KÜTAHYA MERKEZNDE GYM-KUAM KÜLTÜRÜNDEK DEMELERN ÇÖZÜMLENMES

Transkript

1 KÜTAHYA MERKEZNDE GYM-KUAM KÜLTÜRÜNDEK DEMELERN ÇÖZÜMLENMES Özet The Analysis of Transformation within the Culture of Clothing and Wearing in Kütahya Center Bu aratırmamızda, Kütahya yöresinden elde edilen giyim-kuam unsurlarını Beylikler döneminden bu yana geçen süreçte göstergebilimsel olarak incelemeye; bu unsurların sosyal, kültürel, psikolojik, iletiimsel ve ekonomik balamda içerdii anlamları çözümlemeye çalıtık. Bu balamda Kütahya yöresinde giyim-kuam kültürünü hazırlayan etkenleri soy, din, imparatorluk, corafya, kır/kent, eitim, batılılama, moda ve tekstil sektöründeki gelimeler, kentleme ve göç, siyasal deimeler balamında ortaya koymaya çalıtık. Anahtar Sözcükler: Kütahya, giyim, moda, tekstil, Batılılama, üçetek, gelin. Adem KOÇ Abstract In this study, the components of clothing and wearing obtained from Kütahya Region, since the beginning of the Dynasties ruling (Beylik) to the recent times, has been investigated in respect of phenomenology and analyze their meanings within the framework of the social, cultural, psychological, communicational and economic context. In this context the evaluations pertaining with the preparation process for the culture of clothing and wearing in Kütahya region with some factors such as the genealogy, kinship, religion, empire, geography, urban/rural, education, westernization, and fashion as well as the some processes such as drastic changes in textile industry, urbanization and immigration, and political developments. Key Words: Kutahya, clothing, fashion, westernization, three-skirt, bride. 1. Giri: Giyim ve kuam, çıkı noktası korunma olmasına karın kültürel geliim sürecinde geni fonksiyonlar yüklenmi bir olgudur. A. Crawley, (1994:40) giysinin fizyolojik ihtiyaçlardan biri olarak yaamın önemli bir parçası olduunu belirtirken ona göre hayvanların doal derileri hem korunma hem de cinsellik için önemlidir; insanlar için de giyimin çıkı noktası aynıdır. Doanın da bir parçası olma nedeniyle insanların, bulunduu yerin corafi konumuna ve koullarına göre giyinmek zorunda kaldıını, fizyolojik ihtiyaçlardan biri olarak insan bedenini örtmek amacı ile doan giyimin, insanın süs olgusunu kefetmesinden sonra cinsiyet, kültür, corafi yapı, ekonomik durum ve tarihi olaylardan etkilenerek farklı ekil ve çizgilerle çeitlendiini vurgular. Giyim bütün olarak bir kültür ürünüdür ve dorudan doruya insanla ilgili olduundan, insanın yaam biçimini belirten göstergelerden biridir. Giysilerin tarihi süreç içerisinde deiimi, geliimi, kullanım ekilleri ve amaçlarıyla ilgili bilgeleri antropolojik ve etnolojik bulgulardan ve kalıntılardan yararlanılarak ulaılabilmektedir. Hilaire ve Meyer Hiler, (Hiler 1939:22, Yoder 1972:295 ten) giysilerin çeitlenmesi ve ekillerinin belirlenmesinin onu kullanan sosyal yapıya göre belirlendiini, giysi parçalarını kullanan toplumun ortak davranılarının ve buna uygun toplum çıkarlarının sürekli deiim halindeki kültürel deerlere uyarlanmasının bir sonucu olarak giyim kültürünün gelitiini belirtirler. Giyim, kimi toplumlarda dinin de etkisiyle örtünme amaçlı kullanılırken slam inancında olduu gibi- (Göle 1991) kimi toplumlarda kiinin kendini gösterme amacıyla kullandıı Batı da olduu gibi- (Flugel 1971, Brooke 1973) bir araç olmutur. Buna sözsüz iletiim aracı da diyebiliriz. Bu noktada giyim sadece korunma amacıyla deil deiik amaçlarla da kullanılır olmutur. Bununla birlikte yıpranan elbiselerin yerine yenilerinin alınması ihtiyacı domu, yeni elbiseler alınırken deiik kuma, renk ve desenler ön plana çıkmı; insanlara yeniyi/yenileri sunan bir sektör olarak moda ortaya çıkmıtır. Giresun Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Yrd. Doç. Dr.,

2 Giyim, birçok dilde ve aratırmalarda çeitli ekillerde tanımlanmaktadır. Bu aratırmalardan ve tanımlardan yola çıkarak yapacaımız ilk tanım giyim bedene yapılan eklemelerdir. Bu eklemeler giysi ve vücutta yapılan deiiklikler olarak düünülebilir. (Eicher ve Roach-Higgins 1993:15) Böylece giysi insan vücuduna giyilen parçaların bütününden oluan takım eklinde tanımlanabilir. Bu parçaların iklim bölgelerine ve hava artlarına göre çeitlenmeleri pratik ve koruyucu ilevlerini ön plana çıkarmaktadır. Ayrıca giysiler çeitlerinin ve giyinmenin sosyo-kültürel normlar altında olması nedeniyle de deilikler arz etmektedir. (Enninger 1998:92) Bu da giysinin ilevsel yönlerini ortaya çıkarmaktadır. Giyim, çeitli kaynaklarda u ekillerde tanımlanmıtır: nsan bedenini örten giysi, aksesuar ve bunları kullanma biçimleri. (Ana Britannica 1994:323) Vücudu tabiatın etkilerinden koruyan, medeniyetin ilerlemesiyle deiiklik gösteren, insan vücuduna göre ekil alan giysilerin tümü. (Bayraktar 1985:2) Giyilen eylerin tümü, giysi, giyecek. (Türkçe Sözlük TDK 1988:553) Don Yoder, Folk Costume adlı çalımasında costume, dress, apparel, garb ve clothing sözcüklerini giysi olarak eanlamda kullanmıtır. ngilizcedeki kıyafet belirlemesi costume Latin kökenli consuetudo, costum dır (alıkanlık, gelenek, âdet). Riehl e göre halk kıyafetleri, âdetler gibi, toplumun ihtiyaçlarına göre gelimitir. (Riehl 1857:219, Yoder 1972:297 den) Kıyafet ve giysi tanımlarda ayrılmamasına ramen kıyafet bir festival ya da enlikte giyilir, giysi ise sıradan giyeceklerdir. (Hiler 1939:xiii, Yoder 1972:296 dan) Fatma Yavuz, giyim i ilkel devirlerde örtünmek ve tabiatın artlarından korunmak amacıyla giyilen ancak sonraları istek ve ihtiyaca cevap verebilecek ekilde zamanla gerçekleen teknolojik gelimelerin de etkisiyle süslenmek amacına da hizmet eden hemen her alanda görülen modanın etkilerini taıyan dokuma, örme, kürk, deri, madeni sanayi ürünlerinden oluan giysi ve takıların tümü (Yavuz 2000:14) olarak tanımlamaya çalıır. Giyim terimi gömlek, etek, pantolon, ceket, palto gibi akla ilk gelen giysilerin yanı sıra ayakkabı, kep ve apka, pijama ve gecelik, spor kıyafeti, korse ve eldiven gibi eyayı da kapsar. Zamana göre yaygınlaan ya da gözden düen ve çeitli görünümler alan saç tuvaletleriyle sakal ve bıyık biçimleri ve peruk kullanımı da moda ve giyim tarihiyle yakından ilikilidir. Aynı ey kozmetik ve mücevher kullanımı için de geçerlidir. Bunu Türkçede giyim-kuamla karılıyoruz. Giyim, kullanım amacına, mevsime, ekonomik duruma, inanca vs balı olduu gibi modaya ve beenilere göre de deiiklik arz etmeye balamıtır. Corafi konum, politik ve dini yapı, ekonomik durum, kültürel etkenler, tarihsel olaylar ulusların kendilerine özgü giyim mod unun olumasına neden olmutur. Çok hızlı bir deiim süreci yaamadan bu giysiler kuaktan kuaa aktarılmıtır. Böylece ulusların geçirdii evrim de kuaktan kuaa giysilerle de aktarılmıtır. Bunu ülkemizin her bölgesinde rahatlıkla görebilmekteyiz. Etnik grupların ve yerel unsurların, gelenek/görenek, ortak bellein (Ouz 2007a:5-8) kaybolması, yerine makineleme ve küresellemenin gelmesi geleneksel giysilerin ve çizgilerin güncelliini yitirmesine neden olmutur. Makineleme ve hızlı yaamla birlikte insanlarda ihtiyaçlar da hızlanmı, giyim alanındaki ihtiyaçlar da sürekli deiiklik arz etmitir. Terzilerin ellerinden çıkacak elbiseleri uzun süre beklemek, çok emekler çekerek süslemeler yapmak, eldeki elbiseleri uzun süre giymek yerine tezgâhlarda, fabrikalarda üretilen, her ülkeye ve toplumsal yapıya ortak oluturulan bedenler ve kalıplarla üretilen elbiselere, süslemelere, ayakkabılara yönelim artmıtır. Bu da hazır giyim sektörünü ve modayı günümüzde zorunlu kılmıtır. Vazgeçmenin de mümkün olacaı pek görülmemektedir. Terzilerin elinden çıkan giysiler, fabrika tezgâhlarından çıkmaya baladıktan sonra herkesi aynı ekilde giydirmenin mümkün/doru olmadıının farkına varılmasıyla haute-couture kendini göstermi, insanlar sadece ben giymeliyim, sadece ben de olmalı anlayııyla bu akımın peinden komaya balamıtır. Pahalı bir moda olan haute-couture (kiiye özel terzilik ve tasarım) ile birlikte kesesini düünen insanlar hiçbir eyi göz önünde tutmadan hazır giyime komaya devam etmektedirler. Bu da güçlü bir sektörü oluturmu; ülkeler arasında hazır giyim, güç gösterisi haline gelmitir. Rekabetin en youn yaandıı alanlardan biri de tekstil olmutur. Toplumların güç gösterileri haline gelen hazır giyimden önce giyim aslında balı baına sözsüz iletiim (nonverbal communication) 1 aracı olarak çoktan hayatımızın içine yerlemiti. Nasreddin 1 nsanlar arasında konuma dıındaki araçlarla gerçekleen iletiim.

3 Hoca nın Ye kürküm ye! (Akbal 1992: ) fıkrasında olduu gibi, giyim insanlar arasında giyenin statüsünü görenlerin zihninde dorudan belirledii için iletiim alanında en önemli dillerden biridir. Sözcükler aracılııyla olmayan bu dili anlamak giyim-kuam sinyalleri (clothing signals) (Mutlu 1998:136) temiz olduunda aslında anlaılmayacak bir ey yok. nsanların kendilerine ve dier eylere cinsiyetlerine, sınıflarına, mesleklerine, inançlarına, rollerine, statülerin, önceliklerine, vb- ilikin tutumlarını giydikleri eyler aracılııyla belirten sinyalleri ve bunların anlamlandırmalarını yapmak da daha sonraları insanların dikkatini çekmitir. (Mutlu 1998: ) Bu sayede, semiotic/semiology yani göstergebilim denilen bilim dalının ortaya çıktıı söylenebilir. letiim biliminin öncelikle yaptıı çalımalarla giyimin, yaamın farklı dili olan farklı bir alanı olduu kabul gördü. Bu sayede giysinin tek baına ve dier parçalarla birlikte oluturduu bileimlerin ilevlerinin ne olduu, belirli bir kültürdeki giysi birliinin nasıl bir iaretleme sistemi kurduu ve giysi aracılııyla ne tür anlamların aktarıldıı gibi konularla ilgilenilmeye balandı. (Özdemir 2005:269) Werner Enninger, aratırmaların giysilerin kodlama sisteminde sürekli yeni mesajlar göndermekten ziyade etkileim boyunca sabit duran mesajlar göndermede etkili olduunu ortaya koyduunu, bunun da giyimin görünen kısmının gönderdii mesajlardan olutuunu belirtir. Enninger e göre giyimle bu sınırlar içinde mesajlar göndermek/kodlamak mümkün olabilmektedir: apka çıkararak selamlamak, eldiven fırlatarak meydan okumak gibi. (Enninger 1998:93) Giyim kodları incelendiinde giyenin içinde bulunduu ruh hali üzgün, sevinçli, memnun/deil vs-, statüsü, kültür düzeyi, sergilemek istedii davranı biçimi hakkında bilgi edinilebilir. Bir bölge ve bölgelerin bütünletirilmesiyle bir ülke ve millet hakkında giysi kültürü çalıması yapıldıında o toplumun gelenekleri, görenekleri, estetik ve sanatsal özellikleri, deerler sistemi, ekonomik durumu, geçim kaynakları, dı etkenlerden etkilenme (küreselleme gibi) konusunda bizlere ipuçları verebilir. Hızla deiim geçiren dünyada küreselleme süreci yaanmaktadır. Bu balamda Türk toplumu da bu rüzgarın önündedir. Giysi, Türk toplumunda da dinamik bir yapı oluturmu ve tarihi süreçte Türk toplumu giyim konusunda çok önemli aamalardan geçmitir: Göçler, slamiyet in kabulü, hilafet ve saltanat, saray ve soylular, gerileme, çökü, sanayileme, yeni Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluu, kılık-kıyafet devrimi, moda, 60 lı ve 80 li yıllar ve en son küreselleme gibi. 2. Kütahya Merkezinde Giyim-Kuam Deimelerinin Çözümlenmesi: Kütahya giyim-kuam kültüründe makinelemenin getirdii dayatma ile insanların günlük (casual), i, elence, özel gün, askeri gibi alanlarda tüm Türkiye de hatta Batı da sergilenen giyim alıkanlıı/davranıı gözlemlenebilir. Ancak günümüz küreselleme rüzgârının önünde dimdik ayakta durmayı baaran nadir yerlerimizden biri de Kütahya dır. Bunu da kadın giyim-kuam kültüründe görmekteyiz. Bu neden burada karı cinsin giyim alıkanlıındaki deiim/dönüümle birlikte daha çok Kütahya merkezindeki kadın giyim-kuam kültürünü, özellikle de tarihi/törensel kıyafetleri mercek altına almaya çalıtık. Bu noktada iki cinsin giyim-kuam alıkanlıı /davranıındaki deiim /dönüüm/ aktarımı soy, din, imparatorluk, corafya, kır-kent, eitim, batılılama, tekstil sektöründeki yenileme ve moda, kentleme, göç ve siyasal deimeler balamında gösterge bilimsel, iletiimsel, ilevsel, performans (icra) gibi kuramlar ııı altında incelenmesi neticesinde çok ilginç noktalar tespit edilmitir. Kütahya da giysilerde soya, akraba, ilikilerine saygı ve aidiyete önem verildiini görmekteyiz. Cevdet Dada ve Atilla Batur un (2002) aktardıı ariv kayıtlarına bakıldıında büyük bir zorunluluk olmadıkça, ehir halkının nesiller boyunca aynı mahallede, hatta dededen ve babadan kalan aynı evlerde hayatlarını sürdürdükleri anlaılmaktadır. Ancak evlenme, yeni ev satın olma vb. gibi sebeplerle ailenin bazı fertleri ehrin deiik mahallelerine yerleebiliyorlardı. Mesleklerin babadan ola geçmesi de aile balarını devam ettiren bir faktördür. Bu ekilde baba ile oul aynı iyerinde çalııyorlar, hatta evlendikten sonra bile aynı evde ikamet ediyorlardı. Aileden kim zor durumda olursa dierine yardımcı olmaktadır. Anne babalardan biri ölene kadar çocuklarının yanında koruma altında kalmaktadır tarihli Temettuat Defterleri nde anne-babanın dıında kardei, enitesi, kaynı, üvey olu, üvey babası, damadı ve yeeni gibi akrabalarını barındıran hane sahiplerine rastlanmaktadır. Bu da dier aile fertleriyle olan ilikinin de güçlü olmasını salamaktadır. (Dada-Batur 2002:45) Bu ekildeki yaam tarzına günümüz Kütahya sında hâlâ rastlamaktayız. Osmanlı Devleti nde meslekler de babadan oula geçtiinden birkaç nesil aynı ii yapmaktadır. Bu nedenle meslek isimleri lakap olarak kullanılır olmu ve meslek kollarının bazıları soy ismi olarak günümüze aktarılmıtır. (Dada-Batur 2002:50) Kütahya da yaayan halk arasında sosyal statüleri resmî

4 belgelerde mûteberân veya erâf olarak kaydedilen bazı aileler vardı. Bunların bir kısmı ehrin köklü ailelerinden olduu gibi, bazıları da maddi zenginlikleri ile ya da sahip oldukları ilmî, dinî, resmî mevkileri ve meslekleri itibariyle ön plana çıkanlardı. Bunların baında Germiyanzâde ler gelmektedir. (Dada-Batur 2002: 58) Yıllarca ehrin önde gelen aileleri arasında olmutur. Kütahya da giyilen ilemeli aır elbiselerde özellikle kırmızı renge önem verilir. Bu elbiselerin gök mavisi, patlıcan moru gibi renklerde dikimleri görülse de özellikle kırmızı tercih edilir. Evlenen her genç kızın çeyizinde onun Kütahya nın yerlisi olduunu gösterecek aır elbisesi, alvar takımları bulunur. Her meslekten ve kesimden bayan bu elbiseleri giymekten holanmaktadır. Kimi tarihine sahip çıktıı için, kimi gelenekleri yaattıı için, kimi düünde yakıtıı için, kimi zengin gösterdii için bu elbiseleri tercih etmektedir. Bunun bir nedeni de Germiyanolu beylerinden Süleymanah, döneminde beylikler arası savalarda Karamanoulları ndan çekindii için kızı Devlet Hatun u 1381 yılında I. Murad ın olu ehzade Bayezit le evlendirmitir. (Uzunçarılı 1932:49) Düünde tefebaı ya da bindallı giydii söylenmektedir. (Ancak bu bilginin söylenti olduunu düünüyoruz.) te soyuna balılıı göstermek isteyen Kütahyalı bayanlar kırmızı bindallı ve tefebaını bu yüzden çok severler. (Tetik 2005) Bu elbiselerin kesim ve kullanı biçimi eski Türklerin elbise biçimlerine de benzemektedir. Kaftan, üç etek, alvar gibi. (Resim-1, 2) Resim- 1 Gelin. Albüm. Deniz Müzesi 2380, y.112 Resim- 2 Kavuklu Motifli Üçetek. (150 yıllık) Kütahya Gelini. Kütahya da, Kütahya nın yerlisi olduunu iddia eden hemen hemen her genç kız bu gelinlii giyer; ailesine, akrabalarına, soyuna balılıını göstermek ister. Ayrıca batılılamanın getirdii yeni düzenlemelerle ve modanın da etkisiyle beyaz gelinlii her genç kız gibi giyme hayalini de kurar. (Gül 2002) Resim-1 teki Türk gelinini gösteren minyatürdeki gelinin elbise giyim ekli ve duvaıyla Resim- 2 daki Kütahyalı gelinin elbise giyim ekliyle duvaı bir birinin devamı niteliindedir. Bu iki resim Türk geleneinin yıllar boyu sürdürüldüünü göstermektedir. Bu balamda Kütahya da tarihsel süreklilie sahip olan kıyafetler olarak üçetein varlıından söz edebiliriz. Üçetekler, tefebaı, kavuklu, pullu (aynalı ve süpürgeli), bindallı, savayi (genellikle merkez köyler ve merkeze yakın köylerde tercih edilmektedir) olarak görülmektedir. Selimiye, yolaklı ve zmirli gibi üçetekler görsellii bakımından dier üçeteklerden zayıf olduundan halk tarafından artık kullanılmamaktadır. Düünlerde görsellii tamamlayan ve iletiimsel anlamda statü farkını da ortaya koyan tefebaı ve pullu üçetekler çok fazla tercih edilmektedir. Cemile Gül Sanat Evi, Tura El Sanatları, Candan Çeyiz gibi tasarım youn alanının aktörlerince en çok ilenen ve dier elbise, ev eyası, süsleme aracı olarak kullanılan parçalara da bu üçetek motiflerini dönütürdükleri de görülmütür. Pullu ve üçetein genç kızlar arasında en revaçta oluu türkülere ve bina isimlerine (Üçetek Apartmanı, Tefebaı Apartmanı gibi) de yansımıtır: Hisar dan inmem diyor / Basma don giymem diyor Keser isen pullu kes / Yanına gelmem diyor (Salün 1997:33)

5 Resim- 3 Elmas yüzük lerdeki Kütahya modası. Doan apçı nın özel koleksiyonundan. Kütahya da gelinin tepesi elmaslarla süslenir. Bu elmaslar kendisinde yoksa bile akrabalarından ya da ona güvenen çok yakın komu ve dostlarından alır. Kına gecesinde mutlaka takar. Ayrıca geleneine balılıı göstermek için babasından kalan ya da babasının yaptırdıı elmas yüzüü (Resim-3) takar. Bu yüzüü ehir dıından gelip yaptıranlar da vardır. Onlar da Osmanlı soyundan geldiini göstermek için bunu tercih etmektedirler. Gelenek olarak ömür boyu kullanılır. Kız, torun, geline devreder. En iyi armaandır elmas takılar. Kütahyalı gelinler Tefebaı adı verilen gelinliin bütünleyicisi olarak elmas takıları mutlaka takarlar. (apçı 2005) Ancak maliyeti yüksek olan bu yüzüü günümüzde alamayan Kütahya halkının, elmas yerine ucuz tatan imal edilmi aynı motifleri içeren yüzük ve bro tercih ettii gözlemlenmitir. Kütahya da bir zamanlar aır elbiselerin üstüne giyilen kürk kullanımı artık görülmemektedir. Birkaç zengin ailenin elinde bulunan kürk, genel olarak kullanılmaz. Kürk kullanımı Kütahya türkülerinde de yer etmitir: Tıpır tıpır yürüsün, Samur kürkün sürürsün, Sen vezir kızısın Aman niçin yayan yürürsün (Salün 1997:34) Kütahya halkı özellikle samur kürkün kullanımına özen göstermi ve bunu Kütahya nın önemli, seçkin, yerli ailelerinden olduklarını göstermek için kullanmılardır. (Solmaz 2005) Kütahya da törensel balamda kullanılan birçok özel giysi vardır. Bunlara halk aır elbise der. Bunların kuma, ileme, kombinasyonu farklı farklıdır. Bunların da kendine göre dane kullanımı vardır. Tefebaı elbisesi Fermene Oyası, Pullu elbise Gül Oyası, Erimli ve Çatkılı elbise Zerren Kadeh, Dizibalı, Dallı, Sırmalı elbiseler ile Züla Sümbül, Meneke, Gönül Dolabı ; ipekli alvarlarla (donentari) Beyaz Zambak gibi oyalar kullanmak gerekir. Bu elbiseler çok özeldir, son derece gösterilidir. Bu nedenle sıraladıımız oyalar da çok gösterilidir, birbirini tamamlar niteliktedirler. Tespit ettiimiz iki yüzden fazla oya vardır. Bunların dıında genç kızların ve oya konusunda tecrübeli kadınların yaratıcı zeka ve becerileriyle her gün yeni çeitler kültürümüze kazandırılmaya devam edilmektedir. Bunlardan biri de Kütahya Belediyesi önünü süsleyen vazonun oyaya yansıtılarak Kütahya Vazosu adını almasıdır. Vazo lale eklini andıran bir eyadır. neyle yaptıkları lale motifine Kütahya Vazosu adını vermektedirler. Buna sadakatin, sahiplenmenin, korumanın simgesidir diyebiliriz. Günümüzde de son derece muhafazakâr ve dine balı bir toplum yapısı oluturan Kütahya nın giyim kuamında bir zamanlar tarikat ve dergâhların da etkisinin olduu gözden kaçmamalı. Bu dergâhların bir kısmı kısa süreli, bir kısmı uzun süreli hizmetler etmitir. Bunlardan en önemlisi XIV. yüzyılın sonunda kurulan ve XIX. yüzyılın sonlarına yeniden ina edilen mevlevihanedir. Mevlevihanenin kurucusu Celaleddin Ergun Çelebi dir. Ondan sonra birçok kii posta oturmutur. (TDVA 2003: 1-3) Kendisini Kütahya nın yerlisi olarak isimlendiren bayanların kapanma ve ba örtme ekilleri slam inancından ziyade gelenek yönlü olduu görülmektedir. Günün modasına uygun bir pardösü üzerine kâkül gözükecek ekilde earbı balama, dudaı hafif belli eden ruj en yalısında bile sokakta görülecek giyim-kuam eklidir. Airete balı ve katı din görülü olmayan Kütahya nın yerli halkının yanında göçlerin de nedeniyle oluan dier küçük topluluklarda dinin algılanı eklinin kendi yetitikleri önceki ortamın devamı niteliinde olduunu görmekteyiz. Ancak dini toplulukların psikolojisinde her zaman sünneti yaayabilme hayali vardır, bunu gerçekletirmenin ortamı yoktur. Bu nedenle giyim davranıını modanın, yaadıı dönemin ve toplumun normlarını dine uygun hale getirerek yorumlayıp gerçekletirmektedirler. Geleneksel kıyafetlerin kullanımında Kütahya merkezindeki, ilçe ve köylerdeki ba balama ekillerine bakıldıında sadece merkezde danenin baa bırakılı ekli farklıdır. Evli ya da yalı bayanlarda

6 kesinlikle herhangi bir nesne kullanılmadan dane kulakların arkasından kıstırılır ve kâkül gözükür. Bekâr bayanlar daneyi kâkülleri gözükecek ekilde tepelerine bırakırlar. Kulakları gözükmez. (Resim-6) Civar yerlerde fes üstüne tutturulur, baa balanır ve tepelikle baa kondurulur. lçelerde ve kırsalda fes üstüne tülbent balanır. (Resim-4,5) Resim- 4 Domaniç Yörük gelini ba balama ekli Resim- 1 Akoluk Köyü Yörük enlii 2003, yörük kızı ba balama ekli Resim- 6 Kütahya Merkez Bölcek Köyü ba balama ekli. Kullanılan tepelik, alınlık, kemer aynası, kemer kaı, yalık, tülbent, hamaylı, uçkur, pekir gibi giysi parçalarında yaptıımız incelemelerde dini motiflerin yanında dier inançlar sisteminin de etkili olduunu gördük. Bu noktada Kütahya yöresinde yaayan insanların aslında inançlarına sıkı sıkıya balı olduklarını görmekteyiz. Halı ve kilimler, çiniler, mimari eserlerde gördüümüz bazı motiflerin giysi parçalarına ve süslemeler yansıtıldıını saptadık. Tepelik, alınlık, kemer aynası, kemer kaında Mühr-i Süleyman 2 çok kullanılması tesadüf olamaz. Süslemenin yanında koruyuculuuna da inanılmaktadır. Özellikle tepelik, alınlık, kemer tokası ve kaı gözükecek yerdedir. Dier insanların nazarlarından ve kötülüklerinden korunma amacıyla kullanıldıı düünülebilir. Aynı zamanda motiflerin arasına serpitirilmi kaz ayakları ya da el, haha ve özellikle cami motifine rastlamaktayız. Cami ve ayyıldız slam inancının, el nazardan korunmanın, haha bereketin simgesi olarak kullanılmıtır. Kütahya 1429 da kesin olarak Osmanlıların eline geçtikten sonra bir süre vilayet olarak yönetildi. Fatih döneminde (1451) shak Paa nın atanmasıyla eskiden Ankara da olan Anadolu Eyaleti nin merkezi Kütahya ya taındı. Kanuni döneminde Anadolu Eyaleti 14 sancaktan oluuyordu. Bunlardan biri de Kütahya ydı. (Dada-Batur 2002:67) Germiyan ülkesinde, kültür ve sosyal hayatla beraber, ekonomi de yüksek bir seviyedeydi. Germiyan kumaları adıyla mehur dokumalar, bütün Anadolu da tanınırdı. Denizli nin Ak alemli kumaından da hil at ve üst elbisesi yapılırdı. Germiyanlı sarıklık bezleri mehur olup, Osmanlı sultanlarının baına sardıı kavuklarda bile kullanılırdı. Çok dayanıklı atlar yetitirirlerdi. 3 (Uzunçarılıolu 1932:48) Menderes Irmaı vasıtasıyla, Ege Denizi limanlarına ticaret malları ve Kütahya ap madeni naklederlerdi. 4 Kütahya, ticaret yönünden pek önemli bir kent deildi arasında kentte 2 bedesten, 5 han vardı. Dükkan sayısı 516 olup bunun 363 ü vakıflara balıydı. XVII. yüzyıl ortalarında Kütahya daki han sayısı 17 dir. Kütahya Sancaı nda belirli aralıklarla kurulan pazarlar da vardır. Yörede II. Bayezid döneminde ( ) 5 Kanuni döneminde ( ) 12, arasında 14 pazar kurulmaktaydı. Kentte en önemli sanat kolu çiniciliktir. (Dada-Batur 2002:55) Kentin ikinci gelimi sanat kolu, dokumacılıktı. Kütahya da pek çok kuma çarısı vardı. Bunların her biri belli kuma çeitlerinde uzmanlamıtı (Taftacı, sofçu, abacı gibi). Halı üretimi de önemliydi. ngiliz ve Venedikli tüccarların buradan halı aldıkları bilinmektedir. 5 XVI. yüzyıl Kütahya sında üç farklı dinî inanca sahip insanlar hayat sürmekteydi. Hakim zümre olan Müslüman Türkler dıında Hıristiyanlıın Ortodoks ve Katolik mezheplerine balı Ermeni ve Rumlar, ayrıca Yahudiler bulunmaktaydı. Bu yabancılardan özelikle Ermenilerin çinicilikte ve 2 Hz. Süleyman ìn yüzük olarak taıdıı bir mühürden bahsedilir. Biri yukarıyı, dieri aaıyı iaret eden iki ekenar üçgenin meydana getirdii bir hexagram eklinden ibaret bu mühür rivayete göre Allah ìn en büyük adını (sm-i A`zam) temsil etmektedir. (Bkz. Pala 2005) Levni nin Surname sinde Sultan III. Ahmed in dört ehzadesi için yaptıı sünnet enliinde ehzadelerin nekahat döneminde rahatlamaları için elenceler düzenlenir. Haliç teki gece gösterisini canlandıran iki minyatürde de sarayın kemerlerinden mühr-i Süleymanlar sarkar. (Atıl 1999:134) 3 Alayunt boyunun bulunduu Alayunt köyü bir zamanlar atlarıyla mehur idi. imdi at yetitiricilii pek yok. Her yıl Hacıkebir kasabasında yapılan rahvan at yarılarına katılan birkaç köylü ve dıarıdan gelenler var. 4 Yurt Ansiklopedisi, Kütahya, C.7, ss Yurt Ansiklopedisi, Kütahya, C.7, ss.5300.

7 nakıçılıkta usta oldukları bilinmektedir. 6 Kütahya da kalmılardı. Kütahya da yaayan Rumların durumuna bakacak olursak Dada ve Batur un aktardıı XVI. yüzyıl kayıtlarına göre, Kütahya daki gayrimüslimler içinde Ermenilerden sonra nüfus olarak ikinci sırada Rumlar gelmekteydi. Ancak XX. yüzyılın balarında durum tersine dönmü, Rumların sayısı Ermenilerin iki katına yaklamıtı. Rumlar arasında terzi, pabuççu, kürkçü, kazaz (ipekçi) gibi meslekler dıında dier meslekler de vardı. Dier taraftan Ermenilerde olduu gibi Rumlardan da Avrupa tüccarı statüsüne sahip olanlar vardı. Kütahya nın sosyal yapısı içinde XVI. yüzyılda var olan Yahudi topluluuna XVII. yüzyıldan itibaren rastlanmamaktadır. Bunların dıında çeitli ticari ilikiler nedeniyle Kütahya ya gelip yerleen sonra giden Lehistan, Fransız, ngiliz, Rus, Bulgar, Avusturyalı, Sırp ahıslar vardı. (Dada-Batur 2002:69-81) Osmanlı Devleti döneminde giysilere (Osman Hamdi 1873) ve ev eyalarına yapılan ilemelerin Türk sanatı içinde önemli bir yeri vardır. Bölgeden bölgeye, yöreden yöreye kolay taınabilir nitelikte olması dier el sanatları gibi bu sanat dalına da ayrıcalık kazandırmaktadır. Her yörenin ilemeleri özgün bazı özellikler yansıtmasına ramen türlerin biçimi, seçimi, uygulanan teknikler ve süslemede gözlenen üsluplamalar açısından bazı benzerliklere rastlanabilmektedir. Resim-7 deki Tiran Müzesi nde sergilenen bindallı ve ceket Müslüman Türk halkı tarafından gelinlik olarak giyilmekteydi. Resim-8 de gösterdiimiz kaftana Kütahya Çini Müzesi nde E-1640 ta rastlamaktayız. Benzer motifler dikkat çekicidir. Resim- 7 Tiran Müzesi ndeki bindallı ve ceket. Resim- 8 Kaftan. Kütahya Çini Müzesi E-1640 Osmanlı Devleti döneminde XIX ve XX. yüzyılın, ilk çeyreinde giysi üretimi ve ilemeler ev, çarı ve saray olmak üzere üç merkezde çok yaygın bir ekilde yapılıyordu. Bunlar arasında evlerde yapılan ilemeler zengin bir kaynak oluturmaktadır. Evlenme adetleri balamında gelitirilerek yapılan gelin ve damat giysileri ve aksesuarları görsel ve folklorik açıdan hazine niteliindedir. stanbul'daki saray atölyeleri bu alanda odak noktasını oluturmaktaydı. Kaliteli malzeme, usta içilik ve çeitli üsluplarla süslenmi ilemelerle bezenmi deiik tasarımlarla oluturulmu giysi kalıpları burada ortaya konuyordu. Tören giysileri, festival giysileri, askerî giysiler ve gelin-damat giysileri vb. gibi sıralanabilecek ilemeli giysiler bu atölyelerde çalıan terzi ve ilemecilerin birliktelii ile üretiliyordu. Çarı ise gelin ve damat giysilerinin en önemli pazarıydı. mparatorluun önde gelen çarısı stanbul'da Kapalı Çarı'ydı. stanbul'u kodra, Saraybosna, Üsküp, Selanik vb. gibi Balkan Yarımadasında yer alan merkezler izlemekteydi. (Barıta 1993) Böylece Osmanlı Dönemi giyim-kuam ve ileme sanatının Balkanlar ve Anadolu sahasına yayılıı, dolayısıyla Kütahya ya etkisi konusunda bilgi sahibi olabilmekteyiz. Kütahya Çini Müzesi nde fotorafladıımız Kütahya ilinde kadın giysisi olarak düünlerde kullanılan süpürgeli pullu (Resim-9) üzerindeki motiflerin dizaynı, elbisenin kesimi, kolları, yaka suları ve ilemeleri Dolmabahçe Sarayı nın duvarındaki yalıboya tablosundaki saraylı kadının elbisesiyle (Resim-10) bire bir örtümektedir. Bu da Kütahya yöresindeki giyim-kuamın oluumunda saray ve stanbul etkisini açıkça göstermektedir. 6 Kütahya Çini Müzesi nde yaptıımız incelemelerde E-188 numaralı kayıtta papaz önlüklerine, E-189 numaralı kayıtta haça, E numaralı kayıtta açıldıında haç eklini alan papaz elbisesine (kaftan) rastlanmıtır.

8 Saray, hanedanlık rengi olarak kırmızı rengi benimserken, halk kırmızının yanı sıra mor, mavi, pembe gibi canlı renkleri tercih ediyordu. Gelinin yüzünü örten duvak kırmızı idi. 1870'lerden sonra Batı etkisiyle daha açık renkte gelinlikler giyilmeye balandı. Beyaz kumatan gelinlii ilk kez 1898'de Kemalettin Paa ile evlenen II. Abdülhamid'in kızı Naime Sultan giydi. Sarayda balayan ve zamanla yaygınlaan beyaz gelinlik 20. yüzyılda vazgeçilmez oldu. (Gül 2002) Buradan hareketle sarayın halk giyim-kuamını dorudan etkilediini açıkça söyleyebiliriz. Resim- 9 Süpürgeli Pullu Üçetek Entari. Kütahya Çini Müzesi E Resim- 2 Saraylı Kadın, 1875, tuval üzerine yalıboya, Dolmabahçe Sarayı, 13/571 Halk-saray ilikisini gözler önüne serecek olan baka bir örnee baktıımızda, Karakeçili airetinden olan Domaniç Yörükleri nden bir kadının göyneinin yakasındaki göz (sinek) ve çengel (eri demir) yanılarından göz (sinek) imini II. Osman ın ve III. Murad ın kaftanlarının iç etek ucunda da görmekteyiz. Bunu Yörükler bizim soyumuzu gösterir ve bize uur getirir eklinde yorumlarlar. Hatayî, rumî, pencap motiflerinin youn bulunduu saray süslemelerinin yanında padiah kaftanında bu motiflerin kullanılması padiah-yörük ilikisini simgeler niteliktedir. (Babaolu 1983:49) Bu imler tesadüfen bir araya gelmemitir. ki iaret de nazara ve kem göze karı korunma anlamı içerir. XVI. yüzyılın ikinci yarısında karanfil pek çok kullanılmı ve stilize birer yelpaze eklini almıtır, buna Yelpazeli Karanfil denir. XVII. yüzyılda dokunan kumalarımızda lâle deseninin daha az ve eklinin biraz deimi olduunu, buna karın karanfil deseninin çoalmı olduunu görürüz. Bu devirde madalyonlu motiflere de oldukça fazla tesadüf edilmektedir. Madalyonlar gayri muntazam koyu kırmızı, renkleri biraz daha açık ve kumaların zemin renkleri daha parlaktır. XVIII. yüzyılın ikinci yarısından XIX. yüzyılın sonuna dein küçük ve yollu kumalar görülür. Yollu kumaların en güzel örneklerini Selimiye'de dokunan Selimiye kumalarında buluyoruz. Devletin gerilemesi bu yüzyıllarda daha da artmıtır. III. Ahmed yayımladıı bir fermanla sırmalı kuma üretimini yasaklamıtır. Sadece saray için sırmalı kuma üretilmitir. (Salman 2002: ) XVII. yüzyılın görsel kaynaklarında, kıyafetlere bakarak bu dönem kumaları hakkında fikir edinmek mümkündür. Klasik dönem kumalarında en belirgin özellik olarak görülen salam desen eması artık parçalanıp, bütünlüünü kaybetmi yerini, küçük serpme çiçekler veya buket halindeki çiçek kümelerine bırakmıtır. Yollu, yollar arasında küçük çiçekli kumalar ile sade düz kumalara da sık rastlanır. (Tezcan 2002: ) Devrin minyatürlerinde de desensiz düz kumaları daha sık görürüz. Avrupa etkiler ise her geçen gün daha da artmı, gerek kuma ithalatı gerekse Barok tarzı motifler Osmanlı el dokumacılıını sarsmaya balamıtır. Lale Devri nde yine eski günler yad edecek güzellikte kumalar üretilmeye çalıılmısa da bu çabalar uzun sürmemitir. Belgelerde ran kumalarının taklit edilerek, yabancı devlet adamlarına hediye edildiinden bile bahsedilir. (Öz 1952:44) 1770 li ve 1780 li yıllarda Avrupa da yaanan sanayileme, tekstil alanında da kendini göstermitir. Bunun sonucunda bir zamanlar kuma ihracatı yapan Osmanlı mparatorluu, kuma ithalatına balamıtır da Jacquard ın desen dokuyabilen bir tezgah icat etmesiyle, dokuma sanayiinde bir çıır açılmıtır. Bu gelimeler, Osmanlı el dokumacılıına büyük darbe vurmutur. Kuma dokumacılıımızı tekrar canlandırmak için birtakım giriimler yapılır. III. Mustafa, 1759 da Ayazma Camii civarında kuma atölyeleri kurdurmutur. III. Selim de Üsküdar da atölyeler kurdurarak dokumacılıın yeniden canlanmasına katkıda bulunmutur. Daha sonra burada dokunan

9 kumalar (Resim-11) Selimiye adıyla anılır olmutur. (Salman 1999:85) Kütahya merkezinde çeyizlerin ve kızların vazgeçilmez kıyafeti olan tefebaı, pullu, bindallı gibi giysiler altın sim sarmalarla yapılırken taklit iplere dönülmesinin ve Kütahya merkezle birlikte, merkeze yakın köylerde kullanılan Selimiye, zmirli, Yolaklı üçeteklerin dokuma ve kuma özelliklerinin bu ekilde olutuu kanısındayız. 18. yüzyılda ilemeli kumalardan yapılan elbiseler moda olmutu. Bunlar sık dokunmu ince pamuklulardan, seraser, kadife, atlas gibi aır ipekliler, canfes, tafta, bürümcük gibi hafif ipekliler ile alaki, lahuraki denilen yünlülere kadar her cins kuma üzerine ilenirdi. Kaynaklardan Hüseyni denilen bu ilemeli elbiselik kumaların 18. yüzyıl balarında ortaya çıktıı, 19. yüzyılda daha da zenginleip yaygınlatıı anlaılıyor. Dokunmu kumaları ileyen tezgâhlar Tepebaı ve Galata daki atölyelerde bulunuyordu. Bu yüzden Hüseyni ilemeli kumalar kaynaklarda Tepebaı 7 ve Galata ii olarak da geçmektedir. Ancak ilemesinde tel kullanılan bu kumalar fazla miktarda metal tüketimine yol açtıı için sık sık yasaklanmıtır. (Tezcan 2002:408) Resim- 11 Selimiye Üçetek kuma ve ileme detayı. Kütahya Çini Müzesi E-833 Resim- 12 Tefebaı Üçetek Entari ileme ve kuma detayı. Kütahya Çini Müzesi E-1805 Her toplumun kendine özgü giyim kuam anlayıı mevcuttur. Bu anlayıın moda olarak yayılabilmesi sistemli bir yönlendiri gerektirir. Günün artları ve yenilik arayıı da modayı destekler. Fakat her zaman toplumun istekleri gerçeklemez ve siyasi otoritelerin istekleri neticesinde yönlendirilirler. Osmanlı nın çada toplumsal deiimi orduyla balamıtı. Bir zaman moda olan çaraf demode olmaya balar. Çaraf ismen kalkmasa da Batı kadın giysilerinden fark edilmeyecek oranda deiime urar. Artık Türk kadını Cumhuriyet dönemi köklü kıyafet deiikliklerine hazırdır. (Toprak:52-63, Özer 2002:156 dan) Giysiler en ilkel tanımıyla vücut ısının ayarlanması ve çevresel faktörlere ayak uydurmak için vücuda yapılan eklentiler eklinde düünülebilir. Giysilerin pratik ve koruyucu ileviyle farklı iklim bölgelerine göre elbise türleri, iklim artlarındaki deimelere balı olarak giysilerde çeitlenmeler meydana gelmitir. (Enninger 1998:92) Ege, Marmara ve ç Anadolu bölgeleri arasında geçi alanında yer alan Kütahya ilinde denizlerden uzaklık ve yükseklik nedeniyle karasal iklim etkileri görülür. Yazlar sıcak, kılar souk, donlu ve kar yaılı geçer. Corafyanın getirdii iklimsel özellie balı olarak yörede giyilen giysi parçalarının malzemesi, kesimi, giyim zamanı, mekânı da çeitlilik arz edecektir. Elbise dikiminde kullanılan kumaın kalın ya da ince oluu; ayakkabının deri, bez, süet oluu; çorabın ince, kalın, yün, naylon oluu onun ilevsel yönünü gösterirken; elbisenin rengi ve ilemesi; ayakkabının rengi, ekli, ilemesi, topuu; çorabın üzerindeki iaretler, ilemeler onun sosyo-kültürel yönünü göstermektedir. Tercihleri corafyayla birlikte statü, moda, kültür gibi etkenler de belirleyecektir. Bulunulan corafya kültürel etkilenmelerin yanında iklim özellikleri, sanayileme, tarım ve hayvancılıa dayalı yaam nedeniyle de giyimi etkiler. Bunlar tarımsal ve hayvansal motiflerin giysi parçalarına yansıması, sanayilemeye dayalı içi ve üst sınıf giyimlerinin ortaya çıkıı, ev ve sokak giyiminin kuma özelliklerinin çeitlilii corafyanın dorudan ve dolaylı etkilerini göstermektedir Hüdavendigar Vilayet Salnamesi, Kütahya merkez kazada balıca tahıl ve baklagil yetitirildiini kaydetmektedir. Aynı salnameye göre yörede her türlü meyve ve sebze yetimekteydi. 8 Tahıl ürünlerinin en çok uçkur ve pekirlere yansıdıını görmekteyiz. Özellikle üzüm (asma dalı eklinde), haha ve nar (üç motif de bereket anlamlıdır); çiçeklerden karanfil, gül, meneke en çok kullanılan motifler olmu. Buday (baak), arpa ve üzüm elbiselerde de çok kullanılmıtır. 7 Kütahya yöresinde gelin kıyafeti olarak kullanılan üçetek entarinin isminin tef baı, tefebaı ya da kuma üzerine ilemelerden olumasından dolayı Tepebaı (Resim-12) ilemeciliinden geldii sorunsalına açıklama olabilir. 8 Yurt Ansiklopedisi, C.7, s.5303.

10 yüzyılın baında Kütahya da dıa giyilen elbiseler, üst kısmı geni alt kısmı pantolon gibi giyilebilen kadınların yöresel giysilerinden alvar çok çeitli kumalardan yapılmı olanlarına rastlamaktayız. ekilleri aynı olan ancak yapım malzemesi çuha, kutnu, savâyi, Manisa alacası, basma, altıparmak gibi kumalardan yapılan alvarlar en çok kullanılanlar olarak karımıza çıkmaktadır. alvarın üzerine giyilen entarilerin malzemeleri de deiik olmakla birlikte ekillerinde de farklılıklar bulunmaktaydı. Kolsuz ilemeli bir nevi yelek manasına gelen mintan ve fermeneler ise entarinin üzerine giyilen bir nevi kolsuz ceket ilevini görmekteydi. Hüseyin Erol un yaptıı tereke çalımasından tespit ettiklerimize göre (Erol 1997:33) kıın en dıa giyilen sûf kaplı sincap kürk, çukiyye kaplı kürklerin yanında yamurluk ve kadınların giydii câr ı da saymak mümkündür. Bele sarılan kuakların da birkaç çeidi vardı. tiftikten dokunan kumatan yapılan alî kuak, ince tülbent cinsi petamal lar, bel kemerleri giyim-kuamı tamamlayan aksesuarlardı. Bir toplumdaki veya sosyal gruptaki giyim kuam tarzını belirleyen önemli faktörlerden biri de özel gün töreni 9 kutlaması ve elenceleridir. 10 Corafyanın souk olması ve kıın uzun sürmesi insanları beraber vakit geçirecekleri sosyal iletiimin de salanacaı elence kültürünü dourmutur. Elence, gündelik yaamdan farklılamayı ve deiimi gerektirdiinden elenceye itirak edenler günlük giysilerini çıkarıp özel giysilerini giymek ihtiyacını hissederler. Elencenin türü de orada giyilecek giysinin türünü belirlemektedir. (Özdemir 2005:272) Kı toplantı ve elenceleri daha örgütlenmi yapısı nedeniyle ayrıntılı olarak kodlanmı giyim, kuam eyaları ile aksesuar eklindeki göstergeler sistemi gerçekletirir. Bu giyim, kuam ve aksesuarlar grubun veya yaren tekilatının çevrede tanınmasını, yarenin grup kimliinin olumasını salar. Osmanlı sosyokültürel yaamının mirası olarak günümüzde de varlıını devam ettiren Yaren Tekilatı nın bu tür göstergeleri, zamanla sosyokültürel ve ekonomik nedenlerle deiiklie uramıtır. Kıyafet Devrimi nin neticesinde bu tür kıyafetlerin yerini hazır giyim eyaları almıtır. Buna ramen yeni tip kıyafetlerle tek tip giyinerek yine grup kimliklerini göstermeye çalımaktadırlar. (Özdemir 2005:274) Giyim-kuamın önemli olduu sosyokültürel tekilatların baında, Ahi Tekilatı nın mirası Yaren Tekilatları gelmektedir. Bu tekilatlarda giyim-kuam grup kimliinin oluturulmasında ve sürdürülmesinde kullanıldıını görmekteyiz. Kütahya yöresinde bulanan Simav daki Yaren Tekilatı nda 11 giyim-kuam unsurlarının bu tür göstergeleri olduunu söyleyebiliriz. Eski giyim-kuamın kullanılmaması neticesinde günümüz elbiseleri giyilmekte; ancak bunda da tek tip bir düzenlemeye gidilmemitir. (Boz 2005) Maddi gücün olmaması nedeniyle hazır giyime yönelinse de u anki yarenler atalarından kalan elbise varsa onları da giymeye gayret ederler. Düzenli bir giyim sistemi olmasa da yarenler durumdan memnundur. Yaren giyiminde üstten alta doru hiyerarik bir deiim ya da kodlama sistemi bulunmamaktadır. (Albayrak 2005) Bulunulan corafyanın dolayısıyla iklimin giyim-kuamın oluumunda, kesiminde, parçalarında, renklerinde, kullanım süresinde etkili olduu açıktır. Havanın çok sıcak ve çok souk olduu dönemlerde kiiler ısıya uyum salamak için düz ve pratik giysileri tercih etmi; sıcakta terlemeye karı az katlı, soukta üümeye karı çok katlı giyinmek zorunda kalmıtır Aynı zamanda giysi parçalarının kesim özellikleri de mevsime göre deimektedir. Giysinin hava sıcaklıklarının süresine göre kullanım süresi de deimektedir. Ani sıcaklık deiikliklerinde gösterilen ani tepkilerde de bunu görebilmekteyiz. Kütahya da souk hava süresinin uzun olması nedeniyle kılık elbise kullanımının daha uzun süreli olduu görülmektedir. Yerleim yerlerine göre de giysilerde kullanılan renklerin, motiflerin ve kesimlerin deitii gözlenebilir. Kütahya da merkezde kullanılan elbiselerdeki kumaın kalitesinin, malzemelerin ve renklerin civar yerleimlerden farklı olduunu söyleyebiliriz. (Kanat 1993:83, Koç 1990: ). Kırsal yerleimin dalık ve merkeze uzak oluu, ev ve bahçe ileri, elbiselerde pratik ve ilevsel olmayı ön plana çıkarırken (örnein, alvarların asız oluu gibi.); kent merkezinin saraya yakınlıı merkezde statü ve kimliin belirleyicisi olarak kullanıldıını görmekteyiz. Kırsal yerleim yerlerinde renklerin ve tonlamaların çok olduunu, göçebeliin de verdii etkiyle uzunlamasına, yollu motif ve kumaların kullanıldıını; ehir merkezindeki elbiselerde düz renklerin ve sade kumaların yanında zengin ilemelerin kullanıldıını, (engül 1990, OTMA 1992) Merkezde kaftan, üçetek, alvar; kırsalda cepken, göynek, öncek kullanımının çok olduunu görmekteyiz. Motiflerde ucu açık, yollu, bitki ve hayvansal 9 Mezuniyet, balo, düün, elence, cenaze, bayramlar, oyun, spor vs. 10 Elence kültürü hakkında detaylı bilgi için bkz. Cumhuriyet Dönemi Türk Elence Kültürü (Özdemir 2005) 11 Simav daki Yaren Tekilatı yla ilgili olarak Simav lçesi ve Çevresi Yaren Tekilatı (Er 1988) incelenmelidir.

11 bezemelerin kırsalda; kapalı ve mekân belirleyici, sivri motiflerin ve çiçek, buket bezemelerinin merkezde kullanıldıını görmekteyiz. Elbiselerin yıpranma yerlerine bakılarak da kır ve kent insanının giyim davranıının yönü belirlenebilir. Bu ekilde elbiselerin ilevsellii de artırılabilir. Bu nedenle kent ve kırda yaayan insanlar için elbisenin ilevsellii göreceli olmaktadır. Bunu Kütahya giyim-kuam unsurlarına elbiselerin kesimlerinden anlamaktayız. Kırsal kesim insanının elbiselerinin üç etek ve gömleklerinin fazla uzantısı yok. Tarlada çalıacak ya da i görecek bir kadının elbise kesiminin sade ve vücudu saran, kentli kadının elbise kesiminin bol ve eklentilerinin fazla olduunu görmekteyiz. Kırsalda yaayan kadının özel günde giydii elbisenin kesim ve donanım ekliyle özel günde giydii elbisenin donanım eklinde fark pek yoktur. Kırsalda kadın baını balarken sıkı bir düüm eklinde tülbendini balarken, ehirde sadece gösterii düünen kadın oyalı danesini baına bırakıverir. Hiçbir eyle tutturmasına gerek yoktur. Kentli kadının elbise kol kesimleri bol ve yenleri uzundur, bu soukta ellerinin korunması ilevselliini de getirmesine ramen i görürken saa sola takılacaı için ilevsel deildir. Ayrıca elbisenin gösterili olması açısından önemlidir. Buradan hareketle kentli kadının günlük yaamda giydii elbiseyle özel günlerde giydii elbise arasında kesim, donanım açısından çok büyük fark vardır. Türk toplumunun giysi davranıının belirlenmesinde kır/kent ayrımının önemini görmek için Sosyal Planlama Genel Müdürlüünün 1992 (Atalay 1992: ) yılında yayımladıı aratırma sonucu da son derece ilginçtir. Bu çalımada hane halkı reisine ei ve kızının dıarıda kolsuz elbise ile dolaması, dıarıda baörtüsüz gezmesi, dıarıda pantolon ile dolaması, kısa etekli elbiseler giymesi, dıarıda makyajlı gezmesi, kendi isteine bırakılması konusundaki görüleri sorulmutur. Kır ve kentte yaayan kiilerin eitim seviyelerine göre de verdikleri cevaplar birbirini destekler niteliktedir. Sayılan koullara olumlu cevap verenlerin yani elerinin ve kızlarının bu ekilde dıarı çıkmalarını onaylayanların yüzdesi onaylamayanlardan daha azdır. Kırda yaayanlar olumsuz bakarken kentte yaayanlar daha olumlu bakarlar. Eitim seviyesi yükseldikçe de bu giyim davranılarını onaylayanların yüzdesi artmaktadır. Aynı ekilde, sayılan davranı modellerini onaylayanlar, kadın ve erkein düün, nian gibi özel günlerde bir arada elenmesine de olumlu bakanlardır. Bu noktada elenceyle giyim davranıına verilen cevaplar birbirini destekler niteliktedir ve tutarlıdır. Yani bu davranı modellerini onaylamayanlar, kadın ve erkein bir arada elenmesini onaylamayanlardan olumaktadır. Yine kır ve kent aratırmasında gözlenen bir baka tutum ise hane halkı reisinin kızlarına elerinden daha müsamahakâr davranmasıdır. Einin kısa kollu gezmesini onaylamayanlar kızlarının gezmesine biraz daha olumlu bakmaktadır. Atalay ın yürüttüü bu çalımada eitim seviyesinin, kadınların giyim-kuamı konusunda düünceler üzerindeki rolü de tespit edilmeye çalıılmıtır. Belirtilen giyim-kuam davranı biçimlerinin e ve kızları için uygun olup olmadıı yönündeki sorulara eitim seviyesi yükseldikçe hane halkı reisinin olumlu, eitim seviyesi dütükçe olumsuz cevap verdii görülmektedir. Türkiye geneli olarak, eitim seviyesinin giyim-kuama bakıtaki önemli rolünü belirlerken yine ei için ve kızı için tutumların farklı olduu görülmektedir. Hane halkı reisinin her eitim seviyesinde kızları için daha müsamahakâr oldukları tespit edilmitir. Okur-yazar olmayanlarda einin dıarıda kolsuz elbise ile gezmesini uygun bulan oranı 4,50 iken, bu oran kızı için 9,39 dur. Üniversite mezunlarında bu oranlar e için 41,30 iken kızı için yüzde 43,40 tır. Bu da gösteriyor ki üniversite mezunlarında ikisi arasındaki fark azalmaktadır. Dier seçeneklerde de hem eitim seviyesinin bu tutumdaki rolü, hem de e ve kızın giyim-kuamına ilikin fark aynı eilimi izlemektedir. Hane halkı reisinin eitim seviyesiyle birlikte kır-kent bazında giyimkuam biçimiyle ilgili tutumu karılatırıldıında kentle yüksek eitim seviyesinin birlemesinin tutumlarını daha fazla etkiledii görülmektedir. Kırda da eitimin rolü, daha düük oranda olmakla beraber önemlidir. Kütahya nın da dâhil olduu bu incelemeyi destekler nitelikte fikirlerle aratırmamızı yaparken görüme yaptıımız kiilerde de karılatık. Kütahya Dumlupınar Üniversitesi nin, Anadolu Üniversitesi nden ayrılıp müstakil üniversite olması (1992) ve büyük bir yerlekeye kavumasıyla ehre dıarıdan çok sayıda örenci gelmitir. Bu, ekonomik ve kültürel açıdan Kütahya nın gözle görülür ekilde deimesini salamıtır. Açılan her i yeri örenci merkezli olmutur. Giyim-kuam biçiminin nasıl etkilendiine bakacak olursak, Sedat Dizman Kütahya nın giyim-kuam konusunda çok büyük bir davranı deiiklii içine girdiini belirtir: Üniversite açılmadan önce caddede el ele tutuup yürüyen kimseyi göremezdiniz. Öyle açık saçık giyinen de olmazdı. Peçeli insanlar yoktu; ama genelde giyimine özen göstermeyen kapalı giyinen insanlar vardı. Gerçi hâlâ var; onlar da güzel ekilde kapanmaya çalııyorlar. imdi kız erkek rahat ekilde sokakta dolaabiliyor. Maazalar onların tercihlerine göre mal getiriyor. Biz de örencilere ve üniversitede çalıan personele

12 yönelik kreasyon yapıyoruz. Toplumun giyim-kuam konusunda büyük bir baskısı var. Aileler bunu kendi içinde hallediyor. Bu da sokaa yansıyor. Orta ve üstü yata olmasa da yeni gelen nesilde, yani gençlerde giyim-kuam tercihlerinin eskiye göre çok deitiini görüyoruz. Önceden moda bu kadar takip edilmezdi. (Dizman 2005) Hem Atalay ın çalıması hem de Dizman ın Kütahya ile ilgili açıklaması birbirini destekler niteliktedir. Davranı modeli seçerken, birey içinde bulunduu aile ortamı, toplumsal yapı ve eitim seviyesine göre hareket etmektedir. Kütahya modelinde unu söyleyebiliriz: çi sınıfının aırlıklı olduu kentte üniversitenin açılmasıyla nüfus ve sınıf olarak deiiklikler yaanmıtır. Genç altkültürün nüfusu daha da artmıtır. Mevcut genç altkültür ile örencilik nedeniyle ehre gelen yeni genç altkültür geldii yörenin giyim-kuam modelini buraya taımıtır. Ayrıca baka bir ehre gelmenin de rahatlııyla giyim davranıını deitirmektedir. Crane ın belirttii gibi uygun koullar, psikolojik ortam salandıında kiilerin bilinçaltındaki giyim davranı modelini yansıtmaları daha rahat olmaktadır. (Crane 2003:25-29) Buradan hareketle genç altkültürün Kütahya da sergiledii giyim davranı modelini ehre dıarıdan gelen genç altkültürün belirlediini söyleyebiliriz. öyle ki giyim maazalarında lise ve üniversite son sınıfta okuyan örenciler için getirilmi gece kıyafetlerine rastlamaktayız. Üniversiteyi bitiren örencilerde mezuniyet gecesinin yaygın olduu her kültürde gözlenmektedir. Bunu lise ve ortaokul sınıflarında gözlemlememizin nedenlerinden biri moda dergilerinin mezuniyet gecesi köeleri ve üniversiteli genç altkültürün sergiledii davranı modelidir. Moda dergilerinin liseli gençlere önerdii giyim-kuam, saç, makyaj eklinin uygulanabilmesi benzer bir altkültürün davranı modeliyle birletiinde Kütahya daki lise ve ortaokul örencilerinin bu uygulamayı çabuk benimsedii gözlemlenebilir. Hem de giyim davranı eklinde bu deiiklik çok kısa bir sürede gerçeklemitir. Bu da Kütahya esnafı için yeni bir ekonomik etkinlik alanı dourmutur: Mezuniyet gecesi kutlama mekânı, mezuniyet elbisesi, makyajı, saçı vs. Demografik ve ekonomik etkenlerin toplumsal bütün katmanlarındaki gençlerin etkilerini yükselttii 1960 lara kadar Simmel in yukarıdan aaıya modeli, (Simmel 1957: , Crane 2003:28 den) Batılı toplumlarda modanın egemen yayılma biçimi olmutur larda nüfusun hızla artması ve bu dönemdeki genç nüfusun öncekilere nazaran zengin oluu, bu kuaın moda üzerinde etkili olmasına yol açmıtır/salamıtır lardan bu yana da, Field in aaıdan yukarıya modeli, moda olgusunun önemli bir bölümünü açıklamıtır. (Field 1970:45-52, Crane 2003:28 den) Bu modele göre, yeni tarzlar alt statü gruplarında ortaya çıkar ve daha sonra üst statü grupları tarafından benimsenir. Bu modelde ya toplumsal statünün yerini alır ve moda yenilikçisine saygınlık salayan deiken haline gelir. Alt sosyoekonomik gruplarda ortaya çıkan tarzları çounlukla altkültürlere üye olan ergenler ve genç yetikinler yaratırlar. Bu gruplara özgü giyim tarzları ilgi çeker ve sonunda dier ya katmanları ve sosyo-ekonomik katmanlar tarafından taklit edilir. (Polhemus 1994: 28 Crane 2003:29 dan) Buna karın, modanın yayılma yolları her iki modelin öne sürdüünden daha karmaık bulunmaktadır. (Davis 1997: 30) Crane a göre (2003:29), genç ve orta yalı altkültürlerin çounlukla toplumun alt katmanlarında yer alan üyelerinin bazen lüks moda eyalarını tüketmeye çok hevesli olmaları, bu eyaları ortaya çıkar çıkmaz edinmeleri ve eyalar modaya uygun olma ayrıcalıını yitirmeden onları bırakmaları Simmel in yukarıdan aaıya modelini günümüzde kullanmanın güçlüünü gösterir. Kütahya, kapalı toplum modelini örnekleyen illerimizdendir. Gruplar kendi içerisinde otokontrolü katı bir ekilde salamaktadır. Modanın bayanlar tarafından sokaa yansıtılması daha on be sene öncesine kadar kolay deildi. Erkekler bu konuda daha rahattı. Gelenek ve dini inancın gerei, kadının sokakta çok ık dolaması ho karılanmazdı. Bu nedenle sokaa çıkan kadının vücut hatlarını belli etmeyecek renklerde ve kesimde manto, pardösü ya da kenar mahalle ve kırsal kesimin tercih ettii car giyecektir. Kütahya, tarihi süreç içerisinde de günümüzde de modaya öncülük edecek stil gruplar çıkaramamıtır. Hisar Giyim Maazası nın erkek reyonunun müdürü Sedat Dizman yaptıımız görümede ilginç ifadeler kullanır: Kütahya da 23 yıldır hazır giyim sektöründe çalııyorum. Orta ya ve gençlere; genellikle i adamı, öretmen, avukat, emniyet mensubu ve askeri personele yönelik giysiler bulunduruyoruz. Renkte günün modasını takip ettiriyorum. Özellikle dizilerde çıkan renk ve modelde takım elbise, gömlek ve kravat bulunduruyorum. Kütahyalı erkeklerin modayı takip edemediini gördüm. Biz proflar onlara yardımcı oluyoruz. O güne has renk ve modeli yorumluyorum, müterilerime sunuyorum. Bir de ilginç bir ey var, burada gardırop denilince mobilya anlaılıyor. Gardırop zenginlii yok Kütahyalı erkeklerin. Bir kombini 10 gün çıkarmaz üzerinden. Neden? Giyime para harcamaz. Burada

13 kadınlar yönetir erkeini. Kütahya da bayanlar dıında giyim önemli deildir. Kütahya nın erkekleri ev ve arabaya adeta saldırır. Giyim 3. plandadır. Burada stanbul da moda olan bir giysiyi 1 ay sonra bulabilirsiniz. Neden? Takip edip isteyen yok. Ancak bakasından görüp de isterse giyer erkekler. Kendisi öncülük yapamaz. Size belki 20 yıl sonra anlatabilirim Kütahya daki moda anlayıını. (Dizman 2005) Batı toplumunda ve Türkiye de özellikle stanbul da aaıdan yukarıya diyebileceimiz modanın yayılma süreci Kütahya da hâlâ Simmel in yukarıdan aaıya modeline uygun gelimektedir. Pazar aratırmalarında kullanılan Vals 2 deki (Crane 2003:23-26) mücadele verenler sadece mevsime göre giyimlerini salamakta, hatta yaza girerken kı için; kıa girerken yaz için alıveri yaparak indirimler faydalanır ve bütçesine katkıda bulunur. Gayret edenler ise Dizman ın tespit ettii gibi öncelikle araba ve ev için bütçe ayırmaktadır. Baaran ve deneyen genç nüfus üniversite gençlii ve onlarla ilikide bulunan daha alt ya grubundaki gençlerdir. Onlar da Kütahya daki pazar artlarını zorlayarak hatta ehir dıından giyinerek buna çözüm bulmaktadırlar. Çok az da olsa ehirdeki modayı takip eden ve markalı ürünleri tercih eden ve ne istediini bilen gerçekletirenler grubu nüfusun çok az kısmını oluturmaktadır. Karı cinse baktıımızda yukarıda saydıımız sınıflara tabi olanların eleri her zaman modayı takip eden, ne aradıını bilen bir kesimi olutururlar. Hazır giyimin yanında yörenin törensel kıyafetlerini de almaktan ve giymekten holanırlar. unu söyleyebiliriz ki hazır giyimde baarmadıklarını /baaramadıklarını törensel kıyafetlerde baarırlar. Geleneksel yapıdan ayrılmayan kadınlar bu elbiseleri yeni kuma türlerinde ve renklerde sürekli denemek ve giymek isterler. (Solmaz 2005b) Genellikle özel günlerde kullanılan eyaların ilemelerle süslendii dikkati çekmektedir. Bu eyaların da hayatın üç ana dönemi doum, evlenme ve ölüm çevresinde toplandıı (Barıta 2001:19) görülmektedir. Crane ın mücadele veren (2003) dedii grubun, isizlerin ve varolarda yaayanların giyinme davranıı sergileme çabalarının yanı sıra genç altkültürde bulunanların kendi tarzlarını yaratma arayıı içerisinde eski elbise giyinme davranıının çıktıını görüyoruz. Gençlerin bunu yaparken eskilerden yeni yaratma çabasını modanın güncel zorlayıcılıına bir tepki olduunu da söyleyebiliriz. Eskiden hiç tanımadıınız birinin eskilerini giymek ayıp sayılır, ikinci el giyenlere bitli gençler gözüyle bakılırdı. Oysa imdi ikinci el giysi satan maazaların sayısı hızla artıyor, ünlü isimler Nereden giyiniyorsunuz diye sorulduunda göüslerini gere gere ikinci el satan yerleri tercih ettiklerini söylüyorlar. Yakın zamana kadar hâlâ genç ii diye bakılan ikinci el giysi alıveriine artık herkes merak sardı. Çünkü Armani, Gucci, Versace gibi dünyaca ünlü markaları uygun fiyatlarla satın almanın en kolay yolu bu. Pantolon ve tiört, aırlıklı olarak bulunan ürünler. Giysiler bakımdan geçtikten sonra satıa çıkıyor. Geleneklere balıını sürdürmek isteyip modaya da uymak isteyenler vardır. Bunu fark eden modacı, tasarımcı ve hazır giyim patronları yeniyle yereli birletirmeyi bilmilerdir. Tıpkı haute-couture tasarımcısı Siren Ertan ın uyguladıı gibi. (Resim-13) Resim- 15 Cemil pekçi nin çinilerde görülen hatayî motifini uygulandıı modern bir giysi. 26 Mayıs 2006, Kütahya Dumlupınar Üniversitesi, Bedesten. Resim- 13 Siren Ertan. Haute-couture tasarımcısı. Yapraklar, çiçekler ve dallarla süslenmi kaftan görünümlü modern bir giysi. Resim- 14 Cemile Gül ün Kütahya yöresine ait bindallı elbiselerde görülen motifi ilemelerle uyguladıı modern bir giysi.

14 Ülkemizin önde gelen tasarımcılarından Cemil pekçi tasarladıı yeni elbiselerde yerel unsurlara yer vermektedir. Hatta dünya güzellik yarımasında Azra Akın ı Osmanlı motifleriyle oluturduu elbiseyle âdeta dünyaya en güzel bayan Osmanlı bayanı demek istedii kanısındayız Mayıs 2006 tarihinde yapılan Kütahya nın Tanıtımı Festival inde pekçi nin tasarladıı modern elbiselere Kütahya yöresine ve Osmanlı ya ait hatayî ve rûmî motifleri boyama tekniiyle ustaca uygulamı ve bu yolda yapılan çalımalara yön vermitir. Gelenee balılıını yansıtmak isteyen ancak özel günlerde de giyebilecei elbiseleri olsun isteyenler de vardır. Bu da Kütahya da yeni tarz bir giyimin olumasını salamıtır. Kütahya'nın eski Osmanlı kıyafetleri bakımından son derece zengin motif yapısını modern kıyafetlere uygulayan Cemile Gül, bir marka olmu durumdadır. Cemile Gül, Babakan ın ei Emine Erdoan'ın, Babakan'ın (Recep Tayip Erdoan) yeeninin düününde giydii ceketle, Antalya film festivalinde giydii ceketin tasarımını yaptı. Tarihi bir kıyafet olan "Tefebaı"nın modernize edilmi ekli görenler tarafından da beenildi. Kendisini modacı olarak deil, tasarımcı olarak yansıtan Gül (2005), Anadolu'da yaayan eitimli bir kadının neler yapabileceini göstermek istemi ve Türk kadınının geleneini göstermek amacıyla çalımalar yapmıtır. Bunun neticesinde Osmanlı motiflerinin uygulandıı kıyafetleri giydirdi. Cemile Gül, Kütahya ya ait dier motifleri de modernize etmeye devam etmektedir (Resim-14). Türkiye nin ikinci cumhurbakanı smet nönü nün ei Mevhibe nönü de zamanının First Lady si olarak tanınırdı. Modayı yakından tabip ettii gibi ulusal deerlere de önem verirdi. Kütahya yla da özel bir ilgisi olmu, zamanında kendisine tefebaı üç etek gelinlik diktirmi ve bunu gururla da giymitir. Folklorik Türk Kıyafetleri adlı kitabın ilk sayfasında da Mevhibe nönü nün tefebaı üçetek gelinlikle fotorafı mevcuttur. (Özel 1992:9) Türkiye tarihinde çeitli dönemlerde giyimin toplumu deitirmede bir zorlamaya uraması, modern giyimde geleneksel deiim yapılamaması sonucunu getirdi. Böyle bir zorlamaya bavurulmamı bir toplumda, insanlar geleneksel kıyafetlerle de uygun gördükleri yer ve zamanda Batı tarzı kıyafetlerle de gezerler. Bugün bölgeleri sürekli birbirine açılan dünyada, Batı kendisi de bu gibi kılıkları kendi giyim modasına taıyabiliyor. Ayraca, bir gelenekten çıkan bir giyim modernletirilip biçimi stilize edilerek moda yapıldıı görülmektedir. (Özer 2002:157) Kütahya dan Tura El Sanatları Merkezi de Yörük kıyafetini modernize ederek halkın beenisine sundu. (Resim-16) Kırmızı tafta kumatan mezuniyet, nian ve düünler için özel tasarladıkları abiyeyi de özel tasarladılar. (Resim-17) Candan Çeyiz de yerel motiflerin tasarımının mükemmel olduunu söyleyerek motifleri modern kıyafetlere uygulayıp (Resim-18) yeni nesillere sevdirmekle yarınlara aktarmak isteindedir. (Kocaaa 2005) Batılılamada/modernlik ile trend olanı takip etmek bir tutulur oldu. Kent kültürünün getirdii ve modernliin de bir zamanlar göstergesi olan sinemaya gitmek modaydı. Sinema ve reklâm filmlerinin toplumu yönlendirmesi ilk zamandan beri vardır. Modanın tetikleyicisi ya da oluumunun balangıç noktalarından birisi de filmlerdir. Moda ve film endüstrisi özellikle son 20 yılda sıkı bir iliki içerisindir. 70'lerin sonlarında sinema dünyasında star kavramında deiiklikler oldu. 80'lerin ortalarından itibaren solan sinema starlarının yerini süper modeller aldı. Moda endüstrisinin güzelleri, sinemadakilerin önüne geçti. Cindy Crawford, Christy Turlington, Linda Evangelista... Günümüzde moda balamında trend olanı yükselie geçiren etkenler podyumlarda ya da camekanlarda deil filmlerde ve müzik kliplerinde yer almaktadır. Bazı filmler trend olanı hızlı ekilde topluma yayabiliyor: Love Story atkı, kalın düz ka; Paris te Son Tango perma saç; Top Gun Ray Ban gözlük; Bekarlar sala giyim; Beinci Element kırmızı saçlar; Çıplak Ayakla Parkta pelu yakalı kabanlar. (Gedikliolu 1999) 1970 lerde Elvis in giyim tarzı ve saç kesimi tüm dünyayı kasıp kavurduu gibi bizde de Orhan Gençebay, Ferdi Tayfur, Tarık Akan bata olmak üzere çou sanatçımızda kendini göstermitir. Özellikle bu sanatçıları ilah olarak tanımlayan gençlik onlar gibi giyinip saç kesimini belirledi. Reklam filmlerinin ve dizi filmlerin de trend olanı belirlemede etkili olduunu düünüyoruz. Ahmet Solmaz, 70 lerde Tarık Akan, Ferdi Tayfur ve Orhan Gencebay ın arkada çevresinin ve kendisinin saç modelini belirlediini onlar gibi gözükmekten holandıını belirtir. (Solmaz 2005a)

15 Resim- 16 Yörük kıyafetinin modernize edilmi hali. Tura El Sanatları Koleksiyonu Resim- 17 Abiye. Yaka ve uçlarda yerel motifler uygulanmı. Tura El Sanatları Koleksiyonu Resim- 18 Abiye. Elbise kenarlarına yerel motifler uygulanmı. Candan Çeyiz Koleksiyonu Son zamanlarda Garanti Bankası nın Bonus kart reklamı gençlerde saç modeli olarak bonus u dourdu. Show TV de oynayan Deli Yürek filminde Yusuf u canlandıran Kenan mirzaliolu nun siyah kamir paltosu ve ne kadar olumsuz ekilde eletirilse de Show TV den KanalD ye transfer olan (reyting rekorları kıran ve çok fazla reklâm alan bir dizinin baka bir televizyona transfer olması ne kadar beenildiinin ölçüsü olabilir) 2005 ve 2006 dönemine damgasını vuran Kurtlar Vadisi dizisinin karakteri Polat Alemdar ı canlandıran Necati amaz ve Kurtlar Vadisi Konseyi ndekilerin ık takım elbiseleri ve Polat ın kravat takmadan gömleinin iki dümesini açarak takım elbise giyim davranıı gençler ve orta yalılar arasında çok tutuldu. Birçok firma bu dizilerin döneminde satılarını katladıklarını belirtmilerdi. Zaten piyasaya aırı ekilde çizgili takım elbise sürülmesi ve herkesin zebra gibi dolaması da bunu kanıtlar ekildeydi. Sedat Dizman (2005), Kütahya da bu diziler esnasında patlama olduunu ve aırı ekilde siyah palto ve takım elbise sattıı belirtir. Bunu fark ettikten sonra da satı planlamasını dizilere göre yapar ve yanılmaz. Göçlerle ehre gelip yerleenlerin, kervanla gelip geçenlerin ya da tüccarların getirdikleri giyimkuam unsurlarının halk tarafından benimsenmesi son derece doaldır. 19. yüzyılın balarında Kütahya da baa giyilen, alaca boyalı, üzerine kalıpla renkli çiçek resimleri basılmı ince bezden yapılmı vaktiyle Yemen den geldii için yemenî adını alan balık en çok kullanılan baörtüsüydü. Bu balıın etrafının çeitli nakılarla süslenerek el emei ile güzelletirilmesi sonucu dane ismi verilen balık elde edilmitir. (Erol 1997:33) Tarihi belgelere bakıldıında Kütahya da yüzyıllardan beri bir göç hareketlilii yaanmaktadır. Çeitli açılardan bir cazibe merkezi olan Kütahya ya çevre köylerden, kasabalardan, vilayetlerden ve hatta uzak diyarlardan gelip yerleenler olmutur. Göç sebebiyle ve Osmanlı Devleti nin daılması sonucu aileler parçalanmakta, ailenin bir kolu Kütahya da dier kolu baka ilde hatta ülkede kalabilmitir. Aradan iki nesil geçtikten sonra âdetler ve gelenekler unutulabilmektedir. Yaanan göçler dıında iltica ve sürgünler de ehrin sosyo-kültürel açıdan yapısının deimesinde etkili olmutur. (Dada-Batur 2002:84-101) Göçler nedeniyle Kütahya ya gelip yerlemek zorunda kalan aileler, Kütahya giyim-kuam kültürünün deimesinde etkili olmakla birlikte Türk giyim-kuam kültürünü oluturan zincirin halkalarının tamamlanmasına da hizmet etmektedirler. Gazi Üniversitesi nde 1985 yılında yapılan bir sergide Bulgaristan Türklerine ait göynek ve yelek sergilenmitir. Benzer bir yelee Kütahya da yaayan Bulgaristan göçmeni Müslüman bir ailenin (pek 2005) evinde de rastlamaktayız yılında ilde üniversite açılmasından sonra ehre okumak için göç eden genç altkültürün yörenin giyim kuam davranıının deimesinde ve modellenmesinde önemli katkısı olduuna daha önce deinmitik. Bununla birlikte ehirdeki kamu i yerlerinde çalımak üzere tayin gelen içi ve memur sınıfının da yörenin giyim kuamının deimesinde ve yeni davranıların ortaya çıkmasında etkisi olmutur. Bir arada yaamanın getirdii etkileim ve iletiim ile yalnız kalan grup dierine uymak zorunluluu hissetmi ve ortak payda olarak çou zaman moda giyim tarzının modellenmesi gözlenmitir. Özel gün ve gecelerde her yörenin insanı kendince eski kültürünü kendi grubu dâhilinde sergilemeye de

16 çalımıtır. Yüzügüllü ailesi Elazı dan göç etmi; kendi memleketinden gelen insanlarla ara sıra bir araya gelerek kendi yöresel giyim tarzını kendi grubu içinde sergilemeye çalımaktadır. (Yüzügüllü 2004) Aynı davranı modelini Tokat tan göç eden Çapraz ailesinde de görmekteyiz. (Çapraz 2004) Ektirici ailesi biraz daha temkinli davranmakta, Mardinli olup Diyarbakır dan Kütahya ya göç eden aile burada yöresel giyim kuam davranıını sergileyememektedir. Elbisenin tamamlayıcısı olan pounun ve dier parçaların renk (siyah ve beyaz; kırmızı, yeil, sarı 12 ) ve görüntü itibariyle bölücü gruba atfedilmesinin kendilerini rahatsız ettiini ve bu nedenle giyim davranıını sergileyemediklerini belirtir. (Ektirici 2004) Sanayi Devrimi ne ve hazır giysilerin ortaya çıkıına kadar, giysilerin genellikle kiinin en deerli mallarından sayıldıını; fakirlerin yeni giysilere ulaamadıklarını söyleyebiliriz. Giysinin, çok pahalı ve deerli olduu için bir ödeme aracına dönütüünü ve hizmet karılıında yapılan bir ödeme biçimi olarak sık sık altının yerine kullanıldıını; dara düüldüünde, mücevherler ve dier ziynet eyalarıyla birlikte giysilerin de rehin verildiini görmekteyiz. (Crane 2003: 14) Kütahya merkezinde kendini Kütahya nın yerlisi eklinde tanımlayan halk, atalarından kalan elmas yüzük, bro, altın ve aır elbiseleri (özellikle tefebaı, süpürgeli, aynalı pullu) çocuklarının da çeyiz hazırlıında kullanır ve yarınlara bırakır. Zorda kaldıında ödeme aracı olarak kullanmayı düünmez. Ama kızına çeyiz hazırlayan kii zorda ise bunları kızının çeyizine yerletirir. Kostüm tarihçileri, bütün toplumsal sınıflar benzer giysi çeitlerini benimsedikleri için giyimin XIX. yüzyılda demokratikletii sonucuna varırlar. Toplumsal yapısının nitelii nedeniyle bu deiimin en belirgin biçimiyle ABD de görüldüünü savunurlar. XIX. yüzyılın sanayileen toplumlarında sınıf yapıları aynı deildir. Bir sınıf hiyerarisi içinde benzer konumlarda yer alan bireyler özgün ve yaam biçimlerini tanımlayan deneyimlerini paylama eiliminde oldukları için sınıf hiyerarilerinin doasındaki çeitlilik kendini giyim davranılarında göstermitir. XIX. yüzyılda, ABD nin yukarıya doru hareketlilik (mobility) düzeyi son derece yüksek, sınıfsız bir toplum olduu genel kabul görmütür. Hizmetçi her an efendi olabilmekte, unvana dayalı soylu bir sınıfın var olmayıı, mütevazı geçmilerinden kaynaklanan yüksek düzeyde statü yarıı na balanabilmektedir. (Crane 2003:16) Türk toplumunda ABD ya da Batı daki açık-net sınıf farklılıı görülmemektedir. Kütahya da Kütahya nın yerli halkı, misafir aırlama, yeme-içme kültürü, giyim-kuam kültürü, dou yataı hazırlama, geçi dönemi âdetleri bakamından köylerden gelen ya da göçle baka illerden gelen halktan sınıf farkı olarak deil, sosyokültürel anlamda kendilerini kesin bir çizgiyle ayırırlar ya da ayrılırlar. Sonuç: Kültür, insan topluluklarının kimliklerini gösteren ve onları birbirlerinden ayırt eden özelliklerdir. Kültür, bütün bir toplumun yaam biçimini oluturur ve bu oluum sırasında insanlar birtakım simgeler ve eyalar yaratırlar. Bu hal ve hareket kodlarını, giyim kuamı, dili, özel törenleri, davranı normlarını ve inanç sistemlerini kültür, içine alır. nsanlar, kendilerine ve dier eylere sınıflarına, inançlarına, rollerine, statülerine, önceliklerine vb.- ilikin tutumlarını giydikleri eylerle kodlamaya çalıırlar. Bu noktada giysilerin giyenin iç dünyasının ve birikiminin aynası olduunu söyleyebiliriz. Giyim tarzları, corafi artlara ayak uydurma noktasından hareketle oluturulmu olsa da bir kültürün soy, din, cinsiyet, eitim, ekonomi, siyaset, göçler, moda gibi etkenlerle oluturduu bir davranı ekli olarak karımıza çıkmaktadır. Birikim ve bellek olarak toplanan deerlerin simgesel ve anlamsal dünyasının olduu da saptanmaktadır. Böylece giysilerin koruyucu ilevlerinin yanında iletiimsel, sosyo-kültürel, ekonomik, psikolojik balamlarıyla kültürün önemli bir icra aracı olduu görülmektedir. Beikten mezara kadar inenin fırça gibi kullanılmı olduu ilemelerin Türk süsleme sanatları içinde bazen el sanatları, bazen artistik el sanatı, bazen de güzel sanat düzeyine ulamı ürünleri vardır. Türk kültürünün estetize edilmi duygularını yansıtan bu parçalar plastik sanatlar yanı sıra halkbilim ya da kültür bilim açısından deer taır. Türklerin giyim-kuam kültürü bu alanın baında gelmektedir. Kültürümüzün bu özgün yanının incelenmesi, bir taraftan toplumsal bellein yaatılmasını dier taraftan yeni kuaklara aktarılmasını salayacaktır. Bu bellein, tasarım youn alanların aktörlerince deerlendirilmesi, yeni özgün yaratıların ortaya konulmasına da katkı salayacaktır. 12 Eski Türk renginin yanlı kullandırılması, kırmızı, yeil, sarının Türkiye ve Kuzey Irak ta varlık gösteren silahlı örgüte atfedilmesi, renklerin toplumsal parçalanmalar için sembol olarak kullanılıı ile ilgili olarak bkz. Genç 1999.

17 Kadın giyiminin en gösterili ve teferruatlı kısımları da özel gün giysileri, balıkları, ba balama ekilleri ve takıları, mücevherleridir. Kütahya giysileri (Özker 1997, Sevim 2000) tepelii, oyalı yazması, alınlık, penez, taraklarıyla baı ayrı; zıbını, yelei, cepkeni, üçetei, önlüü, alvarı, kuaı, uçkuru, pekiri ile üstü ayrı; terlik, nalın, çorap ve patii ile ayaı ayrı çeit zenginlik göstermekte ve Türk kültürünün devamlılıının salanmasına katkıda bulunmaktadır. Özellikle sosyo-kültürel balamda üçetek kullanımı kent yaamında düünlerde hâlâ varlıını sürdürmektedir. Özellikle tefebaı ve pullu üçetekler genç kızlar ve yeni evliler tarafından kına gecelerinde kullanılmaktadır. Ekonomik ilevini de onu ileyen, diken ve satanlar açısından sürdürmektedir. Güzel ve ık görünmeyi seven aynı zamanda kültürüne balılıını göstermek isteyen bayanların yerel motiflerle süslenmi modernize edilen alvarlar ve kıyafetleri tercih ettikleri görülmütür. Bu noktada Türkiye nin her yerinden ve her kesiminden insanlara hitap edebilecek giyim-kuam unsurlarının Kütahyalı tasarımcılar ve ilemeciler tarafından ortaya konulabileceine inanmaktayız. Zira Cemile Gül dönemin (2005) babakanın einin kıyafetini tefebaı motifiyle modernize ederek ortaya çıkarmıtır. Aynı zamanda Kütahyalı tasarımcılar (Tura El Sanatları, Candan Çeyiz) tarafından ortaya konan telefonluk, mendillik, para kesesi gibi tamamlayıcı unsurlar da iletiimsel, ilevsel ve sosyo-kültürel balamda bayanlara hizmet etmektedir. Sosyal sınıf, toplumsal deerlendirme sonucunda eit veya eite yakın saygınlıa sahip aileler kümesidir. (Haviland 2002:357) Kütahya da, Kütahya nın yerlisiyiz diyen aileler kendi aralarında dier ailelere göre bir üst tabakayı oluturur ve geleneksel kıyafetlerin aslında Kütahya nın yerlilerine ait bir giyim tarzı olduunu göstermek isterler. Moda, artık cinsiyete dayanan görünü ve davranılara ilikin kültürel idealleri yansıtmaz; belirli ürün çeitleriyle belirli grupları ve yaam tarzlarını hedef alır. Bunu Kütahya da bayanların modern kıyafetlerden alvarlarına yansıttıkları kesim ve süslemelerde rahatlıkla görmekteyiz. Youn tüketim ve gösteriin etkisiyle giyiniler arasında yarınlar da yok olmaya balıyor. Zenginlikle birlikte gelen kent giyimi giderek ortak alıkanlıkların olumasını salıyor/neden oluyor. Toplulukların giyim ekilleri birbirleriyle benzeir hale geliyor. Modernleme, tarihi bir zorunluluktur. Mühim olan yapılacak deiikliklerin yöntemidir. Küreselleme sürecinde Avrupa nın ya da Amerika nın arka bahçesi olmamak ve bu süreç içerisinde önüne gelen kültürü yerle bir eden düüncenin karısında durabilmek ve yarınlara emanetlerimizi bırakabilmek için Türk mitolojisindeki dünya çadırının tepemize yıkılmaması için Anadolu nun bekçileri Demirkazık-nin salam yapısı altında emanetlerimizi yarınlara teslim etmeliyiz. Modernlemenin sadece Batılılama olarak algılanmasının yanlı olduu kanısındayız. Giysilerin, öncekilerin, halı ve kilimlerin üzerindeki motiflerin dier eyalara ve günümüzde kendi türünden giyilen ve kullanılan eyalara yansıtılması anlama dili olarak kullanılması kültürün korunması ve sürdürülmesine hizmet edecektir. Giyim-kuam unsurları (motif, yapı, tür vs.) ortak bellek ve tarihsel sürekliliin vazgeçilmez somut olmayan kültürel miraslarıdır. Kütahya yöresinde kullanılan geleneksel giysilerin, motiflerinin salamlatırılması ve daha güzel ilenmesi için devlet destekli çalımaların yapılması, geleneksel giysileri ileyenlerin Kütahya ya bu elbiseleri yapmaları, dıarıya da el becerilerini gösterebilecekleri fırsatların doması için daha iyi bir pazarlama imkânı sunulması, yapılacak yarımalar sonucu belirli ölçüleri taıyan ileme ustalarına, tasarımcılara ve öreticilere devlet sanatçılıı unvanının verilerek maddi açıdan destek olunması, bu noktada Kütahya dan UNESCO Yaayan nsan Hazineleri ne (Ouz-Bilge 2008:1-2, Ouz 2007b:5-8)) ustaların kazandırılması, Kütahya Çini Müzesi nde ve Kütahya nın yerli ailelerinde bulunan giysi, pekir, çevre, batülbenti gibi parçalara yönelik katalog çalımasının yapılması, ayrıca Kütahya Giyim-Kuam Kültürü Açık Hava Müzesi açılması -ki bunu karılayacak materyal hem Kütahya Çini Müzesi nde hem koleksiyoncular ve antikacılarda hem de Kütahya halkında mevcuttur- Kütahya nın sosyo-kültürel ve ekonomik balamda geleneksel motiflerinin ve kıyafetlerinin yaatılması ve yarınlara miras bırakılabilmesi için gereklidir. KAYNAKÇA AKBAL, Erçaın. Nasrettin Hoca, stanbul, ALBAYRAK, Recep. 55, Emekli, 15 Austos 2005 tarihli görüme. Ana Britannica, Giyim, C.13, stanbul, 1994, ss

18 ATALAY, Beir, Türk Aile Yapısı Aratırması, Sosyal Planlama Genel Müdürlüü, Ankara, ATIL, Esin. Levni ve Surname, Bir Osmanlı enliinin Öyküsü, Koçbank Yay., stanbul, BABAOLU, Sevgi. Türk Halk Sanatındaki Motiflerin Padiah Elbiselerindeki Yeri II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, C.5, Ankara, 1983, ss BARITA, H. Örcün. IX-XX. Yüzyıl Balkan ve Anadolu Türk lemelerinden Örnekler, Uluslararası Üçüncü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, C.I, Ankara, Eylül BARITA, H. Örcün. Cumhuriyet Dönemi Türk Halk lemecilii Desen ve Terminolojisinden Örnekler, Kültür Bakanlıı, Ankara, BOZ, Sami. 60, Emekli, 7 ubat 2005 tarihinde yapılan görüme. BROOKE, Iris. Dress and Undress: The Restoration and Eighteenth Century, London, CRANE, Diane. Moda ve Gündemleri Giyimde Sınıf, Cinsiyet ve Kimlik, Çev: Özge Çelik, stanbul, CRAWLEY, A. E. Dress Encyclopedia of Religion and Ethics, V.5, Edinburgh, pp.40-72, ÇAPRAZ, Fehmi. 45, Öretmen, 20 Haziran 2005 tarihinde yapılan görüme. DADA, Cevdet; BATUR, Atilla; Mete, Zekai. Osmanlı Ariv Belgelerinde Kütahya da Sosyal Yaam, C.1, Kütahya, DAVIS, Fred. Moda, Kültür ve Kimlik, Çev: Özden Arıkan, YKY, stanbul, DZMAN, Sedat, 41, Müdür (Tekstil), 20 Temmuz 2005 tarihinde yapılan görüme. EICHER, J. B. and ROACH-HIGGINS, M. E. Definition and Classification of Dress Implications for Analysis of Gender Roles, Dress and Gender, Ed. Ruth Barnes and Joanne B. Eicher, Lillington, EKTRC, Mustafa. 46, Öretmen, 20 Haziran 2005 tarihinde yapılan görüme. ENNINGER, Werner. Giyim, Milli Folklor, Çev. Dr. Nebi Özdemir, S.39, ss.92-96, ER, Tülay. Simav lçesi ve Çevresi Yaren Tekilatı, Kültür ve Turizm Bakanlıı Yay., Ankara, EROL, Hüseyin. 13 Numaralı Kütahya er iyye Sicili Transkribe ve Deerlendirmesi" (Basılmamı Yüksek Lisans Tezi), Kırıkkale, Kırıkkale Üniversitesi, FIELD, George A. The Status Float Phenomenon: The Upward Diffusion of Innovation, Business Horizons, August, 1970, ss FLUGEL, J.C. The Psychology Of Clothes, The Hegarth Press, London, GEDKOLU, Nilgün. Bir Film Seyrettim, majım Deiti!, 16 Nisan GENÇ, Reat. Türk nanıları le Milli Geleneklerinde Renkler Ve Sarı Kırmızı Yeil, AKMB Yay., Ankara, GÖLE, Nilüfer. Modern Mahrem (Medeniyet ve Örtünme), stanbul, GÜL, Cemile. 43, Nakı öretmeni, Cemile Gül Sanat Evi nin sahibi, 15 ubat 2005 tarihinde yapılan görüme. GÜL, Sebahat. Osmanlı Gelinlikleri, Skylife, Mayıs, HAVILAND, William A., Kültürel Antropoloji, Çev. Hüsamettin naç-seda Çiftçi, stanbul, HILER, Hilaire and Meyer. Bibliography of Costume: A Dictionary Catalog of About Eight Thousand Books and Periodicals Ed. By Helen Grant Cushing, New York, H. W. Wilson Company, PEK, Hayriye. 45, Ev hanımı, 15 Austos 2005 tarihinde yapılan görüme. KANAT, Fatma. Kütahya li Kadın Giysilerinin Merkez ve Çevresindeki Farklılıkları (Basılmamı Yüksek Lisans Tezi), stanbul, stanbul Teknik Üniversitesi, KOCAAA, Emine. 30, Öretmen (Nakı), 20 Temmuz 2005 tarihinde yapılan görüme. KOÇ, Fatma. Kütahya Geleneksel Kadın Giysileri Üzerine Bir Aratırma (Basılmamı Yüksek Lisans Tezi), Ankara, Gazi Üniversitesi, MUTLU, Erol. letiim Sözlüü, Ark Yay., Ankara, OUZ, M. Öcal. 2007a. Folklor: Ortak Bellek veya Paylaılan Deneyim, Milli Folklor, S.74, ss.5-8. OUZ, M. Öcal. 2007b. UNESCO, Kültür ve Türkiye, Milli Folklor, S.73, ss.5-8. OUZ, M. Öcal, BLGE Esra, Yaayan nsan Hazineleri, Gazi THBMER Yay., Ankara. On Bin Türk Motifi Ansiklopedisi, Genel Yönetmen: Sinan Gözen, stanbul, OSMAN HAMD BEY et M. DE LAUNAY, Les Costumes Populaires de la Turpuie en 1873, Constantinople, ÖZ, Tahsin. Türk Kuma ve Kadifeleri-II, stanbul, ÖZDEMR, Nebi. Cumhuriyet Dönemi Türk Elence Kültürü, Akça Yay., Ankara, 2005.

19 ÖZEL, Mehmet. Folklorik Türk Kıyafetleri, Kültür Bakanlıı Yay., Ankara, ÖZER, lbeyi. Osmanlı dan Cumhuriyet e Sosyal Yaam, Türkler, Editör: Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salih Koca, Yeni Türkiye Yay., C.14, Ankara, ÖZKER, Muazzez. Kütahya Geleneksel Düün Giysileri ve El lemeleri, Kütahya, PALA, skender. Mühr-i Süleyman, Zaman Gazetesi, POLHEMUS, Ted. Street Style: From Sidewalk to Catwalk, London, RIEHL, Wilhelm Heinrich. Die Pfälzer, Köln, SALMAN, Fikri. Osmanlı Dönemi Türk Kuma Sanatı, Türkler, Editör: Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salih Koca, Yeni Türkiye Yay., C.12, Ankara, SALMAN, Fikri. Tarihi Türk Kuma Sanatı (Basılmamı Doktora Tezi), Erzurum, Atatürk Üniversitesi, SALÜN, Mustafa. Sazımız, Sözümüz, Türkülerimiz, Öykülerimiz le Kütahya, Kütahya, SEVM, Erdoan. Kütahya da Giyim-Kuam, Türküler, Yemekler, Kütahya, SIMMEL, George. Fashion, American Journal of Sociology, 62, May, 1957, pp SOLMAZ, Ahmet. 50, lkokul, Emekli, 20 Austos 2005 te yapılan görüme. (a) SOLMAZ, Cemile. 47, lkokul, Ev hanımı, 20 Austos 2005 te yapılan görüme.(b) APÇI, Doan. 48, Elmas ilemecisi, 19 Temmuz 2005 tarihinde yapılan görüme. ENGÜL, Zeynep Meral. 100 Türk Motifi, stanbul, TETK, Melahat. 75, Ev hanımı, 20 Austos 2005 te yapılan görüme. TEZCAN, Hülya. Osmanlı Dokumacılıı, Türkler, Ankara, Editör: Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salih Koca, Yeni Türkiye Yay., C.12, TOPRAK, Zafer. Milli Moda ve Milli Çaraf, Tombak, S.19. Türk Diyanet Vakfı slam Ansiklopedisi, Kütahya Mevlevîhânesi, C.27, Ankara, Türkçe Sözlük, TDK Yay.:549, Ankara, C.I-II, UZUNÇARILIOLU, smail Hakkı. Kütahya ehri, stanbul, YAVUZ, Fatma. Osmanlı mparatorluu XVI.-XIX. Yüzyıllar Arasındaki Sultan Giysileri Üzerine Bir Aratırma (Basılmamı Sanatta Yüksek Lisans Tezi), Ankara, Gazi Üniversitesi, YODER, Don. Folk Costume Ed. Dorson, M. Richard, Folklore and Folklife, The University of Chicago and London, Chicago, Yurt Ansiklopedisi, Kütahya, C.7, YÜZÜGÜLLÜ, Mustafa. 52, Mühendis, 20 Haziran 2005 tarihli yapılan görüme.