut_,.ali _,_..- <) <.,.ı.rji WJI <) _,.:..;:.;..!lla;- "_,_A:)i" WS' 0f Jl üw.'j\ı i..l.."~" WS' -_,A-ll.:r (ı,;-all.:rı/' J.- <ış _,Alli ı...;ı.....ı,.,.. 0)1..:. <0"YI ";,..':' j.ll" ı,ja'.:r ~..ı...- Jl y ja; \....,_JWI <).:şn ı;,u ~ ~.:r,..._.;;<$_,illi rl.li:.llj>:-1> 'ii:-.}..:,.;ls' <>u _r.wi ı$~1 ~l)l.:>_;ll <0WP ~ly.l) Ir v.ijll.(,_,..,;-i".) "~1" ı-'' ~1,)l~.ıJ..,.. r..p (1$>~1.:>T_,..Aii c_,..:..:;~..,.,l.:s" J} t..i...:.>~>_,;..u.;w cr L.. Js...ı.,.ı, ~ ış..ili <t;_.1.ll /...i"'.:,ı ~._,.,1..::) rj ~G." r-' ~ Jll.!.W,._.;T,;JI ~~ c.r!- Jt.; <)...,_. :wu cr-ltı <-ıl yi~ rj ".:>!_,All ı,>l Jı}; if.:>ı.,.,ll "... JW.J_; jı),;" ~,j.,-ji ~.)o.r--ji.j_,.&ı \...:>i..!.).},;, ~)1..:..) t;;j.r-p._.;lill ~~\!.c. w} 01 J "Jı).dı" J ~ı c.rj' ı..,ı...ı.,wıı.....jwı.:;;,.w;.:; c:r- r%,.ı ~ 1>.ı JU <f.ui..._,_o;.y'.;{..!.).!;,.ıs' jı t;..ill.j.j')\j.i ~ liu..;k;ı~ ~i~, Cr.! ul;.ıı " :..!,U.JS" ~1 c_\..>.j.i >.J...:.ı.r"J ~.:,ı'j Jl.i ı.f..ill.y'j.' "J~ )1 "! ~,._,.} Jı:..,.:>l_;li 0~.:>1_,Al4 1'"*"'\? '1" : c_)y.i t:. " W4 ı--+"' L...:JUJI.:ı,..oıı> t;p-lo.l!.r.? lr! ~ >;y. ı...,; J.:r V ~'Ji cr<) ~\:.ll~ if (t;>)iji C"l.:ll ı.f~l ".. h- ~}.i <).:,ı..ilı" if J.,.&ı.:r.!lı.:... <>'r JT ;r oj o;~ij r c_)_,.:.li ı-" >~1,){ <ı~l,)~ v...ill ul~ı.:r «ıl.!.:.\1 J.}; Jl.:ı;.w...tı ~~~ı.,.; _,.,ı-ı 4-::l'J> <.1"-'ı Jıı ';ll ~.)!; ~ '1 <.ıl.!..:ii.:ı'y '-:.:.ili J.ı.;;...,~.,.,.)...ı..ı ı...,; ö.ıl.p "ı 'li.ı.. u! ~ ~ I.:.W;.ı.P.ili <ı~l ~~...;_,..Jı.J.:..ı...Li.'ll.:r v._,-;.lı V'!!~ Ji..L>..ıY..J.J)i..:-L~..ı,.,.. Jı.~'-"\.:...cr.> 4lt};..ı,.,.. '1...!.l.l.JS" 4:i Jt..,.;'ll J.>..\..U.:r t..u J ;r- r t.. ep~ c.l.:i '1 \:l.j J <?rj-i J_,~ı.:ı_,.All.:ri.~,.o-U:li J~ı ; u~yl.:ıı ~ )~._r-,._,ıl.:lı.:ı_,_,.alı <)u_, ~ı _,...ı.j-"'j.u_,..dı.) u_;:.1ı; ~i ç_.ı'y-'...,... a... J! ~ "tıj;!.l' I.S.r--' ~._,...:.ıı _,..>:.Jı} ~ t;..ill tı ')'.:ı _;lı j.}; 1 W..1.f..-!- <Ş..ili.:ı _;ll..._.;;.y' <i,rwi J <.,A-.LAll <Pt,...ll ~;.., t.,ji ü')\j.l U y <) <...1!t <,;-ji U J.ıJi ıj::ı.i..wi ~.)S" r"j, ;_,..LAJı ~ t.._;u.l.ı.:...i.ş)l ~1 ü;.ıji ~L; oj ':}..u ($"'"'1:-JI.ıL...:.i~l ~..G.:ıLS..;..ili.:ı_,All _,..,i.j..s.: ~ c!l}j.i; J-} {:j;i;: c;_..iji h'".;y. J..S: )i;l',..,...\.j.ı _;J,.ı '( 1 'V' t J.,; #,...;. ;Wı }> 'l"""'.r.l ~. ı ı v"..!.llis"; t' - tav".p...:...ı..s., r.;.;ı,.;ıı;ıı c.şt Jı;\; V".:ılJI c-ı.., c;#'. 1 'V <v>w ;,ı ( 1 'V\,; /'\All,...;, ywı )>!su. Ml ARI\ŞTIR\IAIAR Cll.T: 9, SA YI: 1 2 H, 1996

3 .:r-<..ı_ c,ş.ill y. ı.rl->- ~1!.U J. c:_./,~1 C: <..:.\.i;.j ",WJ.I ıj Jy..ı.ll.:r ~t...ıı ır- J}JI J.-.,h-1 J.) l.r' ~.:ıl ) ~ J>) C$1': ~ c,fl._;ı.ı...dl J_,; vl:.,. 'v~}:ll ~ ( JI_,...Ji...r"'J,"~l.,ı.;ıl_,.All cj c.j.; ~~~~,Lt:- C$1 ; J.;l.:ıı ı.) ~ ~...;~.;.--.:;..!lj..is' L.P~,...;.;~...,)IJ ~ı ; r~ öl;-v ;..ı...ilı 8 ( ;.U..1 1.U JJ (.rp ~.:.ıi ~':J \t...ıj J.):lı ;.,!~) J;L:::;._..s:ı...:..~~ ~ey~.rı~.. :.A.ll.i:l1 ö.r"l> ~) ~.,.')4....'~1 ':J,.ı...:ıı.!D~.:ılS.:ıı; J.}:lı..:..~..,..,u:;; r:>l':jı ~j;" ~..._,u.._; ;.:ıl ~ c,ş.il1 ;)i.:.\1 Ö-1.>-) ~ i;l4ı>- Jt,...- ıj t..._? 1_rf!..\...;.._,...,l; ı,.s'')l.~ I "t LJI r-+.> J--).:rı.il1 p-..al1 <Alı.1ı IIJ' Jr-<$!,._,...; V.:,)..r' ~)IS')~)~~.:r.,.ı ü~ ) 1 >.J...A:i ı...:...j;--)1 (::"'._;j1_,:l1 ü!yl r"l.:r oı.ı ",)!;l.:ı1" ~),y.._..ı;)..ı...ı ~ J.- J~I.u:?..r' Jl_,.All ~~,J/il c:-)ı..l.- Jl ~.>L...ll ~~ ;_,ıa,ıı.;ı; J.):lı Jl )i;ll.!.ll.> (t...ıj r-l-1' Jüll ı.) ü~~~ ı ;,115:..:.1 J.;i.:lı.:ıl (ı~~ - '1' ~~.) ~~.:r J;~l J-::1:-1 ı.rl->-i,;r <:ll tr!\... ı..~ıl Wtı ~?L:-) ı? 4=&.:... J ~ı J.i:ı - <ıb...ll J:-. -.;...,!}>-LS /~1 ~ (; tı_,..:ll J~ l.r' 4ı y~.:ıl.la:s'ı <..:... ~ ; "J.)-.:!1" ~ lı...r" 1~.:ı(.:t-.r"WI 1.r"'-yo-L>- c,ş.ill " WI"ı.u ;_}.,;..ı.;~ ı-.li ~l.ı c,.s-ıl u-ı._..lp ot.,.. ı....r~l.:ıls J..J..;l:ll; ~~ ~ Y;L...;..:!I yt.s:..) J\ ~ c,ş.ill " y)l J~l" if>..,_lu..:ıi ;.;> C$..uı,..,_ıu.. c.fl.:~- ~.,.~; ı,ç~,...-; -"' &,,w..:ıl;...;..._.,.).?j -~4 ;;_rll.:r -4':1 "J.;l.:ıı"....ş-)1 - lt '"". ~..L.- \....:ılj '<-':} ti..ji <.- Wl c-- ır---.:r.. ı..f"""' ) U},.. c,ş.iji_r~l.y'j."j.;l.:ıl" ~ ~ "_,...:ıı c,ş..ui c..rji ll.. ~ ':J{ Jj J ~ ~...,i )... a.:>'-4 ~ _,.:.. )\...;::.; t\;.ı1.i..:.-~1 ıj ;,l~! W.:ıl h! J! ol...ıj!~~!;...;wl ıj J.;l:ll ~t/,,:ıi_,.;.ji.j ";,lı.s:...:,!" L-15' J\ U.> fi J1_;-l11.U ~1_,.öl1 ül..i_rll J~ ıj <!.*-!fo ':J WS' ı...;;~ </'J ~ LA,...J> ':J'w;.:ıtS.:.>!; '(..r# )1.J.ı.ı..:. ':J~ ;-4 c,ş.ill ol L-~11~) ;1,..&.~1 ~.J.}-L.. ':J...,r ö).,,;... ':J\ JLJ.: b ;.ı_.:... If:,,j\_,.b~l <)L...;':JI...,_,...,;.,L...l..ill cı_,...tyl v-- L,IL,.:. }.,.&.~'~u J..-L... ':J ~ 0~,?J.uw!.:; Uii..LII..:...\...I_rlll.r'J,-.ı,_._); W>:#ı ıj <...ıjlai.l...illl JI_,Jl <J~, ~ t-"'1)1 u;uli.y' lu ~ ~ ıj.ji_,j':ii..!.u.:l_r>wi ~~ ~~ ~J,..,_JWI L;.il,..-,:r ~ j,:r c_; W JI_,J)U Jl..\:ıl _r>wi.rh-l'. \... c,ş_;.ui; ıj_,...ll JSJI u_,; ıj "y~l ~.:ryllj-1.:~- _,...Jıw b.:.>_,..l..ll j:l.-; J..rJI _r>p ı.).y;,'"\ii; ~ü/ JW r-i' Lrjl_,_,l..ı ( ; ı_,..,... T.:rı.ili" J w.ı_,;.j ~ı ı?-',:r <JL,.-ll \..U..:;.!l ~~._;~ J;--)1 r-a-...? '. "~..!.U..iS'.:ı1_,..oıı.:; '-'-!':J.:.ıL..AJ ~<i!->;; l...r.l~ ~l l...i.ab.' "~~.!l_rjl.:ıl.1ı~.!l_,.:...;'j.şıl.ı" :ı4:- lh:-ı ı.r'l._,..,ı.:ı l_,.all c...r-.:ıl i.>}' ;.J.ı.:ı _,..L-ll.)..,_lU. c,.s-~1.:r-1 J... c,ş.ill y. J.;l:ll ;.,l~'j.!lij>'ji ı..ı...; j:}...:ll" J "J.;l.:ıl" ~;V. Jl u':j;.j':ji,:r ı.rl..,p.;r.l ;~.n: -.~ı (A ~.ı)._,... ;.Jr'.AY: <,~1 '(' ~.J) "r~.ü'!/1' ;.J_, ı-: <.~ı ı(l"\ ~.ı) '.:ıwi'.ır-' JOURNAL OF ISLAMlC RESEARCH VOL: 9, NO: , 1996

4 4 I)U.:.r.--...Wl J_,...,i l..j.p Y,:... ~ ~1 y\5:.:.'j1 ı/'j L...l.P.;LS 1:>!;.u.,...; J cfli)l )15:.; C:._,.-~\ ôy.\:..ı r~;..,...ıı._,..~" : i.l_,.a.r.r-p.\5:.:.' ı_,ı-..u J.,...~ı..,...r"""' <r-'; ~ >.ıs.ü "..ıw.ıı r ~" ır ı _,ı.-;..ıw.ıı _,;.u- jj~ ( ı?# JJ-ıı.ı....:ıu ı.rl,ail ö.ıs.li...,_.jı.;1_,...all -.:-41 ı.rl- ır yi J!l.şll cfl_,.:.ll J (IS:.-)!1..;..41..ıs- J-Wl4~ w. )15:.; J cfli )1 _,:ı..; ~ J:li.K. L,.1..iP <-yy '-!\.,.;._....'~\..;..;\S:; 'LJ"~ I ö;..ı; 'jl ~~ J_r...J.I J-WI \.w--ij ttş..l...:l l Ö_r"\l> tö_r"i,\;ji ~,~_,AJJ..;..;U::.,;~ı r-t' <S.f'--'.rJ'.r'"1 ı.s.f'--' ~.:ı!j ı;_,..jll..s.r-j.i ~.L;_,J J ı.ı;.., ~yy j.:llı -.:ıt...:.-1 :ıl>-- ~_,J U_,.ü..r'J- "jl.w' u_,.&.. ıj J_.;:...ll..ı...J o>l...:&-1.;ls J.J..-."'11 J ~1 0!! _r"\.wi if;ı...:ll y\5:.:.'f -.J.AWI J;..,_;Wl..rY - ı.rl,all J; y..;..jı -.:ıt...:.-1.j ı.rl.:i.rtl...,.; J.S' ır, ;..ı...u <:.i.! U<-.:; Jl.k...il IS1 A J; \!ı J.'.:r.,-)..ı.ll ~;~ W" Uı~..rY ':1 WU< ~ c.r.:ıw'jij (Wl;..._,. ır 1lı 1 0!! ı.ı... WWI ı.ry "J..Wi" J "..~.,>-_rll" \1'.rı-<i ~1...,_:. ;J.I,..A)I.:;...1 IS/( ı.rl...i _,... J..w..!ı" ~,<i J_,.il <...;l..ı ~,~.,.- ı.rl..{ w J.' '";L..:;':/1" yl:s' <J..1.~1 Jft W"..1.,>-_,:ll."JJ;Jı yt,-i" u..:ıi;j! ip ıj 0\Z'fl:.)-;r-3: )iıl i..ı-_,)(.:.-i..-1;> p /',.,..._,.ıı j.w : <i.j.l.j,i.ı.,l#- J.J. : )";1 1 ıj<}..:ll ıj u ;:J.ı e+"" J.a:< l.j J ( ' '"' ıl.ı. ~ )P, ıt,;,_,.ji.:ıt.,..ojı ıj ju1 :._.;.; ıj ;...1;>,~1 <J.)Uı.\.i.';ll : t:.:...ly _,ı;;ı A ışi "JL>.)I<..; ~li[.)._;.1..:;':1 ~l.ş-'> 0!!".:ı1.}JI (.r' --A:':I; >4-- ı_,..(.ri 6:1 '"".:,... ':1 "J.}:ll".:ı( J)....,...1.,-lı ~)l.:ll U._,.,;..r 0~.;i~ ı.:r.-ı_r.j.i..,...lj.ı.) ~1)1 ~.})1 ~.:1-/i.:J.I LfJ r"j.s v':i':i.j...ı IY-)1.;.U 0!! ->)I.J.I~ t?~lj.i J.,.-!-W.:r-?t:ı.ı ':ly. r"j.s" v':l':l~.:ı;.ı$:ı._,..;"iq w- Lo..ı.ilı J "J_,..,Alı ı;t,.ıı.:r.-ı rr-)' J;L.ilı ~;,..:..~... H ı.rw..:-i>y:.,.i ı_,...,ı,!j... h J J.J..:ll JU;,j "r y..üi <,>!_,..ll" t?i)l" ô)l.> J-'-1.> u.w..l.) L.ll J.o>l 4A.i.}')>ır ~' r" U~>- "J_,... ı;!/...,~,~~ 'i~ı "r.r.lll r-"!1.:r-' ~ J ~ v.'... ~>-.:r-/8.1 ~ l) _r:;ij.:.r.--j... ~1..:-)lı}...:ll.) ô ;L...all fr"u:ll ır..;..l_,ı.i...:ll,u_rll vlr-ü ~ 'jl ~\...; 1;~ d <>;.J...ı.r. C.r' _r-.l...:ll (:"',y)i.,jı c...,.il c.j p ) 1 _,...;.; J\ v J~ c.r ~':i'...:..ılk.c.cl...-l' r.ıs.;,~ı?)''..,"j":ft.;. <...,l.ll vi o \..,:i)\)..:...i)\)1 C.r'.).vW..I; " j.o>i ~l..r. - ö.j"ul4 ~1 ı,~l,ll ~...,_ı, - y\.::s:.u ô;~l ~..l...j I_)-1..,.IJ>...;Li,)...ü J ~\ ~1..:r.l ~ y J ~..;--U.\ı c.;?).j-".j - u W, ı J ~~ J;-i 0!! <}}:lı J~ ':ll J ı.s.r'"(... C.r' <...l_rll \Jıı) ~ır- <,S"')J!-'ıl ~.) ~ v.' ır r..ut e;lj4 Y'J ~'.:r-1; ı??jı ır r..uı ~):ll JJ~I ~.:ı!.}:.r.(.~\...;)1 ~ J..! J.o~ j,...>li:ll c) Jy..ı.ll 0J>J ıf-''ji ~.j J)b<.':/II.U lr' c7 4\L.:.t r1 ır;.:ı1.)jı J.}; t:p\j 01 J_,.;Jı ~.u _,ı..:...:;...,...:ıı.. :.A.,: C"' J;~ı J.s-)-4 öl,.j-1.,:ı..; i " ~r.r.ı. ıt_r). J1,,u_rJ.ı..= >_,.ll ıj J\..a::.':ll: (01..!<> 0! J.J..;tr-i")~ ~ı.,,i)..lol.).ı' < \ \OV '~.Jk' o<...,..(jy'\5:.' ;..,ı.ll '(..J"< :.;,;). tf$jj.ji) <}._)s>. \t- 'r:v" J.JUı.)-'< J ıj J<JU)'ı.) ~ ) J<;-=t Jll...i.>- ır...:.l.!sji V ~.:r...ı..j-<-j 'Jip'tl.;;-...:.~ o.;...;,; l.j...:.ı...;;'tl"...!...1.,; ( \, '' (\".ı. ~~ v't,l ~ ~.fjj. <$,..5..-';11 ISLAM! ARAŞTIRMALAR ClLT, 9. SAYI : l-2+<1, 1996

5 ~- 5 wıwı...,-y- J#l'._,-~.:Alı J;... ~}:ıı..,...,./.:; <.~_;:.lı LA;;_,...; W"'._...;T_;Jl ~~ ~.j..,...,./.!..ll.is"..j ~-.Joli..ı...ı U;\;.:;... Jl "~Wl; pı" <.,!1:: Jy..,.,. i/ u U\!..~; y'11.la Jlp~l Jı}:!ll.i.A Jıl.V ~ ~.)-\._.,.14.4AA}ı ~,"..;.,LA.all"..;..\ıT ı-'._,ı,..;!kı ~ ~ ~.!..lj; c: 0);V: ı-+-'-'..;_,..lı J;.ı_,:.. )ll..!j..1; Jl'~ _p t)rl' ~ı 4.!1 ~ ~~ ~wı.r..i...a'-i Jl J w~:>-1 ~~ ~..!.Uı.. Jl...,...;; J' U>l,..oolı ) '-'l..:...;..}_. ~\ ô;l.,.ji I,F"'..!J..1; <ls_,...( 1;1:>-( j.: ~1; J )~ 'r-"))l" ıı.. l;.. y.? JL,.. ~\.r ;j::;., U;l..cl\ ô;~l.ı,. ')i,lj w (;)."~ <:.P ~.ıj..i; J_,..,;. ;-'--:! t...,;.b-! 41-4 t Jl;- <,f'"j..,.'fl }:&lı.h~ j}.) tr'.rsij; ~...<..ili ~ ö ;1~ 4'i t;..u..) - ı..;_,..., )\..o i; 0~ 0i.l..?~...;, ).r"' _,_..ı... 0i J}ll.s.r-11 : <S.J'--'..!.Ll; if <.IL.- JS'.j.Y' J,JL,ıl-4 } j.ij4 ) ~\ı \S" ;..ı... ~ır J~.r" W.~ı J# 0~ '1 v~l.l.l ~ - ~1 4. ~~.şll.joi_,p~i.b-i...,s:ji J- ~ ~ <Şy.J._,.h... " l_r..-~1".:ıl JWI.s_,:.-11;.l.ô;_rv 0~.u..ı <) UJ..ı.r".ş?..i Jl,..- J~ (/ ~ ı cl'j> ~..;ı.,..._,... ~,..ı.../~ı.u..ı.j L-A ı..; '+"ı-ı ı.._,._;~~~ 0\ J_,.;JU..!.LJ;.._,lP J.~'YI.U.I ~--,.?_;li~~.r-"' <Ş.iJI,~1 (_rta!.\ J;~ J_,..i.j-!.r"' ",l_r.-'11".<..,;t_,all ö ;L,..l\ı...J ü')\; ~ ; <,>.,..UI Jl.ill _,..:.1.,11 J}..UI (::" U>.ı.ı.._;(~..i! ~.u..ı".j'._,;..;l.:.:ll (/..:.Jl:!l.s_,:.-11 J.-.i.r" ~if,,1_,:..~1.:/' ~.b- ~T_,All v\..ı'/ 1.:ıl 0y Li..~.i.o y,4a-ö)l Jl_,>l i/ ~U\ i;~l Jbl <Ş.iJI.;)l!lı y.;lö,ı\01.!1..:.~;,w.ı~ ~).;,;.i J.;L:ıı HJ (J J.J'V.ı_,:-'JI).,.._.,,) y.)-1 <l'j..ui j..f. ~ '-:...'1). J U _;:.ll ~ if,4aaji; ~.ıj..i J'! J_,.&J..b...ü ~) -~ _,...:. Jı...; \.:..tı ı.r:l ö.;p..,.,~.,-ı ~"))..ı:...l.:r-' ı... rp u ;.;-<:ı ljls' 4ü)ı ; <!.-ı.u.. ı J-.o-i.:ı ı J _,.Alı tr' r-1".>~ 0i ~;,~1_;11 ~~ J r.. i ıj Jrll..;.-dl,u_ra.:ı.ı v-- r".>ı'j v-- _;Si~ t ü...')li.ll J.ı _;:.lı.::ı~ ;i <...-;.)> vi;~.::ı_,_.. A.;r..iJI ~J-'" ı:r' ~ı.....!lj.is"; c_)i...j..i e:-j> \.ij JU_,P._,-L-1 ~r"..u.j r-+"""' ~ \""' ;)> w> J r-f'l:>-.;r I:Ji.P.:r:JI ı.;~.>;..rt--11.l..j.., J.r--<~.:ıLS' l..c:.ı.; -~.)1 J ;.;"" )1 J ~ı.ı 'flı \..4-'1 yl,--ı (~'Yı J c:_ı.,.:..:!l -=...\.ı 1 J IJ; ıj \?..ı,..:ll..wl J _,..,ı. ö_,-:.t.).ı tl...j.ı;...,_,ıı il.)-4 \ıw.all.!).1; JL..o;~ ~ ~ '-Y.:ıl.S ;~ <f.ilı._,-~.:.a~ı..::ı! Jl uw.'jiı ıı...ul~ '1..;ılk; ı.f'y ı.kl.-,;.;'y,.,ı.wı ~ )1 ~ ~.ı.,!.\ J--i..:r.ı J::>b:- ~ı..,.,t,-1 if _)i;ll...;,.r""!j.:ı\.ô <y.,..ji; ~~ J <.A...')l.i!l ~ r-"'~..:r.ı;.4aa}ı ; J ~\ J ~ı.s_,:.-.- J; <Ş..ı,..:ll ~.~y. <ıb:..-1.ıl.. <J ~.J)U.'I' J;~..ı.,u ıp r..;~'lı.s_r--1 J-_,...JI ~ ~)1 ~ "J-_,...Jı ~ l!jı.ı_r-..-1 <.:...),f/~ıj d_r--!1 J-6'- <Ş.ilı ~J.:ıı ~ 4.co/'(.) y_;i U_r1l.s..r-ı.;JIJ ~(O t/v) J-_,..11.}; <..>_r.-1 ~(lı( '.r-' ~ J ı.} _rp.!1\..:..o ~) (~) ı.,ı.:ı Jr') "jl..;"._...;..1ı.ıı.-:...1 t/.::ı _,AU..:ı Jut:lı ı.ı.. ıj r" J. ı.f' }J:-1 ~...;_,kljl.rj'j r_s-!-...ı:...s' ~" <.>.iji.1ı ı~ ıj <)_rll d ~;, ~ J-_rJI ~ ~.ı'--' l!j1 uls' 1;1 J.\\11~,,~ı;.c_ı....;oır':lı ~ı--"" dj,.:ı\s:lı li >;J$.,.,1_,-a '<L!..:.: c,pi,i... 'iı ~~ _,...! Jl,),I.LP... Wl: fo1" : V''( \~ii.,.uı,,, j,,.,..j -..,:5...-.:ı~r-_,s:ll J.,P: ~.n - r JOURNAL Of!SLMUC RESEAROi VO'" 9, NO, 1 2 ;H, 1996

6 6 l...,...,s' )L...,.j ~... ~, l.ia J cu;.} <..ı) JIY, ~_.kil ;;r- 1..LS::... ~~~ 4:1s-.r. ~, "jıaı ~~u. uı ~ ly ışpl <!Jl!.!l u _,.ili.:; rl.fll c: ı; _.kil ojwi ij.p J; )I.J o;;_,.al~ yi.,aji ~ J...ı 'l J c~ 0\..i,1 ~'-'ı.} J!lLı ~..;!W' c<ly..ll ;L.ı..> jl ~ (Ş_,_hll _,...w...l.öl.<1'1> <.r.!ll.> c:...:...-..ll <) '=-t,.-11.ı.l.ll c:...;.jı...:ll J~. <.r ~..):.-J Uı~l <5 _r.--.)s-..,ı... ty1 4ü)l 4>1>~ 1..1.,.c;, (Ş _.kil J,,IJ..ô.ı yl...:s" \.::.. J l..ı;... ~~t;)l..lai J~.l; cl... ~l,;}i:ji yl..:5" y.,~.:&-wl il...:.o.l tr' ~! ı...p. ( rlo. 41.ı~ı..,ı; ;d? vıl.:; ı;!;.ı uis'.ı,; J ";l!~ı "'rl-4i" J-+>..;, J ~ı.. ı?- c,ı ~; Jliö? ul ı_,s~.. :-;1...? <.) J,r.ı.ll if-ı..._. ~_..lji ~ (j..üi o,p\; ~.ıj-i I.U uls' t.ıl...l c._,..h; ul ~ '1 ly.s:j\..!.ji ül.~.r" )1 o.ia Uil;... ~ ;...f-f (j_p..-l:ji yl:s" uf;._.,~,;. cji;-jii..i.- i/~..,..l,ajı ~.yl..,all lu...,...,...~ rj:.'~:>~>,~')u. 'i ~.Y' J, <.1 _;:..il.}.; \; C:,j Wl' 1 ~ 'i J _,All..;.,...- W' ~.:r ış;kll y\:s" ul J! öw.'llı ı ı...vl.:lı uıwı ı$"! ~ ~ Jı;{; J- ri:al' J;..,_.;Lt.ll._.r- ı) ~ ~1.:ıi_;JI ( p.))! J; c..~ol>.}.};ll;,e--a:ll.))! 'i ~..,?).~1 Jı}.:ll J...ll.))!,; öls' Jv, <) ~...,...,... >,;-J U jı> u'ji JI;-JI; ~,r-? J - V.. _;.ll ~~ - ~b _...ôll C.,..:..ı ~_,...&:ll ;, ;-y ~~..u. J..ı.-!Y Jl_;:..p'll..;-14 ~.}.}.:lı ~~,,rwj c.;,-!- <./' J; '1_-.ii 4' i t?jj '1 ~ J J-.Allı Jı)..:lı ~ ul.jw.ı J.,:-,); ".:ıi_,.ilı "'rl/" -4.J. uw. </'.şıı - "<l'l..ui" Jl J,... _,11 u 'ı, v. _,...,... ı) ö..~.>-1; d 1..5',~ _;JI <.r <.)IP<..;,.),; ı.ı...,....,._!h:ı -.r-"lj.jt,;ll..,a.:ll <,a\j.- ~ },; - 1;_,...;} t..,.;...,._!h:ı <?...ı.~- _,...ry1 c.~ r-l (J~ ~';) Lı.>lS' J'r'~ ' I.Lı. 'JL:.ll <) U)l.;. JS,; c<l:ıl.;. ~~ JS" J c~.ı.,ll ~,;Lo. J\ J,.AI J! J;rtl <.r o.lpt...:.; <) ~~ J':MI t.'-'<'11 <) GWI...,J.P ~ ~ t;.r--..,_:.l,c-:\; u")-'. <..;.ı.,l l r-+'-' ~~.y.t.) ~~ ('.;P 4!,N,..:ı ı.k.. J...li.~l)l Y! ;~ ~ ı-"( J--.1,; "_ıı---a:j I " y\.j. "J..}..:!I" J..,;, öp l..l..p- olj..i,; t:...ji J-.J..l.:.P,e-lA:ll ~~..._.,.)! <;~\.1-/' vıl y\.:) yo- <J.:-1_,...'/1 ~\t;)~ o>l.j-!.=-1."uı.,.lı L.,w..ö.. ~:.:, "uui L.,.,."._,\...:S" L:...a...ii 1.>1. d'.r-.. c:..,j c:t..." y..}.;l:ll" ~.:ıf i/ )i:ji J..r"'1 J cj-"11 J.}..:ll..,\.:..i.l.-1 w- ~_,_hll ~ 4.15' c._,...:.ll ~._,l.p J ı::uı t;..ui yl,aji YJ c.}.;l.:ıı tr' t.rji l..i.. yl,s- Ji.,..')LJ.".. e- -<:ll" tt-ı "J.;L:ıı" G c;wı ~wı.~.u yl,p ış;.-h)l yl:s" ı:r- 4L.<oAll.!.lli..,.,ı.,;. ul ~ı; L.. _r. " '.r-'ll" <i""' c.a ı;_.klı u!.j-t.:lı,_;...:...; <J'J, ıj L.. r->j v-1.<. ı;.ill r " o~l o;.r <.r y '\ ~~~ ıj l,.jl; r"j ~~)~e::.:r"'rt ~l-ll J! ı.s,:-1 ~ı..,.~.j>}/1 ı..f,..ji._.--lp '.r- ~ 1 <JtS:..;.l _,;; '1 'ı 1 <./' J "~ tr' ~.r;.jl L..J 4-IIJL..:.lı ı.s,...~, ~~\ll Lo_,;; J', ~; <:!~~~ ~L.,.,:.. <?.r.-hl'4:1> r-~' ~~~~,_;,i;'j kb. ::>U... L...,; '.r-'l' 1.:-_,;...IA.I" :J,..ı~ Lo.,ı ıs:...:. 'i ~ _..hji..,_;ı... if J-1-.:ll 1-i.- <i""' ı... \T "t:... L..V. t..ıt:s" ~~ <JtS:..;.!..;- J< ~ u'll ı?- ~_,...:-..- Jı,; ~ "Uh.lı;...,ı.ı...» ~rl'.:; "-)' J-P'rl'" r (...ı! ôjw.~i.:...i,-) '.f'u',j-,ai. c.:ıı.,ji <::"\,.:<i#: )>l " c~ <j>lj.l.ı..iai.:.uis".,ji;ı; c! rı -! la :u" J;ljı _;J,.ı - iat :o/<(~.)~,_ı ~.:;" ;J_,...), ;,.\.ili<~) <..,h-.! Af 1 ' ISıJ.MI ARAŞTIRMAL\RCILT : 9,5AYI: '1,1996

7 7 \J} ~ l..i.a;." ~..,..s::..ı ı;...,.,..~ <ıw..::.. r+'_,...,...,..r" ;L., 4.J _rll <..ı)ij.y=ju-1 <.Ş~~ ~ c.ş)iji -,..]Wl w!.j \.ı...,. L.,..,.,;.l; oı_i. Lo l..i.a; (~\.=.ıs~\ e,~r-:ji J~.:ı 'ı J.<.Ş~ )1 ~ J.;.ş->ı pj.i cr.'..:.-t.<.,lu..); J..L..II L;w..ö Jy- <..ı4-ji <J _)'.} <l_;.:j.i <::' ;_,..w.'jı J-}; <J J L.i.1 c,.ı,_,.. -W,"JW'II ~" ~ 4-;..o..,_).All "-!.rll J ~_,:ll ~ a..dl vi; ':ll ı./'j,..;.,\a..all,;..t,l ~)L, 'il.r<..ji.j "'l..l_,.:ll J r-:ji.u d-t JLA;~\ l..i.a,:fj.ş-ji.,.--1.,-ll J _;-:ll <.\\.,... yi.,.-'ll o..i.a ~~,;r j,j ~ \...;-;,.;r <JI v>i \.. J,-y)L.., 'jl ';;_,.bl.i>" 'll..:..ıl..> i ",._,ıu:yı y,~ _,ı. w ı 0 )..P J.,ı.ı;.,ı Jy.J.ı c.l-.:s'4.r' J! <.Ş>.rı.:ıi if" ;U-1 _,..J.j-1.!.U~.:ıl:..:rJ.y)L.., 'fl..!.ljjj.~\.lll 4-4~.;i ~W-1 )~ \.<: L..:.-~\ ~; <.r-' ~.j.; _,.b,...-j._,w-ı _,.(..;lı,rc ~ ~ tr'.:ıls v';}y,}._j._,:.;... d,b.~ L;...ı. J.~";}~~\ ~1 0~L.c 0 u _;.:J.I C:" r-t'l<;i tr' w ")\h;\,0li...>ji v4 ':1 ;_,..w. 'lı _,.(..;lı ;}:i;...:r ~Jr,.!)> 0-:J..ı}.;..:,..)~..,., ".~:>-_,.:ll";/ ~r-i lt' J-"J - ~.;r.l.:ıl~...\i;\9-1,}ij-1 ~ J.,..WI c:'.rp._..ly " ~.;k ~ - ı.}:j-1 ~1 J.J _,AJI J J_.AA).I ~o.=. JLA;~\ ~/,:fj,"j_,.;.;il "J-WI".:ı;~ '-'--')\All; <J_rll.:ıLS 1 ~1 <S.r-"'1 ö;l,..;.:.ıu.. ~J J-8' J-}.; r-... L..I ~ c.ş.llı J..>'llr ~ c.ş.ll l J..-'11.)"' J_,Ajl ~.:ıl <S.} t,...ç cr.l L;.Lo.J,A:) J_.AA!.I...J:ü j._.l..i ~ "<ı~l J r-<m' ~G ~ ~.!.U.ll ;;,..,:;; (.rö<.._l..i J_;. c.ş.lll.jt_,all ~~ ~.j c.ş.j"'),.i ~ ~ Ji ô;.,...-lr' ~Wl Oi...ı':/ 1 ~ i.j_rji ~\..I...AJ..:,..L...,0...;..t;T "'="" -.:ıt_,.;jı - yt.&ji vl J_,z.ş)l;.:>1_,.-P J-)..:ll.j Oi...ı.;k I_,PL,.. J "..:A.~W.:...r>"j J yt:s::ll ri.:.!" \..._../ ~ L..-y -._,a..wji - <ı~\ ~._,IP ~ L.olll; u _rll <J r-+'<_)i; J~ lt' J c.-"'}' <.Şi,~\ -=.. ;l.,.. J 'o/,.,...ıı yı:.. J c~ }l..:.-!;_,:.-..- ;..ı_p 1;,::,_,_ L.,.~ _,i._.d\:,ll <.Ş~~\ <.Ş _)i:ji 4-,ll.i <J J-):ll.j r-h_)i;.:rk.r ~.:ı; \ J)IJ.I.;rk.r y L... ı---+'_,...,...,...l.:.p ıs.be J ~ \}\,_,...,.) ~ ~~ 4-:JIJI.. :..ll <;':/1.:ıi J')t;l.l 'e:----"1) ja t.. J._,a..WI r \...,~ t lpj,~wl, y J <J_ril ~ J+-ll.;r ;ı....,!.t)jj. ~.,;..:ıt_,aji.j ü ~J <..,l.wi r-"'wi C:",j.-i:; W <l-\.,4- ~1 ı..; _,..ll 1)-..f-.:ıi l...,ajb ;..Y t.. J,pı e--"1}1 ~ ô_r.wi aı_rııı d~.>.ı '-.ı_rj.ll cl~> j,z Jl ~ 'j <.Ş.lll._;ı.. Wl <ıt.;dl ~ 4"-' r"'j ~J u<> _,...;.ll J-yl "jl>!ıl " öl>i j>'-.,~:; Lo;.ö_r.WI ~_l l '-.ı.)i:ji.h,..a.l~ ı./',;.11; J.pı J <ı L;di Cr.! Jül:.:ll ~ <,><~' (";}..S:Jı.:ı,;u ~ J-}..:ll 0.L:.; cr.' 4-"t... ".:ıt~i <.;L!.:.."._,\;5".j. "wl»pll J <.,_r..ll o.h! J-;L..:ll e-1)1 0 _,..;ll) J_y:..J.I c.ş>4 i-l... ':/1 ;L,.J,.I _...,.,..?Wl t_.ro< _.:..S'\11 ~.j.!).1; ;J_rl.l <;.;k (c.ş~')\.,11 _r.wi <c.şpl <>_,..;ll <) "<>T_,..ill j>:...:... J-}>" ~ cr.l y\;5" ı:fj,b-,.;.; d ;J _;.:J.I ~ ~ ;> J <J..15" _Y- <.Ş~ ')\.,ll C:"t:ll c.şpl ~\Jl..r-J;...;.J..Jı._,iP "-<':lı ~4' ;.1_,; <; r..r 'r-hp ~.:ı.,r----1)1;.lı ı ~l.jı); ~ t..;" J~~l ~...;ü)l ~.r" Lo~~ <J ~ı..:_,. J:>U-1;.".., \.:...T.:ı} _;ı~~.j.=.,.. ı.-:.ı; ~ <.~.rj.ı ~w,'-!w..:.. r t.. J ~,<~>~~>-.;ı :ı...j. öju.~ı..;ıl.jıt:.ı~.;ı... ~ı ı.u c>ıı _,ı.;ı". IVA-\i~:<.J",JL.,.,.."')'I ir ı..,.r.jlj t.0,ı <h! 1...J JW,i J_..; :.ı...:.;,:r.l : Ji'l ".n : <.J" '( 1 'VT,ö.I"Wl,...;;Wl } > <ô;w J...>.:._~ JOURNAL OF ISLAMI C RESEARCH VOL, 9, NO, , 1996

8 8..;,..-..ı.,;.;_..\...,..,.,}ı~~..,..,JL..i if ~)--i ':ll..r::l.:ıt_;ıı.i...:...l; -ı--'li u.l ~J'""'! ~;w..; 4J.S'..!)J;J.~>W l Wl\ ıj ıj :U...-)ı,j-PI~I".._,ı\ l; _,...:.! ($.lll yt.:s:.ll ı) - <.,.-,;.:r.l."ju;ı..::.._ju."...;ir~ 1? "Uh..l.l ; ~~.p,)1 -r..,_:. JL.,., ::.L.p-)'1 yl..; vf l:..o> JLöı.:ıi ~~if ) ::._,)" )\ _r>p ıj.,.t;) ~ı ır )1.:1' ':11..:...,4 (; J.ü-.,..--:-1}-1 J,:A...,_,>J.:ll C...,..-!- J..:..~ı _r>p,j.\hi)'l J-Wı wi..!.lj;.u_rll..;...)'u; JS ıj.,..--:-ı)-1 C.J~J J ül...;~l Jy.i,_...1P \J::.U w\5 ($..U\.k...:-:.)1 <,f''y~'jl ($.i.jı- o.!..>ı_.;-ji -._;J/- ~ ~ ')A.öP JL,., U, '-ı~':ll Jl J.ri) 'LI-.r'"i...:l.ı...,-PJ ıj ~~ ı..?"~~..i...>.i...;.,... l...,j U.~.;Jı ö},,ji j:..- u-j~i 4) _,1; J ::.::.;> Jl_,ii )."~-4 ~.:...ı~ı J J.H-"..._,s::ııJ...)J.T-'.ı_,:-':1 1" ($>)i.,l.l _,.!..>- e:ıı)l ($_,J.ı if\!ll Lı _;ll ıj C.)lall.:r.l t$jl:3 JU; ':1 J ~P )L... L...,L.; Jl W., ~~ J-w.:ıl.ıS'; J l X~\~ Jl (%JI ~ J_,j.J." u...j...iji _,>'.il t.i')ij,i ) ~ı~ 4.Js- L...r=- ;_...,.i...:l.ı ~ı ıj ::._,..; Jı_,; <)..!..>.1.>-..:_,)'\$ı y <J..;..~ \...).)Bı ($_r ~4...;'1 <Ş~ ) 1 <.r' J...<UI "~.r-1" ~ JLA.ö ıp.-a:il. <Ş~)\ ~c:-"!),..,)i')l,;, ıj t}}\.:.:ıy.ı~ ~~ ~..;..~ Jlllı).~.,e-ll.:r.l ::.y..r. ':ll i;. ':1 L...:.,ı, if.j-)3\ ~ /.>" "JA:ll" c:..a.ı V~ ı"j.).:ji ".Jj\i <...,...;.:r.l v.ı;.. <J~~~ f-1,ı ~.i <)AJı J _,...'11.._,...;_; r" : ~? Jl.:lı _,...Jı ~..:.ı.ı;j ~~~ Jr'1 )\...<; "JJ l...j <I...A..; ~ ~.:ıi_;ll -\ ~ ~ f.l..,lı i..lı.) / TC:".r ı) )l...ı..v >.r. C:" y cj, tr' _#" ıj.:ıi..,aji.;~i 1:)':1> IJ_,k; <.1.:ı\; J l.r-\jı J5' <J _,...:..-ı..rw.:ı</'</' ~':l.ı.lı.:.:ı~.$:;.:ıl ~~.ı.w'l ı ~..~...? U.>J..r.- <.6-)l...!).1;.L.lP.:.r-_r...>-if _;5'1...l;j (~.ıj-1 ~1 ıj J.fl-1 0:-i..!).l.i)) '.r.--'.:ji ıj J.)-" )1 Jl lı..r-'-' > J J L.. - Y..;:-i> L<ı.,.h!)- i.l,lj..:..':il>- <?"J- ö_,.!-l,.- ı..öı.,.h! Ir.U\ J:>l>- if($! ö_r.t,... <..i_,.; )ı..::..lııjji.:; <...ıı...l l.:.r-., JJ t... - r JJ.r-JI yl,.-~ ~~J J.rJI _r>p J\ yji ti}y.~ L j'y.ll J i_,...,..<:j\ ı:rjl} J ıj..ı.ll J ~1 J t_,...:l.ij t:-l:.l\j ~..i_,.,..y- ~L.:J\.:_rP ~if, J) L. - t.t_!.. <.j'" }J ~_,~ı ı) ~U)'.:>-\ tr' lp-!5'.:ıi ~ı (::",.!)..i"-u.,~..;;,; J)G:.ı.r-lJ tr J~ı..,...ıı.>~\ Öp>'~l ~ )\ o..i...ı. ıj.j4 -o ı;i..:ıt.r")l i~j...ülıj <..;Jll{ rljı tt-' <..j)llı..bjrj4. " ;J\5' y.a.:l\ (_,w 4 ~ j6.-ll p.-a:il J.,...'l...,...; y.!l l..i...ı. ıj.:ıts:.. ':1 J ) - w.uı rı~ı <J._,.,.;.s::ıı tr' t~ jl$.ü,j)u,':iı f>ui.ı..,p ;;_;.1 \.:...ı.,;.;_..\ ı;l Jı_,...'lı.:r-'""i ıj.lj:.~~ ~. W ı;::.w.ll ~~ w\5' ı~l J.~?.:ı1_;ıı J,J L,. }:-1,;.I'Li)l ırl..'ji ~ ıj...-y..jp 4J'j: ~ yl::..<ji _,.:..;" -" IT"A rlji ~ j~ ':1 L.. \..i..~,;..;.. ; ':1..;:L.<,Lı.:ı'1 jl=.ll.:; ju; d ;_,.,u'./ ı J u_r.11 ts.r. L.. J.0')1.1.\.:;..)>~' ı...,;.s:_. ıy)l-~\ ü...llj\ t::f}::j.l.:fl:jij )l..y- ~:if )1.0; IV A<- A<> : ı.j"<(i,"ıı ; T".h ıo,rji ~\ ISLAMIARAŞT IRMAU\RCILL9, SAYI, 1 2 $4, 19!)6

9 9 ~IL,.J.;ıl..5:.; ıy.:...i.r ~ I.J>l..ô.:>~.:ıl '-""li; J-W! ~ ~Jw..;) '-'}) <...:.>..~ ıj.!.>ljj\.~1.j...$.:ı~..ı_:..ı.:rı' J <!.rj.i c.sr ı:r J -~~..,-)l.~ l ıj <J\..lP~) ı.:ı,..k! c...,j J <>l:i.ı.j ~ Jı.._. V'.Y. J " "o...,;..uı J r-lj' v. ()l.~ı".:ıl..:...ı..,:i._}p w ~_,ıı ~u..>-" J...,P.i,-)\; V'.ı,..\) c:.~'j\ I.L. j..olj ı:.r' JS.,J~..f_.>LS"~ I..W i-4.:ıl \,ı)>~ ~ C$.ili "uj..ı...l?..:rı '" J _.ı_,...ji J _,-~.:All _rl;.ll ".ş_,.li,')wi 11 r.:ıl Lt.)>~ t ~."c~_,...:..,lı.:ı1.r-11" ~t-l,- J tjjiı.:/ ~.;.J' <.:...,ll...,.ı.j ~~..ı....;; Y'.:ı.f..ı. ll._,ıs-_;:11 ~1 ıj u j.j..<.:..;ts.ş-ll J_;:..-11.!.>ljll j_;s yl_,.;f t.) ~~ J\,:l-:.1.y. v-"wi ı;.r r ' J ~4. J..WI J -':->-_rll Y ~ T_;ll J-}..:!1 ~ 1).ıs' I.L. _p:(;.y l~t- c.fj UU:ll 'J c; _;S)\ ~1 (;:" LA.ö\j" <.;~~~..:..;\S'".J.:S'J ~WOI J ~La;) J 4i"JJY lj 4.\5' ;.Jı...a,.J.l J ~).:r <?r_,;.,.' t?ju..:ı..ı1 ~;:,ı J~ r.:ıt ı.:...~~ ı:r f y~ 'JI) ~1 (_,LJJ.ı.,~ <ı~l ~ <:>-I.:JI o.l. \... J ~ _r.ş-ll..:..>y}iji ~ L.,. jl.- ~4 ~ _,.:-1 I..S "c~j)i" <..il j-!-..j.:....6j..!.>l_r)l <) 4<;\.Aı J{ ~~ ~.:ıl~ L..o ~._/" <) "~1...-A:ll"..,...-L.. _... \...!..;..l-t....j ~1 (..J~ ~._.;:..-"<l~.ı.ll t t,..:.f' L..- C$./'_,h-1 C$JIJ..:1JI _,...;;._}P.şi -.,_1; d~..!.ij.il ı.r- JS tr-'.y ll..;! <i jl)l p,sjı p--i:ll.};.~.-..wı 41\i. ""~I'J! 4--U< J! J,...: ," J.J...,.:S'.ıri ~.:..\...)~.<>.n\...,. :.}. ı..,;,;..,..u.~,...; >W' }>, _,...ı_,j.ı _...;; : ı.ş _,..._r-ı ı.ş ;lkj. ~ ".:r ~ J/~'.:ı~ r~' c;phll ~.}; J""l:i1.tP.:rı'... ı.,ı.,:ı_,...ı u- p; I..S.j\!.11 vl..ı.,aa; ~ v ) 1~! : y')uj! ~L...dl..:.-Jl5.i 1.ı.>:. ).".şi_,jı".:; ~.:rı'j "J-81".:;.#"u.~.!).,W p--i:ll u~ı v>) u~ J J-# u-ı' c.r.!.1,.w _r;jl..:..>>).:ıı._;..; r. l-4-i.ı_üll ~ v>) u~ J.şu;.All ~~.!).,W ) (")l.<ıl r--l>j._;..k:ll ı:.r' J~l J....;; c~.ilı ~1.}; ir' J,_...oll 'J~ '-".ır".:r ~ ~ J,lW.I y;ı;...ı...1 Jll-1 _,..:...ıj.ui..j,.i J uı J.->1.ı:w. ı:r ~~,ı...wı U\>: ı,rp _,ll J 1,-f:;..l: "-iü'jl <$'>'-'jl JA-JI ~~ ı.?".!.ll..is',_,-..,)) '-'.?~ ı/ _,ll..;~,4:j.. ı.r"'.ş)l J.L\o.i'JI J ;, Ç )1 J-WI 4:"-ı.:ıl.:ıy :;.;1.. Wl.>..:..;\S'" <>,}J o.h '-f.o1; <>.y!j vl... _,;.- j) V' J~ d_; V' <# c.s~ \c. Wli.:ı\S'"..;'-;. (..ı.ö:ll ) ).. dı ) ~_,;.ı <.J'J~ ı:.r' J~( 4>.J...$.:ı.,S:.,..:ıi L::ı)> ~ ( J L..,. _).ı /'Wl.y. ll \:S' ı:r <P>\,11 ~ _,..}11.)..,...::ılbll ~~~~~ }_,...!" (cp:ıl,l.l _r...p c;>lı-1 <C$~.r'tl-l.:ı_;ll) ".ı..,.,-_,:lı <IL-/.:ı fo.:ıi \,ı)>~ ( ) "jw>'fl j:'l " J ı:;.ş_,...:.~~ J "J..ı...JI"!.ı_,.-.:ı Jl?~ l c-')\s:jı r-1.l ;,ı..:...ı.u.:ı\5"" ı,ç.lll Y;lA.:II Jlli_r.(.:ıl..;....U)."-':->-_,:11" f..l, ~ J-'.1~ "~_,:ll" ı,..;.; ıj :ı.l.rj.i.> ö_l'\..:.~1.:r.ı e;!.ı ı).!.>lj-1.1 ~Y.! ~_,..)Uı J.ş _,;.lll ;:.ıı c.s_,::..--.);.y. ifl...,.rj-" ~ J.:t. c;..iji pl ~,.; Jw..; ) ~-"'"" 0 j ) O.._r.>- \) ı.ş_r:jl djll "~~ ~ _r\.:.ji "ı,ç> JJl,)\ J\S:_.:.i tr-'~ J-tc. L:..o Y-'i'.:ıl..!.l...:-~)..;Jw..;) J y\..:..-~1 J;_,...lill Lp).;.JI..:..ıy.u..:ll ~~'JI ~ (..:..ı4~ ~-'.Lw~.!lı.s:::..-~1.:/ c..:.wı 4,--1.,-11 ~i _, l..p-~~ y\..ı._;ıs.! eş.ili..li.ii.ai.;,rll.!.>l_r.iji.:5:.l t!<jı;.:ı;.ı... JOURNAL OF ISIAMIC RESI!AROi VOL: 9, NO: 1 2 Y~, 1996

10 10 ~ J.};.:.ı\5" ııi 1 -r">l'il l_,.r.~ ~~..tıi-.:.r ~.Y' ) 11.r-y ll r:r-~.ı...a..ü d..!.1...;. >l.i.y..j.;.p ı.ıı..vı.ı ô).. ~ ~ll~.:.ı_,.j..-11 c::l:.;..!)...:.,":/) J.,k. ~. ".,ıy..ı wt e::-ıı JJ~ I J>_,All" <ıl..v.i ~.P! ':/ J)-1 ~1 <.fj.:.ıf" <>.r. 1 "4! ~1.,.._rı \... J) r cr-l J,~ı.:.r J>I_,...P)il "'-' ~..u.ıt \..,;, _f J._;,..-! 1~.ıs'".!,\).> J.i J-,; "-! '-')1 ıj' J.ı ':i) - ~.<..:11.ı...Lilı ~ (_;;) u.b..ll rr L..,..J.;..r-"'':11.ı...a.<l.ı..!.ll>.:.ı\5'.ı_,...,?1 ~<? i ~ J_,.J-1 ~ <,f.ui..ı...:ı.a.\1 l.lo.." "4_,;~ ii l.,.:.:-> <L,i...; c::~~.y'j ".:.ıl,lı".y' L,..-L..i J ~/'.)"" ~~.ş.ji \"""Wl U>~ Jl,..- <).;...:b C,...;. J if\..$ J-.:1-:l J L.P~IJ _,...,..JI <) <,?..L...;.ı.,..:JI <PJ_r... ll J_,...:l-1 U;l:; v _.:.ıi Jl ô1\...:.~ l t.:.» ~ J.-..~ ~ J_,.;Jı.:} 1 ~~.:ı ı J - _r.-?' ~ J! a...ıı '-:--!.} "ul,.,lı" i _,..;.ı:. J}-1 "=-'"' <,?.iji ".ş-all <?r-'lil ~1" i# -._;ı\kll ~ J! ~ t ll"...; 1 _,...,.11 <--ıl.:$" <) _,._:.11 u yi <.) "~..b"... ~ı L... ) ~, J)\... ~ ~J. \... J/.:.:.;..., ı?j.ll J <".f-ll:-1 ~ı <T' J..Ll.\ o...y> ~ o.p! <,ÇJ.ll <ıl..v.l -~(; ô_,aj ll J}-1 J~ ~ cr-l J.Y' >-""'~' ı.lo. u':i,"~ı <,?.,..UI ~ı ",y J.rc. ~l J 0..\...J.I J! j_,...,.._,jı ~ ':/ 4;-Aı.ş.Jl ı.j.,...--_,!1 J ôb':il :~\.:ll ul_,kl-1 <).Y. ~ >..>..<: ~1 1-U...w.Ail <) Ô.> >--""' )1 Ô.> _,...Al.l.löUl':il J-ILA..- r---ti -\ ~ ~" J;_;;JI ~ <) "-,l}..l:ll ~':/>._,...$. ut_;ll.:.ı;ju J_,_Aı ~.;ıi-,~1 y;r u':/~ı U"..!.ll> _,-Alı <.r' j <.) ~..:.;ls.ıouı':lı tr-' lfrs' 0y <J'Y~ ~ J o.i,...j.;...t.si <,ÇlJI -.Y. J...$- ~ r... \... j.j J '';;,J ':/..ıji t_ ~.,-!.!" ~ "-.rj '-"Wl ~J.,;i- W. 1..y- 1 Li_... -YI ~ _,...,? ~~ JL..k j;~ ~~ ':i,r:----iü - <,?_r--"f,l ı$;l..lo.:.wı ~U)(>. - d J! UW.':/1.;.:rı.ili y'j...hll 1 ~~ ö~b ll ':1 L...IJ IJ~\ ~1 <) ~~),l_ra\1 U" c:') ô)b <) J,.ı.;; o...y> ~ ı..r'j, -I...,P J...? ~~..,..:...ı.:ı( -\S' _;ll.:.rj ı.,f'')l'i l ; t.~-.rl' ( Wl J---WI ~ G-;.)v..:.;lS.ş.JI u\...ı~ - _r----i:ll <) - <,?;Lk.:.k.ll ~b.: " ı.,.?_; _;Si '-;\.,..:...1..:...;\) (,.<'')L':/1 J-ILA..- ~~Wl <;-P ~4 ":/_;..;.-. ~ r1i <<?/"_,J.-1 ~ı u-~, c-" ~u. <.>ls L... 1.ı...i.ı,~ı.ı':/, 1 ~ı.'-j>_w)i<l.l_y JP ~J J'-'>UI </')L'jl JAA!I ;;_,.bw -W>I_;.IJ <,? _rli;ji <$_,:.-ll jp ~1 U" u IS'.!,\JJ.l J.}...:ı L~ -W>I} w _,..s"-; ui ~~ u ı_,b--.:ı ~ 1.şll ö.ll>.ş;~ <.l'"' rı... JT_;lı ~~ "'-:-:k JW>\ <.>y '-"'_,.,.,.:ıı 1 _r.---i.:ll.r..ı...;1u..!..u.> JPJ..:ıt...'j ı J! _r.,ıı "<ıi.lı>" J.ı.:l.WI <) ~_,.!.:ll ~ J,J_,AJI.;.r >1)1 ~" r J.UI j..-.ji Jl 4-i,r--ı; 'CIJJ':lı ylf. <,?.lll ""'_,ll J; ~~)lı JS I;J <.r' ~ı.ı...a..au -- i)i)jı.:ı ;.p~)l ı.ıı.ı..ı.ı 1." "01_;14 '""-"'lı r.:ı_,;.ajı;..ı.;_rlı.;jj.; ~~ J..uı. ~.?.- o..y> ~ uf l.:.» C"'')'.:.r \...l...,.,, if':>l-'ji J-WI.r..Ç ~ u1_,al4,ı""-'>~1 ~lp 1 0~ L<::J..bl.k.i':/1 1 ~_,s )ı J~ r')l1;! 0-" ~ ul;..~...,<> ~ r";}s ıj ı~~~~ "ı l.lı> J!.ı...:All.j - --.ı..vı.4, _,_...All.:ıl J_,...o; ui J\.:--JI J! y _,...;'lı JJ J I;,L,.,i ı:rl.w"':/':1~ )r.l J u1_,alı c? -~ı.;ıp <ll>-. T 1 : v",j J':J;.ı.l.A I." Jl:J.ı" _r.-z, _.r.r: '-"',_.,.ı.,..:jıe~.:..",' VY'.r. r - r. r : '-"',..,~ı~~.:..,._,..,'l' ı J _,,_..i:.jı J U)\,11) _..,-.;)1 t) ~..ı,;ji e~.:.. : <)_,;ll.,_.i " ISıJ.MfARAŞTIRMAl.ARCILl :9, SAYI: , 1996

11 ll.) Ltı.r.'> 0.f---!-11 ı) J _,_.,.; ) J--.; J ı--1p.:.r-'.,u. ~ı... :.JI,_J.;l-1 0! ~ J_,..ü.;i ı.~;!...,...ıı c:.r' ~)..h-! ~ u; J Ll=ı.> : "4!.;/1.h..:,;~ t...p..l.,p 4.'..ıl _,-AP) U.;ı..cl.,r.>l:!l <.il:-11 <J Wll: ~.;~.,.:.. ~.r y.ı...:..ı J L...,.,k.ı 45" /-1.:,~1_,.;!1 ~ c:.r' (Wl; (J;,rll.:r' ~~ -Y> rt' <J ı:..~~.:.ıı t.vl:!l.j.;.>»- J.../=.>\; </ı...:..ı öl,- <J Jb.şyJ ~t:.ı ~~..:..ı_,ı,... J)l... u~.jjı ~\:il.); ;;..ı;,ıı.:r...o;..;...;,ıı J. J;.rv.;J>,..,.,., c..i\,..-)1 ~J~ ~1 t.j~.jji.:,-5j.jl,-lii.u.>u.l ~.>\>. L..,Oo.;.r'-' u~ c:.ıf ~ ~._,.JUll.J';L:ll c,i'l..,:,..~i 11..,dJ JI.JJI C$,..u1 ~ı.:.,ıı J; "U. Li-!" ls.r""r ;~,"'~ JAJ }. "...;_,J..:l.l" J).~.;! '--:--f. 'J "r~'" 0!.!..>I,;Jı w J!...,..,;!.J}II <$'?'J.jl!ll..:..1.,: e-p.> ~)~'?'il J-}.:!1 d yi -Y'.ı...?...M-1 t:... J.~L.:l l J_,J..:l.l j')l.>. cr~~ <l'j> c:.il (0~1.; cjwi ı.p')i..)i ~.); ~ - -=.-.i'j,ri 1.1. J - o..y>.ı...? Jj J. ö.r"l.v W <.c,.ı.ail Wl~ 'J..ı..,:... \.,..,l\...}:/1 ~",n~l J l"'..ı;,ıı C;!.ft 'J ı:....~;..c!,.ı.:.ıı..ı~, c:.r'.,;;,.:; ):>; ':1 1 ;,;, J...;JL..ı..!).1;.; _.,.,,.;.,->u.. ;,;::>~; J. ;N J. ~ ~ 'J Jl ~ L:.J..:.ı r...,ıı.}..; L ls.r--- J; -Y> ı.ı ı...:- ı.:ı!s' J~ ~ı J..b-.:11.:;?p ~...- ö}..:.l<l:..<:/1 ~ 4.,ı~ı Li!.;" ~.>ı; v-)...ıs'.,.;t_,.ıı..,.._..ıı._,..,.1 \... <...a.all '.11 1."" 'L...JI <...!:Wl l..::p~i ı.jr-ı-c..r-:- J "'.:r' J).._;ı;, >,r-31 y_,j..-1 _,..,.~, J <.!..>1..1.>-1) ~Ü; c:.r' ~ ıj "jl-p'tl" c:.ıı,...j,!ljj...,.1>).<...\i..ji c,..j..,.::...j 1$jjl. rvı :if J;~ı.ı.tAı v.w" )...,..._;.:r' y..!1.):,..1...aı LA,r-P ~..:...,1.> ~.:ıw J_;:.:ll o..l.,p.j...j. JW.> L.-...,;.1.; J~ ö_, o.l. J. J." "~ J')l.>..:r'._..,;.lll...,.1> ~LJ..ı c:.r' J~.JJI "..ı.~...-~ 1" ;,.L...J J'""J.J.;,;.JI J""""-" ı) J;W~ ~.;l..ı.:ll ;J'J..I)~ ('~'J I (~ ~ı...,_s.:r.r--5 ı) ~ J.:.ı~ı wı..:..>ı... J.t.ö...! _..,...;:!4 u-il _..,...;:ll..!.l.jj.;"'c!" }il o:>l>; JJ J,ö.r"WI..;~ ıj ;,~, J;UJ<:/1 t.j~, ~ ~ -'1' yl_/~1 r-l' J! i,u J. ~~:,;,.;"..:il_,.ill~l,~\...'ll r+' <Ş _,Alli U.;IX.'' '(.:>l:,ji.; JWI) ~\...}y i Jl.r-i ~.r~ı ıj <!.ll!llö}j-1 - '!" rl"j _,...:..,)1 Jl_,.,..l Lj ~1 c:.r' y\.:sjii.l. Lj )>\.:ll..~.;'j ôj "..r,)l.; ;_,...;.:r ~_,..1 J)l-:...1 ı_r.ı.:...; ~).;-ol.; \"""))ol J. r-lji.:r' J '~J.J\...cl J J-..ı.>. J r-l' J,J;, J f'j....:ı_,.;j J!I.U. <J ~~ J '~J ~ p$ji(w1 Jly-lt. " <Pt A d;l:!ı 4----i c:.r' frs' l.>l..l.ji..l...ü ~~c) ~1)1 ö~l J -1 0 ~,.,...41 Jı,.,..4 r-wi ;,~.4,1> ~...ı_,.;; ;ı,<:ıw1 <_,.b:jj y ~1.:r' ~ı~.:; <./'L.:ll "-#.:.ıt.s" \...c. ~1..._,.;,....-~:ır.:r..:..~'i'ı ~ ~,..,r-<lı r+'!...:4.;... ~.;J>.; ~ı_,..g ü}p ~ ~ lôi'-p yj-aı Lo ;i.~ı "'"'J.);. ~ ı_,;is' \.. J -o... rl'.:r _,..,.:ll _,-AP.:;...,..uı ~.:ı!s' ~.r.r-wü.-..o ı_,;is' \.. J <<ıt-..t J ~ ~1 ;ft'""'l r-w'" ~ ~.;J>.;. 1' :if J}ıı.u.;ı ı}.:l.l ~Tl y : if <..;.W,,.1'\ -T :c_pt~w"' T \ : if,,_;.w v JOUR.'~Al OF JSI.AMIC RESEARCJi VOL: 9, NO: , 1996

12 12.:ıi_rAJI..,...,J.~}.:ll U..ı.ll ; ~i _;ll ~\ <!Le.~ yl..:) Y' J ıo;~l oh o.y> ;.fw_ ı.k.. <d).:ll ıj \ıi.s r-'~1.:rj'~ w J <.S;.r! \... ".J.JI. ıoy; <kpy; ~l..ı... ~..ı...;.ş-ji;,~wl.ı..._;,.a...:l (ı\q.i h;y UıLll Jl UW. ~\ı.~u)l Li!~ ~> _,- \.,; j ;İ I;L...:,.I ) I.J!_,.i..:-1;\,P V' >.J! \... J..:-bl.O:ı>l V' ~ \...,:ıl o..y. JS' J!. Li ~~Ir'; ~._p.ı} ~wı ı./} ~\h-~ vı W...;..:ıl_rA}I.:) _?;.;i, _/, ~~_,... } ~ >I.A:P~ Jı..; ır-')..l..j.\ J _,...ı ı <./' "JJ \... JS'._k); V'..Y. ~.L,;')L;p ~J(;.:ıT.r<Jı.;.:ıw).IJ.:ı~ı._;A:.o... V' ~ \.ı ;;!S' <) ~..Y..;,IS' 1.;! ) 'r+'~i J ~ p.ru ~_,.:..,ll..,_ı.~ 1 ı.:ıl ı/' 4,iP._... _,.....,_. H ~ ~w '...ı}o; r_,...ol.ı ı.ı... ;)..ı "\.i ı~ ~ ~ V',ı.;i..u..Y..:ıi.!.W-~ ) _..._,_,.}.}; ) ~\ r-"l&- Ir' J!i~.>ül <.:5J,.!JJ.;..,.!~\ ~ ıj ;;l_,..ı;.,,.,v.ıı.j-)\,!1 ~ı.rıı.j ö},.;...'ı/ı; <ı\.:5ji; ).Aı ) <!.>ljji V'.>l-l...:... 'ıli~~..u o.y> o)\ J_,AJI ~-<5/i ~ c;)oil <f..ı...:ll ~~':lı.:.1;'-"-.; <ı_,-lı r#' ~ ~ı..!j.j.il._r'-~1.,...:ıt_;lı fraı <;.ilı. rl-lı jaji._..._,... J! ~~LS UIJI._..._,.. Jl ~ J.J.:!I ~ ~ p$'..ı..-j\ d.~._;.,j> ~ ~;ı) <ı~l...rtı -~ ~.;J ~d_,!=.}.-u; ı:r ~ w. ı_,.,. J r T...,; ~ı& ~J ~!Li!~;,. ı,j..._ı\ı...s:::)ui.r'i J...;.ı_,. ~.G.-1 Ir' c_;;lu ~ü v--jıi IJ>\ ~ ır~ \ ı). ı5i..' "4---Z.:ıı,j~.lo...Alll J" T :ıı ''ı ı.r--.. o..r.r ı.r-- ) d}_:ll ~Li J U:l.ı ıj..,...,l; <f>_r--ll ($_,.Alli 41~ ~.J.:ıi o..ı_,p...,. Jfl &; J\ öw.~\ı."..._, ~l.h; ı~ti)l ~I.}Jdlı.,-,ijJI r: d.~ 'ıl ui_,all ()>_,...ll ir' J.";~'ıli J.l.i...P}ı._.:U;; ~ i.:ı ~; r'" J-ı ~'ıl.:ıl_raji ı)...ıı _?;".:ıi o..y> JS' j!. L..:i ~.ı.,ll _r-ji ~.i; ı~ <./'l:jı <./' ~ c.s"v; v JS' o_f.,..:ıi <.I'L:lı ~ t....:-t::l r~ ~ ['. " o_,a.:ji]..:-lı~'.ı...:; J ı...lip)ı J.--~.:ıT_,...Alı ıj..:-.l.. ~ı u!......,....:-t...,:_;; >l.&:p'ı/1 ~~'ıl; t:<;l:ll.:ıl-d 'ıl ;~'ıli ).;J-1 r"--11\_.;s. ı:r ~...:ı J.:r...r.L;J\ ~ ;L,.:-~ 1 r-t'i:.lp Ir' J cy;lsj\ ; J;,\...J\ r-yl..i; Ir' ; ıjl.l,ll ~.:ıl_ra}i ~~ ;l.,:j>~i J U..._,l.l J-..~ 'JL.<zll; el:ji <.S'~.:ıl..~ı~ J ciı l.ül.:).y j;w 'ıl; ö.,ji ~.Y ;..ı.n c:ıl...-.:...1..,-lp J..Lı L.. ~1 y).-i J Jl,-11} ô;i.,.ji ı) d~~ ~\S:.J-1 ı).;4..li ).~ı.:ı~l J,:,-J-1 ~ ı.f.; (.:>\ J rfp,f$1 ).:r.,!.wi ~.ı...:...j.ı \' v-i'.:r.:ı~ı ~<;.ili(~ I...S").ı _,.;s- 4--ii ı) I.L.ı.;.("o : \A~~~~)..J_,.as' ;('(Vo: yl:s""; y_,.ji yl.:s""..,-1;;!5' <.S.} 8!>,._;, }l. y)-~l ; r-f''jl.&. J ~ ı) _,-:.!1; ~ ;J\ 0J_}' ~ ~}~\ 'J J.. w..lilı ~_, J.:ıL; _,ıı <./' r+'%..;ı.,-. J. ~ 'J!T "<.,:! }1. :.A>I.)-1.!.).l; if \!,..:. r-t'-' ~1; ~ d.)_,..;;.:ı( Jt-lı.;,--' ı.:.....y...ı;\,;; \... 1.:)...(; 1:.! L..,.;.._~.>c.;,ı;~~~ iy"" ı:..r-'.:.ıl_;ıı ~u- J;l;; "r:.t'.:ı\.i j!14;.". "fl~ı"; '~ı" J.,i..,-..ıs-&:. J;i.r-J" - "~...ıs::ı ~ı) ~ <.S_r. ~ -.!T : v" '<::<').ıj.aı c._;;w r.. v : '-"' '<::<')..uaı vı...ıı " TV\ : v" <JJYI..ı.U\.1 vt...ll". rr. - rn :d',j}i'.j.!aı,._;;ı...ıı " ISLhM{ A!\AŞTIRMAI.ARdlT: 9, SAY! : 1 2 l 4, 199\'i

13 13,:..W.ı.;>) - o..ı.,; 4;$- ı.ş )./. ı...,; - Jü J 'J~ ı.j.s::,)ij.ı J~.:> i;,;ı...u:. J..f.""' J.-.i W'..):>.) '11 J.-1.!l">L-l ı) ~... ı) ı t:"..r.uı U;\.A,o Jl w.~.>- <?li ı-l.! i.r- r ~ 1"1i.1} ~~.:/ JA:ll..,s::ı.y..ıı ) Ji'll ~..Y. ~ ~~. '. "~.Jus:Jı l.:...!..il; ($..iji ı.şpbll.h"'.:r-1.:/ J (J;:.JI) ı-~ 1 U- _?:.ı J-A:ll.;u) Jl ~ ı.ş-a J.._r..- L..,i Jı;l:ıl.:r w_,....;..41;)1 o..i...;. ~..1ı 1 ı;lö$"' : ')l;\.i j.wi C:..):>}..:ı ($..lll..:..ajt,_.. ~~..r.,;;l<j.ı..:...,ı.; _, p--a:jı...:.j>.r-.şıı m.t,ıı Lo ;) : ~")111 ~l..ı....!.j J_,Aı JW 1iı ü,,w;.:ıt,;ji ~.:..4t_,)l..i...;._, <~_,ı;~ ~; ı.>a ~~i» ı.k ir" ı,rt;; c:rı..lji ~~ ~J-"".:ıl J,<.1;\.A,o 4)... J. J_,.<; ~~ ıj' J)i} J}i tt.._,.~ ~ı ı-#~~~ _rl.l ~\ yl.,-i ıj',?::. "'.1ı ı ~ ı:r-..lll ~c:~ ~w c! J _, ~ _rı.ı ~.:ıt.:..:r ı..l..:; vl ~~.ö~.ı..dı J J,... )' yl.,..,.pi ~~.:ıi...:. ~ J r-p't.,...:.,p$:;) ~...1.ü> -,...L.ti ) 'l\ j>l;..:/ ;.l...a.ı 'J \.. ~~. ".ı.: t:""' 'J ıj.l.4.;..~ij.j 4 ~.J..:J>.}.;Lll..,..,...r'.:,ıl J.,.<JI ~la....j..:j> J}..:ll ~.r' ~,; tr"..w.! ~,; '-f>..,..,...r' J~..,..,...r' if..y.-.,....r'.:ıı J.,.<Ji ı.>_,.-'11 J,<J;:.JI ~~.Ju.:r ~"'j' 'l;l.? r e;--l:!ı.:ı,;ıı ~~ ı)~,...,.ı,z ).._;.)w..- ı) ı.ş:? )ı..,...,ıı t:".;;ı_pı ) JL..;'l\. ".,;T,;Jı ~~ "ol;.ıl:..:ll".ju.l ı)~ ol,ro>..!).jj) ~.u;:...ıı Uı)> ~"-ır!'.1"11;.;~.:ı ~.oj! ;.;w.'j~ c...ıı J.-1.- "...ALlı ~y..\.,;..!lı,... ı) J"'..ı; 'J..!,).); ~.).~'1' : V" '(:}ı)..ıjaı.;,ı...jı.o \l : V",~\.:JI..ıJA..;,W''.r ı. :v- J ;~ ı.ıı.-ı v-w " J-Wı ~ ~~ J : "J>/~1 d-- ty'.l;.>-~1 ı.ı...;..y.!ll..i...;t...;,...~!;~ı " u;.j'jl _, r-jı" ~)>Jr-U'.:fJ....,\.>. r-w' j.wi ;._,~;. ı:r-jdl J.WI iı.,...;~ l_,..:.y ir"._ı.,ı,_.. 'J.}.;~ i:,l_;ll ı) I_;A.ö ~ ~ o,.y. ~ı..,.;..\.j..:j> ~ L..S" - "~" L..iS".:ıi..!).);,.:,I_;JI _,i Wll rj-'.,;ıl- J...öl "\Al..o.. ır.:ıl ~ -.~.o.ı..cıı u._,...al.l ~.".~.o..uı ~ J ~ ~"..):>;~1 ~.:.ı\5".~,.-'1ı ''j,ıla; j,ıu" i~t.;s-ıl._... ~ &!...,...;.:; J.r.-hl' t:" ~'""""'A._... ~; r-i' ; pj-ı O.,...J ~ ':A-;1.._,.;_,l.l l.:->-1 u-lı' 1iı ı ö ;.ı...gl li~1.:ıl_,.all ı) ~)_,.ll J.ı«l..i-"'1 ~ ~ ".!.L,l! ır'~...?-' 0~,o.!.lJ.lS".:r._,..:l~,..e-kli.:ıLS' ı ::.ı ı.u:... J. "..!,.~;;U.._,1> ~~" i.r'.j ~.r")' ı) Lo y ~~.~ _,.:ıl..>:ıll ~ öi.r"" ı) - -Y' ~ ~ J. f\ '._;ltl-1-"" "'.1ı 1 ~ ı)~~ t:" r-"'l:.i) ~")lll J_,,;-;.:ıi J! - ö_,... ;,i> ~ir".:ıli J.-.,;_,... ~ ~ ( ôp:ıı ";..~.!"w_,..,_,...;; J! ~ J;l:ı\ l..i...) r _,:v ı,ş~l.ı.:ıl:ıı..,_r..,ıı <,;I_...;'JI ö _,;l-1 J ı...,..;r Wl\ : 4:}\l; _,..:.i ~1.:N.ı,;IAll <))-1 J_,,;ı ı.:.ıl.,-i.:.ı w."}.s'_, ı.s/i ~.:r.,:ı_;jr ;.;,..ı.ı _, ir" JS Y....r' J\ 4 ~~1 J! öw.'j~ Li_....S.:.')Wl <''..~.>-l <l U::::')ll.ı J;_;; _,.s::;r ı;..üı ı,ş.blı.r./" u. ~ - ~ J~ ı..:; - ~~ ;..~.! ı) r-"'1.:>..:..o~j.r' if d-j.r'-i ı,ş.ij I ı-~ 1 U- ~.r-1 J." "~.:ı\ı <ı;- ı_f.; (".~ıo :V"',JJ~ı..~.~Aı.;.w'.tA- tv:<.!" ı~l.u.\ t,.;,w" ıc-l:li..ıjaı :..!).lls" )";1 J <\T'- \~ : <.!" '(:}'}..I.IAI <J<U rv.ol\-o -1:.,/.)...,. w".'r: V" '4'!,":"'' Jı.. ' '-\.....,o\ ı : <.!" 2-t;ll.l!.A ı.;,w'' JOURNAL Of ISLAMIC RESEARCH VOL: 9, NO: t-2 3-4, 1996

14 14 <:...-.,ı...-\..j,.ı c:r'..,_jlklı J.-ı.' J 6.li..-)1 4i <.?"' '-' _,0-1 0::--'i pı ~\;_... ~1 ~ {...-;_,\_,.:.-... ~ ~ J. \' f'.ı...; <''~ı.s-_,.,.." ı-4 J./' L...,.; w.ıi w\..j,.ı if t}.}-1...,..._.\..j,.ı JıL..-)1 ~ Jlr-~1 J->- tr' i~.w.:ıli.:ıi _;..J:-1 if;.w\.,!,1 ö)~l if).}>.! <.,;T_;JI vl-i.;.ıj4 :.J...d.l ~y c;~.y' - 0ı+!l:.ll J.}-1 y)\k if 1..~>-1;.:ıl _f.il4 tr' 11 ~\ 11.r.-:'ü J\ ol.;_,_;.ili <=.-1;> ıj ~~.ı.; - \.;..<. <'ı ":;. p~ ı ı.;:.,l...-1.ı.ll " ı ":;,_;T :ıı vl...-1.ı.j\ ıs--..,.---. ""'.; ı.>. r J.J.}-IVı-1 ~y;...;ı_r.~ J Jr--'-'':HJr \_:..o, ",.-0-1 J...,l J i';l-~1 " y\:5"..\;.<> -.;.;_,:; J oj-" _r.t,...)')> J~i ı.;~}.:ll r-ltı.jl..o;l 0'-l Jjl)\ J..,>- ır ts.r""( Y..,. tr' ~i..-._1;> ıj ~ ol:.l JL:.; L:.;~ J ı<.p. ~ t t.;l ~ tr' 11.Jı ı.," ı-1?~!~ll u->j... J y.!..lj..i.( J.;L:ıı ~ J!_..a,i.Jı...- <.bl u--:1 J,~ı J.;i._; 'ı;lj c:r' - oj..,>-..ı..j. J ~.0. 0)1 OJ)WI ~ u....,.,l:s" <J v> ;;.ş-ıı ;..,..Wl Jl:-- J-G CP.- -.:ıl_;! ı c.l,..:.-1 if v;l:i \... v_;l:i.ş)l J ".}>\..J,.I _,..:..ll ıj" ~,;;..,...\..J,.\ tr'.jı...- u. ~ <,]tk- )...-;_,~~ ) ~ y J ) tr' <1011 ".:r-.ı.ll ;}..Lo.>" iwi...,..ıl:.ll J,S'; ı--""<.?"' l..,")\.pl.i;; l..,i,ı.ı..:..ı la 0'11..r- <.:...1.1> 01; '-!)>1 ı.,.,_uı ~.ı.-...;;...;jjlı d if~)\..? \.Lı..41..f.l) W J-5' C> Jt_;l,ş-ıı o..,...wl <...:..< <.).i,.) ıyl.6:.ll ~ i\j - "J-"U,.ı y>'ji ıj "r-'4 o~,~j ~,~\ I.Lı..J;~I yt:s:ji J\...,;>1 <..')!.;~~..;.._,..if j:l( c;.ilı yl..-.:;1 ($... WJ~.Y'._,.,ın l,>""l-'ll Jl,-ll 0\,')!...; i ')L_. ~~ j,; \... _,..-.J\ l:l-l>,..r-ı c;.il ı _,..:..ll!.lı. U, c>_;. <.ıjjji J ~.;l:.ll ~L-'JI J <l}:jl.juı J~ if J..:ıı-ı r... vi J;ı..s Jı,;J_r.J.ı c:r o)l.i j...; LS - ~w,.ı; tsr. J,._.;Jj..\} tly.j.\ "jı}; " Ü)/J,._ALli,y.ı " ~_,.;;" ~~,~~~" ts.j"-' ~<;;;.rp._,..,. ı; ~_,A:lı vi ~'}\ i)l5:1! <;;;_?._,..,.ı;..!).).i.( "u~}.:ji" JJ ıj->"i.ı.ll f J.>--J _r-11 u 'ı, 4# J..s: öxu <.r i %ll -'< '1.-'ı " o.ı_,;..ı.iıı \... ~ d l:.l J..>. ~ı \.Lı. U" L-i J.ı> J,~\ "--'<)> J...;.L.JI ~j. 0)1 ~.;i if...;; if "1_.,;,.;..ı..,...;. J...~...>"o~~.) o.i.,.j.; ~.j.p.!_.l.b IL vi.u" ~J,JL-)1 J.-->-1 "--'<Jd L...\i c:r.:...6.ı c;.i.ji J5' ~..._.;w. ~~~..ı~ t.}ı.s:ji.:ı~ 'll ~\ yl.ji.ı_,..ı J-'L>- " r-oal ı cr.l J <..,...,; u-<\ tr' u ;;.J.I...ıı1 ~ r t>.r- J.J_,ıl ı)..,..,_ r c; "i..._..ul o/'i..=,.~ \ 4lti) ~;l:.l\ 4'JJ.J)-' if..? ~\C:: ~~ J...;J...J\ ~j. 0)1 oj..,>-~ <.fj ı.?- w'llr- Lo ı:r.n Jl.,ı.çf <J J_,j... 1~..;;..J )1 c) ~ cfjı...; c),ı.;ı.,...i..t:..:..ı; t:.,... ~~ 'tır".}.d 0~.:ı'lı ı:ıt.;-<jı J.}.; J~ c) <.pl>.. I.Lı. ~ y. ı?- <$')1...~1 ~~...;.L.JI "--'<)> if.1.:..> ~ Çj t;.ill J\AI.Y' J ı ~;... ~.;._... \; ) L;.,)\ 0--"" j...a; "-" J 'L,;. J..ı.,_:. j J...,.; Jjl_)l J..,>-.jP Jıı'._.;Jj..\ ~>if J."~1 vly'fl" ~J,,& 1..._u.,..u-i.ı._..,:. J J_,..J.ı ~( J ~ 4 J...,.;..:..;lS' 1~!-J.ö;_,...._ALli j.->l.;ı.,; c:... b...,.;~...ı...al.!..lj..is" Lfii u.,;).lo,._,_.b~ ;J.i '} t}.}-1 ı.h'( ıj ~ 1.:r<JI" ol_;p.ı.ll til-j.}p J _rl.l ~ı.:... "JI w ls'" V _;Gi <IL.. j <.F"' J,.& ı ~..LJ-i..ı..J...,Jlhll ll.:ıt_,aji J _,...;'YI J.>.ı;; ıuwi öl:j-ı J j ;;..,...\..J,.I ıj-" C..i"' I.P\j ıi...,s";jı d".-;j.ı ";..'sı <11-.) <.;:>\!).\"...-I:S:ı...Jj11... _,ı.;ı r., ~~,;.,.wı ''* )> r.ı..yil: v",j }/1 ~ı..;.uı r.~j.!uı" ISLAMİ ARAŞTIRMALAR CİLT: 9, SA YI: , 19%

15 15..!)._J;, J\ c,_; ~ (r' J"U.I _r-!ji lr' p.!5' t...l...;.,> J Ji_;ll._,..:)l ~~.ls",.-t..ıı.l.,.(wı t''_,..,..ıı (r' ~'i~ Jl ~ J.eU:-1 _,...JJ ;_;,La]\ öl)l Y' ~ ~.r...ı ~~.r-.:ı_,j_,aı.:r...i.lı.:ıi.!lj~.~ J\ UJ..l:.:.-; (y_r,!,-1 J Jl...!.ll J.t-l) u_,;l.b..<ji J.:>_,;t;..u.Jı - v_,...,l.~i ı,>f- l.ı;wi y~l Cr.:! ;;_,.a.:ıı li..:.>\ıj)i ~ yrhl J.---1 r-"'j l.ı~l y~l.:r.,ı J,Jl...!.ll J-1 ('-" J - "-.;p-j-1 ~.:.r ıp.> t._,:..e;l J <:ı~''ri-' vı..ül - c.r j5:ı r-"'a...,... ~ ~ 41-ı.r. ~ ;.,..-.ı.:.. li o> )_,.JI ~\ ı.r".>, jg.j.i.;o) J\.r-U..> j:pl<-! e+-" tl.>;.:r ~q r.y l.s'- JJ-ı J..ı r.) -~..,s:ji.:ıl_;ll...,; - ~1 J.)l.:; J. ı.:ı1_;ll....:ı~\-...wı ı;.ui..l..,;- J.-$. e+-'~ J.}-=14 - j:"l<-! J,...lA,y,.. i/ t:ıjwi.j ~1:5'...,.!.:>1_;!1.<:J\ ö).y'fl W ~ c.s/f ~ c.r,...~ı J r-a.fp.);; Js- if:.ll._,..1.~.y'j.:.ıi '-;o--f- ':1... (r'.:.ıi_;ll.:ı c.sj.r. \...:.ıl~~... :>\_,... J,..;...: )ı.rwl t:ı;wı ı) - ö..ı..,.. i.j.p) - ö..ı..,.. if ~ ~.:ıl.j.ı 'J """.).':1}-J:..>.)..,..uı ÜJp.:.ı\S"...,....;~ ; ~~ ~ ~ J! ı..;t..;.'j iı - JS).:.~.ı. vl J! lr' -.:ıi_;j4..,..t.:.ıı ygj>j.:.ıl- _,...JJ öt_,.. J..ı..,..l.ıÇ lr' t.y, r-; i.r' tı ı; -.:,;; J Js-.r"r c.r J r-p r-1- ı.:r...i.!l ~ J t't..l,ll ~\ ;~ı ~ u...ji._;_.,. ı..r-" ıl.ll.ı.j_r..:rj. v "Y. VJ..,Jô:.ı }.ı~~~.:>.r.-ı ~~. w, i.ıl_,;.lı ~- ':1 ıi.j.ı..b. v.f.._.:.ıl tı.ı.,ıı ~~;~ı ~ ıt.i;..l.:ll J.!lı;>~l c.s.f---'...;_,; J t+"l'.}; ı.,_...,...w; ~ ı '..;...; }' ı.rai ı) ;,; }t.....,~:...~ ~ı J..,.;)\lı ö..ıhl if's ~ J ~Ll" y_,j.l ~lı L..ll i.j.ı..b. ".:ıi_;jı".:.ı\s")..:..;\.s".ş-jı ~~ '-:-ırjı w.ıı J..-1 Cr.:!..ı...ıı.:ıl ~.;s-ji '-Atli J (o.r..f-1 Jt...ı:l- J jl...j.i l)) ~l;..u.ll 4...K:i '-Alli ~ u...j\) <.1" li! <.;,--:ll ı) <.,;l.b..<ll ~..:..;\) 0.,- ı;."ü.>r\1 ı.,.uı..:..wji c.r c.s/1 W ı,>i J <,ı~l 4:1\..l:.:.-; Jl ;ıı 0\.i '~ } ~'.J.,.... </' )i:ll ~~,1_,...:. J\ y _,...J.I..,...UI ,_;... <)..!..1-WI rj U. c.s.r.j.jl...:ji if'..,.._..; <:ı_r ~ t_ Wl J.;r,.:.ıi_,..All.H _,...ı;.w.:ı~.:ıf ~ ~ r.!.ll ı.ia vl 0':...ı ~ ( ~\.:ıl _;lı <:ı.r c.r l..b. '-:-~} ~ yp.....;~ c.s.r..!u>._}; ı...,...t; J. i:>\... 'J ı J 1.!.:;1 t' 'J! 4JS" ö.r.y.' ol.,>- ı-+> ı) <::-'" )' r 0 ~ vi -..,...f. v 1_;ıı.:ıl 0':-..ı. 'J.rJ" J ~L.).,I J\..,...:..ş.iJI _r-!ji I.L. ~. <..J-o\},.1 ~~ ts_,..l Jl ~ ($..ÜI..,...UI llı 0\' _,.a.jı!il..,_::.ı lr' ~- 'J ~\},.1,ı_r:..ıı l.r' ı......c)> J\}...:..81 Jl ).:ı~.:ıl 'J J.1..,.._.:..ıı.'Jy. 0~ wl~~ J ~_,;.ııı -...,ıı ~ vi ~ 'J....:ıl a!ı ~ vi J...,; tı~ı J ~ ;;.:.ıl ~ \i\ J <-.!..t..ıj..ı J.J\; J <.ıl_;ji ~._};..,...UI J;}; J _r-:.jı llı ~ Js- -.!.-t..ıj-1 J 0T_;J4 ~..:ıi ~ 'l J ~.};. Jx 'l.ı Lı,.:.~~ ;ı...:. 'Yı.J... ~ ı-.!.-t..ı.:l-1 J 01_;!~ rl" c.r ~..:-lti \.. J! u.-j..i...::j..,j.;,l...wı 41 ~ W.lpl..:.s yı J ~Li!.,,.,ıs:. ı)~.:ıi0j.j.ı.r. ljis'l. tr JJA.:ll J J.eU.I _,...:.JI ı).!,l...:.ji llı J.LV ~ ~ ı) u.u......: J.J, <J.}..:lı J ~ı J'-' rj.;l.:. >W t.i.ı...~ı öt_,.lı ~..ı.ı.ı..ia:l ı?",ji_;.ll._,..:)l lr'._,ı... ıj..ı..,; L. ~J Y-4 ~~.lı 0l c.s.;!. J,y._..IJ..I..,...:" 0~ ~..,_... 4i!.ö_,.. J.>~ ~ J. Wlı <ı')> ı-u-1 ~~ ı.l....:?j."._,;..!..1-wi J! ~ ~ G.!ı;.:ıl_;JI JOURNAl OF ISlAMI C RFSEAROl VOl: 9, NO: , 1996

16 ;;; > ~ ~ f!l "'!:i -'1 ~ -'1 o 'i. 'i... < {. c. ıc. :.:_.. 1 ~!:: -< -'1 ::' -'1 * ; c. ~1 t ; ::: 'i. t. -~ (. ~: '- ı :..., t r l ı;: c... ı:. -c;_. ~ c,. c... c, c C... _ r ı (._ b ~ c... r 1:' t: ~. ı; :c D. ~ l ı. - -~ <f.ı ı 'l _ [ t -=.ç g [ ~ f t f ı )= i r.... ~ :C ; "- ~....f: s. ~ f z. ~ ~ ~: r :~~~ f ~~~l~ı~ 1 ~~~tt\~tt~t re r 1:" :_C i..- Ç- ~ r ~ f 'tt.; c s. r (~ "'t ~ ~ E-E ~ İ' E ~- ç c: '~ lrı... r -tr ~~-!::.... n-~... t... ı.:"\ t [ r. r.. S: r 1.. c:. - ~ : - 1- ı;..... ~! - ~ ı ( ~ -ı t:. oç, - C.,ı; - c. - '-._ - c- t: ~. t - C ~._ ı L ~ ~ E.t t ~> l 'b "' r l. <; '1i. ~..;- 1...: L ~ T -r :. ~ ~ -;: ~ { ;. c- 1..:. f ~- t:..~:.. C\ ~ ~, ~ ~... ~- ~ - <;; -. ~ l- oc 'L [ ~ <;. ~ ':.. :~ c.- ~ C. ı.... ~- ~.C:. (. ~ \.,-., f~.e '{ ~- -:-.. \. C -:- '- ~ ;: - ~ ~.t: ~. ıc' \ ~ ('..._ c... 'ı. -~ - c <;; ~ & {.. <; l \ ı:. \ 't " r \,..ç,.' fu " i.ç, J. 't C:.-!;.r,- 1 l.~ r. f C' r - -=- '(...:. ç,. c ~..: c.- ş L c. ~ ı::c <; t.. ~ ı=. ~..- c -._.r. [ ı:. -:- r f.. '\, ~ j" < l <:,..f: {-. ~ L 1.- ' ç_ -~ c,... ~ ~ ~ ~~ ı;: (: { <',; ~ t. 5: f' eı - \ı 't;, r.. ı.... 'h ~ 't. J' ~ ıl ~ c. r. 1: Ir '- \. - \_. C ~ ~ ( '!:' -... s. ~ ı,. 1. '... l> ı;: C: ' , f..c 1:- c <;; c.- {. t :: r- -( \-:- [ r - t:=.~ c: c- 'r. (i,... ~. ~ fr...._:.ı;.. ~.C. - \' ~- e.. - '-.C. ' 1-.,_ '- ~.~..: t f t' - : l-,.,_,.l 'ı: r:: c. C 'u. C ç.. t '- ti 't f. ;;- - { o 1.. s:. "'. -.. c-: ~ - - Ç; '. "'... "' s \- \. Ei\ ~ t ~ : )=?. [ ı f. ~ 't;, t b t:= <;; ~ } s: [ -; 1 ~ - c. f f' t L ı { ı ( t ~.c. t c.- s ~ ~ 1 Ç;: f ~ 1 1 t_ 'f- t ~~1-1r ~\: l ~ ~:;. ~ t t'k'i:;t r t r r. :r C" ~.f: C".C:. C... ~ t - \ 1 :c,l - b.c:. f ~. - v l0..(. '[ C\!<. 1.. C:. -Gi.: :t G\f=rct.:;.... Ç:r;::..:tr l ı. 'ı'r~ ~e: t... C.... "'. 1...'{c,- 1 <..-c... ~ 1.. r 't.. ' b. --;. 'L -. 'ı. ~ [. \!::::. ~ 1 "ı: '-<. f r C. b.. ~ - c: ~ 1.. <;; C - ı-. ~ r- ~ t'.c. C\ ~ - t - S - -, C' '-.t f o...:: 1.. t 1!. r G: - ~ ~ C. ~......, -c: y. "- ı ;::- : 1 '1--. "'[ r - ~. l'....: - 'c Ç,...:... - _tı:.._-.l ı: 1::: '-- -L 'f. 1 ~ ~. '- -" l.. t " c 1>. -(;; ~ 5: l -l ~ - " -... ı:-: ~. - -c ""-.c.....:.,. C.-4 :-: \, 1 c.-:- 1:\ ~ t. ı.- c.- c:. { '; c ; ş. ~ -~ \,_ eç -~,( <;; ~... ~ -~ ~ ~ ~ r~,:._ ( ~ c t ~ Ç. -;. ~.r )=.. l- ~ )_ ~ <;_ -r 1 f -!:,. " C: <;; <.'!.c;., ~ -. ı; ~. " c.- <;; f. r [.e f.'t; - & 1:-.(. 't ~ ç ç t C. ~ ~ c.. ı:; E ~ :: ~.. ~ t E -~ C.~ 1 ~ ~:..;. ~ ~ \ ~ Ç:.. ;. c..:. ~. ~ \. ~ -~ t l ~ :: -~... r ~ "' q ( [ ı r c ır.. ~ ~- " ~ o ~.[ e: 1 ~ c.' ~- \. '[ t.c.. r.'.ı- " - b t C 1 C. 1 ~ i Ç l c; \ ::- ;; C\... cr "'.. <...c' L < oc'!';. o4 '- l " ~ ı:. 'r.- ~..-. ~ ': -... ~ r c-. '1 r.c:. \. lj -:- 1.. c: \, 1.. 'O 0::' l. l (," ~ l- f, -:-.. c. r ı:.!i:. " c,;;... "... F..... ~ ~._.c' - \ i t ~ (. 'k ~ 1.. )= t \; 'f:.ç t - t ı:. oc..f. )= ~ ): ~ Ei\ ~ ~ ~ ~ 0: r

17 17 J "ô_r>l.ôll" ös, ~ ~ (Ö.J"W\ı _,.,; ;1 ~) ö.l.;l_,ll _,.:..)! JY.(Y 1 q, q, o J-1\..) Lo~\~(.~>-i ~.J > _r-ll y )--i ı:_rp o..ı_,s>..\...,$- \!..;-1>- vi.ş-< if _)lı J)l..o. ır-~ y )-i d...;..$' J,,:ıl _,&ll } ~ı ~~ tıl::l~.j U')lp ~ J,~ ~) \ u.~ <:-l-i.,...(.ö...:ıls'.:ıt_,ajı c)... ~u)j ~.}.:ll._;..a:.-; L.o\1 u;.,... c..>_,...t._...(.ö.. 4,1; ~.:ıl_.:r-.:ı:-.u..b,:.:.-ij."y}--~1 <.!.-..:>-ır.:ıt_,...;.j! ;:ı,. <./' 4:-\P J "C!~ ~ ;!".:ıt_,&ll.:ıl Lol.r--i ;.,...,.:; ~..ı.ilı.:r- ~ I.L. ;..!.U.iS'"...; _,) J)l..o. ır' <ır"\... ı) o _,o! i.; U"J'v.;( ıy J_,.j-1 #(~ı '-"' ~ ı;..ill (_,.Alı _,. ~~\ı ~~~.ş--all Lo )i J _ps"~i <,ı_,ji y\5 <~! :,.;1_,<!1..,a;)l.p. _,l;l:.ll.yi )i; 'r,~'ji,_.ı.,ji.:,all y\5.:ı"!_,&l\.i".'r ~ ('( uı..lll <:?.,!.U.i5'".;( e::-- <:ll \;_,.;.i ı;..ili.u)g.-1 Jyl-1 <?.ı c.r-)ı ~.:r'.),r.--~1 ~\.:ıi c5.jt.) cp-a:l\.,ı...s. ~lp If o-y'.j.j. <,>..ÜI J.UI J-"' ;!, "vı.,.,ll" /' ~~ y...j J /1ı._;. _,.i)l ~~ı..ı..,..l.i.ll "-# i.rz J ~ı if'.!'~' 4J ~" ~ '--!.,u }1.:r' ~ 'i.) ( -Y>.J.J..J.:.p <ıl.ül.ı...; tr-j) ri L:-Js. _,...':/ı.ı...ulı..!.ll~.:ıls' 'r,_,..ı..ı...c..0.. <.>r.;,;.;...:...al ' - -Y>.J.J. c.ıls' 1.>! J. '' '\,_,;> l"i!.,:ı>.~ ( ıjl:-:-\1 J.jWI) 0::-t..ı.,l&:JI <P')i,ll..,-1; Jl ~ - ö )..:. ~1 - ".;,L..JI" :...!.( ~.;,! ~ v-;ü,'._,..)-~1 r-l'" ı-l.ı JuL:ı! <...J..;.:r' <Ş ;-i"~\ J...\-~1..1-AA!.I cr".ş.ji ~..~..>- t_.. IL._fJ. \...ı.aji.l.:.p <:P')i,ll 4!1~~ - ~IJ - d..)j.l-a; w...)jj - J_,.j-1..ı_,.,y.;.:r' J}ll ö~l ~ J ı--:'"'.t! ~U-li.;.ıi ôij_,_:ll" : J_,..Aı LJ:>- - '-ıu,.;l..i 0-!,i,. ~JJJ ~.) ıla.ıl ~ L::~.:ıi.:ıT_,Al) J c.}.pl<--1 L...o~_,.,.. J vw~ ~<. ~.:ıt.,-aji J öl;.r-=11 c)~~~ ~~ ÖPf! 1.:.:-li.şıı...ıı.ı...;..yi If )l.;.; 'c/-.il:.ll. w <ı~'...,.. _,..ıı l:.;.).s:. J! r-"'.r.l.:r. ıj ~...ı.... _,k; ı.. C".:ı_,.ü.:ı ;1 ıfu1 ~.u J 0~} ~.:ı_,...ib:..li ; "J-ıoU-1 ~1" ~ J-...1 i.al J)\..:.:.1..;.,\_,:'f 4:!1..ı:.:-1 ~ ~_,.ll; Jı~..lll c)~.?-ı ( ~)!.:fj,...,.. p,.ı J-i w ı/ Jw.ll J;)-:.! w? J> rj J.,Jıy- ~~.:r- J~.?- <,>4 0T_,All J..t.,.o.:ıy l..a.lh.:.,.. ıl,;.;;t; ~ı...:.,.1 'J..ı.}.; JT_,.ill ~~.:r' u; ~ı~._;ıuı;ll ~ <>L:.ı "'-:"..\...,$- j~l.:r'..!)...:.,_,.lı>...,..t:5jıı};...;.j...ll ~ t_l,.-1.:fj tul:.lı J J1_,&!1..:..oı_,..._, c.r"'- ~.!.ll.\ lj..l W" "ö)\...,.ji ly..jü'l ;" : '-'t)o w-.),j;ı_,.ıı.j...,s> J-J "P' J,...tJ (:f-~ı...,..15 ~ - ö_,..!l oj...\..ip i.jl_r.p J.Aı.:fJ.)- eli: Ör.!..IJ>.:ıJ...io ~. ".:ı1_;jı.j ~ı.;,all" ~ 1 J-6..M'-!.J.J. -.!\-) ~ ır L..IP 0':-N.); ~ Jı,ro-.ı... t...ıl;.r ôl-üi.1~.cıwı <l-ut.ı... ı;..~...,<>.j...j. jl.i. ~ ~...ı. wl.#! ı...:f.j 0i r" J..!1-l> J,y1_,Al! vl-1; Jt;; c) J_,:l-1 <?.1 ~ ~.)._,..L;S:Jı...,..._..- <;t... :.~l..:...al.. w- -.ol...a.i.:ı:--...ı. J cj)_,ji..~...,<> ~ J...ô L..S \..\1 c<ı~l.f.lt _,i> cil ~ Ji) - rwt tu.ı _;.;.;~; - <ıl:!" c:-1. r~..? ı~ Jlö C$..ilı yl...:s't..l,.;üj ""-~..;.,~1 ~<)yı; ô.r c:-1.? J ~1)1 öl...üı Ji.:-.j ~~ <,;Wl ~ ~ ı--li.:ı:--...ı. c..>-l>-\ c) u.:...~(}><!...,..-<'~~ O) rwı ı.ı.. <ı'.ı.ı c)... r. t :,.;-,..,...:ıı e-1.:.. r '" '~"- r.y, v-,..,wıe-~.:.. JOURNAL Of ISl.AMIC RESEA.RCH VOL: 9, NOo 1 2-H, 1996

18 18.)...ıs-.!l.J; r-f"l ~~ ~1 Y' 'ıj_,..ll ~L:ll ~1... ".,ıı J.,...,ıı J,.ıl' ~ ı;.uı ".:.ıwı".:.ır ı-+"'.:.ıl..ı..ı ~ l;... cj'.; ı.y.jl!i ~ ıj-' J>I.J-~ 1 if.j-.; -ljlali..l..a..l. ô..p,y. _,.;~ı (:" J-W I,);-.;.>lAll c$- "~ 1 ~~ & y.,ı:-a:ll.:.r-' li)u.;i ~~ \.i;. ül~ ~.:ıl..1.ı ~ J..ıll:ı-1.şAli._;'J- 1 Wı ~J:JI.; ~1 ~ cj'-.,1; ~ ı.f>l'--=' ~ c: Jol...:ll I.AL.,~..:.ıl~.):, ~'.) &.!.ll;..~..,..ıuıı..:..ııj..:,.,... e:+'.!.ila v--:1 J <.!"',_...Jı.ı. u!...,;.:; ~ <$-" ~' ep' o.t.-.;.:.ı'j,.!lı;)~' ı.ı... J; if fi - J--:.:h:ll..:.ıl.rb'.._jJl,:.;.l ~.jj.) -.;..~,ı_,..,.. 'i' t...ı-"... tl-\~ cj' ü)u.;i ı.f>1 ~C: o.-.ı...:..:...ji ~.J]..; cjl_,.ölı ~ <.,.:.ı J,..p.,ı J_?-1.;ıyi 1-~.,ı lll.~,...w ır )1...,..,.,.;-11.!} ~..w.). wı... ~ ~ ( t...r")'.;.t.-1}1 trji if.:!..ı..ı.j-1 c..i}.ı..; J,i..ı..ıl <.ı~ ( <.:.>\ı 'll..:, _,...~;.~..:.ıtao....;,ö,.ı...:....:.ılilo- () ~ı,ıı t...r" )ı,;..:.;.:.ı~ C._,...;.J t; ~..ıs.!).);.; ı~...;j_,ı; t; t...r")\..ı._~;ı.., ~1 ~ ül J,u..,...,... L;_r,.,... ül_,all.) ır)' 4.i)...; rı.) ~ t...,:t.-! l...j:-.~ı_,ıı _,_..;ı.,!.ll; J..ı 4.,j ~ ~ 4< üll-1 ~\...ı)l..) 4-"1.,-l;....j.,;..J}J ~~ J! LS-'-"(..e---di.!.LJ; 0~ ~~ J ~~ ~ J,..p _,ll l.i;..:.ıl J! 1.;,..t,.:;~ı ~.IJ_,.;.ıı cj'._.,.._,ll.jj..,_jl,.. J c:r- J,..p J ~~ ;,.ı$.1 cjl_,.ôll J...,.._,ıı 4:i..,..s;.ş-ıı Y:SJı._.,...).jJ ~ı ~,;L:ll <~v. >n ~.;.!l ~.u ~ ı).:ıt_,..a}!...,_;;).:ı\" 4-al'--='- :..,-~e" '". ' : c/ ı..;ıl..ll., >\5:.;~ ı;.lji "ut_,all Jl:,}l _r.--i:ll" ı) r)>l!ji..:...:ı >;p.1!1.~~~ "'')(.!' r-1> >.;~ j.;~ ~~ ~uı.:.r'..ı...>- J.:..- '.r.--ai.!l,h t J_,.J-1 ~ı.:.ı\5" ı;ı J il:aji,1,;.; )U..\.;-1" ~\ ~.JlA..:..il.:,ı\5".W - o..ı.,;. ı) ~~U~ô ~..IP <:J~ I<!_.fJ..:,I...I;..I.ı cj'.t.-1.; J.<i.ılAll 0\ı.>'JI J }:.ili J ~')(.ll J y>'ji J WJI..._,J.p ~ ı;.i.ji - ".ı...ı..ı...:ll c-'t;,." yl:s' r ~ o..i...:,~l..s\i.!.lj; cj'..:,1...1;> o?~, ~ ~- t..l...fl:..a..!lö...!.;l J.~ı~ J,... ;,S; 4-lS'.; LW! ;w..ıı 4.-l\,;Wl d'jl.ai cj' j~jı;. cj' _;s'! ıj ~~ ~ ı..d:.. ~...,... ~ ~ J! ~ u(,!..l.:. u y.;l.:. cj'.:.ı\5". J.).:lıJ~' _,...;!~.,ı.:.ıl_,all,~ ~~.:.r'...;j..1:.:.ı ep' u\ u.; ii.:.ıl.s w...._.ı.ru.!j,jj.s'.y'..,..u'j ı.ıltl-1.şali ~..;JI ~ '-ı;_,..l\ı,,_...ı.ı v--:1 J.ı.ı...ı.. ii 4>~ il~ tr" ~J_,..ıı J. 'i.ılij..,...ı ı J ~ı J._;_,..ıı 'ı.;/ J,?-1.} ;i.:,ıl1.ill.:ı!..r' ~ J.j.WI J ülo!ll J uull 4ı )J'' Y. ~ Jı 1 ~ cj' ~? ı...ı.;.. ~, \ıl:s' ~..;(._.ı/ J r-l-1' ~ -...:#ü J _c:(; ıfj~._,aj..;i._.:.-11 J. ıj..s ~1 J y.>'ji ~1..4>- J)IJ..jJ.,!.I..J..is' rl-11,;)>,_jp, J~ l y J <.!"'_,...:ll cj' ol_,- w.j ü.ıwi J,.J >,r.-.11.:r' l.ij,. jl..,.;'jl" ı--'.lo.ı..ill..._,j.p..;jl.i ı.şl...l!..;ı_,a:ll 'j.,;( "r..r!/''.;~ J.,till ı$"" v-;ü LS / i ~ li,:rj ı~li 'j... _,ll ı..ı....:.ıl I...S",.-ı..u.l J "'=''/ ıj y _,..ll,;)>..,...ı.~.j-:!aı..l.aı}.!.;j cj') ~ILS.ı.l.l ıj...:ı~, ;t....iı c:rd} "._.ı.,;~ ;t".:.ıt_,.oıı.:ıl r*-' ~ ı..\..t..:.r' ı,r. ~ Jı_..." -.şi;!.y' lt.-.:.ıt;.u.:ı~ <",;$'11 ~_,..ll._,..\.:s"".!).):, c.fj ır-ji ~..ı..ıl,._;~ı o~ ~L.,:,.,. \ <,.il...il t,f'l.r'.; J ı,.r._,..ll ~ı.!).)lı J._.ı_,..ll <.ı) ıj ~1...;11.6. Iii..ıs ISıJ.MIARAŞTIRMALhRCILT:9, SAYI: 1-Z.H, 1996

19 19 ul.--i.;..ı.ll r---" J! ~lı 1..~...>- c,>.i.ji.r" l.i_.ı.; J! ~.ş-\1 c.:ıt.,.;ji 1_,.- \.. ;.,..ı;~ : w.j,p} J! <.,;T.,.;JI ıs--' ı;s-ji ul-ij..ıji.!..lj.; ı.r+'._,\.;ll t..! _.._,ı.,. J.._.,_., e:---j.-1;,._,;..ıj.i J ~IJ cj;;:ji yt,-.15'\ıt_,...<ll i_,.!p"..,r".:ıt_,al l J_,.-._.Wl ü\... IJ..ıJI J.t_\... ö.t _,All;...,..._,; JliJ.!).J; J! ~..ya:.\1 ".:ıi_,..all 1 _,.1p" jjl..;;.ş-\1 ul-l.>..ıji ~..J J\;.; 0f cr.- c,>.i.ji y\...:>.. )'IJ y;}.:ll UJ..ıJI V".h...:ll :;,~\ll ~lı J..a.:; t.." : JJl:.;:;... wı ;.,..l.;..ı.ll o.i...ı...ı.,.>.ı...:. J ~J ~ 4.,i J cj-lı> J 01_;)1 4.,i ~.ş-\1 <.ırll J u-"~i ~~ J,..,_1L,. t:r' J;i 41-i..,...1L>- J ~ J ıs;.:ıt.r<ji t.j_,..j. L,;..ı.ll y _y..:. t..;;~! J 4JI>~ l_,..;.r.l..:ll-.> o.. I... AA..o Jl >Wl J.. ı.f-/" <ı_,li J ı../f.,.iy J ~/" c;_,..ll.u. \L=ll..;.~)ll J J.-15:.11 J,:...:ll.? i _;A;. li! ı-l:jı J..!...:lı ' J <r-rl'._ıj...ilı J 1/_,.ıı c91..!.ll..i.l J,~_,.ı1...,ıı J_,-)1 J..ıs-..!)J; r+<l ı..:.,dl J,-ll Y' '<Jrll o ll j...5:;... :;,~Lll ~_,.ll ~1 oll U..15:JI :ü..,j.i...:...-) 1.:.A V' J.:ıT.r<JI ~ '-ı.>j..ri" j:l-j ~_,.ll ~~\J.I öl,j-1..0j..:ı J...a..:ı \.....ı~ L.. ~ ~1 ~4 ~\..c: \.i...ı..~1 <./_,.ll ).;_,...( \\1; J,..;.J~ t}.>\; J ~ ifl. V" w..sjı. ı.. 0;-J c.>~ ô..l...,ap J,c.:...;\S...,..)~ c.s-i c)....?- J '~ ~ J....ilii 4 Jwı J <..::..P.f' 4.:ı_,;.; J,c.:...; _,ı; ~.>J.rP j:l-j ~J_,.ıı.u. <.,;L..;'j\ ôl,j-1 'ı i_;; \.. J5:;.'' ".:r...,ll 1/_,.ıı.:ıi_,All ıı... r+<l..!..ll...i5' ı-l...lij Lp d'u-1 ''.:.ıt.,.;ji J_,.-" uu.>..ıji ~ 0\ c.s-l c"->i; ~1 <-l;..ı.l ö~l '-ı.>j_,..;.ji ul-l.>.,ıll i.ı\!>....w y'ji ~\c) ui-ij..ı.ll oh.,;...j J.~1 J Jui:ıı J c/~ 'fl J cj":..>t.:ll J.-l...!.ll ~lı uaji c..il,-1..._1..>> 'll uli..>..ıji c) JjJ-1 ~~ _}J y J~ \.:.,> J ış<..ıji J c)l<!!l.n. : v" c..;.ıwı ~ c) <...;l!ll J J}ll ~~ ~ j)\>. V' "'-':'< u>.ji. ıfju ı;s-ji...-"..!.u; ~L..aJ; Wl o.i...ı..:f.j.j}ii :ü)\j..i y _,...li c).:ı ':ll ~ J ~ı.!).j;..i..:.. u p:t; J 4::,L>ü t-i _rll.:ı\5' ($.rd ö } :A! J -~yi<- J ~\..;-):- J ~ı ~.r" 0l.r"JI 0! ~~ cj:'.)k;l.u J cjjj-1 ~~V" '--l.;..ı.l Lp c_..rk;.:ı( cc.rj-i'll ~\ W. Jf J _p5''11 <,ı_,.ji...,..,.. (/" ):i:ji 0 _,..aı,._..1)1.:,.:.ı c) <,ı~( y.>..._\.>> uaji.y;jt.:ll...,. }l V" 4-:5".i ~~ t:ill <,...:l4 ~ ~ l.i...ı. J:... l,jh...:f.j '--..>.V c::-ı? pü cwp 0~.:ıl u-<-')...:::.; cjjj-1 ~1 c) C"'\J...o..ll J_,...!.~ )(; J,"<,/',;JI.Wı.ö.ll" L,H... =-! L...i:-..ı.,...l}l t_,.;,}l d> d~ ':ll<::!'":.,.,._a! c,>..i.ji.? c:ı\5'..uı.r.---<=ll ~ tl.all j,; ~.)\.; L,;i.i ~.i ~,~ı ~~'lı '--Iy c).!u~ ı_,_.._;a;..:ıi Jr'll.~ 01.:-u elp-~ V" \ıs::.,.. 'lı t:-l; 0L!..:S""l ~~V"..!.ll>J U ~JL.:li...,_,;;Jı J ul..ı)\1 <,S"".r-"}1 c:j.-lı '1!.;~ ı..t"l:i Jr 'lı.~ & J_,..; ~~.:f.j..!.ll...i5' (:'.}L-dl (:L..> & Jl- U. c.>..>j.r<>ji J ı-ıs::.,._ 'lı UJ..I.ı..;...ki er.->- ~lı.i_.ı..:ıl ı:r' J-,lA.:ll ~- '1 J...ıs-.:ıi_,All J ~.ı.,.wı J ~_,s:::..ıı lıl...a.i J ui_,...i)l ul>-r" y. '--IJ..ıJI..;ıi_;JJ <:ı~'l l UJ..ıll c) t>.b-'11 ~1 ı..r:l & <y)\>.'11 cj_,.j-1 0Yi ~1 & <) Jül;.;,}.,;.:r'.ıs'..!)J~ ı..r:l J u-.l.ı..:... <.-IJ..ıJ C. l;j..ş-\1 J _<,ı~ 'll <.-lyill..._,..ı..,;.. 0'1 ;_,...;..ll ~ \.. J)l r-"'l..wl y _,..;! r-"'l..ü. cr"' - U.Ls; \.:.,> 1/>~l uajı J;\.;.;:; r.lv c./' J cô-4.ıhl ~')s:ji r."'i.at. ~V".U Y,;l:.i V" _?i <.P.L..a.ll J ulı>.rp}i <.!...,>-V".wıJ~~ JOURNAl OF!St.\MIC RESEARCH VOL: 9, NO: , 1996

20 ' _:.,~,JJ.)~ ~.yi; ;S'.r"-' <)')!, </' J,;.SL.. oj'i.~ı lt)&- oji v-<>...şıı J.:r.,\')l..ıJ\ -.bi.l.')ll J fill '~~ J C""<'~~ J J/~ı ı.j'il..ı.llı o..r,:; oj rf' J'i..ı.l ı _r-jı...,_,.,~) J yl.:$01 I..L..ı. >~.;ıi ~'i".4-ö}~.;ı! ~ JW... ~ ift!.!j.b Y :4; ~_,ll o<;]..,p C:' ôl.,.>..l) Wl..ı.ll 'i d <S.r' _;-L411 I..L..ı. ).S::;t (.J..J> c:' L:s::J.yi,;) o>~,j-!)>.;\s L.. 'i! J~l.Lı. if,jl_;ll Jl ~.:ıi ~ 4.61!1 <N.r..,ll JtA;;'il J.,-J Y._,.ll ı,s_,jll ~ ~..._..;.' ".:ıt_;jı JJ) rp<) JJ'iı - ~L...ll 4,.:1>-..f. -- J}ll ö _,_..bj-1 ~ >ı J 'i J -.!U> ı.).j--" J,._:.,~..,) )1 ı) t,~>'ll ;...ıl )i;.:ı~ 0 _,J:i.01 J... '-">tıj y.j.,jj Y.>'ll r#l.ı ~ - '<r L.A.:llJ :ö.l>-1}1 '-ı~ L.AJ.:.,;,li ül.l_,...a!i JL,v JU;I ö_,..j:iji 0! ~......J5" ut_,..ö]l ıj U:L...:l.l..:.,')1~')11 t) J_r4ll JW,.i J-:..-.:: ~ı ~ı Y. 'll ô.j2'll </' y.~ı ~ J JL..J,.ıı.U. J_;~....:r.-_,:; J :_,; 1_;Jı y_,l.-\ı l..,...,s"lj--ll._,...:~~ı.,ı_j tf-ı._;); ıj,.;~ J._,...,)'I_J--JI,) ~ 1 ~:;ıi...l..:ll &...l> J! t...:<:2,'-,ırji." "Y.rJI _;1:\.:r.,ı 4< :;_.,\.i-1 Lo.\.ıly :U _,.i ~T_;ll ~L..\ı l J~.J.,P..1...? J..:J> "~L81 ~".:ıf LA.1;,..)\.; JI_,All._,..;.-'lı Jlr. )ri if~ ö\,1 J! Jylı J..:J> "--!\:S' t; LA_;._,).; J_,3-1 JJL.-..ş!l '<~1 «>~1 ip <.ı! 4--" ~L.. <Sf"'i..:;.,L..I;> ıj J ((' 1 O. tv) "J_,.;ll,:)" rl.l.l o..l..ı..:_r;- ~_,...All ~IJ>i ı/","~.j.>..:ll C;"'l:..." ~1:)' ui_;-all ~L..I j.,l.i if '<Wl.:ı l J! :UW.'ilı I.Lı...,;.,')ll.J,-1 ı,s..uı.. j l_,..p )'1".)""" Jl Jr" _,ll </' 4-::,ll.J:- if ~\ J ı,s.lji ~1 ıj L.,..~..r->'il o_?j C:" L,.t; 4J\.i. ~1_,Al\ ~ ı_;s / (('\ "' t T')"ı,s_r-ail y>':/1".:_r;- <-ı \.:S'.:;""")>.y}~\ <./'J..ıJ j..ol..:ji C:"l_,ll.ri4 "c,ji".,.._,.(..;..!_,..ı...._,.;]-i '-ı/' }:-1 ~L.. 'JI o_ l;.ı..ll o.lı..ı...,.!)...!; ~_;if lfrs'...;j.:.;; 'i~;-~\ J..,~}.:!\ ~.~'lı ö~.ı...:. ~ vüw.! C:'.J.,P..~...? J..:J> d_,kj-1 ~ J_,3-1..ı...S Y- J,"._:.,\,;<].ı " t) ):i:ll.; i..ı.,; J;'il ö).j-1 \.Lo..ı;wi ~ J!._,..,i.:.,.~ ui -:,~1 lb:j_ı if~ : d o.j.,p ID IL.;.r-~._...Ip (.,Ai 'i \...ı-' j,u:-1,p'il JI_,.A.ll ~1 ~'i J 4.:l'i J..ı;u.ı'lı t...,>- ~ ı,s..ilı ~~ J 0 J..:Jı..:.>H ı,s..ill..::.,; }1 t).1w'ii.lı.~ ~.~- li! d J!.:;:..:JI ~ JJ'Iı 4:)\; J_,_,- lr' ~o.;:...,).; L.. J}..:.-.,.li J.y ô):z.>'-- J}llö_,k:l-l.:r JJ'YI U,..)\ o.lı..}j : "i)'...ji wy/.,;.,b_r<ll.!)...l; <.N>.:.ı i ~'i - ü i>;<j.i <) _,k.:ll,.u, Jf-1 ~..!.U..il.~ı CJ~ ı,s_,jıı (1~':1\ı.b.ö ~ 0i ;:..wı ~ ':1 J-,WI t) t,;t: U,../ JJ'II U,.. ) 1 Jl ı,sy--.ijji.ril.:r Jü:;')ll </".. ~)l>td>,;all ~ t) 4-:\1.ı...,:;~~~..?J.ui_,Alı.;, <JJI.ı..:l l ) Jl...:...-'il.r11.~:, <))i;.:) (ô> ;<].ı 6.l:Wll) w JJJ t::.a" ui ~\.!lı u,.. )ı <)o> _,.J,I ô..g-j..j c.,; \S" ja:ij,~i if ı,si_;. "'-' cry ~ (.:ıl_/ ö_,c--dı S----l:... J L.AJ.:.,;J.\ ui_,...a!ı _;r--= ~.j 4-,j 4J...:-1 ~~ ö>.. ı....:.u 4-,.il..v w.!,.li.ls'r \ı l : '"~ ui_,alı J JJ <!.-...,>- lr' - u1_,..all '-ıj/ ui J_,_:J-1 J.S y. L..S' J yi/ ~L...i! C:".j>;G;j ':1-- C,J_,JIJ t!lb.jij y_}.--'/1 j;uj~i U'/>.:.ıl J.S y. j!~lı..._;.~,...:ll..._; <...,il; J oôi..\.;bij LJ'i, ~,..,...;ı_;ıı } ı,s_,.alll u.~ı t; <>1,;, _r<ll.(~~~ ) 1"1 ~ :./ J<UI,,.r)o - \\t: ı..r'":j!w\ ".n~ :._,.;,w. \"\!... r\1":..r><j<w,, ISI).MI ARAŞTIRMAUJ\ ClLT, 9, SA YI , 1996

21 ı. ~- J r+-~.j U> JJ cj-' o.fri Lo J lf1 c.j"wi JWil J ~.:ıi.ıı.:ıl cf' LS?I o;l,.., --.')Wı..ı.wı.ı.. e,... ~ U>;4 li! <5';..1.\1 J ö..ı..-l!..ll.:ı_,s:lı.ji»-._;...ı J;4,u-.;:- ~'Jr 0. ~u.,... L.._...ı.. ı~ ıs;uıı ~ ı)...ıs'..!.u~ J.w~ı ~..:...u-.:;_f.;..ı; J' ~"l~aaı"l _,.ol}il J;l:..:ll I..L. 0\ J_,.ill ~ 1J>:.. J.; y.,p>l y _,Li v1.r*)ı <J ~~ J;L:; "'_,Li....-;.r ;...,.,ljı ; 0_,s:lı t;u\:.!1 ~;) cr-j; '~J ~, Jl.ı...~.1...!"1.:ı\S.:ı!'' : J_,.;l-1.:r.--1 ~ı~.,... u. J 41 ı~.:ıl.:.r" ~ :...ı.:r' J Lı1_,:)1..w. y\:...p~ ~ VJ-~~~.j< J I.L. ı)~.w.,~.:.r..ıji W:ı.il;; l~..ı.,j ~ ~ ~ r>l..aı C;-!r" ~.r-.ıji yl:s' ı) y\.:5' ~ J!., f") ~).:ı _,s:jı c.r-'1}.:r ~.til o!...>..,ll.:r' L,..)\.>'-;,~ ô_.ı\...; ;~..,.)~...,;..>.All l.itı.:.r..ıji üi,.p J ~w. ) ~ J,.:-.j J~ı ı.ı.ı e-'ı 0,-,} Js>..ı..&Jı ~~ J;L:.:lı.:ılı ı-"..1nı.:ıl...,-;ı "1 '-::!' ~~."lp,r-.ıji ~ ~ t;.ül J;L::ll.r" ıo..u.l.!...o; u_,s:ll.j~ ; ı r-p'~ J r+"'u...!..j: J.._rLJı..:..L;ı..ı.. J w.ıu '-...y </' w- ( ~...<zıi r-f~~.}. ~~...;ı.,.;! ) ~L..İP uı J;L:.:lı...;J J u--<:ji ıj ı..w. J.l...,A':- r-h ~\.:) ;:J:;.:r ı.ıwı; u..ıjı...:.pj; '-li~ t;>wi,~ı Js> r.,a; J ~ı_; ~L;,...,.._~;.:r "1 ~ U'wı J~AAıı ; v-1 ;J-ı J;.:ıL,ı} '-:-!'--- ru)) '-!? ü"l>t... rj«-:-'}~ J..lA~I.}s> J;\:.:!1 I.L. (Yl J.wl». J...:t..a:ı.._;ı.,. ~\},JL...A;')U ~1..,-iıı.j ~Jll; <t;f)l ts>\ı.!.l;..ui (1~1 o.ij <ı.);l ~L,..;I.I J ~~ J~I.AJ-I l.ıl..a <.ı ;.ü)ı la :AA ;~1 ô) 1 "1\ U ;l.:i,y >i_r- \} ~\ j>\j.i J ü.r" }1 J.'-f...\li.:l (.ü}.ı u,;_,~..uı ö_,.ill <...lipj;'-f.:l'l>j U,\,t- J J_,:.~ ~~ d;_,ölı ~ ı.ı...:r ısı- rj _r-alı r.rl'}. ~ u 1_;-All... ;ı.ı: \...:ıl!l ;.lı.:ı! J_,.JJ -'i 'l.:ı ls" ı.:... ) 21. "t,...c; ı_e:i; Jl,,_,.;.:ı!~\}) ıby_,... ~.r-v ~ ~[;.:r ~ e'"l.; ;ı:t;.r Jı J;_rlı ~.; ~ ı..,s._,.;.}ı ;,1_;ıı rj "ö;~l...,...;}',i..j.all ~ J.bı.;sıı..,.a:J.l._ıt.ı.ı o.,:.,ıı,:,.s:j.w.ı... J,i \.. J! ~ t;.ill J;_rll...,...;/ Jıtü ( ~.r)'.:ı~ J_,..JJ ~.:ıl w~ (.!.lı;,'f' ı.ı.. ~..:..L..ı;, J.l j r:yı <.:....:.r.r J ~~ <J. 'll i..ı.: J_,_:.l-1 J.,...)l;.:ıl.!l); ı.:ı'lı.!.lı;>)'l ı.ı.. ı/ _w;.)!o"-.:ı~) >\..,P t;.f.-:. J Jı 1 ~..v-i~ J t)-i..:.ji.;..:.ı,y l,.ı; ~) ~ e;:wl.ı L; JU:. ÜL,. ;.lı.~ l_,..ll;.j;.;:ll...,...;.; J t.r'>}' J}-1 ;.r=, u...:ı.ı < ~ıy..ı._;...ı ~ ~ '-ıp y~!.,» ~) ~~ J;t:.:;.:ıl ~' jk...p~ ;W-:öl; J.,..,Aı ~ '-tp ır' J ıwt_,.aj._rwı jk...p'jl" Y.>l.S"~ ı.r'\;.ıji ~ ıj ô~~ l..;...l_,:.-)1 ıj l..u. ~1; ; rı_,_.ıı ı/j,:; ~~ı) ;UI u'-!_,...5" ltilı.r ı/~ ~ t;.üi ~ _,.JI I.L..) J_,:l-ı <ıl.~1,y ~~.~! ~ ~LS"~_,.. f".ı, u; <,')\; ~ ~ L:..ı. :ıl-ls" ~'.r-1..,...ı._...ı..._,;ır~ ~;i,..~..= "~ı jl>..p'jl" r~.jl»-~ J;L:.:ı ~.:ı1.ıı d : J/ill...l:..G.:ll.Ji~l.._~;.:r'..1;4 "1 J,ı::.; "1;1:.; U;4 li\ o.u.u.. J ur<ıı u_...:ıf : '-,ıwi U:ıl:ll.Uı.,..a.:lı...,...ı_,; } ~~.:.,.>lj.ö._,..l:.ll.!lyı.j.i J, _,.--!..1.1.); ~ li! u _,s:ll ~I.AJ- J ;L:.:ll ;-J.;.,L.Wı JL.,.,;{ J.L-Wı J,.._~, J :L.WI ıl.,r. JlL.A.ı-1 o.lo J;l.:.:ı.:ıTriJI.:ıl : ~Wl Uoi:JI.~...<zıi.:4J,-1 v-1 _,..J-1 J; 4-J J..,.\;.:r ~ fl... _,..lll ) ;.u.l!..ll..;.w _,.._..ıı.:r r. r :..,.: _,ı;;ı" JOUR."'AL OF ISLAM! C RE~EARCH VOL: 9, 1\0: 1 2 H, 1996

22 22.:r'.;ı <;.ilı ~'._.ü!!.ı ~.:; "ı:: ı_,, J~'".?.wı.J-"' J,y..ıJI o_,pw... J...;l.l,r ~li,:r ~ J u1_,;.!4 oj _,.J-WI_, ~~ ~li ır.;ljia! _, r-lji c)._;:ı..!.11..\s" 4J ~,:rj ".}--ll:-1 _r!ji <J" yl:sj u;.r" ı...;..ij ö}.:.!,v1_,.-all ö.>..ı...,dl ~I;;_.IJ..ıJI" :.:ıl J_,.j-1 J.rAl ~ J..,.ı.wı J ~\ ~\ ı:.r'.y.:...ll )..os'~' ~ı yi:s" _,..ı... v1_,..ai.l._.-~,ıyı ~~ r.ı..ö:t.:ıl Jl..,.=; v"l..:...'fl.:; ~ı ı::'yji e.:ı!~ _,ı.,..)ıyı..~:-ı r\...su r"j...'f4 ~.:;..~:ı oj:?-~ ı,s.ilı ı::'j>j'f'.!ll>.:;...ı..:l.ı.:ı1,ra~ı <Lıi:S" J r)l.'fl 0! : JA _,.!lj-4 r-l,\.:...,;- ı..a:ıj r!:}j) c) 4li:-ı J.. t.:.ı Le...:-Wl _,lı J <.l"l.\..:. ıyı if ~:!.; ıh-' _;...ll \... )..- \..&:.. u.p-ı.:ıf uy \.::.ı W"... "j... 'fl ö,r..ıji v) ıj v _,.i ~.i:,...r"-' l) 'ı c!'> J J_;; J C,!~( \... J" J. " ".;.v,.ı ~\ 'i,r.--&:14 pı..w:..ıı.},.ı.a:.j4 ~ı ~_,ll l.i.. _,...wı ()" yi:s" rj vl_,;.ll </' ~J_;.ıy J.:,.- 4} <,r._.:ll ıs,r. <;.iji <;.ı...:ll o.)"" J,:r (U...,. J </' ~ "J-V,.I J-.-J,~ı_,...~ J>U "._.-~,ıyı _r.--i.:ji" &-'.:ıl Jjll "-JJ.I (.J...i.;; La J L.r-!..ı..:l.l :11.) "ı;:ij>j'fl" p vlyl.ı ~ '~JL:ll J "Jl;<ıı..,...uıı" if -Y'.w-o.:r' L..u.LO.ıy v~ ~..._,1 \.J"'l J vi, ıyı ~1 ~.. ı::')> j'fl" if.r ) ~\,;r-all J! ~Lı ~~ - J_,.j-1 J,..aı J r:n.u.~ ;t_;!ı c).w~,ı..ı..:...~ ı ı..i>' ~ wı..v..,ji)i :11 ~Ll"\... ıyi \.l,,..); _," : - a.-..ı.al.l ~.:; ~ı ul_,..alı o.!..ı..t>,.:;..lv ıj.-r c) ~ uf.:;..~:ı oj:? ~)..;C.,...))..;...;> c) J.-6: J ~..!..ll> C:-'),...; L.r-!.ıJı -4.r..:s-J' <...,a.ı.. _,ıı ı...,.:.aıı...;ı.ı,.. ıy4 ı,#' ~"'.rl':i' ı.i.. Jl..,:P':/1 ).;r...ı..:l.\ J-l.:ıl J-tJ. vs 4. öl,.j-1 e;!-!) ~. 'r "/" 1 if- JS' j,; e:ı)l.jkwi ~1.J-"' J_,.j-1.P.-ol pı vi ı...,;. ı) Jl_.,.J...j) u 'll ) ~~<...b J ~.1...?,:r j5j.p';ji c)rj.i.>l..ı:..'j I ~..ı..ı ı,s.ilı ı,s.ı...:!ı ~.:ıı,ı rj)lll ~ ~' ıs.r--.ş~ı r J_rll <.-:14 <i.ı...:lı..ı..ı (..ı <ıb..=-ı Jr' ~ l) -1:-W-) 4 \...- <,SIJ)ıyı,_,.._,Jı c) ~ı <J"';ı.:ı.ı _, Lı w.;,:r, _,..}ll.i....,... )>ı\... J,._,..')L. 'll _,.,;..rj' ( Wl JL,.:ll.J. ı} J:...:ll J><ı..ı..lı <$.ı...:ll.y!...o.,..;.. i.}.,...;...~.~ı uly'fl u~ L:J!.i...:...-} C:.ş.ilı.;ı-ıı "Ju l.:ıı". ;..ı.. c. v. r:::..f..!.lj> J,; t lh:.-1.:ı\5" <$.il ı_, J ~ı Jr-! J r)l.'iı".:şs ~.:ı ~ı..,_...i...?.".rı.j,ı _,...wı rj ~ '-=ıy.- JL,.:lii.U..l,...:.-ı.:ı! Jjll & Jl.; v l_raji ıy.ji; ıs.r---.}; J vt.. u-. ~.L,.:\1 4 w.; ıs,r- <!.>l_;...l4 o.j...,p ~<rj J! ~ l.a ı:.r'... \.,.:. ~ J-..,klı Jt.; ıj..wl J~{.L-k vljli! <,S..ı..!.) 1 ) J,r-11 ;..~...-_,~...)>vs V" _,...:lı.:r rı.s:.,...ıy, ;~'i C$_,...;.1lı ~...ı. c+' Jl ~ ),JJ;:Jı...,_...;.i J t,... }1 ' VS J '-':,ll _e-!i; VS y.>ıyl '-!)ii if bt..ıl "~1 ı,s_,.ıji' <...:.> c.ijlir (.!ll~ JS' <) J.fs;Li.ll c) y>sij ~...,:t:ıı Jl 4...:,...;,.:ıı _,,ı-lı! J_,.j-1.P.-oi c.r- _, 'J.JUı" N.v,;-?.i c;s-ji<l\...)1 ".:ı1_rall <J ~1.y... <ll' ı.:.? &-JI.Jjll Jır-ı J.ş.UI "~1.;iJI"._,.,L:SJ J;ıyl...,ı..lJ ""'.u-<.) if d...i J J. -.ıj_,:.s'..ıji..,. J vl.,.. c:-' w\j,i..:...;.; J c)~._,...( VS U J_,.j-1 ~... if""lj;.i.!..u.-ji ı j, 1 ı...,...ı.ı _,...4~1 L.;5- 'r-'.f.!ı o)1,..a (J ~.,..,.".>:d' ~~ l.;ıı.!...u. v.a.ill <1\YY ISıJ.MI ARAŞTIR.'MLARCILT: 9, SAY!: , 19%

23 23 : ı...;ı_.,;.... t <?wl".:>jli Wl.> ~ "-.J\5:..:.!" lj\ L&.- \.:...li <?_,.s::..ıı.).)u!ll) </L.;..'fl ;).;ll <.il:-.; "<ı\.,.:...'~ 1 ) >/- 'J "J.};" <:~ı>:...:. ı..!,.l...l; ~~ ~ y..,.)1_~ 1 JWl..::.--:11 ıyi; ~.,.._...A.:l1.) u;.ı4 <.:.>~..,..._.cr-~ J "JL...JI" t)_rl. 0ı-ı tl_,...ll ;, ı.ı_,.w >b_;..; <,115:...:. 'JI J-ı_,kl1...-;.Jt; </" 1~.}-.ı! ; ôji_r,. J i.ı-,1,)! "J1;1..1" l..i...o> J..l ~ ı;.r t1_,..., Jı J,.-.::1 ı.:;ı;; ~ıp u-.1_,..., ~.,ı. J.:Al' yı _y.l <.i':#l ; j:..ilı,...4 ~.ı Jl$..:ı~.:ıl J>,.11 Jt..;.) ~1.:.:11 Q..,J.I ~1ji?.'J w) Jjl-1 cr-,..o!,}a; J..l ), aııj.. U;lir ~..:ıi YıJl:Jı; c...ı~ 1 ı..,.,ı,...,,,a....;'ll r}ji ~ ( Jl,_p) 1.!)..\~,yl;All.:..l... l.).ıll Jt..; ıj,_,s-)1 rlli.~... u...:..:ıl... ~... ~:--~... J}-1 '-.)..V,*"'.:r.:-ı; ~.:>_,!1) \ U..r"W.I.jl...J1 J-\1 \..llo>y Jt.;1.:ıı-ı; )?-.:JI; t'..~...ı'l ' ~.:ı_,ll r \..S' 't""t.:. ~Y-1.t>I.P'jl) Ô>Ü'jl.:..~) J..i.:l' ) <ll...~ \ ) ill.>.:; ~) 4.l,.,..,..l t.j"i>'-...!.i).~l.ı..:.- \11.!..l,;U. ~' ci' _,..ll ~;, JU: ( L...oıı J l.i....:ıl J! l:!.h,...:...,:ı.:rj -.'l.ı-1.) t'...ı\.:l1 JAı 4-,~1 c}>,.ll 1.i....;ıl)...r'it J! <.r' jll (Wl ~ 'J ıjs:...;..u..ı...,. J.;ıl_;ll '-':>'~.r..:ıl J l...!.ı L.. J~.:ıi.:ıl_,..&JJ.:ı~...ı...!; (Wl J~.:ı! L;;~ ~.!.l.j;, L;..)ı.:ıl.:ıy.~\..S' <!.>1.ı-':lıji:-ı.:ıı..i...o> L...A;l.); -l..:.l.a.ı.:ı,r-lı ~- L:.il..u..,ı.:>py,..!Jj;, _.,.:.:..-ll J~ J.\... ui.j;ı...::l.l J.:>Lilb:..:!.l.:ı1.Jl,:ll.:>l..r-"11...,_...al ~1 <..f'.j.ıji ~ r+"!.:ıi..l..ı Jft- Jı <-...4> /.) L,.:.All J,-..-JI,:r.!.l.Lı.:ıl.:ıl_,..&Jl.:>! : ~_?:l l t:ul:l1 <.f'l Jl ~.:ıl D;> ~ \..~Wl~._,..!;> (" ~ 'ı ı; il..ş-lll ci' _,..ll 4-P fi Li!...;':1! ı..r-ı ~,:,i ;.} \.. ~ Jı -~l.ı..ı-:.11.) ~ııı))' ;1 ~\A:ll J }J ;.;:--'"' ~ ıj.:ı LS"..L.il.ô p-al! _,...) 'ı ı L.-1..1"'"!...,...ı.,ı':lı JOURNAL OP JSLAMJC RESEARCii VOL: 9,1\0: 1 2 ;-<i, 1996

24 --'- Tarihte ve Günümüzde 11 Kur';m Te'vll.i 11 Sorunsalı Nasr Ham id ebu ZEYD Dr., Leiden Üniversitesi Çev.: Ömer ÖZSOY ı. G iriş Söze, :ıraşttrmam ı z:ı seçmiş olduğumuz başlığın tahliliyle başl:ım:ık sanırım yararlı olacaktır, zira bizzat başlı~ın kendisi 'sorun'ludur. Başlı~ımızın tahlili bizi doğrudan doğruya, kendjsi de bir sorunsal olması itil.ı:ırıyla asıl konumuzia yüzyüze getirmiş olacak. Kur'an sözkonusu oldu~unda 'sorunsal' (tşkdliyye) kelimesi de, 'te'vu' kelimesi de genellikle makbul k;ır~ılanmay:ın kelimelerdir. Nitekim Müslüman alimler yaklaşık H. IV. / M.X. Yüzyıldan bu yana -Şiiler ve bazı Sufiler dışında- 'tefsir' terimini 'te'vil' <eıimine tercih edegclmişle.rdir. Sonuçta, 'te'vil'in, Kur'an'daki nesnel anlamlarcbn ve maksatlardan kopuş ve Kur'an'da'ki kelime 1 ifadelerin anlam ve delaletlerinin kasten ıahrifınden kaynaklanan inanç ve düşüncelerin -daha doğrusu, sapık fikirlerin- isp:ubnnı:ısı girişimi olduğu yönünde bir kanaat yaygınlık k:ız:ınmışur. Gerçi, bir Celaleddin es-suyüli (H.IX/M.XV. Yüzyıl)'nin, 'tcfsir' ve 'te'vil' terımleri arasında, bunların birbiriyle ili:jkileri ve müfessirin -veya müevvilin ikisine de ihtiyaç duym:ısı açısından, her iki terimi de eşit düzeyde tutan bir ayırım yapuğını görüyoruz. Bu ayırımın dayandığı temel şudur: 'Tefsir' tck tek kelimelerin iz5hı iken; 'te'vil', kelimelerin oluşturdukları ıcıtiplerdeki hazf. ızmar, takdim, tehir, kinaye, isti'lire; mecaz vb. yardımıyla bu terkibierin delliletlerini ortaya çı.karma işlemidir. Ne var ki, H.lX. yüzyılda Suyüti'nin bu söyledikleri, öz itibarıyla ilk dört asırcb ve belki H.V. yüzyılın sonuna kadar izleyen dönemlerde -çünkü kendisi Imam Gazzali'nin pek çok sözünil nakletmekıedir- söylenmiş olanların yeniden ifade edilmesinden b~şk:ı birşey dcğildir 1. Bu da, Suy(ili'nin seleften rivayet ettiği görüşlerin, kendi döneminde tefsir alanındaki fiili durunuın bir tasviriolarak ele alınab i linece~i anl:ımın:ı gelir - ki o dönemde 'te'vil' henüz kötü anlamlı o l mas:ı da, 'adı çıkmış' bir ıcrimdi. Burada belirtmek gerekir ki, 'te'vü' terimi sözkonusu kötü anlamını, zamanla, toplumsal değişim ve gelişim o l guları ve kaçınılmaz olarak bunlara eşlik eden siyasal ve düşünsel kavgalar içerisinde k:ıı:ınmı.ştı r. Bur:ıda, Tefsır ve T:ırih kitaplarında d:ığınık bır biçimde yer al:ın birtakim sözlerin t:ınıkhğın:ı başvurabiliriz. Ali b. Ebi Talib'den rivayet edilen apğıd:ıki sözler bu türdendir. Emeviler, d:ihi Amr b. ei-as'ın ıavsiyesi üzerine, Kur'an'ın hakemliğine başvurma talebiyle kılıçlarının ucuna mushaf astıklarında -ki bu olay Ali'nin ordusu içinde l>ölünmeye yol açmıştı- Ali şöyle demişti: Dün Kur'an' ın emri gereği ('ald tenziltb) onlarla s:ıv:ışmıştık, bugün de Kur':ın'ın, te'vili gereği ('altl te'ufltb) onlarl:ı savaşıyoruz. Bu, 'tahkim'i kabul edenlerin dikkatlerini, Beni Üroeyye'ye mensup bu topluluğun önceki yıllarm tenzili inkar etmelerinin ardından bugün de te'vili manipüle etmeye çalıştık l arın:ı çekmeye çalışan bir ifadedir. Fakat Ali'nin bu ifadesi, henüz terimleşmemiş olan ve ya l nızca anlaşmazitğın doğasını tanımlayan 'te'vil' kelimesi için herhangi bir olumsuz anlam içermemektedir. Bunu teyid eden, yine 'tahkim' talebinde bulunanlara cev:ıben: 'Kur'an, mushafın iki kapağı arasındadır; o konuşmaz, ancak onunla insanlar konuşurlar 2 diyen 1 e5-suy0ti. Abdumııh~n Cel~luddin, el lllı4n fl'lrumit/.ku~linj Mektebe MU$12(2 ei B~bl el Hılebl (3. B>sıml, Kahlre 1370/ bk:ı. Muh>.mmed b. Cerir eı Tabert Tdn7m'r-Rusul "'' Mu/ük (tıhk.o Mub2.mmed l!bo'i Fadl lbrthlm), 01ru Ma'lrif, Kııhin: 1979 (~. ııa.un), V. ~8-49, ISLAMIARAŞ11R.\1Al.ARdLT o9,sayl, l l )..ol,l996

25 NASR tiamid EBO ZEYD 25 ve Hariciler'le tartışma sadcdi~de lbn Abb:\s'a şunları söyleyen Ali'nin kendisidir: "Onlarla tartışırken Kur'an'a başvurma; zira Kur'an pekçok anlam taşır. Onlarla tartışırken sen Sünnet'e müracaat et!' lbn Cerlr et-t:ıberl 0-l.III./ M. IX. yy.)'nin 3. Ali lmran/ 7. ayetin tefsirinde Tabitn'den bazılanndan n:ıklettiaine göre, onbr arasında, müteşabihe t:ibi olan 'k:ılplerinde hastalık bulun:ınlar"la Hariciler'in kastedildiğini söyleyenler vardıı-3. Bu ifadenin literal anlamına göre, onlar Kur'an'ın müteşabih ayetlerinin te'vilini ve fıtne amacıyla buna tabi olmayı kastetmektedirler, çünkü yukarıda anılan aycte göre müteşibin te'vilini ancak All:ıh bilir. Hepimizin bildiği gibi, bu ayet d:ıh:.ı sonra farklı mezhep ve akım l ara mensup müfessirler aras ı nda, yalnızca ayetin te'vlli ve anlamının izahı etrafında deail, aynı zamanda ayetin neresinde durulup 1 durutma yac:ığı etrafında süregelen derin bir Lırtışm:ıya odak olmuştur. Sanırım burada ilk hicri yüzyıldan itibaren başlayan yorum farklılıkianna ilişkin bilinen şeyleri uzun uzun açıklamaya gerek yok. Du yorum farklılığı daha sonraki dönemlerde daha da gelişti ve yaygınlık kazandı ve nihayet mü'evvile (te'vllciler) terimi, Hariciler'in yanısıra, Şla, Mutezile ve Mut::ısavvıfa yı da kapsayan bir terime dönüştü. Şii düşüncen in felefesi.ve teolo)ik oluşum düzeyindeki gelişmesine tanıklık eden IV. Yüzyıl, aynı zamanda Abbisi Hilafet devleti nezdinde temsil edilen sünni devlet ile, hakimiyetini Kahire'ye kadar ubştınnış bulunan şii devlet arasındaki düşmanham zirveye ulaşugı yüzyıldır. Bu yüzyıl, aynı zamanda, devletin mutezili düşünceyi benımseyerek, fıkıhçı sünni tavra karşı çıktığı Mc'mun ve Mu'tasırn dönemlerinin ardından, muhafazakar fıkıhçı sünni görüşü, yine devletin desteğiyle kazandığı siyasi zafere de tanık olmuştur. Siy~si olanla fikri olanın, dünyevl olanla dini olanın birbirinden ayırdedilmesinde zorluk çekilen böylesi bir sahnenin, 'tahrif' ile 'te'vü'in anlarnlarının birbirine karışmasında etkili olması da do~ldır. 'Tefsir' teriminin zamanla ön plana çıkıp masum bir anlam ifade eden bir terim haline gelmesini sağlayan, işte bu durumdur. 'Tefsir' teriminin 'te'vil' teriminin yerine geçmesinin bütün boyutlarıyla açıklık kazanması için, 'tefsir' kelimesinin, dilsel kullanım alanındaki durumuna dönmek gerekmektedir. Bu nokı:ıda belirtmek gerekir ki, Kur':ın'd:ı 'te'vil' kelimesi en az on kez geçerken, 'tefsir' kelimesi sadece bir kez yer almaktadır. Kur'an metnini -ki nüzul dönemi yirmi yılın üzerinde süm,ıüşıür- dilbilim çalışmalarında 'yaygınlık oranı' (mu'adde/u'f-lnttşllr) olarak isimlendirilen ölçüt için baz alacık olursak, Kur'an' ın niizil oldu~ dönemde te'vil kelimesinin, tefsir kelimesinden on kat daha yaygın olduğunu söyleyebiliriz. Bunun yanısıra, tefsir kelimesi -jesr kökünden mi, yoksa sefr kökünden mi türediği de tartışmalıdır- genellikle, bugün 'ıercüme'nin ifade ettiği anlama oldukç3 yakın bir anlama gelmektedir. Her ne kadar bu, aynı dil düzeni içinde bir çeviri olsa da... 13ur:ıdan, lbn Cinni (Ebu'I-Feth Osman, H.JV/M.X.yy.)'nin, Mütenebbi'nin Dfvdn'ına yaptığı, kelimelerin açıklanmasından ibaret şerhine neden Ei-Fesr adını verdiğini anlıyoruz. Kur'an yorumunda ilk büyük'eser olan lbn Ceôr et-taberi'nin, Kur'an metninin yorumuna iliş kin kendisinden önce söylt:nen herşeye ye.r verdiği kitabın ismi ise Ciimt'ul-Beyiin im Te'vftt Ayt'l-Kur'iin'dır ve her ayetin yorumuna şu sözle başlanır : ' Allah'ın şu sözünün te'vi!i... (te'vilu kavlibf te'dltl). Özetlemek gerekirse, Suyı1tl' n in ıefsir' ile 'te'vil' arasındaki farka ilişkin sözleri ve bunlardan ilkinin ikincisi için gerekli bir hazırlık olduğuna dair söyledikleri, hem genel anlamda; hem de, tefsirden sonra gelmesi gereken 'te'vil'in ta kendisi olan yorumlama işleminin pratiği açısından doğrudur. Ancak, fiili uygulamayı betimlemek - yukanda kısaca açıklamaya çaliş(ığımız buydu-, nasıl olup da tefsir teriminin te'vil terimine karşı bir üstünlük kazandığını açıklamaya yetmemektedir. Fakat, sunduğumuz bu izahat, fiili uygulamadaki te'vll işlemi bir yana, terimierin kendisinde dahi bir sorun bulunduğunu ortaya koymuyormu? Bu soru bizi, başlıkt:ıki 'sorunsal' (tşkdltyye) kelimesine getinnektedir. Bu kelimenin kendisi Kur'an çalışmaları alanında kolaylıkla kabul gö- ~ et Tabetl, Climiut.e.,.an an Tm1 Aylf-Kur'an (t:ıhk.: touhmod Mulu.mmed Şi kir), 05ru Ma 'IN', Kahiıe 1971, Vı 198. JOURNAL OF ISLAMıC RESEARCH VOL: 9, NO: ı , ı996

26 26 TARiHTE ve GÜNÜMÜZDE' KUR'AN Tf. ViLİ' SORUNSALI recek bir kelime değild ir. Zira bu :ılan her ne kadar konuları itibarıyla derin ve geniş -eskilerin dilini kullanacak olursak "sahili olmayan, dibi derin bir deniz" gibi- bir alan olsa da, son derece açık-seçik bir alan göıi.inümü vermektedir. Böylesine uçsuz bucaksız ve dibi görünmeyen bir denizin, nasıl olur da, yüzeyinde çılgın dalgalar ve derinliklerinde boğucu girdaplar olmaz, diye buradaki istiarcnin güzelliği karşısında insan hayran kalıyor. Işte eskilerin genellikle meciizi olan ifadelerinin gerçek anlamı ile bu sözlere günümüzde yüklenen yüzeysel anlam arasındaki büyük fark da ıam buradadır. Çağdaş yüzeysel anlay ışta bu sözlerin kendi epistemolojik ve gramatik bağlamlarından soyutlanmasından kaynaklanan b ir sıradanlık sözkonusudur. Ömer b. ei-hauab'ın ve ftlkibeten ve ebben ayetincieki ebb 4 'in anlamını sonnasından bu yana; hana daha öncelerden, nüzul döneminde Müslümanl ar'ın "inanan ve imanlarına zulüm karlijtırmayanlar... u5 ayetindeki 'zulm'ün ne olduğunu sormal:ırı ve Peyg::ımber'in, Lokman' ın oğl una "Yavrum, Allah'a ortak koşma, çünkü şirk büyük bir zulümdür" 6 öğüdünü delil göstererek, 'zulm'ü bu bağlamda 'ş irk' olarak açıklam:ısından bu yana Müslümanlar Kur'an'ı yorumlamanın basit ve kolay bir iş olmadığının farkındadırlar. Ali b. Ebi Talib'in Jbn Abbas'ı Hariciler'le taruşırken te'vü ve karşıt te'vil tehlikesine düşme konusunda uyarınaya sevkeden de, te'vil sorunsalı konusundaki bu bilinçtir. İlk Sahabe nesiinin te'vile girişrnekten korkmalarından çıkarabileceğimiz şey işte bu duyarlılıktır. Ebu Bekr es-sıddlk şurılan söylemektedir: "Kur'an hakkında re'yimle konuşursam beni hangi yeryüzü üzerinde ta şır, hangi gök gölgeler? Üzülerek belietmeliyim ki, bunlar, te'vü karşıu bir bağlama kaydınlmak suretiyle anlamı tahrif edilmiş sözlerdir. Ne var ki, bu dikkal kaderin önüne geçemedi. Hayat sürdü, islam toplumu gel~ti. İslam'ın etkileşime girdiği kültürler çemberi genişledi ve İslami 'dünya görüşü' olarak adlandırabileceğimiz görüş birliğini bozacak düzeyde olmasa da, te'vilin kaynakları çoğaldı. Bu, merkezinde Peygamber'in gönderildiği kavmin diliyle Allah tarafından gönderilen bir dini metnin yer al dığı bir medeniyet bağlamında, anlaşılmaz bir durum değildir. Burada k::ıyn:ıklar, lugavl, fıkhi, kelaml ve felsefi kaynaklar şeklinde çeşitlilik arzederken, te'vil ise ilk kaynak ve bı.i medeniyetin merkezi konumund:ık( Kur'an memi ile uyumu sağlayan en önemli araca dönüşmektedir. Durum böyle olunca, te'vil konusunu, sözünü etmiş olduğumuz son derecede yetersiz sığ yaklaşımla ele almak mümkün müdür? Yoksa te'vil, Islami aklın tarihte ve günümüzde en önemli problematiği midir' 2. Tarihte Te'vı.l. Sorunu Tarihte te'vll sorununu ele alabilmemiz için, ilk müslüman neslin -Sahabe neslinin- taşıdıkları misyonun ağırlığı konusundaki -h:ıtta bazılarının onu neredeyse haram kılacak derecedeki- duyarlılıklarına ilişkin söylediklerimizi asla aklı mızdan çıkarmam:ımız gerekir. Onların sorunu, - günümüzde bazılannın anlamak istedikleri gibite'v:ilden korkup kaçmak suretiyle tefsirle yetinmek değildi. Onların zamanında, sonradan ortaya çıkmış olan ıefsir ile te'vji arasındaki zıı.lık henüz belinnemişti. Sorun, Ali b.ebl Talib'in çatışma ve çelişıneye imkan tanıyacak olan 'farklı anlamlara açık olma' (ibumtilu'l-vucalı) şeklinde ifade ettiği şeydir. Bununla birlikte, "Kur'an'ın, mushafın iki k:ıp:ığı arasında olduğu ve onurıla insanların konuştuğu" tespitinde bulunan ve 'te'vilden k:ıçm.-ının mümkün olmadığın ı, fakat bunun kolay bir iş olmadığ ı için siyasi istismara konu olmaması gerektiğini" belirten de aynı Ali'dir. Gel görelim, H.IV-V./M.X Xl. Yüzyıldan sonra gelen Müteahhirin, Mütekaddimin'in sözlerinin anlamlarını saptırdılar. Tıpk ı çağdaş aliınierin bu Müteahhirln ulemasının sözlerinin aıılamlarıni saptırdıkları gibi. Onlar te'vil konusunda 'makbul rey' ve 'mezmuın rey' arasında sözde bir ayırım icat ettiler. Bunun hedefi, Ehl-i Sünnet ve'l-cemıiat fukahası dışındaki Müslümanlar'ın içtihadiarını haram olan 'mezmum rey' kategorisine sokarken, 'makbul rey' nitelemesini yalnızca kendilerine 4 80 Abese/ 31. S 6. En'am/ Loknun /13. ISLAM1 ARAŞTIRMALAR ClLT: 9, SA Yl: , 1996

27 NASR HAMI D EBO ZEYD 27 malısus kılmaktı. Müteahhirln ulenıisının özellikle lbn Teynıiyye ve ögrencisi İbn Kayyım'ınkitapl:ınnd:ı, za rarlı tefsirlere ve bowk yorumlara karşı uyanlara bolca yer verildi. Mutezile'nin bazı tefsirlerine karşı hoşgörülerini göstermek istediklerinde, Belagat a'çısınd:ın taşığı değerden dol:ıyı Zem:ıhşerl'nin tefsirini gös:eriyorlar, ama aynı z:ımanda ond:ıki sapık mu tezili fikirlere karşı halkı uyarıyor ve Ehl-i Sünnet'in argümanları konusunda sağl am bilgilere sahip olm:ıyanların bu tefsiri okumalanna hoşgörüyle bakmıyorlardı. Sözkonusu tefsirin, meşhur baskısında Zemahşeri'nin sapık düşüncelerine -bir sünni olan-!bnu'l Mun'ir'in yönelltiği itiraz ve açıklamalarına hamişte yer verilmiş olması (Musmfa el-babi el-halebl, Kihire) 7 oldukça dikkat çekicidir. Ehl-i Sünnet ve'l-cemaat -ki bu ideolojik bir terimdir- ile Mutezile arasındaki te'vil ihtilafı, Zemahşeri ile lbnu'l- Münir'den de, İbn Teymiyye ve öğrencis inden de daha eskidir. Birk:ıç örnek, bu fikir ayrılığının tarihi köklerini asıl k:ıynağında bulmaya ve ayrıntıya girmeden şu tespitte bulw\maya imk:ın verebilir: Kur'an'ın te'vllinin tarihi, dolayısıyla te'vll sorunu, hay:ıt sürekli hareket ve dönüşüm içerisinde yenilenirken, metnin sabit kalmasından kaynaklanmaktadır. Bu, Ustıl-i Fıkh alimlerinin 'Olayların çokluğuna karşılık nassın sınıdılığı"ndan (nedretu'n-nusus ma'a tekasurl'l - vakti'i) söz ederken dile getirdikleri sorundur. Usul :ilimi eri, sorunlarını "sebebin husüsiliği ve laf- *zın umümiliği" "husasu's-sebeb ve 'umumu'l-lajz) formülüyle çözerlerken lafzın umuıniliğini 'anlama' için, sebebin hususiliğinide 'kıyas' için temel yapmışlardı. Ne var ki, bu dahiyane çözüm, bütün Kur'an'ın yalnızca altıda birini teşkil eden ahkam a yerlerinin ötesine geçememiştirb. Olayların yenilenmesi ve çoğal ması, fıkıhçı zihniyete, nasslann sınırlılığı karşısında böyle meydan okuyordu. Bu meydan okumaya karşı verilen cevap ise zihinsel ve dilsel olmak üzere iki aşamalıdtr. Farklı bir düzeyde, ak'ide düzeyinde de olsa, mutezill aklın karşı karşıya kald ığı meydan okuma da aynı olgudur; onda da verilen cevap ayru şekilde iki aşamalıdır: Zihmsel ve dilsel. Mu- ' tezili, akıl ile nass arasında beliren çatışma sorununun çözümünü dilsel düzeyde, -dilsel bir for- mül olan- 'mecaz' formülünde bulmuştur. Onun cev3bının zihinsel boyutu ise, mutlak olanın sınrrlı olanla her bakımdan farkl ılı ğı içinde kavranm:ısı anl:ırnında 'kıyas'a (kıyt.isu'l-gii 'ib 'alii'ş-ştihid) day3nmaktadır; bu, -bazı araşurmacıların düşündüğü gibi 9 - mutabakat kıyası değil, muh:ilefet kıyasıdır. Böylece, Allah ile iilem ve insan arasındaki bu muhalefet kıyasına bin:ien 'tevhid' ve 'adalet' ilkelerinin yarı -felsefi formülasyonu oluştu. Bu iki ilke Mutezile'nin bilinen 'beş ilke'sinin teınelidir, h:ıtta Hayyat'ın el-lnlisar'd:ı belirttiği gibi, tevhidin temeli de 'adalet' ilkesidirıo. Ehl-i Hadis ve Fukah:i'nın Mutezile'nin fikirlerinden ve islidial yollarından hoşlanmayışbrının pekçok nedeni vardır; ancak burada bunların aynnusına girme imk:ınımız yok. Burada, Ehl-i Hadis ve Fukah:i'nın genel olarak Kur'an metninin esf":irı konusunda bilgisel derinlikten hoşlanmadıklarını söylemek yeterli olur. Onun için, onların Mutasavvıfa'ya -özellikle de tuhaf sözler telaffuz eden ve zühdlerini irfan temeline d:ıy:ındıranlar:ı- karşı antip:ıtileri, Mutezile ve Fel:isife ye karşı antipatherinden daha :ız değildi. Bu yüzdendir ki, H:ıll:ic ve Sühreverd'i bunun bedelini hayatlarıyla, diğerleri de adlarının mülhid, sapık ve zındık'a çıkmasıyla ödediler. Belki de Usiil-i Fıkh alirrılerinin bu meydan okunıayı teşri ve ahkaın ayetleri alanında tanımalarının, bu sorunların günlük yaşam ve m:ıslahatla bağı itibarıyla, birtakın\ pl".atik nederıleri olabilir. Ayrıca zihnl bakımdan d:ı, onların dayandıklan kıyas basit kıyastır; zira bu mumlefet kıyası değil, doğ rudan doğruya mutabakat kıyasıdır. Ehl-i Hadis ve Fukaha kesimi ile Filozof, Kelaıncı ve Mutasavvıf kesimler arasındaki görüş ayrılığ!nın nedenleri bir yana, aynı meydan okumaya 7 ei-keşşlif an Hakii'iki't - Tenza w Uyüni'l - Akôuı1 fi Vı i:ub l't Te'vil, Mektebe Mustafi el-bibi el-halebl (3. Basun), t%6; himişinde : Ahmed b. Muhammed el-lskenderl el- Matikl, ellntisilf fl-m/i tadammanabü ei-ketj<sj mine'l-i'/tiz/il. 8 bkz. es-suyüti, el-ltkôn, 'Esbiibu'n-NuzOI' böicmü. 9 bkz. Muhammed Abid el-c:lbiri, e/-alıılu'i-arabf, Merkezu Oirisôti'l - Vahdeti'l Arabiyye, BeyrOt ı989 (4. Basım). Mucezile'nin te'vil yöntemiyle ilgili olarak şu çalı.şrnıımııa bkz. et. ltticôhıı 1.. Ak/i fi't.. Tefsrr : Dirdse }i Kadiyeti'I-Mecdz inde'/.. Mu'tezı1e, Oôru'ı - TenV"tt (3. Basun) ei-hayyat, Ebü't - Huseyn Abdurrahlm b. Mu)y.ımmed b. Osm:1n, el- Intis/ir fi'r Raddi al/i lbni'r- Rauendi(tbk. : Yeobriç), el - Maıbaa~u ı-katülikiyye, Beyrut l957, s JOUR."'AL Of ISLAMI C RESEARCH VOL: 9, 1':0: , ı996

28 28 TARIHTE..., GÜNÜMÜZDE 'KUR'AN TE'VIt! SORUNSAU bu ikinci grubun, düşünce, inanç ve ahlak düzeyinde verdikleri cevap, onlar açısından hiçbir şekilde makbul karşılanınamışıır. All3h'ın arşa isıivası sorununu ele alalım: R:ıhm:ın arşa isliva etti' (20.Ta-H:l!S), 'Rabbini.z, gökleri ve yeri alu günde yaratıp, sonra arşa istiva edendir' (7.A'rfı.f/ 54). Muıezile'ye göre burada r:e taht ('arş) ne de '01um1:ı ' anl:ımınd:ı bir istivll sözkonusudur; bu ifadeler 'mecaz' veya 'temsil' niteliğindedir. Onlar bu te'vili yaparken, literal anlamın 'hiçbir benzeri olmayan Allah hakkında muh3.l oluşundan hareket eunektedirler 11. Allah' ı n tahta oturması demek, onun mekanla sınırl ı olma sı, ar:ız kabul eden bir cisim olması vb. demektir. Mutezile'nin te'vilin dayanağı olarak akli kıyas:ı (kıytıs-ı muhalefet) başvurm3sı da, birazd:ın ele alacağımız 'muhkem-müıeşabih' ikileminden çıkardıkları şekliyle yine Kur'an metninde kendisine bir dayanak bulmaktadır. 'Sıf:ıt :ıyetleri' olarak adlandırılan bu ve benzeri ayeth:rin ıe'vili konusundaki muteıili yaklaşıma karşı Fukaha ise tahta kurulma'nın harfi anlamına sarılmışl:ırdır. Bununla birlikte onlar harfi anlamın yol açtığı müteş5.bibliği gidermek için de çaba sarfetınişlerdir. Ulaş ılan formül kimi zaman Millik b. Enes'e, kimi zaman Ahmed b. Hanbel'e nisbet edilen, nesiller boyu tekrar edilerek günümüze kadar ulaşmış bulunan şu meşhur sözdür: 'lsliva man1ftur, ancak keyfiyeti mechuldür, onun üzerine konuşmak ise bid'aıı.ır". Islam düşüncesinin bütün çevrelerinde dolaşan bu söz üzerinde biraz düşünecek olsaydık, -ziıi kimsenin bunun üzerinde derin düşünmediği anlaşılmaktadır- bunun, birden fazla düzeyde çelişki içerdi~ini görürdük. Birinci düzeydeki çelişki şudur: Man1f olan birşey, ya duyular, ya akıl veya muhayyile yoluyla kavranmış demektir ve dolayısıy l a her halükarda keyfiyeti mechul olamaz. Keyfiyeti mechul kalan birşey ise -keyfıyeı birşeyi belirleyen araziardan biri olduğu için- maıiif olamaz. Çelişkinin ikinci düzeyi ise şudur: lsıiva, anlamı ancak bağl30ldan hareketle açıklık kazanacak bir dilsel veridir; bu bağlam en azından cümle, sonra cümlenin siyak ve sibakı, en son da metnin bütünü içerisindeki bağlamıdır. Buna göre, 'isliva marufıur' ifadesi, kelimenin delalcı etti~i zihindeki anlamı içermektedir ve bunun Kur'an'd.1ki ifade ile bir ilişkisi yoktur. Üçüncü çelişki düzeyi ise, Kur'an ilahi bir fiil olarak isıivadan sözederken, bunun bir bid'at oldu~u gerekçesiyle 'istiv5' hakkında konuşmanın olumsuz görülmesidir. Fukaha'nın buna benzer birçok sözü, aynı şekilde ar:ışıırılmaksızın ve içeriği incelenmeksizin kabul edilivermektedir. Kuşkusuz bu sözün, literal anlamı 'açık' gösteren (istivi maruftur), mutt:"ıili te'v'ili 'yalan' sayan (keyfiyeti mechuldür) ve işi bütünüyle bid:ıı çukuruna aran üçlü ritmi (her bid'at dalii.l eııir ve her d:ıl5leı celıennem likıir), vaazbrd:ı halka okunduğunda, ' m:ırurdan 'mechul'e ve oradan 'bid'at'e yükselen ritmiyle büyüleyici bir tesir icra eunekıedir. Böylece müslüman halkuı ve biraz tahsilli kesimin tefsir lehine ıe'vile karşı dol- ' durutmaları gerçekleşmiş olmaktadır. Belki de Ehl-i Sünnet nezdinde -lsriiliyyat kullanm:ısı dışında - en büyük ıefsir olarak gösterilen tefsir, tbn Cerir et-taberi'nin Ctlmi'ul-Beyllrtıdır. Daha önce belirtmiş olduğumuz, Taberi'nin 'te'vü' kelimesini, açıldama ameliyesinin bütününe deliileı eden bir ıerim olarak gördüğü hususunu bir yana bırabr::ık, Ciiml'u'l-Beyô.n'ı aldi te'vil sorunu açısınd~n incelediğimizde, te'vilin bu çeşidinin onda yer a lnı :ıdığını görürüz. Yeterince titiz olmayan bir araştırmacı, bu durumu ıefsir lehine te'vil karşıtlığı olarak yorumlayabilir. Oysa Ta beri'nin eserinde bu sorunlarm yer almayışı, üzerinde düşünmeye değer bir durumdur. Taberi 2. Bakara/29. ayetteki lstivll kelimesini uzunca açıklam:ıktadır ('0 sizin için yeryüzündeki herşeyi y:ı raıan, sonra göğe yönelerek (istevii) onu yedi gök ohırak düzenleyendir. O herşeyi bilir"). Bu ayet daha önce zikredilen ayetlerin yol açtığı 'l ahıa kurulma' sorununu doğurmamaktadı r. Taberi, bu ayetleri ise, sorunsa lı görmemııazlikıen gelerek ve şunlan söylemekle yelinerek geçiştirmektedir:!stiva'yı, daha önce açıklam~tık, burada tekrar etmeye gerek yok' 12 Acaba Taberi'nin, bugüne kadar süregelen bir sorunsalı gön=mezlikten gelu bb. K1cli Abdulebblr ebo ı -Hıu= d-e.scd3w<i, Mutq;Jblbu'l Kur6n (lahk. : Abdul Ketim Osoıiru, Mekıebe Vehbe (1. Jbşrn),!Wıin: 1966, u bkz. e-tabeti C4ml\l'l &)<itı, yukarıda g&teı-ucn M. Şo'lklr 12h kiki), l. ~ , (eski Bula.k baskısının ııpkıb3$ımı) Maıba'atu'r Ra )"'n, l<ahire, ıcı ISLAMI A.RAŞTIRMA!.AR ClLT: 9, SA Y1: , 1996

29 ı. NASR HAMI D EBO ZEYD 29 mesinin anlamı ne olabilir? Kaldı ki bu, Taberi'den yaklaşık dön asır sonra bile Es-Sm;{t'ıku 't-m ursa/e fl'r-rnddt 'a/tl'l-cehmtyye ve'l-mu'attıla gibi önem li bir kitabı ürün verecek olan bir sorundur. Bu kitap ttigı2lu1-mecllz başlıklı büyük bir bölüm içermektedir. O halde, Taberi H. lll. Yüzyılda bu ayetleri tefsir edt:rken, nasıl hiçbirşey yokmuş gibi davranıyordu? Bu durum, Taberi'nin muhakkak Mutczile'den f:ırklı düşundü~ünün bir göstergesi olmadığı gibi, onlarla aynı düşündüğüne de k:ırine teşkil etmez; bununla birlikte, bu suskunluğunun mutlaka bir anlamı o l malıd ı r. Taben, H:ınbeliler'in B:ığ dad'd:ıki siyasi otorite ile işbirliği sayesinde gelişi p, egemen oldukları bir dönemde yaşamıştır. Ken ~isi, teori ve pr:ılik alanlannda müstakil ictihadları bulunan bir faklhtir. Ayrıca, hem metin tenkidi, hem sened tenkidi anlamında, rivayet tenkidi alanında henüz araştırmaolardan layık olduğu ilgiyi görernemiş Tebzibu'J-.Asiir a& önemli bir kitabı vardır. Onun Ahmed b. Hanbel'e ilişkin kanaati, ı lanbelıler'i onu öldürmeye yeltenecek derecede kızdırırııştı ; bu nedenle ölüp defnedilineeye kadar evinden dışarı çıkamamıştı. Onun bu hassas ko nular.:ı girmekten kaçınmasında bu durumun bir etkisi olmu ş ol :ımaz mı? Özellike, Taberi'nin ki tabının ö~re ncilerine imla ettirilnıiş olm as ı ne deniyle, ne bu soruya kesin bir cevap verme im kanımız söz konusudur, ne de onun suskunluğundan hareketle kesin bir yargıya var rnamız mümkündür. Bununla birlikte, yukarıda da belirtildiği gibi, bu suskunluğu onun Mutczile'nin görüşüne katıldığını göstermese de, bunun tam bir muhaleftt anlamına gelmediği de açıktır. Kaldı ki, Taberi'nin bu kitabı, onun yalnızca, tefsir ve te'vü aras ınd a de~il, ama aynı zamanda bütün nakli Kur'an ilimleriyle gerçek te'vil arneliyesi arasında bir sentez ol uşturan 'gerçek te'vili' uygulama ko nusundaki ısrarlı tutumuna ilişkin en önemli ki taptır. Imdi, soru şu: Te'vilden -hem de mutezili anlamda te'vilden- uzak durarak, kelimelerin açıklamasıyla -yani tercüme ile- yetinen tefsir ki tapla rının varlığından söz edilebilir mi? Evet, bu tür.. kitaplar bilfıil vardır, ancak bunlar tefsir olduklan iddiasında değildirler; aksine, örneğin Ciarlbu'J-. Kur'tın kitaplarında olduğu gibi, kelimelerin açık lanmasınci.'tn ib:ırett irlcr. Te'vll işi, özü itibarıyla bir bütündür. Çunkü anlam'a ulaşmak -ki, müfessirin tek hedefı budur azami ölçüde çaba ve Kur'an metninin mahiyetine ilişk in -zımmen de olsa- bir anlayış ve tasavvura sahip olmayı gerektirmektedir. Mutezile, Kıt:ıb'da (Kur'an) 'Kitab'ın esası olan muhkem ayetler ve müteş5.bih olan diğerleri' bulunduğunu belirten 3. Al-i lmr5n/7. ayete dayanarak, 'müteş:ibih'in (kapalı), 'muhkem'in (açık) otoritesine kıyasl:ı anlaşılması esasına dayalı bir te'vil teorisi geliştirdi. Kendi bilgi ve dil teorilerine uygun olarak, 'açıklık' (vuzab) ve 'kapalılık' (ğumaz) için birtakım düzeyler belirlediler. Te'vil teorileri, salt teorik model olarak, karşıtlarınca da esas alınacak bir örneğe dönüştü. O halde, anlaşmazlık alanı ne idi? Anlaşmazlığa düşülen nokta, mezkur ayctin herkes için 'kapah' ve 'açık ' ın varlığını ispatlamakla birlikte, neyin kapalı, neyin açık olduğu konusunda bir belirlemede bulunm:ıyışı ve Kur'an 'ın başka bir yerinde de bu konuyla ilgili herhangi bir belirlemenin olmayışıydı. Bu nedenle, Mutezile'nin akli bilgiyi ölçüt alması kolaylaşıyordu. Doğrudan dilsel anlamı akli kavramlarla örtüşenler 'açık muhkem', bunlarla çelişik görünenler ise, doğrudan dilsel anl::tmlarının kabul edilmesi mümkün olmayan 'kapalı müteş:ibih'tir. Işte 'mecaz' unsuru, kapaltlığı ve muhkem - müteşabih çelişkisi vehmirıi gidermek üzere tam bu noktada devreye girmektedir. Bu ise, lbn Rüşd'ün 'Şeriat' ile 'Durh5.n' arasındaki çelişkiyi gi derrnek üzere, Arap dıl in in yasalanna göre geliştirdği te'vilteorisinin ta kendisidirl3. Bir mutezil:i olan Kad:i Abdulcebbar ei-esed:ib:idi (H.IV 1 M.X. yy.), Muteşiibthu 'l Kur'tJn adlı kitabında, Mu tezile'nirı bu teorisini daha olgunla~tırılrruş şekliyle formüle etmektedir. Jbn Kuteybe'nin eseri Te'vftu Muşkili'l-Kur'dn (H.III 1 M.IX yy.) Mutezile'ye ili razlarıyla, söz konusu ayet in son kısmının vakf (ve isti'naf) olarak değil, atıf olarak,... te'vilini ancak Allah ve ilirnde rasih olanlar bilirler... şeklinde okunmasına varıncaya kadar, onların teorilerini 13 bkz. İbn Ru~, FASiu'l MaJ/41 ji-m6 Nym1. Hikme LW'i Şnl'a minef htisal (thk.: Mu~mmed ~ra), Diru'l l>13'5rif, Kııbire 1972, 32. JOURNAL OF ISl.AMıC RESEARCH VOL, 9, NO, , 1996

30 30 TARIHTE ve C0N0M0ZOE 'KUR'AN TE'ViU SORUNSALI benimsediğini teyit etmektedir. O halde burada an l :ışm:ııl ık konusu, muhkeın ile rnüteşilbihin tanımı olabilir; zira Mutezile'nin :ıçık-muhkem kabul euiği, muarızları nezdinde k:ıpalı -müteş:ib ih veya tam tersi olabiliyordu 14.!şte Muıezile'nin teorisinin soyut teorik çerçevesinin, hasunları için bir modele dönüştüğünü söylerken k:ısteuiğimiz budur. Bunu, lbnu l-munir'in Zemahşeri Tefsiri'ne yaptığı t:ı ' lik:iua da açıkça görmekteyiz. Zira Eşariler ile Muıezile arasındaki ihıilaf, son t:ıhlilde 'ad:ilet'le ilgili sorunlar ve özelde insan fiilierinin yaratılması (ha/ku'l-ej'tid sonunu çerçevesinde od.-ıklaşmakıayd ı. Yoksa, onlar tevhid ve tenzih so runlarıyla ilintili olan 's ıfliı ayetleri'nin ıe'vlli konusunda birleşiyorlardı. Ne nr ki, pek çok nedenden dolayı Islam düşüncesinde bu ittifakın gelişme ve süreklilik şansı olmadı. Bu nedenlerin belk! de, b:ışınd:ı, Islam lmparaıorlu~'na musallaı olan siyasal bölünmüşlük ve bu bölünmüşlüğü doğuran zaaf geliyordu, ki bu zaaf bütün Islam dünyasıru tehdıt eden bir ıeh likeye dönüşecek olan Moğollaı'ın Bağdat'ı is lilasıyla son bulacaktır. Bu tür dış tehlikelerin, bir ceamaaıi, özgün değerlerini koruma eğilimine ilmesi kaçınılmazdır. Bu nedenle, Islam düşüncesinin pekçok alanında Hanbeli düşüncenin ge l işip, egemen olması doğaldı. Burada, 'tevhid' ekseninde Mutezile ile birleştikleri için Eş'ar ile r'in ıe'villerinin bile, muhafaz:ık:ır Hanbeli bakış :ıçı sına göre gayrı meşru te'villere dönüştüğünü görec~iz. Gerçi lbn Teymiyye -Hanbeli düşüncenin en önemli ıernsilcilerindendir- teorik olarak açık olan ma'kiil (sarfbu'l-ma'kal) ile sahih olan menkülün (sabfhu'l-menkfi/) öıtüştüğünü söylüyordu; ancak ona göre bu örtüşmenin dayanağı, ma'kiil değil, menkul idi. Başka bir ifadeyle, Mutezile ve Felsefeciler naklin ıe vn ve tcfsirinin ölçütü olarak aklı kabul ederlerken, lbn Teymiyye okulu ise, ma'ku'lün kabul veya reddinde temel ölçüt olarak sahlh olan menkulü kabul ediyorlardı. Bunun sonucu olarak, muhkem-müteşabih ikilemi, Kur'an metninin yapıstnda te'vü yasasının dayanacağı en temel ögeye dönüşemedi; bunun yerine, menkül, te'vllin dayanağı haline geldi. Bu nedenle, tbn Teymiyye'nin Tefsir Usulü ile ilgili Mukaddtmı!sinde nakli asıllar (usı2/), en yu- k:ırıdan başl:ıyan bir tertip ol:ır:ık şekillendi. Sözkonusu tertip yaklaşık ol:ırak şu şekildedir: ı. Kur'an kendi kendisini tefsir eder. Bir yerde mücmel ol:ırak yer al:ın, diğer bir yerde mufassal olarak yer alır (Bu ilke her durumd:ı geçerli değildir. Zira Kur'an' ın pek çok kelimeye yeni anlaml:ı.r yüklemesinden k:ıyn:ıkbn:ın bir anlam gelişmesi söz konusudur; o denli ki, nüzwü yirmi yıl dan fazla süren bir metinde şu kelimenin anlamı şudur demek oldukça zordur. Nitekim bu mülahazayı çağdaş dönemde Muhammed Abduh ve Emin ei-huli de dile getirecektir). 2. Peyg:ınıber'e :ııfedilen, tefsire d:ıir sözler; ister doğrudan -ki, bu cnder bir durumdur- isterse dolaylı yoldan gelsin. 3. Sah:.ıbe'den n:ıkledilen mevsuk sözler; çünkü onl:ır nüzcıl ç:.ığına en y:ıkın, dol:ıyısıyla esb:ib-ı nüziilü, mekki-medeni'yi, nisih-mensuhu ve vahye eşlik eden duruml:ırın bağlamını vb. en iyi bilen insanlardır. 4. Tefsir hakkında Tabiin'den nakledilen görüşler kabul de edilebilir, red de edilebilir. Yalnız bilmek gerekir ki, onların tefsir konusundaki ihtilaflan, 'çelişki' (tezllcl) değil, 'çeşitlilik' (tenevvu' mahiyetinde ihtil:ıfl::ırdır. S. Bu son aşamada ise, dil, fı k ıh ve Kur'an ilimlerini -ki, hepsi de n:ıkli ilimlerdir- bilmek şartıyla, müfessirin kendi ictihadı gelmektedir 15. Tefsiıin kaynaklarına (usul) ilişkin bu sıralamada 'medz'a kesinlikle yer yoktur. Zira mecaz, dilsel kullanırnda bir tür yalandır- veya Abdulkahir ei-çurcani'nin dilini kullanmak gerekirse, en iyimser durumda, iddiiidır-; bu nedenle, Kur'an mecazdan münezzehtir. Bir insan konuşurken ınceaza sığınıyorsa, bu hakikatin ona yardımcı olmayışından dolayıdır; ilahi bilgi açısından ise bu kesinlikle mümkün değildir. Mutezile ve Eşariler'in Kur'an'da o lduğunu düşündükleri mecaz ise, günlük dilde kullanılan pozitif ifade üsluplarıodan birisinden başkası deaildir. lbn Teymiyye'nin öğrencisi lbn Kayyım bu sorunların hepsini daha "Bu nl~oa.,omcklerllçln 9. dipnotu anı! n kitabunıza bakmız; ıs bkz. lbn Teymiyye, Mı.1toddim # fi 1/suli' - Tefsir. ISWi!ARAŞTIRMAURCILT:9, SAYI: , 1996

31 NA~R HMIID EBÜ ZEYD 31 önce de b:ıhseuiğimiz es-savtl'iku'l-mursele ft'r Rtıddt 'a/tl'l -Cebmtyye ve'l-mu'attıla :ıd lı eserinde "tl/gaıu't-medlz"b:ış lığı alunda dile getirmektedir. Bu est:r, aslında, başlıbaşına bir çalışma koousudur Çağdaş Dönemde Te'Vıl Sorunu Bu nokıad:ı, icıihad kapısının kap:ınmaya başl:ıdığı ve çok geçmeden bütün bilgi d:ıllannda telhisler, telhislerin şerhleri, haşiyeler ve h~iyelerin şerhlerinin yapıldığı durgunluk ve çöküş döneminde ise bu bpımn artık sıkı sıkıya kapandığı söylenebilir.!bir zamanlar) meydan okumal :ın kabu Ilen ip anlam cevap verebilen dinamik bir yapısı,. olanislami ak ıl, anık küçüle küçüle yok o l m:ı noktasına gelmiş ve nilıayet -daha önce tahlil ettiğimiz!stiv:1 maruftur... sözü gibi- dillerden düşmeyen bir t:ıkım sözlere indirgenmiş bulunan kültürel mir:ıstan, yani depodan yiyen bir akla dönüşmüştü. H.Vlll. 1 M.XIV. yy.'cb ibnu 's-sal:ih ' ın fetviil:ırı, Fdsefe şöyle dursun, öğrenmek veya ögı-etmek :ım:ıc ıyl:ı Mantık'la uğ~anın dahi suç haline geldiaini göstermektedir 17. Kelam ilmi, öğrencinin (mareallfm), daha doğrusu körükörüne bilgilcneo kişinin (matelakkin) ezberlemcsi için kit:ıpl ara yaz ıl an Aki'id bilgisine dönüştü. Diğer :ılanl:ırda ol:ınlar Tcfsir alanında da oldu ve lbn Aıiyyc'nin Tefsiri, Zcmahşeri'nin Tefsiri'nden daha önemli hale geldi; zira onun Tefsiri Zemahşeri'nin Tef- siri'nin, ond:ıki sapık fikirleri içcmıeycn bir özetiydi; Zemahşeri' nin Tefsiri ise, yalnızca lbnu'l Munir'in reddiyesiyle bir arada okunur oldu. Benzer şekilde Müteahhirin'den lbn Kesit'in Tefsiri, Mütekaddimin'den Taberi'nin ıefsirinden üstün rutulmaya başladı; zira bu birincisi, ikincideki k3rmaşıklıklara ve lsrailiyata yer vermiyordu. Böylece, öğrenci lere verilen öğütler de çoğaldı: "Tefsir ilmini istiyorsan nakil konusunda lbn Keslr'e, re y konusunda lbn Atiyye'ye başvurmalısın; Nahv istersen İbn Akil'in şerhine, BeHiğat istersen e l-h iıib el-kazvini'ye başvur; Fıkıh ilmini istiyorsan, bu tabi olduğun mezhebe göre değişir. Mantık, Kelam ve Felsefe'den uzak dur; bunlar, zararından yalnızca Ehl-i Sünnet ve'l Cem3at akaidine vakıf büyük alimierin emin ol- duğu sapık görü~lerdir. lsl:\ıni aklın yavaş yavaş kendisine gelmesine ve içinde bulunduğu durgunluk ve çöküşü farketmesine k:ıd:ır böyle sürüp gitti. Söz konusu ol:ın, yenilginin kendisi değil, nihayet farkedilmiş olmasıyd ı. Zira Islami akıl, hiçbir hayacı ihtiyaca, c-jnlanm:ıya ve gelişmeye yer vermeyen bir kültürel mirasla beslenmekle yetindiği için farkedemese de, yenilgi zaten ortada duran bir olguydu. Muhammed Abduh\ın Ezher öğrencilerine Behigat ilmini Abdulk5hir el-curcinl (H. V. / M. XI. Yy.)'nin Esrc1rol-BettJga ve Delu'ilu'l-i'ciiz kitaplarından okutan ilk kişi olması hiç de anl aş ılnı:ıyac:ık bir şey dt!ğildi. Yine Rtsaletu't Tevbfd\n, Ad:lleı ilkesi konusunda mutezil! kelamı, Tevhid ilkesi konusunda Eş':ı ri kelaını yeniden güncelleştirmeyi hedeoeınesi de tuhaf değildi. Tevhid sorununda Eş:ıriler'le Muıezile arasındaki yakıniaşmaya daha önce işaret euniştik. Işte Muh:ımmed Abduh bu kültürel mir:ısı teoloji ve dilbilim düzeyinde eski canlılığı ve dinamizmiyle dirilune ObyQ' rolünü üstlenmişti. Tıpkı şair Mahmud Sami el-barüdi'nin şiir kültürüne dinamizmini, gücünü ve canlılığını kazandırma am:ıcıyla gerçekleştirdiği ihya gir işiminde olduğu gibi. Kuşkusuz bu ihyi g i rişimi, Avrupa ile yakın temastan kaynaklanan siyasal ve ıoplurrısal şartların belirlediği meydan okumalara bir 'cevap veriş' niıeliğindeydi. Bu meydan okumalara, ictihad kapısını kapatan ve onu sıkı sıkıya sürgüleyen muhafazakar sünni geleneğin cevap vermesi mürrıkün değildi. Bu yüzden, islami aklın denkliğini ispatlaması için, canlılığı, gücü ve dinamizmiyle geleneğin geri getirilmesi istenmesi doğaldı. Muhammed Abduh'a, Renan ve Ferah Anton'a karşı koyabilme imkanı,veren ve aynı zamanda "İslam'ın bir ilim ve medeniyet dini olduğunu (el-ls/tim Dfnu'/-1/m ve'i-medentyye) 18 ispatlama konusunda ona yardımcı olan Mu tezile ve ı6 Bu kiıap, Zekerriy5 All YOsur tııhkiki olar:ık b-a>doıııtır; Maıba'atu'l- lmam,!wılre Mu&afa Abdurrazzi k, T...,bid ll Tdribl f. Feiufeti'l isliimiy.f#, Mektebe en-nah<b ei Mısri yyc (3. Buım), 1966, s. 8$-86'd:ın naklen. 18 Tırnak içiade geçen ifadeler ynı umandıı Abduh' un kiıaplonnın isimleridir. Bu ntırn bir kısmına ileride değitıece~iz. JOURNAL OF tsumic RES!WlCH VOL: 9, NO: , 1?96

32 32 TARIHTE ve GÜNÜMÜZDE' KUR'AN TE'V!ı.l' SORUNSAU!bn Rüşd'den başkası değildi. Bu ilıy:ı hareketi Onun öğrencilerinden birisiyle dev:ı.m Clli: nhfr Huseyn. Onun, akademik çal~malarına ama fil ozof-şair "EbQl-'Ala' el-ma'arri'' ve tarihçi ve "ol 'Umril1ıu'l-Beşerf" ilmir-lin kurucusu ibn H:ıldılıı" ile başlama s ı tesadüf değildi. Yine aynı T:ılıfı lluseyn'in, Yemen'deki Mütevekkiliyye Kütüph::ınesi'nde gömülü bulunan Mutezile'nin kültür hazinesini keşfeden heyetin başında olm:ısı da rastlantı değildir. Bu hazinen::. en önemli ınrçnsı Kadi Abdulcebbar'ın ansikpoledik eseri cl-muğııf fi Ebvdbi't-Tevhid ve'l-~ dldir. Peki ama bütün bunların Kur'an Te'v'ili ilmine etkisi ne olmuştu ve Kur'an'la uyum içer isuıde kal:l(ak yalnızca kültüre değil, hareketi, yükselişi ve çöküşüyle bütün bir medeniyete nasıl bir cevap verilmişti? Tam bu noktada belirtmek gerekir ki, Tant:i.vi Ccvheri'nin tefsiri bu açıdan, bildiği teorileri gelenekteki bei'.zerleriyl<! mezceımek suretiyle doğal ve sosyal bilimiere karşı -tabii ki, kendi kapasitesine göre- tam bir cevap niteliğindedir. Bununla birlikte o, "anlamı doldurma" (f.şbti'u'd-delale) diye isimlendirilebilecek tarı::ı, metnin dışında.ki uzak alanlara taşacak derecede düşkünlüğü açısından, selefi Tejsfr-t Kebir sahibi Razi'ye benzemektedir. Bu nedenle, eskilerin Razi'nin tefsiri için söyledikleri "onda tefsir dışında herşey vardır" sözü, onun için de geçerlidir 1 9. Belki de Muhammed Abduh'un -öğrencisi Reşld Rıza tarafından tamamlanan- Tefsiri'nin ayı ncı özelliği, genişliğine ve işbii.'u'd-deliilrjye düşkünlüğüne rağmen, metnin çerçevesini taşmayan bir tefsir o luşudur. Ayrıca onun Tefsiri Cevheri'ninkinin aksine- bütün Islam ve Arap dünyasında, ya l nızca Abduh'un öğrencileri ve ilgili çevrelerle sınırlı kalmayan daha geniş bir okur ve aydın kitle arasında yaygınlık kazanmıştır. Şu da kesindir ki, islami akla yönelik meydan okurnalara karşı Muhammed Abduh'un -tefsir al anında - verdiği cevaplar, Tantavi Cevheri'ninkilerden terkib bakımından daha güçlüdür. Bilimsel gerçeklerle metnin delaleti arasındaki uyumu araştırmak onu, metnin del:iletini, dirilen!slanı~ akla hitap etıirmek ve bu dirilişin sürekliliğini teşvik etmek kadar meşgul etmemiştu-20. Bu nedenle, onun tefsiıin aşarna l a rına ilişkin koyduğu kuralların, teorik düzeyde, genel metin te'vili kuralları olmas ı ve bunların Kur'an'ın "hedefi, insanlığı imana ulaştırmak olan dini bir metin" olma özelliğine ters düşmemesi doğa ldı. Bu kurallara göre, Tefsir'in amacı ve hedefi "Söz'den neyin kastedildiğini ve akaid ve ahkim alanındaki teşri'in hikmetini, gönülleri cezbedecek ve gönülleri pratiğe, söze yerleştirilen hidayete sevk edecek şekilde anlamaktır... Bütün bu şartiann ve bilgilerin ötesindeki gerçef amaç ise Kur'an'l:ı yol bulmaktır" 2 ı. Tefsirin hedefi ve gayesini, Kur'an'la yol bulma (el-hidiiye) olarak belirlerken Abduh'un, islami aklı, üzer.ine çökmüş olan durgunluk ve çöküş çağların,ın karanlığından aydınlığa ç ıkarmayı amaçladığı açıktır. Abduh'un sözlerinde zırrıneı: gayr-ı müslimlerin hidayeti de amaç edinilmiş olabilir. Bağlama daha uygun olarak, -gayr- ı müslimler açısından- burada 'hidayet' ile kastedilenin, "Kur'an' ın, onu iyi anlayamayan ve bu nedenle lsbm'a saldıran gayrı müslimler için açıkboması ve anlamlarının gösterilmesi" olduğunu söyleyebiliriz. Abduh'un hidayeuen kasu nasıl anlaşılırsa anl:ışılsın, bunun, özü itibarıyla dini bir maksat olduğu kuşkusuzdu r; Em.in el- Hiili'nin ifadesiyle "Bu, Müslümanlar'ın kesinlikle gerçekleştirme leri gereken yüce bir gayedir"2 2. Ne var ki, HGii'nin kendisi hid:ıyet maksadını "tefsirin ilk hedefi olarak kabul etmemektedir; "bu, ilgilenilecek ve hedeflenecek ilk şey değildir." Ona göre, bütün bunlardan önce, f:ırklı hedeflerin kendisinden kaynakl andığı ve farklı amaçların üzeline bina edileceği dah:ı öncelikli bir amaç ve daha uzak bir hedef vardır. Diğer amaçların gerçekleştirilmesinden önce bunun yerine getirilmesi gerekir; bu ikincil amaç ister ilmi, ister ameli, ister dini, isterse dünyevl' olsun, farketmez."23 Hılli'nin asıl ve temel amaç olarak gördüğü şey 'beyan'dır. Bu ise, onun Nahv, Belagat, Tefsir ve genel anlamda söz sanaılarıyla ilgili ı? Tam:IV! ei.cevhcri, Tqfsfru1 Ceviibir, 05ru'l - Ma'iirif, K:ıhlre (ta rlhsiz). 20 Teftirn'/ ~ Men8r, J. 21. lı Emin el- HOn, Menahicu7 TIJCdfdjf'n- Nabu ve'/- Belağa w ı - 1'qfsir '-"'/-Edeb, Diiru'l Ma' rife, K2h!te a.g.e., s <l.g.e., s ISUMIARAŞTIRMALARCİLT :9, SAYI: '1, ı99q

33 W.SR HAMID EBÜ ZEYD 33 'tecdjd' projesinde kullandığı k:ıvr:ıınl:ır bütünü bağlamında özel ol:ır:ık tahlil edilip açıkl:ınm:ısı gereken bir terımdır. Burada Hüli'nin 'beyan' kavramıyla kastettiği şeyin, -ört~me derecesinde olmasa d:ı- büyük ölçüde, Tiihii Huseyn'in Fi'ş-Şi'ri'l Cdbili adlı kit:ıbında, şiırın isbatı konusunda kullandığı 'dilbilirnsel edebi yöntem' kavr:ımı ile yakın ilişkisi vardır (Tah3 Huseyn'in kit:ıbınd:ıkilerle Hüli'nin söylediklerinin bağl:ıntısını daha sonra ele alacağız). Abduh'un, tefsirin hedefi ol:ırak gördüğü 'hid5yet' maksadı da, bu "dilbilimsel edebi yöntem'e tamamen uzak değildir. Zira bu ikincisi, sözkonusu hedefe ve amaca ulaşmak için gerekli olan, olmazsa olmaz bir araç ve ves iledir. Abduh,. bu yöntemi şu aş:ım:ıl:ırl::ı :ınbtm:ıktadır: ı. Kur'an'da bulun:ın tek tek kelimelerin gerçek anlamlarını, nüzul döneminde kull:ınılan anlamlarına göre anlamak. 'Müfessir bunu filancanın sözü ve falancanın anlayışıyla yetinmeyip, bizzat dilcilerin kullanırnından hareketle gerçekleştirebilir. Kur'5n'ın indil9 dönemde pekçok kelime farklı anlamlarda kullanılırdı, ama zamarıla bunlardan bir kısmı diğerlerine galip gelmiştir" 24. Bu aşamada Alxluh'un, kelimelerin nüzul dönemlerindeki anlamlarına özen gösterilmeyişinden kaynaklanan, bugünden geçmişe 'arılam yansıtma'yı (semantik projeksiyon) reddettiği a çıkça görülmektedir. Sözkonusu 'anlam yansıtma' ey- ~!emi, oldukça yaygınlaşmış ve çağdaş tefsir kitaplarının çoğunda rastl:ınır hale gelmiştir. Bunun en açık gözlendiği yer ise, sanının 'ilmi tefsir' olarak adlandırılan alandır. 2. Keliınelo::rin anlamlannın, dilsel kullanım bağlaml:ırında anlaşılmasını, üslupların arılaşılması izler. Bunun için ise i'rtıb ve es/llfb il imlerine (Me'3nl ve Beyan) ihtiyaç vardır Bu yöntemin üçüncü aşamas ı, çeş itli insanllk duruml a rının bilinmesidir. Bu kitabı (Kur':ın'ı) inceleyen kişinin, insanlığın değişik evrelerini ve dönemlerini; güç-güçsüzlük, yükselişçöküş, bilgi-bilgisizlik ve iman-küfür bakımından sergiledikleri farklılıkların kökenierini incelemesi ve büyük evrenin üstürılük ve alçaklık durumlarını bilmesi gerekir. Bunun için de pek çok bilgi dalına ihtiyaç vardır. Bunların başında, bütün çeşitleriyle Tarih ilmi gelir Bu yöntemin dördüncü aşam:ısı, üçüncü aşamanın uz:ıntısı veya ayrıntısı niteliğindedir: Insanlık durumlarını bilmek, ' Araplar'ın ve diğer top lurnların Peygamberlik çağındaki tarihini bilmeyi de kapsar... Müfessir, onların içinde bulundukları durumu bilmeden, ayetlerin onların hangi alışkanlıklarını hoşgörmediğini gerçek anlamda nasıl anlayabilir?' Aynı şekilde, beşinci aşama da dörcüncü aşamanın bir ayrıntısı sayılabilir: Nübüvvet çağında Araplar'ın ve diğer toplumların durumunu bilmek, Hz. Peygamber ve ashftbınırı siretini, bilgi ve pratiklerini, dini ve dünyevi konulardaki uygul amaların ı bilmeyi de içerir 28. Burada Ab<.luh'un tefsir yöntemi olarak sıraladığı bu aşanıaların, k:ırşılıklı iki dayanağı birbirine sıkı sıkıya bağladığını rahatlıkla söyleyebiliriz: (Peygamber devrindeki) kull:ınımı bağlamında 'dil' ve t:ırih içerisindeki hareketiyle ve bu hareketin yasalarıyla 'dünya'. Abduh'un anlayışında nass ise, bu yöntemin aşamalarınd an anlaşıldığına göre, bizzat toplumsal ve tarihsel bağlamda anlamı olan, ama aynı zamanda bu bağlarnın çerçevesi dışında kalan anlamlar çıkarmaya da elverişli bulunan bir dilsel yapıdır. Ancak bu özgün toplumsal- tarihsel bağlarnın dı şında üretilen anlamın, nassın dilsel yapısına 'yansıtma ' yoluyla giydirilmemesi gerekir. Geleneksel dile daha uygun bir ifadeyle söylemek gerekirse, 'mefhüm'un 'mantük'a aykırı düşmemesi gerekir - ikincisi sabit, birincisi değişken olmasına rağmen -. Burada, nassın del3letini sabit 'mantük' açısından açığa çıkarma konusunda Abduh'un yardımına Mutezile'nin te'vll araçlan (Me ani ve Beyan ilimleri) yetişmektcdir. Ancak, Abduh -bu, dikkat çekici bir durumdur- bu iki Be l ağat c!alına 'llmu'l-estjlfb' (Üslub ilmi) ismini vermek suretiyle eski dili, aralarındaki arılamlı bir yakınlıktan ha- 24 Teftiru'/- Meniir, a.g.e, ı a.g.e, ı a.g.e., ı. 21 :ısa.y. JOURNAL OF JSV.MJC RESEARCJI VOL: 9, NO: t-2 3-4, 1996

34 reketle çağdaş lıir dille değ~tirmektedir. Burada yeni eskiyi ne ka ldırm:ıkta, ne de onun yerine geçmekte; yalnızc:ı, onunla açık bir y:ıkın tem:ıs:ı girmektedir. Bu, kesinlikle Alxluh'un [ç:ığdaş meydan okumalaral Kur'an tevili düzeyinde verdiği bir cev:ıpur. Burada bazı örneklere - t:ıhlilini b:ışb bir yere bırakarak- kıs:ıc:ı temas edeceğiz. Kur'an kıssal:ırının tamamı tarih değildir 'bunl:ırdan murad edilen, ibret ve duruma uygun öğüttür 2 9. Kıss:ıd:ı önemli olan, anlauığı olaylar değil, öğü t alın:ıc:ık olan :ınlatun biçiminin kendisidir. Buna göre, 'Kur':ın kıss:ılannd:ı i'dz l:ıfı.zdadır, kıss:ıların kendisinde değil'30. Y:ıni kıss:ıl:ınn dilsd anlatım yapısındadır, anlatılan olayların tarihe uygunluğu ve tarihle örtüşmesinde değij3 1. Bunun yanısıra Abduh Kur'an'daki anl:ıtım düzeninin, ol ayların doğal mantık! düzenine uygun olmadığını; bunun, öğüt ve ibret görevini yerine getirmeye yönelik lıir tertip olduğunu belirtmektedif3 2. Abd u h \ın şu sözleri çok rahat anlaşılmaktadır: 'Bu kıssaya Kur'an'da yer verilmiş olması, onda insanlardan naklen anlatılan ların hepsinin doğru olmas ını gerektirmez. Bu ayetlerde [2. Bakara/102) sihirden sözedilmesi, insa nl a rın silı ir hakkınd aki inançlann ın isbatlanmasını gerektirmez... Kur'an'da kıssalara öğüt ve ibrct am:ıcıyla yer verilmektedir; tarihi anlatmak vey:ı geçmiş toplumlar hakkındaki bu haberlere inanılmasını sağlamak amacıyla değil. Kur'an onların sahilı ve batı! itikadlannı, doğru ve yanlış geleneklerini, yararlı ve zar:ırlı adetlerini ilıret ve öğ üt için anlacmakt:ıdır. Kur'an' ın anlatımı ibret ve h idayeı a l anının dışına çıkmaz ve gerek ıneıinde veya bağlamda, gerekse nazmın üslübunda mutlaka iyvgüzelin övülmesi ve kötü/çirkinin yerilmesine yer verilir. Anlatım esnasında, doğru olmasa bile muhataplarca kullanılan ifadelere ve onlar tarafından anlatılan şeylere yer verildiği olur. Mesela "Şeytan'ın ç:ırptığı kişinin kalktığı gibi' (2. Bakara/275) veya 'güneşin doğd~ğu yer" (18. Kehf/90) ifadelerinde olduğu gil;>i. Bu bilinen bir üsluptur; pekçok Arap ve yabancı yazarın konuşmalarında ve yazılarında, özellikle antik Yunan veya Mısır'dan sözederlerken, iyilik ve kötülük tannl:ırından sözettiklerini görmekteyiz; oysa onların hiçbirisi bu putperest hurafelerine in:ınıyor değildir 33. Burada Abduh'un ne yapmaya ça lıştığı üze- TARIH'ru ve GÜNÜMÜZDE' KUR'AN TE'V!Ll' SORUNSALI rinde düşündüğümüzde, rah:ıtlıkla söyleyebiliriz ki, o Ory:ınt:ılısıler'in, özellıkle Kur':ın kıss:ıl:trı ve tarihsel doğruluk sorunu ilc ilgıli konul:ırd:ıki saldınl:ırına klrşı Kur'an'ı korumaya ç:ılışm:ıkt:ıdır. 'Kur'an bir t:ırıh kitabı değıldir sözllnü Abduh so rekli yine l cınektedir. o, bir lı id:ıycı, ibret ve öğüt kitabıdır; önceki to puml:ır hakkında :ın latıl:ın ve rivayet edik:n şey l eri bu :ım:ıcını gerçekleş tirmek için hikaye sadedinde anlatır -ki, bunların da dönüştür\ilmesi, kıs:ılulması veya v5kı:ıy:ı aykın bir arıl:ıtun düzenine sokulnı:ısı gerekebilmektedir. Abduh, :ıyrıc:ı, Kur':ın'd:ı :ınbul:ın ın:ınçl:ınn ve orada geçen sözlerin de yalnızca muh:ıtaplan n anlayış l:ırın:ı vey:ı onl:ırın anl::ıttıkl:ırına uygun anlatı l dığını, bu n<!denle de bunl:ınn s ırf Kur'an'da geçiyor olm.ıl arınd:ın d ol :ıyı doğruluk l arına inan-. manın yersiz olacağını ifade etmektedir. Böylece' Abduh, sihir, nazar ve şeytan ç:ırpm:ısı gibi konularda akılcı bir te'vil imkanı elde etmiş olmaktadır. Abduh bu söyledi klı:rinin çoğund:ı, üzerinde uzllş ılmış bir gerçekten, Allah'ın ins:ınlığ::ı, akıl ve anlayış dozey lerine göre hitap e tti ği olgusundan hareket ederken, bu anj:ıyışı, te'vilin tı:me l dayanağı kı l aca k şekilde geliştiriyordu. Kuşkusuz Abduh bu geliştiıme işleminde psıkolojiden büyük ölçüde yararl:ırunışu, am:ı :ıynı ölçüde Arap Belagat geleneğınin temsil, medz, hik5ye ve isıi 'are kavr.ımlarını d:ı kull:ınmıştı. B:ışka bir ifadeyle denilebilir ki, o, Kur an'ı temel kaynak :ıddeden Müs. lüm:ın akla yönelik meydan okumalara cevap' veımc girişiminde, gelenekten yararlanma ile çağ daş bilimi birleştirmişti. Bu nedenle onda te'vil, yu kanda üzerinde durmuş olduğumuz yöntem aşa ma larıyla çok büyük ölçüde uygunluk arzeden bir terkip içerisinde, hem dile, hem de ç:ığdaş bilgiye dayanmaktadır. Adem'in yaratılması, meleklere ona secde cımelerinin buyuru l ması, lblis'in karşı koyuşu, Adem'e isiınierin öğretilmesi, sonr:ı lblis'in onu baştan çıkarması, isyan ve nilı:ıyet cennetten çı 3J a,g 6, lo a,g.6, IV. 42 ~ı a,g.. ıv. 7 l>2 a.g.., ı. 271 ~ a,g.t., 1. ~29-~30... ISLAMI ARAŞTIRMALARClLT : 9, SAYI: , 1996

35 NASR HAMID EBÜ ZEYD 35 kışa dair bütün ayrıntılan yla Adem kıss:ısı da böyle gerçekleşmişti. Bütün bunlar temsil ve tasvir kabilinden vukü bulmuştu3 4 Benzer şekilde Adem - Abdulı'un balffe kelimesinin tefsirinde söylediğine göre-, "yeryüzünde oturan ilk canlı değildir"35. Böylece, lsl:iml akıl, o z:ımanlar genelde dind:ır aklın, özelde müslüman aklın ahengine yönelik bir tehdit o l uşturan 'evrim' teorisine cevap vermiş oluyordu. Abduh'un bu cevabı, ne gelenekten, ne dilden dayanağı olmayan bir ıe vn yaparak boşluğa atlamak değ ild i r; zid halife kelimesi -bazı eski müfessirlerce de anlaşıl dığı gibi-, yeryüzünde daha önce yaşam ış ve "orada bozgunluk yapıp kan dökmüş" bulunan bir canlı tüıiinün yerine geçen 'h;ılel' anlamına da geleb ilım:ktedi r. Aynı yöntemle Adem'in iki oğlu Habil ve Kabil kıssası iyi-kötü mücadelesinin temsili; İbrahim'in kuşl :ı.rla olan kıss:ısı da aynı şekilde Allalı ' ın ölüleri dirilunesini ispatlama amacına ınatuf biı temsile dönüşmekted i r; çünkü surbumıe ileyk ifadesinin anlamı "onları p:ırçalara :ıyır" değil, ' onları sana itaate a l ı.ştır"dır. Kuşlar bile insan onu çağırdığında gelmeye alıştırı l abildiğine göre, varlık alemindeki herşey, Yaratan olması itibarıyla, All:ıh' ın iradesine teslim olmuş değil midir?36 Abduh bununla da kalmayıp, -daha önce görü lmem iş bir cür'et göstererek- Bedir savaşınd:ı meleklerin ineı ek Müslümanlar'la birlikte çarpışmalarının da harfiyen gerçek olmadığını, bunun yalnızca [Müslümanlar'tl manevi bakımdan güçlendirmeyi amaçlayan bir müjde olduğunu söyleınektedir37 Abdu lı bu te'vllinde de daha önce temas etmiş olduğumuz iki temele dayanmaktad ır: ı. Dil, 2. İnsanlığ ın tecrübesi ve geleneksel bilgi. Bunların her ikisi de, meleklerin literal anlamda inmesini onaylamaz. Abduh, bunl arın yanısıra, Uhud'da meleklerin literal anlamda inmesini açıkça reddeden, Bedir'de savaşmal arıy l a ilgili rivayetler konusunda ise -Abduh'un ifadesiyle "nakledilmeye değer rivayetler olmadıkl arı" gerekçesiyle suskun kalan İbn Cerlr et-taberi'nin3 8 ve EbG Bekr!bn ei-asamm ın 3 9 otoriteierine de dayanmaktadır. Ebü Bekr lbn el-asamm da, meleklerin savaşmasıru inkar etmiş ve -Abduh'un ondan nak l ettiğine göre- şöyle demiştir: "CebraU'in Lut kavmini yok ettiği gibi, bir tek melek bütün yeryüzü halkını hel:ik edebilir. Bedir gününde de Cebrail gelseydi, Müslüm:tnb r' ın k:ifırlerle çarpışmalarına ne gerek k:ılırdı? 40 Abduh, 'akıl' ile 'nakil'i böyle birleştirmektedi r ; ;ıma -bir muteıill olan- Ebü Bekr b. ei -Asamm'ın ve -te'vll konususund:ıki tutuımınu daha önce tanışmış olduğumuz- İbn Cerir et-taberi'nin nakillerini... Abduh, akılla çatı.ş:ın rivayetleri ise şu sözlerle reddetmektedir: "Telsiri bay:ığılaştıran, gerçekleri ters yüz eden, hatta Kuı"an'ın kendisine ters düşen bu tür rivayetlerin şerrioden Allah'a s ığınırım. Allah, meleklerin yardımı konusunda şöyle buyurmak tadır: "Allah bunu yalnızca bir müjde ve gönüllerinizin y:ıtışınası için yap t ı". Bu rivayetler ise tam aksine, Albh'ın onl:ırı 'savaşçı' kıldığını ve öldürülen yetmiş müşriğin öldürülmelerinin, onlara karşı Müslümanlar'a yardımcı olmak üzere binlerce melek biraraya gelmedikçe mümkün olmadığını söylemektedir. O Müslümanlar ki, Allah onl:ır:ı, zaferin çeşitli yollarını öğretme imtiyazı tanıınıştır. Bu yapıbn, müşrikleri ulul:ımak, onl:ınn yüceltmek ve cesaretlerini övmek, buna şanını mukabil Peyg~nıl>er'in en değerli ve cesur sah:ibesinin şanın ı k(içültmekten başka birşey değildir. Böyle birşeyi, asılsız ve d:ıy:ınaksız binakım rivayetleri doğru gösterecek kadar aklı başından giunedikçe, hiçbir akıl sahibi y:ıpınaz" 41 ;, ; Bu durumda, te'vilin Abduh'daki dayanağının Mutezile'nin te'v'il d:ıyanakl:ırınd:ın, yapı bakım ından daha sağlam o lduğu rahatlık l a söylenebilir. Daha doğru bir ifadeyle, Abduh'un dayan:ığı, XIX. yüzyıl sonlarında yaşayan ve hem insanlığın düşünce ürünlerinden y:ırarl :ınmaya, hem de kendi medeniyet ve kültürünün merkezi, metnine uygun düşmeye çalışan bir mu tezilinin dayanağıdır. Bu yüzden onun Kur'an kıssalarını ' müıeşiibihat' çerçevesinde ele a ld ığını görüyoruz42 O, zahiren 'tenzlh'e aykırı düşen şeyleri de Mutezile'nin yöntemiyle ele almakt:ıd ı r. Bununla birlikte o, mutezilt seletlerinin yaptıkları gibi!>< a.g.e., L ~5 a.g.e., ı a.g.e., tu ~ 1 a.g.e., IV ; ayrıc-~ bkt. IX a.g.e., ıv a.g.e., IX ll.g.e., IV fl.g.e., Ix. 511 JOURNAL OF ISLAMJC RESEARCH VOL: 9, NO: , 1996

36 , 'Seleiin Yolu' -Ehl-i Sünnet ve'i-cemii'at- ile çatışmaya ginnemekte; bunun yerine, Sclef'in 'tefvlz' ilkesi ile Mutezile'nin (H:ılef'in) 'te'vil' ilkesinin alanlarını ayırnıaktadır. o." 'tefviz'i içsel k:ılôi inanç düzeyinde zorunlu görmekte, fakat aynı zamanda. sözün bir anlam ı olması gerekir; Allah bize hiçbir anlam çıkar:ıınayacağınıız şeyi söylememiştir" gerekçesiyle Ilahi Kel:ım için 'te'vll'in de kaçınılm az ve gerekli olduğunu düşünmektedir 4 3. Abduh'un, kendisiyle ilgili, Selef ile Halef'in yöntemlerini birleştiediği şeklindeki beyanını bu ayırım çerçevesinde anbmamız mümkündür. Bu ise, öğrencis i ve Tefsir'inin tamamlayıcısı Reştd Rıza'nın tam tersi bir durumdur. Zira o Seld'in yolunu tamamen benimsemektedir. Kendisi, [Sele.t'in yolunal bu t:.ım güvenin, Hanbeli Selefiliği'nin bayraktarları olan lbn Teymiyye ve lbn Kayyım ın 44 bütün kitaplarını incelemesi sonucunda gerçekleştiğ in i belirtmektedir. H:ınbeli Selefiliği ise, te'vil konusunda, tarihsel :ıkışınd:ın ve toplumsal ufkundan soyutlanmış dil dışında hiçbir kaynak kabul eunemektedir. Ancak, Abduh'un Selef ve Halef'in yollarını birbirinden ayrı tutmakl:ı birlikte, birleştirmiş olması, onun takipçileri arasında, Islam düşünce tarihinde kimi zaman durgunlaşan, kimi zaman kı zış:ın bir çat ışman ın iki ucu olmaya h:\la devam eden iki akıma yol açtı. Özellikle de, burada üzerinde durduğumuz Kur'an' ın te'vlli ve tefsiri alanında. Selef yolundan Reşid Rıza yuduml :uruş, ondan Hasan el Benna nakilde bulunmuş ve lhvan-ı Müslimin cemaati ku rulmuşt ur. Halef yolundan ise Ali Abdurrazık, T:iha Huseyn, Emin ei Hüli ve Muhammed Ahmed HalefuU:ih yudumlamıştır; bunların herbirinlrı selefi kanat.la bilinen trajedik maceraları vardır. Emin el-hfıli'nin n:ıacerası kimilerine trajik gelmese de, öyledir. Hüli, M. Ahmed HalefulHlh'ın doktora tezi ei Fennu'l Kasasi fi'i-kur'iln ~ danışmanlık yapm ıştı. Bu tez Üniversite dış ın a, toplumsal hayata taşan bir tartışmaya yol açmış; sonuçta Ezher ve Hükümet'in işe müdahalesiyle tez geçersiz sayılmış ve öğrencinin Üniversite'den ilişiği kesilm~ti; yıl Nihayet beş y ı l sonra Kur'an çalışmalarıyla ilgili tezlerin yönetimi hakkının Üniversite yönetiminin bir kararıyla elinden al ı nmasının ar- TARIHTE ve GÜNÜMÜZDE' KUR'AN TE'ViLl' SORUNSALI dından, 'Temizlik H:ue k:itı ' olarak bilinen operasyond:ı. Prof. Şeyh el-h iili'nin Üniversite'deki görevine de son verilmişti. Bu arada, Hüli'nin seçkin öğrencilerinden birinin -Şükri Ayyad-. çalışmasını Emin el-hüli'nin yönetimi ve yönlendinnesi altında sürdürme şerefine sahip olabilmek için, doktora tezinin ihtisas abnını Kur'an araştırmalarından, Belagat araştırmalarına dönüştürmek zorunda kalmış olması da anılmaya değer bir obydır. Burada Ali Abdun azık' ın kitabı El-İslam ve Usulul-Hukm üzerinde durm:ıyac:ığız; çı:ınkü hem bu kitabın te'vil ilmiyle doğrudan bir bağlantısı yoktur, hem de bu kitabı daha önceki bir çalışmamızd:ı genişçe ele alm ıştık 4 5. Peki ama, Tiiha Huseyn'in te'vil ilmiyle bir ilişkisi olmadığ ı na göre, onun ad ı neden Halef yönteminin takipçileri arasında sayıldı? T:ih:i Huseyn'le Abduh a ra s ındaki Kur'an te'vili açısından- ilişki, onun Ff'ş-Şi'ri'l Cdbilf adlı kitabının ilgili bölümünün i çeriği dü şünüldüğündc anlaşılır. Bu bölüm, pekçok tart ı:ıma ve reddiyeye; hatta Tiihii Huseyn'in Üniversite'den atılmasının istenmesine yol a ç mış ve nihayet, bugüne kadar uzans:ı ve olumlu olumsuz tepkiler sürse de, sorunu :;avcı vekili Muhammed Nureddin idari bakımdan kökten halletnıi.şti. Bütün bunlar, müellifin kitabı g<::ri çekmesine ve bütün bu gürültüye yol açan bölümü kitaplan çı karıp, Fi'I-Edebt'l-Ciibilf adı altında, hacim olarak üç misli büyüklükte yeniden neş önceki ldtabın eetmesine rağmen olmuştu r. Bu kitabın temel konusu, Cahiliyye şiiri olarak isimlendirilen ş i irlerin gerçekten Islam öncesi dö neme ne denli ait olduğu t:ınışmasıdlf. Tarihsel ve dilsel bazı deliller ve dayanaklardan hareketle Taha Huseyn şöyle dü şünmektedir: "Adnanilerin (Hicaz bölgesi ve Yarımada'nın kuzeyinde) konuştukları fasih Arapça'nın kökeni ile Kahtaniler'in Yemen'de ku ll andıkl arı dil arasındaki bağ, Arap dilinin bilinen herhangi bir sami dil ile arasındaki bağdan farksızdır". Bu teorinin doğruluğu veya -u a.g.e., <3 a.g.e., ı "a.y. <5 bkz. 'fürkçe'den çevrilen el-hi/life "" Sı;/taru J.Umme (Daru Nehr, 2. Bosım, Kahire 1995) k~abına yazd ığunız Giriş. ISı.A."li ARAŞTIRMALAR c! LT: 9, SA. YI : l-2 3-4, 1996

37 KASR HAMI O EBÜ ZEYD 37 y:.mlışlığı bir yana, müellif, Kuzey dili obn fasih Arapça ile söylenen bu şiirlcrin, Yemen asıllı şairlere nlsbeıi konusundaki kuşkusunda, bun:ı dayanmaktadır. T3.h3 Huseyn'e göre Cahiliyye şiirinin Kur'an'dan önce on:ıya çıkmış olması mümkün değildir. Zira bunlar, anc:ık islam' ın yayılmasıyla birlikte bütün Yarımada'nın dili olan Kur'an diline çok yakın bir dilde yazılmıştır. Buna binaen T5.hfi Huseyn Cahiliyyc y:ış:ıntısını anlamak için asıl kaynağın Kur'an olması gerektiğini düşünmekıedir. bu :ısra ait olmadığı halde Cahiliyye şairterme iz:ıfe edilen şiirler değil :!ınri'ui-kays, el A'ş5 ve diğer Cahiliyye şairlerine nisbet edilen bu şiirin, gerek dilsel, gerekse edebt bakundan ne bu şairlere aiı olması, ne de Kur'an'd:ın önce söylenip yayılmış olması mümkündür(...) Dolayısıyla, Kur'an tefsırinde ve Hadis yorumunda bu şiirden delil gelirilmesi yersizdir; yapılması gereken, bu şiirin ıefsir ve te'vilinde Kur'an ve Hadis'e başvurm:ıktır(...) Bu şiirler ne herhangi bir şeyi ispatlayabilir, ne de herh:ıngi bir şeye del:ilet edebilir; bunların Kur'an ve Hadis bilgisinin vesile kılındığı şeylere vesile kılınmaması gerekir; bıınlar alimierin delil getirmek istedikleri şeyleri delil gelirebilmeleri için uydurulmuş zorlamalardan başka bir şey dcğildi r 46. Cahiliyye şiiri hakkında uyandırdığı bu şüpheye ve bu şiirin Tefsir'deki önemini az:ıltm:ısına mukabil, Tah5. Huseyn'de Kur'an'ın mevsukiyeti konusunda ıam bir güven görüyoruz; o denli ki, ona göre Kur'an metni, C:ıhiliyye yaşantısının en güvenilir aynası konumundadır. tik duy:ınlara tuhaf gelse de, bu ona göre kesin doğru bir yargıdır. Evet, bu apriori bir yargıdır, zira 'Kur'an meıni hiçbir kuşkuya meydan bırakmayacak ölçüde otantiklir". Ancak, Cahiliyye şiirinin büyük kısmının otantikliğl konusunda kesin olumsuz bir yargıda bulunurken, yine aynı kesinlikle, Kur'an metninin 'ota mik' ve "Cahiliyye döneminin ıck güvenilir aynası" olarak kabul ed ilmiş olması, mutlaka çözümlenmesi gereken bir soruna yol açmaktadır. O sorun da şudur: Adnaniler'in ve Kahıaniler'in (Kuzeyli ve Güneyliler'in) kullandıkları müşterek bir dilin varlığından söz edenler, Kuzeyli Arab-ı aribe (yani asıl Araplar) ile, Güneyli Arab-ı Musta'rebe -ki, bunlar Ar:ıpça'yı öğrenmiş ve kendi Himyeri dillerini bırakarak lanmışl:ırdır- ar:ısınd:l :ısırl:ıı d:ın beri y:ıpıl:ın ve kimilerinin lbralıim'in l sın:ıi l ve Hacer'le birlikte Hicaz toprağın:ı göçü kıss:ısıyla -bu kıssa Kur'an'da da geçmektedir- ilişkilendirdiği ayırırola ilgili b:ızı riv:ıyetlere d:ıy:ınmakt:ıdırlar. Bu sorunun çözümü -b:ızı Seleliler'in vehmeuikleri gibi- Kur'an'ın sıhhali konusunda kuşku uyandırmak değil, aksine bu kıssanın -lbr!ihiın ve tsrnail kıss:ısı- Abduh'un yukarıda temas ettiğimiz yöntemine göre te'vil edilmesiydi. Kur'an bir tarih kitabı değildir ve insarılar-j akıl ve anlayışl:ın ölçüsünde hitap etmektedir. Kıs:ıcası, Kur'an'da rivayet edilen kıss:ıl:ııın bilimsel ve belgesel tarih açısından doğruluğunu -veya y:ınlışlığını araştırmak gerekmez; çünkü bunlar, insanlar arasında bilinen ve anlatılan kıssalardı. Burada :ıyrıca şunu da belirtmemiz gerekir ki, Tfiha Huseyn -Kur'an' ın sıhhaıini ve onun Cahiliye çağının aynası olduğunu kabul etmekle kalmayıp- insanların Kur'an karş ısında -müslüman ol:ınıyla, putperesdikte direneniylc- duydukları h:ıyran lığın, bir tür bağın varlığından kaynaklandığını söylemektedir. Bu bağ, güzel bir sanal eseri ile, onu dinledi~i veya seyrettiğinde beğeni duy:ınlar arasındaki b:ığın ta kendisidir 47. Güzel bir sana ı eserinin temel özelliklerinden biri de, 'yeni' olmasıd ır. Bu, kavram:ı ve zevk alma düzeyinin listünde olacak derecede tamamen 'yabancılık' an lamında değil ama, aynı anda pekçok uyumlu ögeyi içeren çekici 'yenilik' anlamında bir 'yeni' oluştur. Bu yüzden, şayet Kur'an Arapl:ır için tamamen yeni birşey olsaydı ne onu acılayıp kavr:ıyabilirler, ne de kimi ona inanırken diğerleri de ona karşı koyup, onunla inüc:ıdele ederlerdi. Kur'an yalnızca üslubuyla, çağnsıyta ve insanlar için koyduğu din ve yasayla yeni idi. Ama o, dönemin -y:ıni Cahiliye çağınıninsanlarının kullandıkları edebi Arap dilini kullanan, ara bl bir kiıaptı Abduh'un tezine dayanan bu dü şünce açısından, İbrahim'in lsm:ıil ve Hacer'le birlikte Kabe'ye hicret etmesi kıssasının, Kur'an'ın nüzulundan önce Araplar t:ırafından bilinen bir hikaye olması, son derecede normal idi. Bu kıssanın <1<1 Ftf..ŞI'rl'/-Ciibili, Diru Nahr (2. Basım), Kahire 1995, s. 20.., " "" Y JOURNAL OF ISLAMI C RESE.ARCH VOL: 9, 1'00: 1-2-H, 1996

38 38 TARIHTE "" GÜNÜMÜZDE ' KUJI.'AN TEnJiLI' SORUNSAU ll Kur'an'da geçmesi, onun ıarihen doğru olmasından çok, bu kıss:ının Kur'an'ın muh:ıtapl:ırının belleklerinde ve vicdanlarında yer etmiş bir kıss:ı olduğunu gösterir. T:ih:i Huseyn'e göre, bu!ibı-.ıhim'in hicrcti) ı:ıs:ıvvurunun orıaya çıkın~ olabileceği en eski dönem, "Y:ıbudiler'in Ar:ıp ülkesinin kuzeyine yerleşip, orad:ıki sömürgelerini yaymaya b:ışladıkl:ın dönemdir. Biz biliyoruz ki, sömürgeci Yalıudiler' l c, bu bölgenin s:ıkinleri olan Ar:ıplar :ır:ısında şiddetli savaşlar p:ıtlak vermiş ve bu sav-.ışlar kısmen barış ve yumuşaklıkla ve bir tür :ın! :ışma ve :ıteşkesle sona ermiştir. lşg:ılcilerle bölge halkı arasındaki bu barışın, Arapl:ır'l:ı Yahudiler'i amca çocukları gösteren bu kıss:ının mcnşei olm:ıs ı hiç de uzak bir ilıtim."ll değildir; k:ıldı ki, her iki grup da aralanııda hiç de az olın:ıy:ın bazı benzerlikler bulunduğunu dllşünmektedirler; onlar d:ı bunl:ır d:ı s:imi kökenlidir vb. (...) Miliidi 7. yüzyıld"'! Kureyş böyle bir mitolojiyi benimsemeye son derecede elverişli bir durumdaydı. Çünkü bu yüzyılın b:ışınd<ı Kurey:j, liderliğini garanti eden bir siy:ısi ve iktisadi k:ılkınmaya ul:ışnıış ve bu ınanevi Otoritesini putperest Arap ülkesinin pek çok parçası üzerinde y:ıyınış durumdaydı. Bu k:ılkınma ve oıoritenin iki kaynağı vardı : Birincisi ticaret, ikincisi din"" 9 Sonuç olarak Ta lı a Huseyn 'Aribe ve Müsta'rebe hikayesiniri ve Isınail' in Arapça'yı Cürhüm'den öğrenmesirıirı hepsinin, hiçbir değeri ve önemi olmaym mitolojik bir anlatım olduğunu söylemektedir5. Ancak bu kıssanın -ı:ırihi doğnıluğuyl:ı ilgilenmeyen- Kur'an'da yer :ılm:ısının gerisinde, bu kıssanın gerçekleştirebileceği bir takım lıedetler yatmaktadır. islam'ın ZuhGru ve islam'la {Ehl-i Kitab'ın) dışındaki Arap putperesttiği arasındaki am:ırısız mücadele, bu yeni din ile iki eski din (Yahudilik ve Hırisliyanlık) arasındaki sağlam ba~ın pekiştirilmesini gerektiriyordu. Dini bağ açıktı; Kur'an'la İncil ve Tevrat arasında, konu, şekil ve amaç birliği vardı, bunl:ınn hepsi de Tevhid'i hedefliyordu ve sami sema vi dinlerin müşterek olduklan aynı temele dayanıyorlardı. Ancak bu akli ve manevi din bağını, Ar:ıplar'la Ehl-i Kitap arasındaki daha somut ve maddi bir bağın pekişlirmesi iyi olurdu. O halde Adnani Araplar'la Yahudiler'in akrabalığı hakkındaki bu kıssadan niye yararlanılmasındı ki? 5 1 Kur'an 'l:ı o nd:ın ö nceki dınscl me tinler arasındaki manevi bağ ı -bu b:ığ konusuncia bir şüphe yoktur- derinleştirecek olan dini bir amacı sonuç vennesi için, Kur'an'da lbr:ıhinı kıssasın:ı yer verildiği şeklindeki bu toplums:ıl -tarilıı;el te'vti, Abduh'un tezinin, derinlik bakımından, Abduh'a n:ısib olandan daha geniş bir bilgi ufku ve kültürel çerçeveyle genişletilmesinden başka birşey değildir. Sanu ıın bu durum, bir b:ıkıın:ı Talıfı Huseyn ile Abduh'un dilleri :ı r:ıs ındak i f:ırkı da, Fi'ş Şi 'rl'i Ciibllfkitabın:ı ve Til.hii Huscyn'c yönelt:n serttepkileri de açıkl:ım:ıkt:ıdır. Onun kulland ığı, hem alı şılnı:ıdık. hem de uzl :ışnı:ıcı olmayan bir dildir. Bu dil, yerine göre, bu kıss:ıyı nitelernek için 'mit' (ustı2re) ve Kur'an'ın kıss:ıyı istihdam eunesini nltelemek için yararl:ınım' gibi kelimeleri kullanmaktadır. T:ih:i Huseyn'in şu if:ıdelerinde, onun dili en üst bilimsel düzeye ul:ışm:ıkıadır -ki bu, vaaz ve hit:ıbet diliyle y:ıkınlaşmaınayı gerektirmektedir-: "Tevrat bize lbr:ılıim ve Isınail'den sözetınektedir; Kur'an da onl:ırd:ın sözetmektedir; ama bu iki ismin Tevr:ıt'ta ve Kur'an'da geçmesi, İbrahim oğlu Isınail'in Mekke'ye göçünden ve Arab-ı Must:ı'rcbe'nin buı~ıdan k:ıynakl:ındığınd:ın bahseden bu kıss:ının doğruluğunu isp:ıtlamak şöyle dursun, lbrahim ve isına i l' in ıarıhen mevcudiyellerini dahi kanıtlam:ız. 5 2 Insanlar Tiiha Huseyn'in Cahiliye şiiri konusund"l öne sürdüklerine k:ıtıl:ıbilir veya karşı çıkabilir; yine onun Kuzeylilcr'lc Güneyliler'in dillerinin farklılığını ispatlam:ık içirı b:ışvurdu~u deliliere de k.:ıtıl:ıbilir ve ya karşı çıkabilirler. Fak:ıt bu insan hiçbir şekilde, Kur'an'ın doğruluğu konusunda herhangi bir kuşku onaya koym~tı. O, yalnızca -hiç şüphe yok ki- Abduh'un Kur'an kıssalarıyla tarih arasında bir uyum olmadığı konusunda ulaştığı sonuçtan hareketle, bir Kur'an kıss:ısını toplums:ıl-ıarihsel açıdan te'vil etme girişimirıde bulunmuştu. Ne var ki, Selef yönteminin izleyicileri onun kitabını [Bckt:işi'ninl namaza yaklaşmayın layelini okuduğu) gibi okudular. Tıpkı, beş yıl önce Ali Abdurrazık' ın El-lsliim ve ~ "-ll s "-ll s. 35. sı a.g, s. 33. ~a.y. 1Sl.A.'41 ARAŞTIRMALARClLT : 9, SAYI: , ı 996

39 NASR HAMI D EBO ZEYD 39 Usalu'l-Hukm kitabına yapmış oldukları ve üçüncü olarak -ama bu kez yirmi yıl sonra- Muh~ınmed Ahmed Halefullah'ın El-Fennu1-Kostısf jl'l-ku.ı"tln başlıklı tezine yapacakları gibi. Nihayet bu tr:ıjed i, bu oçoncüsünün üzerinden yaklaşık 45 yıl geçtikten sonr:ı, dördünco kez yine tekrar edecekti. Ne var ki, T3ha Huseyn'in Abduh'un düşüncelerine getirdiği katkıyı, Kur'an çalışm:ı l:ırı alanında Hüli sürdürdü. Tahi Huseyn'in kendisi ise, d:ıha önce de belirtildiği gibi- kit:ıbını geri çekmiş ve ond:ıki uzlaşmaz dili gidemıişti; tıpkı Ali Abdurraztk'ın yaptığı gibi; o da, kiubının b:ısılm:ıması konusunda -kamuoyundaki değişime r:ığmen- o denli ısrarlı olmuştu ki, kit:ıbın ikinci baskısı ancak ölümünün :ırdından, yetmiş! i yılların ortala rında gerçekl eşebilınişti. Tabi Huscyn'in kit:ıbı ise, ancak dördüncü tr:ıjedi ort:ımınd:ı, 1995 yılı b:ışında gerçekleşti; üretken yayınevlerinden birinde (D-lru Nehr, Kahire) kitap olar:ık basıldıktan sonra, EJ-Kilbira dergisi bir sayısınd:ı (1995 Mayıs?) bu kiubı neşreıti. Abduh'un Kur'an kıssalarındaki :ınl:ıtım tarzıyla ilgili ifade ettiği, "bunun dini vaaz amaet tarafından belirlenen ve olayların doğal m:ınuki veya t:ırihi seyirleriyle ilgisiz bir Oslup olduğu ' şeklindeki sözleri, Tiiha Huseyn için, üzerine, tamamen bilinen ve kabul edilen diiier bir öncü! bina etme imk:ını veren temel öncoi niteliğindeydi:. Bu yeni öncü! ise, "K ur':ın'ın üslub açısından yeniliği" idi. Taha Huseyn bu iki öncülden şu yargıyı çıkarıyordu; Kur'an ~iz bir san:ıt eseridir" ve çağd:ı~ları üzerinde bu özelliğiyle etki yaratmıştır. Bu, Şeyh Emin ci-hüli'nin hareket nokıasını teşkil eden Kur'an anlayışının ta kendisi idi: Kur'an, Arapça'nın en büyük kitabı ve en kutsal sanat eseridir. "Kur'an, Ar.ıp Edebiyatı'nın en mukaddes kitabıdır; onu inceleyen, onu din konusunda böyle görse de görmese de..."53 Bununla HO II, tefsir faaliyetinin :ımac ı konusunda Abduh'la arasındaki ihtilafın da temelini atmış olmaktadır. Ona göre, tefsir faaliyetinin en öncelikli arnacı ve birincil hedefi 'beyan'dır. Bu öyle bir hedeftir ki, 'diğe r hedefler bundan kaynaklanır ve çok sayıda amaç -bu arada, Abduh'daki hidayet arnacı da- bununla ger- çekleşir. Bu yüzden, başk:ı bir amacın gerçekleştirilm esinden önce -bu ister bilimsel, ister pratik, ister dini, isterse dünyevi bir amaç olsunbu temel amaca nıutl:ıka riayet edilmesi gerekir5 4 Abduh'un -daha önce belirtildiği gibi- iki geleneksel Bel:ığ:ıı ilmine (Me'5.ni ve Beyan) bulunduğu :ıtıfıaki -te'vil ve tefsir işinin temel :ım:ıcı olan- 'beyan' kelimesini, eskiler nezdindeki Belağat anlamıyla ele almak m:ıntıklı olrrı:ızdl Ancak Hüli'nin ilk öğrencisi -ve sonr:ıd:ın eşi ol:ın- Dr. Bintu'ş-Şiitı' Et-Tejsfrn'l-Beylinf ll'l-kur'in'da böyle yapıyor ve bu kitabında klasik Belag:ıt ilminin sınırlarını aşm:ıın:ıy:ı özen gösteriyordu. Emin el+lüli -Abduh gibi- geride bir tefsir bır:ıkımdıysa d:ı, onun bize Dil, Edebiyat, Be l ağ:ıt, Düşünce ve K~rş ıl :ıştırnı:ılı Dinler Tarihi al:ınlarınd:ı, ön hazırlık niteliğinde dokuz kitap bırakan titiz ar:ıştırrn:ıları ve ç:ılışm:ıl:ırın ın gerisinde y:ıt:ın etken, yöntem sonınuyl:ı meşguliyeti olmuştur. Bu kitaplardan birisi -bur:ıda b:ışvurduğumuz temel eseri olan- Menllbtcıı'l-Tecdfd'KJir. Kitap, yukandaki al:ınl:ırla ilgili ve hepsi de yöntem sorunund:ı odaklaşan on a ra ştırma içermektedir. Onun, yukarıda anıl:ın alaniann pek çoğunda yöntem sorunuyla meşgul olmas ı, kuşkusuz onun 'tefsir ve te'vllde yöntem' :ınl:ıyışınd:ıki derinliğini de beraberinde getirmiştir. Bu yöntemin, Kur':ın'ı Arapça'nın ve aynı zamanda Ar:ıb'ın -Müslüman olsun, Hıristiyan, Yahudi veya dinsiz olsun- en değerli ölümsüz edebi eseri olar:ık tanıml:ıy:ın bir Kur'an anlayışınd:ın yola çıktığını söylemiştik. Hüli'nin 'Araplık'la k:ıstettiği, milliyet, ırk ve kan bakırnından Araplık değil, dil, kültür, ve menulite bakımından Araplık'tır. Ku r'an'ın, "bir Ar.ıpça edebi eser' olması, onun 'Allah tarafından, Elçisi Muhammed'e indirilen kutsal bir din kitabı olmadığı anlamına gelmez. Bunun an l amı, onun müslüman ve gayr-ı müslim herkes Ozerinde, kendisine özgü ve onu diğer metinlerden ayıran bu edebi ve sanatsal özellikleriyle tesir icr.ı eden bir metin olmasıdır. İşte bu aync:ılık ve farklılık, eskilerin 'i'diz' olarak isimlendirdikleri şeyin ta kendisidir. Bir başka açı- "Menôbla 't. Ttt:did, ı S4 a.g,e, s }. JOURNAL OP lsiamtc RESEARCH VOL: 9, NO: , 1996

40 ..._ - 40 TA!UHTE "" GÜNÜMÜZDE 'KUR'AN TE'YİLI' SORUNWI dan b:ıkı l dığında ise, onun ':ı r:ıbr oldu~unun söylenıncsi, onun gösterdiği hedeflerde Arap olmayanlara hitap e tmediği anbının:ı gelmediğ i gibi, bu niteleme, onun deliiletinin, nüzül dönemi veya bir:ız sonrasıyl:ı sınırlı kısa bir z:ım:ın dilimine hasredilmesi anlamına da gelmemektedir. Kur'an'ın ' bir Ar:ıpça edebi eser' veya ' Ar:ıpç:ı'nın en büyük kııabı" olduğu anlayışı, bunlardan hıçbirini içermemcktedir, çünkü Kur'an -edebi bir eser olmakla birlikte- 'uzak hedefli, edebi birtakım anlarnlar ve insani - toplumsal ide:ılle r içermektedir. Ama bütün bunlar, insanlığa Arap giysisi içerisinde ve mevcut Arapça formülüyle gelmiştir. Bu idealleri anlamanın ve on lar:ı u l:ışm:ının kaçınılmaz yolu ise, ~özkon usu arabüiğin t:ım olarak canlandırılm:ısıdır. 55. Bundan anlamamız gerekir ki, Huli'nin te'vil ve tefsir ~lemlerinde gözetilecek en başla gelen hedef olarak anladığı 'beyan', bu ölümsüz sanat eserine de uygulanabilme imkanı bulunan 'edebi tahlil' yöntemidir. Bu yöntemin aş:ımabrını belirlerken Kur'an metninin -yapı ve bütünlük itib:ırıyla- kendi özelliklerinden yola çıkmak gerekir; zira ortada bgtün metin türlerine uygulanmak Ozere :ış:ı.m:ıla rı önceden belirlenmiş tek bir yöntem yoktur. Aynı şekilde, şu veya bu metne göre belirlenmiş, model halinde sade bir yöntem de yoktur. Edebi yöntemin birliği, bu yöntemin uygul:ınmasının -buna bağlı olarak t.ıtbik aşam:ılarının- her bir metin için, o metnin özel yapısına göre farklılık arzetmesine engel de~ildir. Bu yüzden, Emin ei-hiili ~e. Kur'an metninin yapısının tanırru ve özelliklerini belirlemekle başlıyor: "Kur'an'ın mushaftaki tertibi, ne konu bütünlü~üne riayet etmektedir, ne de ayetleri n ortaya ç ı kışlarının kronolojik s ı ralamas ını gözetmektedir. Bir tek konuyla ilgili söylenen ler, farklı ortamlarda ortaya çıkan farklı bölümler ve bağlaml arda, bölük pörçük yer almakt ad ır. Bütün bunlar, açıkça, Kur'an ' ın konu konu tefsir edilmesini, aynı konuyla ilgili ayellerin eleştirel ve istatiksel olarak bir araya getirilmesin~ bunların kronolojik sıralamalarının ve onları çevreleyen şanların bilinmesini ve ondan sonra tefsir etmek veya anlamak üzere incelenmesini gerektirmektedir. İşte bu tefsir, 'anlam'a ulaşmak için daha elverişli ve anl amın belirlenmesi bakımından daha güvenilir bir yoldur 56. Burada dikkat edilmesi gerekir k~ Kur'an metninin özelliklerini belirleyen bu t.'\nımı, tarihsel açı d:ın, y:ıni ilk H:ılifeler dönemindeki birinci ve ikind cem' işlemi esnasında metnin yapısının belirleniş ve metnin oluşturutuş biçimi açısından doğru ve isabetli bir tanımdır. Ancak, bu y:ıpı, aynı özellikleriyle bugüne kadar Müslümanlar ve gayr-ı müslimlerin gönülleri ve :ıkıll:ın üzerinde etkili olmuştur. B:ışk:ı bir ifadeyle, Kur'an'ın 'Arapç:ı'nın en büyük ve en de~erli eseri olduğu" anlayışınd:ın yola çıkmış bulunan Şeyh ei-hq!i'den, buna uygun olarak, Kur'an ça lışmaları için, Kur'an' ın t:ırihscl bakımdan oluşum biçimini göz:ırdı ederek, onu mevcut yapısıyla ele :ılan bir edebi çalışma ortaya koyması beklenirdi. Ancak Emin ei-huli açısından böyle bir talep, beklenti olm:ısı şöyle dursun, muhal sayılır. Şeyh' in kendisi Şer'i Hukuk Medresesi mezunu olması itibarıyla, savunduau yöntemde Usfil-i Fıkh ilimlerinden etkilendi~i :ıçıkur: Aynı konuyla ilgili ayeılcrin toplanması, kronolojik sıraya konm:ısı ve ancak ondan sonra ıef.5ir işlemine giriş il mcsi. Us(ll alirnlerinin, hükümlerin nasihini mensühunu belirleyebilmek ve mücmeli mufassaldan,'amm'ı hiss'dan ayır:ıbilmek için, bu yöntemi uygulamaları gerekiyordu. Bütün bunlar da ancak ayetlerin konularına göre biraraya getirilmesi ve kronolojik sıraya konmasıyla mümkün olabilirdi. Ancak Şeyh, Usül alimlerinin -ahkam çalışmalarına özgü ve bu alanda kaçınılmaz olan- bu yöntemlerini, Kur'an'ın tamamına uygulanabilir bir yönteme dönüştürmüştü. Ku r'an'ın konu l arı ve fikri, akidevi ve ahl:ikl teorernleriyle ilgisi bak ı mından, bu yöntemin önemini küçümsemek mümkün değildir. Ancak, bunun Kur'an üzerine yapıl acak edebi bir inceleme için en avantajlı yöntem olduğu da söylenemez. Bu söylediklerimiz, Şeyh el-hüli'nin yönteminin tutarsııhaı de~ildir; çünkü onun edebi inceleme anlayışı, -bu da başlıbaşına bir inceleme konusudur- neo-klasik anlayışla beslenen ro- ~ a.g.e., s. 310 (dipnoc) S6 a.g.e., s. 306.!St..I.MI ARAŞ11RMALAI\Cil.T: 9, SAYı: 1 2 3"!, 1996

41 1 L NASR HAMI D EBO ZEYD m:ım i k y:ıklaşıma yak ın bir anlayıştır; bu ise, edebi bir metni, yapı ve biçimine göre değil, içerik ve konularına göre ele alan bir yaklaşımdır. Şeyh'i, Kur'an çalışm:ıl:ınnı iki bölümde ele al m:ıy:ı iten işte budur. Sözkonusu bölümler şunl:ırdır: 1. Kur'an eır:ıfındaki çalışm:ıl:ır. a) Özel çalışmalar: Esbiib-ı Nüzül, Mekki Medeni, Cem', Tertib, Kıraat vb. 'Kur'an llimleri' olarak nitelenen araştırm:ıl ar. apaçık arabl bir kita p olan Kur'an'ın anl aş ılması için zorunlu araç lardıi:-.57 b) Genel çalışmalar: Kl:ısik Kur'an ilimlerini :ışıp, -Abdulı'un uygu l amış o ldu ğu- tarihsel ve toplumsal araştırmalar düzeyine geçen araştırmalar. Genel :ıraşıırm:ılar 'Kur' an'ın ortaya çıktıgı ve içinde yaşadığı; toplandığı, y:ızıldığı, okunduğu, ezberlendiği; ilk muh:ıt:ıpları ol:ır:ık hiı:ıp ettiği, ye rine getirmeleri ve dünya halkl:ınna ulaştırm:ıl:ın için mesajını ilettiği insanların ait oldugu maddi ve manevi çevreyi inceler. K ur'an'ın riihu, yapısı ve üslubu arabidir. Kur'an'ın hedeflerine ulaşmanın tek yolu ise, arabl ruhu -ve buna bağlı olarak bu :ırabi yapıyı ve tadı- tam anlamıyla açıaa çıkarmak ve yeterli ölgde c:ınlandırmakıır. Bütün bunlara u laşmanın ve anlamanın yegane yolu, bu arablliğin c:ınlandınlınasıdır. Bu yüzden, sözkonusu maddi Arap yaşamısıyla ilgili herşey apa çık Arapça bir kitap olan Kur'an'ın anlaşılması için zorunlu araçlardır. Bunun yanısıra derin maziden, bilinen tarihe, aile ve k:ıbile düzeninden, hangi düzeyde olursa olsun yönetim biçimlerine, her türlü inançtan, her türlü sanata, bütün çeşitleri ve dallanyla uygulamalara kadar, insan hayatının dayandığı, 'manevi çevre' kelimesinin içerebileceği her ne varsa, onlarla ilgili herşey de aynı şekilde Bu, özeliyle geneliyle "Kur'an e t rafındak i çalışmalar, metnin kendisini incelemek için, yani tefsir ve te'vil için h azırlık mahiyetinde, zorunlu araştınnalar mesabesindedirler. Son ıahlilde bu araştırmalar metnin en genel anlamda tarihsel, toplumsal, kültürel ve dinsel bağlamının araştınlmasıdır. Huli'nin Kur'an araştırmalarına ilişkin görüşleri, özellikle, genel anlamda edebiyat incelemelerinde 'çevre' faktörünün önemine ağırlık verdiği ei-edebu't-mısrf(m. 1943) konusundaki kitabında ortaya koyduğu yöntemdeki görüşleri, onun edebi düşüncesiyle tam bir uyum arzetmi ştir. Bu en temel çalışm:ıl:ırın ardından, Abduh'un sır:ıl:ımalarınd:ın pek farklı olmayan, ama son derece önemli :ıçıkl:ımal:ırl:ı genişletilen :ışam.ılar sıralanmaktadır. lik aşama kelimelerin incelenmesiyle b:ışl:ımakt:ıd.ır. Hüli de tıpkı Abduh gibi şunları söylemektedir: 'Araştırmacının Kur'an'ın edebi metninin kelimelerin i, kelimeler ve anlarnlarının geçirdikleri değişim ve gelişimi tam olarak değerl endirmeksizin ve bunun, sözkonusu kelimeleri Kur'an' ın kullandığı ve Peygamber'in onu etrafındakil ere okuduğu z:ı m:ında anlamayı gerektirdiğine dikkat etmeksizin a.nlam:ıya girişmesi, ap::tçık bir h:ıt:ıdır 58. Bu birinci aşamanın birinci merhalesi, bu kelimelerin :ınla.mlarının yalnızca metin-dışı dilsel kullanıma bağlı olduğu :ınlamına gelmemektedir. Bu nedenle Hull, bu ilk merhaleye, müfcssirin kelimeyi tahlil ederken mutlaka geçmesi gereken bir ikinci merhale ekler; o da, sözlük imiamından Kur'an'daki kull:ırum anlamına geç iştir. Bu ikinci merhalede araştırmacının '<l<elimenin) Kur'an'da geçtiği yerleri izlemesi ve kullanımıyla ilgili şu hususlan çıkarması gerekir: Bu kullanım, Kur'an nüzulunun değişik dönemlerinde ve farklı bağlamlarında süren bir birliğe sahip midir? Durum böyle değilse, kelimenin farklı nüzul dönemlerinde kullanı ldığı farklı anlamlar nelerdir?59 Him'nin ifade ettiği gibi, Kur'an'ın -üslup, doaa ve ruh bakımından 'araplığı', onun hedeflerinin insaniliği ve mesajının evrenselliği ile çelişmemektedir. O aynı şekilde, kelimelerin Kur'an'daki veya dildeki kullanım anlamlarının sabit değil, hareketli ve z engi nleşen bir yapıda olduklarını da belirtmektedir. Bunula birlikte o, müfessirin her an içine düşebil eceği 'anlam yansıtma' ve 'anlam s ı çraması' tehlikelerine karşı uyarmaktadır. Çünkü anlam gelişmesi, bu hareketinde ilk anlama bağlıdır; ondan koparılması ne do~. ne de uygun olur. 'Du ilk anl:ırnla olan sıkı bağına rağmen Kur'an' ın ebediliği ve hayatı sürekli yön- S? a.g.e.. s a.g.e., s a.g.e.. s JOURNAL OF ISLMviiC RESEARCH VOL: 9, NO: , 1996