XIX. YÜZYILDA BALIKESR DE GYM-KUAM ZEVK VE BR KUMA TÜCCARI

Transkript

1 XIX. YÜZYILDA BALIKESR DE GYM-KUAM ZEVK VE BR KUMA TÜCCARI Yard. Doç. Dr., Zübeyde GÜNE- YACI Ar. Gör. Serdar GENÇ ÖZET Osmanlı sosyo-ekonomik tarihinin en önemli kaynaklarından biri olan tereke defterleri sayesinde Osmanlı toplumunu oluturan yapıyı ortaya koymak mümkündür. Tereke kayıtlarının incelenmesi ile kayıt edildii döneme dair duraan da olsa veriler bulmak, geçmii hayal etmenin bir yoludur. Ayrıca bu kayıtlar toplumun her katmanındaki insanların tercihleri ve yaam biçimleri hakkında bilgiler de sunarlar. Özellikle giyim-kuam hakkındaki tercihler, insanların sosyal statülerini ve ekonomik güçlerini ele vermektedir. Bu çalımada amaç, XIX. yüzyılın ikinci yarısına ait bir tüccarın tereke kaydına dayanarak, Osmanlı tarasında orta ölçekli bir ehir olan Balıkesir deki giyim kuam zevkini ve bu anlamda halkın ihtiyaçlarını tespit etmeye çalımaktır. Tabii ki ele aldıımız dönem bütün dünyada olduu gibi Osmanlı Devleti nde de her alanda deiimin yaandıı bir dönemdir. Bu deiim Balıkesir e yansımı mıdır? Eer yansıdı ise nasıl ve hangi oranda gerçeklemitir? Bu soruların cevapları, temel kaynaımız olan Balıkesirli bir tüccar Hacı Halil in terekesi çerçevesinde verilmeye çalıılacaktır. Terekedeki veriler ııında Balıkesir deki halkın giyim-kuam zevkini ele alırken geçmi dönemlerle kıyaslama yapılarak geçmiten beri süregelen deiimin de üzerinde durulacaktır. Hacı Halil in terekesi sayesinde Balıkesirlilerin ticari balantılarını, nasıl alıveri yaptıklarını, aldıkları malların bedelini nasıl ödediklerini de tespit edebiliriz. Bir tüccara ait verilerden hareketle, XIX. yüzyıl Osmanlı toplumunun sosyo-ekonomik yapısına, yakından bakabileceimiz bir kesit oluturmu olacaız. Anahtar kelimeler: Balıkesir, Tereke defteri, Osmanlı Devletinde kuma tüccarı, Kuma tüccarı ABSTRACT It is possible to expose the structure of Ottoman society through the tereke registers which constitute one of the main sources of Ottoman socio-economic history. Analyzing tereke registers is the way to conceptualize the past and to find though static some data respecting the time of their registry. In addition, these registers also provide some information regarding the taste and life styles of people in different levels of Ottoman society. Particularly the preferences for the taste of clothing reflect the statutes and economic power of the people in the society. The purpose of this study is to find out what is the relations between the taste of clothing and the basic necessities of people by analyzing the tereke register of Balıkesir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. zyagci@balikesir.edu.tr Balıkesir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. sgenç@balikesir.edu.tr

2 228 XIX. Yüzyılda Balıkesir de Giyim-Kuam Zevki a merchant in Balıkesir in the 19th century. Since the nineteenth century is a period of transformation in Ottoman Empire as is the case all over the world, another aim is to check whether these changes were visible in Balıkesir and to what extent. The answers will be given upon the registry of that Merchant, Hacı Halil. Any change in the taste of clothing between the earlier centuries and the 19th century will be noted according to the registry. Because of this registry we can find out the trade connections, transactions and payment relations among the merchants of Balıkesir. Using this individual s registry allows us to look at the socio-economic structure of Ottoman society closely. Keywords: Balıkesir, Tereke Register, Cloth Merchant in the Ottoman Empire, Cloth Merchant Bu çalımada; bir âyânın, paanın ya da yerel bir idarecinin öyküsünü anlatmak niyetinde deiliz. Amacımız, sosyo-ekonomik doku içerisinde göz ardı edilmi olan kuma tüccarını mercek altına almak ve buradan yola çıkarak XIX. yüzyılda Osmanlı tarasında yer alan Balıkesir de giyim kuam beenilerini ortaya koymaktır 1. Balıkesir er iye Sicillerinde yer alan 1873 tarihli bir kuma tüccarının tereke kaydı konu ile ilgili temel kaynaımızdır. Sicillerde yer alan tereke kayıtları bir kiinin öldükten sonra bıraktıı servetini göstermektedir. Kiinin menkul ve gayr-i menkul emlakinin, alacaklarının, borçlarının kısacası kiinin bırakmı olduu servetinin kaydedildii bu kayıtlar statik de olsa bir bölgenin ekonomik yapısını açıklamamıza yardımcı olabildii gibi yine aynı döneme ait tercihleri de ortaya koyabilmektedir 2. Bu açıdan bakıldıında bir kuma tüccarının terekesi bize insanların yaadıkları dönem itibariyle giyimkuam tercihlerini ve zevklerini sunabilmektedir. Elimizdeki tereke kaydı Balıkesir de kuma ticareti yapmakta olan Hacı Halil adlı 1 Suraiya Faroqhi, Anayol Kavaında Bursa: ran pei, Avrupa Rekabeti ve Yerel Ekonomi ( ), Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaamak, Yapı Kredi Yayını, stanbul 2003, s Tereke kayıtları esas alınarak Osmanlı Devleti nin sosyal ve ekonomik durumunu ortaya koymayı amaçlayan bir çok çalıma yapılmıtır. Bunlardan bazıları unlardır: Said Öztürk, Askeri Kassama Ait Onyedinci Asır stanbul Tereke Defterleri, OSAV, stanbul 1995; Ömer Lütfi Barkan, Edirne Askeri Kassamına Ait Tereke Defterleri ( ), Belgeler, III/5-6, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1966, s ; Halil nalcık, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle lgili Belgeler: Bursa Kadı Sicillerinden Seçmeler: III: Köy Sicil Terekeleri Belgeler, XV/19, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1993, s ; Boaç Ergene, Cost of Court Usage in Seventeenth and Eighteenth- Century Ottoman Anatolia: Court Fees As Recorded in Estate Inventories, JESHO, vol: 45, No: 1, Leiden 2002, s ; L. Fekete, XVI. yüzyılda Taralı Bir Türk Efendisinin Evi, Belleten, 29/ , Tarük Tarih Kurumu, Ankara 1965, s ; Muhittin Tu, Kayseri Tereke Defterleri Üzerine Bir Aratırma ( ), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, sayı: 4, Konya, 1998, s

3 Zübeyde GÜNE- YACI- Serdar GENÇ 229 Balıkesir in önde gelen esnaf ve tüccarına aittir. Halil in terekesinde yer alan kuma miktarı ve çeitleri itibariyle kuma ticareti yaptıı birkaç dükkanı vardır. Bu dükkanların Bezzaz Han yani Zanos Paa Bedesteni civarında yer alan dükkanlar olması muhtemeldir. Bu itibarla Hacı Halil in tereke kaydına yansıyan kumalar, giyim eyaları ve dier malzemeler ele alınarak, Balıkesir deki kadın ve erkeklerin giyim kuamı hakkında bir sonuca varmak ve deerlendirme yapma mümkün görünmektedir. Bunun yanında bata büyük ehirler olmak üzere batılılama eilimi içindeki Osmanlı toplumunun giyim zevkinde meydana gelen deiimin Balıkesir de ne derece etkili olduu önceki yüzyıllarla karılatırma yapılarak ortaya konmaya çalıılacaktır 3. Giyim-kuamda kadın ve erkein seçtii kıyafetlerin rengi, biçimi, kullanılan kumaın türü ve hatta sokaa çıkıldıında kadınların taktıı peçenin ekli dahi dönem içerisinde meydana gelen sosyo-ekonomik deiimin ortaya konulmasında önem taımaktadır. Osmanlı Devleti nin geçirdii evrime paralel olarak XIX. yüzyıldaki deiim kadın ve erkek kıyafetlerindeki açıkça görülebilmektedir. Bu durum sadece Türkler için geçerli deildir. Bu, Rum, Bulgar, Ermeni Çerkes gibi Osmanlı toplumunu oluturan bütün unsurlar için geçerli bir argümandır. Mesela Bulgar kadınları hiç çorap giymezler. Türklerde alvar, erkek ve kadın kıyafeti olarak önemli bir yere sahiptir. Türkler arasında yöre ve konuma göre bile farklılıklar vardır 4. Giyim-kuam bu anlamda sosyal ve ekonomik durumu da gözler önüne serer. Ekonomik durumu iyi olanlar daha kaliteli ve estetik yönü aır basan kıyafetler ve aksesuarları tercih etmektedirler 5. Halbuki hangi millete ait olursa olsun alt tabakadan kiilerin seçtikleri ya da giydikleri kıyafetler ve aksesuarlar estetik kaygıdan biraz daha uzak olup ihtiyaca göre ekillenmektedir 6. Osmanlı Devleti nde kadın kıyafetinin ayrı bir yeri vardır. Zaman içinde geçirdii evrimin haricinde zaman zaman padiahlar 3 Osmanlı döneminde giyim için bkz. Suraiya Faroqhi-Christoph K. Neumann (Ed.), Ottoman Costumes From Textile to dentity, Eren Yayınevi, stanbul 2004; Melek Sevüktekin Apak-Filiz Onat Gündüz-Fatma Öztürk Eray, Osmanlı Dönemi Kadın Giyimleri, Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1997; Nancy Micklewright, Late- Nineteenth- Century Ottoman Wedding Costumes as ndicators of Social Change, Muqarnas, vol: 6, Brill Academic, (1989), s Ulvi Keser, 19. YY Selanik Sosyal Hayat, Giyim Kuam Tarzı ve Kadınlar, Toplumsal Tarih, syı: 156, (Aralık 2006), stanbul, s Bu konuda ayakkabılar iyi bir örnektir. Padiahların ve varlıklı kiilerin ayakkabıları altın, gümü ve incilerle süslüdür. Sevgi Gürtuna, Osmanlı Kadınının Giyim Kuamı, Osmanlı, c. IX, Yeni Türkiye, Ankara 1999, s Eminegül Karababa, Origins of A Consumer Culture In An Early Modern Context: Ottoman Bursa, Bilkent Üniversitesi Yayınlanmamı Doktora Tezi, Ankara 2006, s

4 230 XIX. Yüzyılda Balıkesir de Giyim-Kuam Zevki tarafından düzenlemeler yapılmıtır 7. Bu durum Lale Devri ve sonrasında daha belirgin hale gelmitir 8. Mesela III. Ahmet döneminde 1726 tarihli bir hükümle kadınların kıyafetlerine sınırlamalar getirilmeye çalıılmıtır. Hatta kadınlar gayr-i müslim kadınlar gibi giyinmekle ve onlara özenmekle itham edilmitir. Hüküm kadınların süs ve giyim merakının aile huzursuzluklarına bile yol açtıını vurgular. Bu nedenle kadınlar kocalarını zor duruma düürecek isteklerde bulunmamalı ve sokaklarda süslü püslü dolamamalıdırlar. III. Mustafa döneminde ise kadınların sokaa çıkarken giydikleri feracenin 9 rengine ve kumaına kadar düzenleme getirilmitir. Buna göre ali softan ferace giyilmeyecektir. Eskisi gibi ferace çukadan ve koyu renkli olacaktır senesinde yapılan düzenleme ile ise yine ince kumatan ferace dikilmesi yasaklanmıtır. Bu kumalar ince dokunan ngiliz alisi denilen bir tür çuka ve Engürü alisidir. Bunlardan yapılan ferace ile gezmenin feracesiz gezmekten farkı olmadıı özellikle vurgulanmaktadır. Bütün düzenlemelerde feracenin yakasının dar olması gerektii üzerinde önemle durulmaktadır. II. Abdülhamid döneminde ferace ile ilgili tartımalara son verilmeye çalıılmı ve tamamen yasaklanarak çaraf giyme zorunluluu getirilmitir Osmanlı Devleti nde kıyafet kanunları hakkında geni bilgi için bakınız: Donald Quataert, Clothing Laws, State, and Society in the Ottoman Empire, , International Journal of Middle East Studies, vol: 29, No: 3, Cambridge University Press, (August 1997), Cambridge, s XVII. yüzyıl öncesi düzenlemelerde daha çok kıyafetlerin standardı ve kıyafet yapımında kullanılan malzemelerin kalitesi üzerinde durulmaktadır. IV. Mehmed kanunnamesi örnek gösterilebilir. Bu kanunnamenin 17, 18, 20, 21, 24, 25, 28 maddeleri giyim kuam için tanzim edilmitir. Robert Mantran, 17. Yüzyılın kinci Yarısında stanbul, c. I, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1990, s Çaraftan önce kadınların tesettür amacıyla giydikleri üstlüe ferace adı verilmektedir. Feraceler çukadan, softan yapılırdı. Sonraları fantezi kumalardan yapılır oldu. Süslü ve süssüz olanları vardı. Erkekler de ferace giyerlerdi. Buna erkek feracesi denilirdi ki, özellikle ilmiye ricali resmi günlerde giyerdi. Bu feraceler bol kollu, yakası kürklü olurdu.; Saray erkanı da Tanzimat a kadar ferace giyerdi. Saray erkanının giydii feraceler genellikle kürklü olurdu. M. Zeki Pakalın, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüü, I, Milli Eitim Bakanlıı, stanbul 1993, s ; Reat Ekrem Koçu, Türk Giyim, Kuam ve Süslenme Sözlüü, 1969, s Bu tür düzenlemeler daha II. Osman döneminde yapılmı ve feracelerin kalın ve koyu renkli kumatan dikilmesi istenmitir. Hatta II. Osman kadınların Cuma günleri sokaa çıkmalarını bile yasaklamıtır. Fanny Davis, Osmanlı Hanımı, Çev. Bahar Tırnakçı, Yapı Kredi Yayını, stanbul 2006, s Bütün çabalara ramen renkli ferace giyilmesinin önüne geçilememitir. Gül kurusu, pembe, eflatun, fısdıkı ve al renklerde yapılan feraceler kadınlar tarafından özellikle tercih edilmitir. Gül kurusu ipekli ferace, Avrupa modasının etkisini göstermesi bakımından deerlerinden farklı bir yere sahiptir. Nureddin Sevin, Onüç Asırlık Türk Kıyâfet Târihine Bir Bakı, Kültür Bakanlıı Yayını, Ankara 1990, s Sevgi Gürtuna, Osmanlı Kadınının Giyim Kuamı, s ; Fanny Davis çaraf kullanımının bir deiimin sonucu olduu üzerinde durmaktadır. Hatta II. Abdülhamid in çarafı önce onaylamadıı ama daha sonra fikrinden vaz geçerek

5 Zübeyde GÜNE- YACI- Serdar GENÇ 231 Bütün bu düzenlemeler giyim kuam alanında meydana gelen deiimi de ortaya koymaktadır. Lale Devrine kadar yapılan düzenlemeler genellikle kalite ve fiyat konusunda olurken bu devirden sonra ciddi manada kısıtlamaları içeren düzenlemeler yapılmıtır 12. Bu da bize artık Osmanlı toplumunun Lale Devriyle birlikte çok farklı eilimleri ortaya koyan deiimi yaamaya baladıını göstermektedir. Bir kere süs çok daha ön plana çıkmaya balamı, hatta sokaa yansımıtır. Kadın, sokak giysisinde bile aırı süsü kullanmaktan çekinmez hale gelmitir 13. XIX. yüzyıl ise çok daha fazla deiimin yaandıı dönemdir 14. Ferace-yamak önemini korumaya devam etmekle birlikte yine uzun yakalı ve ince kumatan yapılmaya devam etmitir. Yine feracenin renginde bir standart yoktur. Rengarenk feraceler en çok beeni kazanan feracelerdir. Yamaklarda iyice incelmi ve kenarlarına oyalar yapılmaya balanmıtır 15. Tabii ki bütün bu düzenlemelerin odak noktası stanbul dur. stanbul deiimden birinci derecede etkilenen ve deiimi en çok yaayan ehirdir. Balıkesir gibi orta ölçekli tara ehrinde deiimin daha yava ve az olacaı malumdur. Bu itibarla Hacı Halil in kuma çeitlerini gösteren terekesi bize tara kentindeki deiimi verecektir. Ancak bu anlamda çalımaların yetersizlii kendinden önceki dönemle kıyaslama yaparken ya yine eski tarihli tereke kayıtlarını ya da stanbul u esas almamızı zorunlu kılmaktadır. Hacı Halil ve Ailesi Balıkesir de aırlıklı olarak kuma ticareti yapmakta olduunu tahmin ettiimiz Hacı Halil in tereke kayıtlarından, ticari ilikilerini, sattıı malları ve servetini tespit etmek mümkündür. Bu çarafı onaylayarak feraceyi ve yamaı yasakladıını ifade etmektedir. Fanny Davis, Osmanlı Hanımı, s Halbuki XVI. yüzyılda kadın kaftanları alacadan, feraceleri ise çukadandır. Fakat kemhadan ferace de dikilmektedir. Mübahat Kütükolu, Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, Enderun Yayınevi, stanbul 1988, s Osmanlı ipekli dokumalarında 1715 den itibaren düzenlemeye gidilmi ve aır altın, gümü içeren kumaların üretiminin yapılmaması istenmitir. Onun yerine sade, hafif simli kuma üretimine geçilmesi istenmitir. Karara göre ipekli kuma üreticileri bu anlamda yönlendirilmelidir. Serap Yılmaz, XVIII. Yüzyılda Osmanlı mparatorluu nda pekli Dokuma Endüstrisine Genel Bir Bakı ve Fransa ile pekli Kuma Ticareti, X. Türk Tarih Kongresi (Bildiriler), IV, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1993, s Osmanlı Devleti nde tüketim alanında XIX. Yüzyılda meydana gelen deiim hakkında geni bilgi için bakınız: Haris Exertzoglou, The Cultural Uses of Consumption: Negotiating Class, Gender, and Nation in the Ottoman Urban Centers During the 19 th Century, International Journal of Middle East Studies, vol: 35, No: 1, Cambridge University Press, Cambridge, (February 2003), Sevgi Gürtuna, Osmanlı Kadınının Giyim Kuamı, s. 194.

6 232 XIX. Yüzyılda Balıkesir de Giyim-Kuam Zevki da Balıkesir gibi orta ölçekli bir tara ehrinde ticari yapıya açılım getirmesi açısından önemlidir. Öncelikli olarak unu belirtmek gerekir ki tereke kayıtlarından ortaya konulmaya çalıılan hayatlar ve hikayeler duraandır, yani terekelerdeki dokümanlardan o kiinin hayatına dair hareketlilik bulmak oldukça güçtür. Sadece mirasa konu olan malların deerlendirilmesi sayesinde bir açılım getirilebilmektedir. Bu açılım sayesinde tereke kaydına geçmi hayatları ele alarak o günün dünyasını tahayyül etme imkanına sahip olabilmekteyiz yılında vefat etmi olan Hacı Halil in Balıkesir er iye Siciline kayıtlı olan terekesinde ifadede tüccar olduu açıkça tanımlanmıtır. Halil in terekesini incelediimizde çeit çeit kumaların, giyim eyalarının ve gayri menkullerin içerisinde yer alan dükkanlarının varlıı bu tanımlamayı dorulamaktadır. Terekenin toplam miktarı içinde gayr-i menkuller, kurula hatırı sayılır bir deere sahiptir. Dükkanlarının deeri ise kurula gayr-i menkullerin deerinin yarısını oluturmaktadır. Balıkesir de Karaolan mahallesinde yaamı olan Halil, Memi smail Aa nın oludur 16. Halil in kutsal topraklara giderek Hacı olması öldüünde yaının ilerledii ve ekonomik durumunun iyi olduunun bir göstergesi olarak yorumlanabilir. Ayrıca ikamet ettii mahallenin de daha önceki dönemlerde ekonomik geliri yüksek mahallelerden biri olarak kabul edilmesi bu düünceyi destekler görünmektedir 17. Halil öldüünde geride bir ei, dördü erkek ve ikisi kız olmak üzere altı çocuu kalmıtır. Ei Rukiye Hanım, oulları Mustafa, Ahmed, Mehmed ve brahim, kızları ise Adviye ve Havva dır. Çocuklarından Mustafa nın dier kardelerinden yaça daha büyük olduunu veyahut en büyük çocuk olduunu söyleyebiliriz. Dier çocukları muhtemelen daha evlenmemilerdir. Çünkü tereke kaydında sulb-i sagir oulları Ahmed ve Mehmed ve brahim ve sulbiye-yi sagir kızları Adviye ve Havva olarak kayd edilmilerdir. Balıkesir de Kumalar ve Giyim Balıkesir, bulunduu corafi konumları itibarıyla iki ana bölge arasında yer almaktadır. Bir tarafında sahip olduu limanı ve hinterlandı ile uzun bir süre önce ticaret merkezi haline gelmi olan 16 Medine-yi Balıkesri mahallâtından Karaolan mahallesi sakinlerinden iken bundan akdem vefât eden tüccardan Memizade smail Aa ibn El-Hac Halil olarak yer almaktadır. Balıkesir er iye Sicili Bundan sonra kısaca BS, No: 761/105a. 27 evval 1290 (18 Aralık 1873) 17 Aynur Ünlüyol, eri ye Sicillerine Göre XVIII. Asrın lk Yarısında Balıkesir ( ), Uluda Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamı Doktora Tezi, Bursa, 1995.

7 Zübeyde GÜNE- YACI- Serdar GENÇ 233 zmir 18, dier tarafında ise özellikle ipek ve ipekli kuma sektöründe büyük bir ticari potansiyele sahip ve ticaret yollarının kavak noktasında yer alan Bursa 19 bulunmaktadır. Balıkesir kazası da bu iki önemli ehrin arasındaki balantıyı salayan transit bölgededir. Nitekim bölgenin bu özelliini XVII. ve XVIII. yüzyıllarda görmemiz mümkündür. Özellikle Batı Anadolu dan, zmir ve Manisa ile Bursa veya stanbul arasında ticaret yapmakta olan tüccarların yol güzergahları üzerindedir 20. Bu çerçevede Batı Anadolu dan hareket eden tüccarlar ve kervanlar Balıkesir civarında yer alan hanlarda mola vermektedirler. Balıkesir Kadı Sicilleri incelendiinde Anadolu nun çeitli kazalarından gelen ve buradaki hanlarda vefat eden tüccarlara rastlamak mümkündür. Bu itibarla zaman zaman tüccarların bölgede çeitli sorunlarla karılatıkları görülmektedir.bu sorunlardan en önemlisi ekıyaların saldırılarıdır. Balıkesir e yaklaık otuz kilometre mesafedeki Çömlekçi hanında 21 bu saldırıların yaandıı yerlerden birisidir. Mesela XVII. yüzyılda Aydın ve stanbul arasında ticaret yapmakta olan bogasi tüccarları nın Handa mola vermeleri sırasında han civarında sık sık ekıyalık olayları meydana gelmitir. Nitekim, muhtemelen stanbul a pamuklu kuma götürmekte olan bu tüccarların yükleri arasında bulunan kumalar ve nakit paraları ekıyalar tarafından gasp edilmitir 22. Hatta bazen tüccarlar Bursa yolu üzerinde yer alan Susurluk yakınlarındaki Demirkapı Derbendi mevkiinde ekıya saldırılarına maruz kalmılardır zmir in gelimesi ticari potansiyeli için bakınız: Daniel Goffman, zmir ve Levanten Dünya ( ), Çev: Aye Anadol, Neyyir Kalaycıolu, Tarih Vakfı Yurt Yayını, stanbul 1995; Edhem Eldem,-Daniel Goffman-Bruce Masters, Dou le Batı Arasında Osmanlı Kenti Halep, zmir ve stanbul, Çev: Sermet Yalçın, Tarih Vakfı Yurt Yayını, stanbul Halil nalcık, Bursa: XV. Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar, Osmanlı mparatorluu Toplum ve Ekonomi, Eren Yayınevi, stanbul 1993, s ; Aynı yazar, Osmanlı mparatorluu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi , c. I, Eren Yayınevi, stanbul 2001; M. Asım Yediyıldız, er'iye Sicillerine Göre XVI. Yüzyıl kinci Yarısında Bursa Esnafı ve Ekonomik Hayat, Arasta Yayını, Bursa 2003; Suraiya Faroqhi, Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaamak, Yapı Kredi Yayını, stanbul Halil nalcık, Bursa: XV. Asır Sanayi..., s XVIII. yüzyılın sonlarında merkez kaza Balıkesir e balı olan köy XIX. yüzyılın sonlarında Bigadiç e balı olarak görünmektedir. Köydeki han, Yavuz Sultan Selim tarafından yaptırılmıtır.yol üzerinde bulunan köyün civarında sık sık ekıyalık olaylarının yaanması nedeniyle köylü ahali derbentçi olmulardır. Bu dorultuda da avarız ve dier vergilerden muaf tutulmulardır. Fakat hanın tamiri ile ilgili olarak zaman zaman bazı sorunlar ortaya çıkmı ve köylüler durumlarını merkeze bildirmilerdir. BS, No: 693/124a-4 Evasıt-ı Zilkade BS, No: 729/13b2 Cemaziyelevvel Fırt (Susıırlık) kazasına gelmeden önce Ömerli köyü civarındaki Demirkapı Derbendinde tüccarlara yapılan saldırı sonucunda tüccarların nakit para ve eyaları gasp edilmitir. BS, No: 728/38b-3, ehr-i aban 1159

8 234 XIX. Yüzyılda Balıkesir de Giyim-Kuam Zevki Hacı Halil ise Balıkesir de yaayan ve esnaf taifesi arasında önde gelenler yer alan birisi olmalıdır. Onun tereke kaydının büyük bir kısmını kumalar ve kadın erkek giyim malzemeleri oluturmaktadır. Tereke kaydında tüccar olduu belirtilen Halil in, dükkanları, Zanos Paa Cami civarındaki Bezzaz Han da ve ikamet ettii Karaolan mahallesindedir. Halil in tereke kaydındaki kumaları ve giysileri belli kategoriler altında toplamak mümkündür. Bunlar; pamuklu, yünlü ve ipekli kumalardır. Bir tüccar olarak Halil üphesiz ki Balıkesir deki tüketicilerin taleplerini ve beenilerini dikkate almak durumundadır. Bu nedenle halkın rabet ettii kumaların ve giysilerin ticaretini yapmak mecburiyetindedir. Pamuklu kumalar arasında ilk sırada basma gelmektedir. Basma, XIX. yüzyıl ortalarında Avrupa dan gelen bir tür pamuklu kumatır. Bu kuma ucuz olması hasebiyle kısa süre içerisinde orta tabaka ve köylü arasında büyük ilgi görmütür. 24 Bu sebepten olsa gerek basma terekede 1782 metreyle en fazla yekuna sahip kumatır. Buna ek olarak 22 top cedid basma adı altında bir tür basma daha tereke kaydında yer almaktadır. Tereke içinde basmanın miktarının fazla olması Balıkesir de basmaya olan talebin youn olduuna iaret etmektedir. Basmaların fiyatlarında ise farklılıklar olup 2 kuru ile 3,5 kuru arasında deimektedir 25. Basmanın yanında önemli bir miktara ve deere sahip pamuklu kuma çeidi bogasidir. Daha çok astarlık kuma olmak üzere pamuk ipliinden dokunan bogasinin 26 çeitleri de bulunmaktadır. Daha Ortaçada Anadolu dan talya ya bogasi ihracı yapılmaktadır Bu nedenle bogasi talya da bocassino adıyla ün yapmıtır. Lüks kaliteye kadar çeitleri ve beyaz yanında bir çok deiik renkte imal edilmitir. Bu kuma kaftan, kapama, zıbın gibi 24 Reat Ekrem Koçu, Türk Giyim, Kuam..., s ; Ancak basma yurt içinde yerli üreticiler tarafında da üretiliyordu larda Amasya boyanmı ve desenli kaba basma üretiminde önemli bir yere sahipti. Donald Ouataert, Sanayi Devrimi Çaında Osmanlı malat Sektörü, letiim Yayını, stanbul 1999, s. 110, Tabii ki yüzyılın ikinci yarısında yerli basma üretimi önemli mesafe kat etmitir. Mesela Diyarbakır bu anlamda önemli bir üretim trendi yakalamıtır de yerli basma Diyarbakır da yok iken 1883 yılında 20 bin top basma üretilmitir. Basmanın dier kumalara oranı hiç de yadsınamayacak derecede ehemmiyetlidir. En yüksek üretim miktarına sahip gazliye (44.000), bez (30.000), Manusa (30.000) dan sonra top ile dördüncü sırada yer almaktadır de ise topa çıkmı basmanın üretim miktarı. Donald Ouataert, Sanayi Devrimi Çaında..., s yılında ölen bir dier kuma tüccarı Agop un terekesinde aynı ekilde basmanın miktarı oldukça fazladır. BS, No: 775/53b-2, Recep 1303 (Nisan-Mayıs 1886). 26 Mine Esiner Özen, Türkçe de Kuma Adları, ÜEF Tarih Dergisi, sayı: 33, stanbul, , s. 305.

9 Zübeyde GÜNE- YACI- Serdar GENÇ 235 giyeceklerde veya döemelik olarak kullanılmıtır 27. XIX. yüzyıl sonlarında Balıkesir deki bogasi çeitleri; on birli, mor ve boyalı bogasi bunlardan sadece bir kaçıdır. Tereke defterinde 50 topun üzerinde olan bogasinin çeitlerine göre fiyat farkı vardır. Örnein, boyalı bogasinin bir topu yaklaık 10 kuru iken mor bogasinin 15 kuru, on birli bogasinin ise 27 kurutur. Halil in terekesinde yer alan bir dier kuma çeidi kırmızı zemin üzerine sarı çubuklu bir kuma olan alacadır. Alaca, pamuklu bir kuma olup bir çok çeidi ile Balıkesir de en fazla tercih edilen kumalar arasındadır. Özellikle köylüler tarafından mintanlık ve alvarlık olarak kullanılan alaca, Anadolu nun hemen her yerinde el tezgahlarında dokunan dayanıklı bir kumatır 28. Hatta am alacası olarak bilinen bir çeidi ipekli olarak dokunmakta ve Balıkesir de alıcı bulmaktadır. Balıkesir de satılan dier alaca çeitleri; Manisa alacası, Buldan alacası ve Halep alacasıdır. Adlarından da anlaılacaı gibi alacaların isimleri dokundukları yöre ile dorudan balantılıdır. Alacaların fiyatlarına baktıımızda ise en pahalı olanının am alacası olduu görülmektedir. pekli olan am alacasının bir topu kurutur. Manisa alacasının bir topu 23 kuru, Buldan alacasının 26 kuru, Halep alacasının 33,5 kurutur. Osmanlı Devleti nin Amerika ile ticaretinin balaması ile birlikte yine bir tür pamuklu kuma olan Amelikan (Amerikan) bezi ithal edilmeye balanmı ve XIX. yüzyılın ikinci yarısında ticaret hacmi hızla artı kaydetmitir 29. Bu balamda Amerikan bezi Osmanlı giyim malzemeleri arasında yerini almıtır. Balıkesir de de Amerikan bezi talep görmü olmalı ki Halil in dükkanında 25 topa yakın bez vardır. Bu bezin bire dört, bire be, bire altı ve bire sekiz gibi çeitleri vardır. Amerikan bezinin bir topu 40 ila 50 kuru arasında deimektedir. Bu tarihten kısa bir süre sonra Amerikan bezine olan talep devam etmi ve hatta kolalı Amerikan bezi adı verilen bir baka çeidi daha piyasada satılmaya balanmıtır 30. Pamuklu kumalarla birlikte yünlü kumalar da Balıkesir de talep görmektedir. Bunlar arasında ilk sırada çuka ya da çuha gelmektedir. Çuka, yünden sıkı olarak dokunmu, dayanıklı ve havlı bir kumatır. Özellikle erkek giyiminin en çok tercih edilen kumalarından biri olan çukanın kırmızısı makbuldür 31. XVIII. 27 Halil nalcık, Osmanlı Pamuklu Pazarı, Hindistan ve ngiltere, Osmanlı mparatorluu Toplum ve Ekonomi, Eren Yayınevi, stanbul 1993, s Reat Ekrem Koçu, Türk Giyim, Kuam..., s Konuyla ilgili bkz. Halil nalcık, Osmanlı Pamuklu Pazarı..., s Bkz. BS, No: 775/53b-2, Recep 1303 (Nisan-Mayıs 1886). 31 Mine Esiner Özen, Türkçe de Kuma Adları, s. 309; Özellikle don veya alvar yapımında kullanılır. Erkek giyiminde kullanılan çuka kırmızı yanında deve tüyü renginde de olabilmektedir. Askerler, denizciler, derviler ve gelir düzeyi daha düük olan kiilerin giydikleri alvar mavi veya beyaz renkte çukadan yapılmaktadır. M.

10 236 XIX. Yüzyılda Balıkesir de Giyim-Kuam Zevki yüzyılda Balıkesir de çukanın kullanıldıı giysiler; ferace, don, yelek, mintan, zıbın, dolama, alvar ve terputur 32. XIX. yüzyılda ise yünlü pamuklu karıımı olması muhtemel bir kuma olarak çuka beledi görülmektedir 33. Çuka kumalar, isimlendirilirken renkleri ile imal edildikleri bölge ön plana çıkmaktadır. Çukanın; çividi, kuruni, mavi, siyah, sarı ve çala rengi gibi renkleri bulunmaktadır 34. Halil in terekesinde sakson çuka adıyla baka bir çuka çeidi daha bulunmaktadır. Sakson çukanın terekedeki yekunu 87 arın 35 yani 5916 metredir. Bu kumaın bir arınının fiyatı ise kuru arasında deimektedir. Yünlü kumalardan bir dieri olan aba, kalın bir yünlü kuma olup alvar, potur, cebken, salta, yelek, cübbe, yamurluk, mest ve terlik yapımında kullanılmaktadır 36. Aba imalinde Balıkesir ayrı bir yere sahiptir. XIX. yüzyılın sonları ve XX. yüzyılın balarında Balıkesir de koyun yününden dokunan lacivert, mavi, beyaz ve kır renklerinde abalar yaygındır 37. Bu dönemde Balıkesir de 20 bin arın iplii elde bükülen yerli aba ve küçük aba ile yine yünden kısa don, ayak, çorap imal edilmektedir 38 Hatta 1850 lerde Balıkesir de ordu için üniforma üreten bir aba fabrikası kurulduu ve Haremeyn airetinin iplikleri bükerek fabrikaya teslim ettiinde ücret aldıkları ve vergiden muaf tutuldukları belirtilmektedir 39. Ayrıca aba üretiminde Cebel Tur ve Mardin deki dokumacılar da ihtisas sahibi idiler. Buralarda üretilen abanın yarısı yerel olarak tüketiliyor, kalan dier yarısı Diyarbakır ın kuzey taraflarına gönderiliyordu 40. Bindallı tereke defterinde dier kumaların yanında hatırı sayılır oranda bulunmaktadır. Bugün Balıkesir de özellikle kına gecelerinde kadınların giydikleri giysinin adı olarak varlıını devam ettiren bindallı, ipekli kadife kumaın üzeri kılabdan ve sırma ile iri yapraklı D Ohsson, XVIII. Yüzyıl Türkiyesinde Örf ve Adetler, Çev: Zerhan Yüksel, Tercüman 1001 Temel Eser, s Aynur Ünlüyol, XVIII. Yüzyılda Balıkesir de Kullanılan Giyim Malzemeleri, I. Balıkesir Kültür Aratırmaları Sempozyumu Bildirileri, Balıkesir 1999, s Halil in terekesinde 5 top çuka beledi yer almakta olup toplam deeri 80 kurutur. Bkz. BS, No: 761/ 105a. 34 BS, No: 775/53b-2, Receb 1303 (Nisan-Mayıs 1886). 35 Arın bir uzunluk ölçüsü birimidir. Uzunluu parmak ucundan dirsee kadar olan kol boyunu ifade etmektedir. Çarı ve mimar arını olmak üzere iki çeidi vardır. Çarı arını kuma ölçmek için kullanılırdı ki, uzunluu 68 cm idi. pekli kumalar gibi pahalı kumalarda fiyat çok göze görünmesin diye endaze denilen 60 cm ye eit bir uzunluk ölçüsü biriminin kullanılması tercih edilirdi. Mithat Sertolu, Osmanlı Tarih Lûgatı, stanbul 1986, s Reat Ekrem Koçu, Türk Giyim, Kuam..., s Hüdavendigâr Vilayeti Salnamesi, 1290, s Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, 1324, s Halil nalcık-donald Ouataert (Ed.), Osmanlı mparatorluu nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, c. II, s Donald Ouataert, Sanayi Devrimi Çaında..., s. 122.

11 Zübeyde GÜNE- YACI- Serdar GENÇ 237 ve dallı motiflerle ilenmi olan bir kumatır. Al, mavi, mor ve yeilli çeitleri vardır 41. Bindallıyı özellikle gelir düzeyi yüksek olanlar tercih ederlerdi. li olması hasebiyle düün kıyafetinin yapımında kullanılırdı 42. Halil in terekesinde kaydedilmi olan kumalardan yola çıkarak XIX. yüzyılın sonlarında Balıkesir de tercih edilen kumalara baktıımızda bunların büyük bir kısmının pamuklu kumalar olduu anlaılmaktadır. Özellikle basma ve Amerikan bezi önemli bir potansiyele sahiptir. Tespit ettiimiz önemli hususlardan birisi de terekede ipekli kumaların çok az bulunmasıdır. Buradan pamuklu kumaların daha ucuz ve kullanılı olmaları hasebiyle genellikle alt gelir düzeyindeki kiiler ve kırsal kesim tarafından tercih edildii sonucuna ulaılabilir. Bu açıdan baktıımızda halkın kuma tercihinin, Balıkesir in statik de olsa ekonomik durumu hakkında bir açılım getirmeye yardımcı olacaı aikardır. Çünkü kiilerin tercih ettikleri kumalar aslında onların ekonomik durumlarını yansıtmada bir araç olarak karımıza çıkmaktadır. XIX. yüzyılın sonlarında Balıkesir deki giysileri incelediimizde, en fazla çeide sahip giysinin libade olduu görülmektedir. Dikili, pamuklu kısa hırka olan bu giysi XIX. yüzyılın modasını yansıtan bir kadın hırkasıdır. Hırka kısa dik yakalı, kolları bol ve etei bel hizasında kısadır. Kol yenleri bilein üç dört parmak üstünde kalan hırkanın yakası ön tarafın iki boyu, etei ve kol aızları harç ile süslenmektedir. Dümesiz olduu için önü daima açık durmak zorundadır 43. Balıkesir de libadenin; zenne libadesi, alâ zenne libadesi, ufak libade, hacı libadesi, zeybekü libadesi ve Bursa libadesi gibi çeitleri vardır. Bu dönemde Balıkesir de bir ala zenne libadesinin fiyatı ortalama 50 kurutur 44. Öte yandan Bursa libadesinin fiyatı 117 kuru civarındadır. ki libade arasındaki bu fiyat farklılıı Bursa libadesinin kalitesinde aramak gerekir lı yıllarda Balıkesir de giyim kültüründe bir dier giysi cebkâne ya da cebkendir. Cebken, gömlek üstüne giyilip yakası düz kesim, önü düz veya çapraz, etei kısa ve bele kadar inerdi. Kolları uzun, el üstüne kadar düerdi 45. zmir cebkâne, Bursa cebkâne, alâ cebkâne ve kolu açık cebkâne Balıkesir de giyilen cebkâne çeitleri arasında yer almaktadır. Kısa ve kolsuz, ön tarafı çapraz birleen câmedan Balıkesir de kullanılan bir baka giyim eyasıdır. Genellikle ayak 41 Mine Esiner Özen, Türkçe de Kuma Adları, s Nancy Micklewright, Late- Nineteenth- Century Ottoman Wedding..., s Reat Ekrem Koçu, Türk Giyim, Kuam..., s Halil in terekesinde 6 adet alâ zenne libadesinin fiyatı 300 kuru olarak kaydedilmitir. 45 Reat Ekrem Koçu, Türk Giyim, Kuam..., s. 51.

12 238 XIX. Yüzyılda Balıkesir de Giyim-Kuam Zevki takımı, avam esnaf tarafından gömleklerin üzerine giyilmekte idi. En makbul olanı sırmalı kadife camedanlardı. Çukadan da yapılanı da var idi. Sade veya sırma ilemeli al ve mor câmedanlar en çok tercih edilirdi 46. Balıkesir in önde tüccarlarından olan Hacı Halil in terekesinde sadece 3 tane câmedan vardı. Bunlardan ikisinin kıymeti 60 kuru, yani tanesi 30 kurutur. Dieri ise makbul kabul esilen kadifeden yapılmı olmalı ki, deeri 40 kurutu. Entari 47, bir tür kadın ve erkek giysisidir. Pamuklu ve keten kumalardan dikilmekte olup mevsimine göre kumaı deimitir 48. Muhtemelen kıın yünlü kumalardan dikilmi olmalıdır. Çünkü Hacı Halil in terekesinde yünlü kuma olan çukadan dikilmi entari yer almaktadır. Kuma uzun entari adıyla kaydedileni 18 adettir. eytan 49 uzun entari adıyla kaydedileni ise 13 adettir. Çuka entarinin bir adedi 50 kurutur. Kuma uzun entari dierlerine göre çok pahalı olup tanesi 100 kurutur. Halbuki eytan uzun entarinin tanesi 30 kurutur. Balıkesir e balı Edremit tereke kayıtlarına göre XVIII. yüzyılda bogasi entari, alaca entari adıyla iki deiik çeit entari vardır 50. Yine aynı yüzyılda Balıkesir merkezinde ise entarinin daha da çeitlendiini görmekteyiz. Bunlar; sandal entari, alaca sandal entari, Hatai entaridir 51. Entari II. Mahmud un kıyafet devrimine kadar, erkekler tarafından sokak kıyafeti olarak da kullanılmıtır. Bunların yanında aksesuarlar da terekede önemli bir yer tutmaktadır. Aksesuarlar arasında ilk sırada kuaklar yer almaktadır. Hem erkek hem de kadınlar tarafından kullanılan kuak, beli sıkı tutmak için sarılan uzun ve dar kumalardır. Erkek kuakları iki çeit olup ilki beli sıkmak için, içdonu ve iç gömlei üstüne ve esvap altına sarılırdı. Bu iç kuaklar, pamuk veya yünden olabilmekte idi. Dieri ise üstlük kuak olup alvar, çakır, potur ve mintanın üstüne balanırdı 52. XVIII. yüzyıl Balıkesir inde kuakların oldukça kıymetli ve süslü oldukları belirtilmektedir. Bu dönemde kadınlara ait ilemeli kuaklar arasında; sim kuak, ön sırmalı kuak, incili kuak ve pirinç kuak yer alırken erkek kuakları daha sadedir. Bunlar ise tiftik kuak, aba kuak, mor kuak, kırmızı ve 46 Reat Ekrem Koçu, Türk Giyim, Kuam..., s Entari, Antari, entari, anteri, enteri, eklinde yazılabilmektedir.. Andreas Tietze, Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, c. I, Simurg Yayını, stanbul s. 182; Kelime Türkçe asıllıdır. Reat Ekrem Koçu, Türk Giyim, Kuam..., s Reat Ekrem Koçu, Türk Giyim, Kuam..., s eytan bezi Diyarbakır da ngiliz pamuk ipliinden dokunan beze verilen isimdir. Elle erilmi iplikle dokunana sadece bez deniliyordu lerde Diyarbakırlı dokumacılar top eytan bezi üretmilerdir. Donald Ouataert, Sanayi Devrimi Çaında..., s Bkz.: Edremit er iye Sicili, No: 1230, ( ). 51 BS, No: 715/12a-4, 40b-1, 62a Reat Ekrem Koçu, Türk Giyim, Kuam..., s

13 Zübeyde GÜNE- YACI- Serdar GENÇ 239 sarı kuak olarak kaydedilmektedir 53. XIX. yüzyıla gelindiinde kuaın kırmızı kuak, kebir Manisa kuaı, ufak Manisa kuaı, Hama kuaı gibi çeitlerinin olduu anlaılmaktadır. En pahalı kuak 100 luk fiyatla Manisa kebir kuaıdır. Hama kuaının fiyatı 85 kuru olup, en ucuz kuak Manisa ufak kuaktır. Balıkesir de Hacı Halil in tereke kaydına göre bir deerlendirme yapacak olursak kuak çeidinde önceki yüzyıllara göre azalma vardır 54. Bundan baka yünden dokunmu, ince elbiselik kuma ile omuza ve baa örtülen büyükçe ipek ve yün kuma olan alın Balıkesir halkı tarafından tercih edildii görülmektedir. Bu dönemde Balıkesir de; ala zenne alı, zenne alı, am alı, yün al ve iki yüzlü basma al gibi çeitleri vardır. Aslında basma alın imal edilmesi, önceleri yünden ve ipekten dokunan alların yerini daha ekonomik olan basma alın aldıını söylemek yanlı olmayacaktır. Tereke defterinde yer alan erkeklerin giydikleri balıklar fes ve sarıktır. Hacı Halil in 1873 tarihinde öldüünde Osmanlı Devleti nde II. Mahmud çoktan kıyafet devrimini yapmı ve fes giyilmesini zorunlu kılmıtır 55. Bu nedenle tereke kaydında 15 adet mukavva fes ve 10 adet yabaı fes ten bahsedilmektedir 56. Buna ramen sarık hemen hiçbir zaman önemini kayıp etmemitir. Fese göre daha fazla çeide sahiptir. Sarık, Türkçe sarmak kökünden gelir ve kavuk, fes, serpu gibi balıkların üzerine sarılan dülbende verilen isimdir. Sarıklar sarılı ekillerine göre deiik isimler altında adlandırılmaktadırlar. Beyaz Buldan sarıı, Buldan sarıı ve yeil sarık gibi çeitleri mevcuttur. Balık olarak ele alabileceimiz bir dieri ise üsküf adıyla terekede kayıtlıdır. Reat Ekrem Koçu, üsküf adı altında deiik tanımlamalar olduuna dikkat çekmektedir. Bunlar arasında en kabul edilebilir olanının sırma ilemeli Yeniçeri börkü olduunu ifade etmektedir. Ayrıca, üsküfünün tepesi devrik, ucu püsküllü takke olarak tanımlanan çeitleri de vardır 57. Tanımları ne kadar farklı olursa olsun üsküf, bir balık çeididir. Balıkesir de beyaz üsküf, üsküf ve ibli (ibeklü) üsküf olarak çeitlerinin olduu anlaılmaktadır Aynur Ünlüyol, XVIII. Yüzyılda Balıkesir de..., s Said Öztürk stanbul tereke defterleri üzerine yaptıı çalımasında örnek olarak seçtii kiileri tereke kayıtlarının ta listesini vermitir. Bu listede serasker, muhattem, altun, diba ve dülbend kuak yer almaktadır. Said Öztürk, Askeri Kassama Ait Onyedinci Asır stanbul Tereke Defterleri, s Donald Quataert, Clothing Laws,..., s Hacı Halil in tereke defterindeki 15 adet mukavva fesin deeri 140 kuru olarak hesaplanmıtır. Buradan da bir fesin yaklaık 9 kuru olduu anlaılmaktadır. Bkz. BS, No: 761/105-a. 57 Reat Ekrem Koçu, Türk Giyim, Kuam..., s XVII. yüzyılda sim üsküf de vardır. Said Öztürk, Askeri Kassama Ait Onyedinci Asır stanbul Tereke Defterleri, s. 284.

14 240 XIX. Yüzyılda Balıkesir de Giyim-Kuam Zevki Hacı Halil in terekesine göre Balıkesirli kadınlar baörtüsü olarak yazma kullanmakta idiler. Yazma, yemenin çiçekli motiflerle süslenmi olanına verilen isimdir. En ünlü yazma yemeniler stanbul da Kandilli de yapılırdı ki, Kandilli Yemenisi adıyla maruftu. Balıkesir de Kandilli Yemenisi kullanılmamaktadır. Çünkü tereke kaydında bu isimle bir Yemeniye yani yazmaya rastlamadık. Balıkesirli kadınların kullandıkları yazmalar kebir yerli yazma ( 13 adet, 90 kuru), yerli basma yazma (12, 60), yedi kart (?) yazma (150, 260), dokuz kart (?) yazma (44, 120 ) çeitleri olarak terekede verilmilerdir. En pahalı yazma 6.9 kuru ile kebir yerli yazma olup onu 5 kuru ile yerli basma yazma izlemektedir. Tereke içerisinde yekunu en fazla ve fiyatı en ucuz olan yazma çeidi yedi kart(?) yazmadır. Fiyatının düük olması tercih nedeni olarak karımıza çıkmaktadır. Onu dokuz kart(?) yazma izlemektedir ki fiyatı 2.7 kurutur. Yazmadan baka terekede 128 adet zmir çenberi vardır. Fiyatı ise dokuz kart(?) yazma gibi 2.7 kuru olarak kayd edilmitir 59. Kıyafetlerin vazgeçilmez unsuru olan düme de terekede yer almaktadır. Aralarında az fark olmakla birlikte iki çeit düme vardır. Birisinin sayısı 600 adet olup toplamı 18 kuru, dieri aynı sayıda olmasına ramen toplam kıymeti 15 kurutur. Tüccarlar ve Borçlular Bir tüccar olarak Halil, kendisinden kuma alan kiilere pein olarak alıveri yaptıı gibi bunları muhtemelen hasat zamanında ödenmek üzere veresiye olarak satmı olmalıdır. Çünkü Halil in tereke defterinde yer alan kaydında borçluların listesinin uzayıp gittii görülmektedir. Eyalardan ve kumalardan daha fazlasını borçluların listesi oluturmaktadır. Hacı Halil in kuma tüccarı olması, dolayısıyla onun toplumun her tabakası ile zorunlu bir iliki aını beraberinde getirmitir. Nitekim, Balıkesir deki üst düzey kiilerden, çarıdaki esnafa, köydeki çiftçiden, evlerdeki hizmetçilere ve hatta çobanlık yapmakta olan kiilere kadar uzanan farklı sosyoekonomik tonlar ile iliki aı bulunmaktadır. Öncelikli olarak bu alıveri ilikilerinde Balıkesir de ikamet eden ve Halil in dükkanından sürekli bir alıveri ilikisi olanlar ile köylerden gelip Halil den kuma satın almı olan ve borçlanan kiiler vardır. Borçlular arasında yer alan ve Balıkesir in çevresindeki köylerde yaayan kiiler muhtemelen haftanın belirli günlerinde kazada 59 Boyun ve alna balanan yemenidir. Özellikle erkeler ve esnaf arasında yaygın olarak kullanılmıtır. Boyuna ter için bir düümle balanırdı. Kayıkçı, ırgat, fırın uaı, hallac gibi esnaf grubuna ait kimseler terlediklerinde çenberi çıkarırlar yüzlerinin ve göüslerinin terini silerler ve tekrar geri boyunlarına balarlardı. Reat Ekrem Koçu, Türk Giyim, Kuam..., s. 70.

15 Zübeyde GÜNE- YACI- Serdar GENÇ 241 kurulan pazara geldiklerinde veya düün ve bayram öncesinde alıverilerini yapmaktadırlar. Alınan kumalar ve dier giyim eyalarının borç olarak kaydedilmesi ödemenin hasattan sonra olacaını göstermektedir. Halil e borçlanmı olan kiilerin ikamet ettii köyler genellikle Balıkesir e yakın mesafede olan köyler olmakla birlikte uzak köylerden gelen kiilere de rastlanılmaktadır. Bu köyler; Gök, Ömer, Eftelle, Yakup, Afar, Üçpınar, Ta, Bey, Kınık, Soan, rvana, Karaman, Kiraz, Filka (?), Çandır köyleri ile Kırkaaç ve vrindi kazalarıdır. Bunun yanında Balıkesir e oldukça uzak Balya taraflarındaki bir mezrada ikamet eden bir kiinin de Halil e borçlu olduu görülmektedir. ehirde, kuma ticareti dolayısıyla Halil in yakın alıveri ilikisinde olduu esnaflar vardır. Bunların baında terziler gelmektedir. Terzilerin Hacı Halil den ihtiyaçları olan kumaları almak suretiyle borçlanmı olabileceinin söylemek zor olmasa gerektir. Ayrıca bu terzilerin büyük çounluunun Gayr-i Müslim olması da dikkat çekicidir. Terzilerin yanında kazadaki yorgancılar da Halil ile alıveri yapmaktadırlar. Bunlardan baka çarıdaki ekmekçi, simitçi, boyacı, debba, açı gibi dier esnafların da Halil'e borçları vardır. Ayrıca sosyal statüsünü belirleyemediimiz bazı kadınların isimleri de Hacı Halil in borçlular listesinde yer almaktadır. Dier Mülkleri ve Serveti Halil in toplam serveti kurua balidir. Bu servetten terekenin kaydı sırasında ödenen vergiler ile cenaze masrafları düüldüünde hissedarlara paylatırılacak mebla kurutur. Halil in bu servetinin kuruunu sahip olduu mülkler meydana getirmektedir. Bu mülklerin daılımını incelediimizde, en bata Karaolan mahallesinde mütemilatı ile birlikte deeri 10 bin kuruu bulan ev gelmektedir. Halil, kuma ticaretinden kazanmı olduu paranın büyük bir kısmını anlaılan o ki gayri menkule yatırım yaparak deerlendirmitir. Sahip olduu dükkanların büyük bir kısmı Karaolan mahallesinde olup bakkal dükkanı, berber dükkanı ve terzi dükkanı olarak kullanılmaktadır. Bu dükkanlardan bazıları icara verilerek iletilmektedir. Ayrıca Halil in Balıkesir çarısında bir dükkanda yarım hissesi ve Paa Camii civarındaki Bezzaz Handaki altı dükkanda hissesi vardır. Halil in sahip olduu dükkanları düündüümüzde karımıza yatırımını son derece karlı yönlerde kullanan bir tüccar profili çıkmaktadır. Deeri çok fazla olmamakla birlikte Halil in bahçesi ve baı da bulunmaktadır. Bir kıta olan bahçesinde dut aaçları ile bir kuyu yer almaktadır. Muhtemelen ailesinin ihtiyaçlarını temin amaçlı bir

16 242 XIX. Yüzyılda Balıkesir de Giyim-Kuam Zevki dönümden az miktardaki baları ise Kaya Bey mahallesi civarında Fazlı Kuyusu mevkiindedir 60. Tüm mülkleri arasında baların oranı % 17 civarındadır. Halil in dükkanlarında ve evindeki eyaların deeri hariç sahip olduu mülklerin toplam kıymeti kurua ulamaktadır. Terekenin kurutan ibaret olduunu göz önünde bulundurduumuzda Halil in servetinin yaklaık 1/3 nü bu mülkler meydana getirmektedir. Çounlukla kuma ticareti yapan Hacı Halil kardei ile ortak çalımaktadır. Çünkü terekede yer alan kumaların toplam meblaın yarısı adı yazılmayan kardeine verilmitir. Kumaların kıymeti kuru olup kuruu borç olarak kaydedilmi ve toplam mebladan düülmütür. Geriye kalan kuruun kuruu kardeini hissesidir. Görünen o ki, Hacı Halil, tek baına çalımıyordu. Mülkleri üzerinde olmasa bile ticaretini yaptıı kumaları üzerinde kardei yarı yarıya söz sahibi idi. Kardei, hissesine düen miktarın bedelini mi aldı, yoksa Hacı Halil in oulları, yani yeenleri ile ticarete devam mı etti bilemiyoruz. Tereke kayıtları duraan sonuçlar verdiinden sonraki gelimeler için tespit yapmak bizim için imkansızdır. Ancak o günün dünyasını tahayyül etmek imkansız deildir. Ancak tereke kaydı tek tek hesaplandıında toplamda verilen rakamlar arasında uyumazlık olduu görülmektedir. Mesela borçların miktarı kuru deil kurutur. Kardein payı düülüp toplam mebla tespit edilmeye çalııldıında ise kuru yerine kurua ulaılmaktadır. Hatta terekenin en sonunda alacak verecek çıktıktan sonra verilen toplam mebla olan kurutan kuru eksik çıkmaktadır. Bunun nedenini açıklamak ise mümkün görünmemektedir. Sonuç Hacı Halil, tereke kaydına göre sadece Balıkesir merkezini deil ayı zamanda çevre köy ve kasabalarında alıveri yaptıı önemli bir tüccar ve esnaftır. Toplumun her kesimiyle ticari balantıları vardır. lerini kardei ile birlikte yürütmektedir. Bu balamda kardei de olsa bir ortaı vardır. Ancak ortaklık ilikisinin boyutunu tereke kaydından tespit etmek imkansızdır. Onun tereke kaydındaki kumalardan XIX. yüzyılda orta ölçekli bir Osmanlı ehrinin giyim kuam ihtiyaçlarını, tercihleri ve zevkleri ortaya koyulabilir. Buna göre Balıkesir halkı lüks kumaları ya talep etmemekte ya da çok az tercih etmektedir. Bu durum ehrin ekonomik yapısının oraya konulmasında da önemlidir. XVIII. yüzyıla göre Balıkesir de giyim- 60 Kaya Bey mahallesi civarında yarım dönüm baın kıymeti 1200 kuru, Fazlı Kuyusu civarındaki bir kıta baın kıymeti 700 kuru olarak kaydedilmitir.

17 Zübeyde GÜNE- YACI- Serdar GENÇ 243 kuamda sadelik ön plandadır. Kadife, kemha, canfes, çatma, hatai gibi deerli kumalar terekede bulunmamaktadır. Sadece bindallı vardır. Halbuki Hacı Halil den 13 yıl sonra ölen yine Balıkesirli bir baka kuma tüccarı olan Agop un terekesinde daha lüks kumalar yer almaktadır. pekli kadife (334 zira ), Kutni (1 top), canfes 20 zira ), bu türden kumalardır. Agop öldüünde kaç yaındaydı bilmiyoruz. Eer Agop 70 yaında öldüyse Hacı Halil le aynı dönemde yaamıtır. O zaman Hacı Halil orta ve alt tabakaya hitap eden bir tüccar, Agop un ise daha üst tabakaya hitap eden bir tüccar olduu varsayımını ileri sürmek mümkün görünmektedir. Hacı Halil öldüünde Osmanlı pazarını yurt dıından gelen kumalar istila etmemi gibi görünüyor. Gerçi yüzyılın baından itibaren ngiliz iplii elde erilen ipliklere göre büyük oranda kullanılıyorsa da kuma hala ülke içerisinde imal edilmektedir. Ancak sakson çuka adından da anlaılacaı gibi dıardan gelmi ya da adı farklı olmakla birlikte ülke içinde de üretiliyor olabilir. Yine bu anlamda da Agop un terekesinde büyük bir farklılık vardır. Mesela Amerikan bezi, ngiliz dokuması gibi yurt dıından ithal edilen ürünler 1886 da bir hayli artmıtır. Yine çorap Agop un terekesinde yer alan, fakat Hacı Halil in terekesinde yer almayan bir baka emtiadır. Yerli olmasına ve geni bir kullanım alanına sahip olmasına ramen petamal Agop un terekesinde yer almaktadır. Bütün bunlar bize, stanbul, Bursa ve zmir gibi büyük ehirlere oranla Balıkesir de yaayan insanların lüks emtiaları çok fazla tercih etmediklerini göstermektedir. Fakat Dünyada meydana gelen deiim kaçınılmaz bir ekilde Osmanlı toplumunu etkilemekte, yava yava ülkenin her yerine sirayet etmektedir. Bu durum deiimin kaçınılmaz sonucudur aynı zamanda. Bunu Balıkesir i ele aldıımız gibi Osmanlı Devleti nin dier bölge ve ehirlerini ele alan çalımalar yapıldıında açıkça göreceimiz malumdur.

18 244 XIX. Yüzyılda Balıkesir de Giyim-Kuam Zevki KAYNAKÇA Ariv Kaynakları: Ankara Milli Kütüphane Balıkesir er iye Sicilleri (BS) inr. 693, 715, 729, 761, 775. Edremit er iye Sicili (ES) Nr: 1230 nceleme ve Aratırmalar BARKAN, ÖMER LÜTF, Edirne Askeri Kassamına Ait Tereke Defterleri ( ), Belgeler, III/5-6, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1966, s DAVS, FANNY. Osmanlı Hanımı, Çev.: Bahar Tırnakçı, Yapı Kredi Yayını, stanbul 2006, D OHSSON, M. XVIII. Yüzyıl Türkiyesinde Örf ve Adetler, Çev: Zerhan Yüksel, Tercüman 1001 Temel Eser. ELDEM, EDHEM,- GOFFMAN, DANEL - MASTERS, BRUCE, Dou le Batı Arasında Osmanlı Kenti Halep, zmir ve stanbul, Çev: Sermet Yalçın, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, stanbul, ERGENE, BOAÇ, Cost of Court Usage in Seventeenth and Eighteenth- Century Ottoman Anatolia: Court Fees As Recorded in Estate Inventories, JESHO, vol: 45, No: 1, Leiden, 2002, s EXERTZOGLOU, HARS, The Cultural Uses of Consumption: Negotiating Class, Gender, and Nation in the Ottoman Urban Centers During the 19 th Century, International Journal of Middle East Studies, vol: 35, Nr: 1, Cambridge University Press, Cambridge, (February 2003), FAROQH, SURAYA- NEUMANN, CHRSTOPH K. (Ed.), Ottoman Costumes From Textile to dentity, Eren Yayınevi, stanbul FAROQH, SURAYA, Anayol Kavaında Bursa: ran pei, Avrupa Rekabeti ve Yerel Ekonomi ( ), Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaamak, Yapı Kredi Yayını, stanbul 2003, s FEKETE, L., XVI. yüzyılda Taralı Bir Türk Efendisinin Evi, Belleten, 29/ , Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1965, s

19 Zübeyde GÜNE- YACI- Serdar GENÇ 245 GOFFMAN, DANEL, zmir ve Levanten Dünya ( ), Çev: Aye Anadol, Neyyir Kalaycıolu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, stanbul, 1995 GÜRTUNA, SEVG, Osmanlı Kadınının Giyim Kuamı, Osmanlı, c. IX, Yeni Türkiye, Ankara 1999, s NALCIK, HALL, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle lgili Balgeler: Bursa Kadı Sicillerinden Seçmeler III: Köy Sicil Terekeleri, Belgeler, XV/19, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1993, s , Bursa: XV. Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar, Osmanlı mparatorluu Toplum ve Ekonomi,, Eren Yayınevi, stanbul 1993, s , Osmanlı Pamuklu Pazarı, Hindistan ve ngiltere, Osmanlı mparatorluu Toplum ve Ekonomi, Eren Yayınevi, stanbul 1993, s , Osmanlı mparatorluu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi , c. I, Eren Yayınevi, stanbul NALCIK, HALL OUATAERT, DONALD. (Ed.), Osmanlı mparatorluu nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, c. II, Eren Yayınevi, stanbul KARABABA, EMNEGÜL, Origins of A Consumer Culture In An Early Modern Context: Ottoman Bursa, Bilkent Üniversitesi Yayınlanmamı Doktora Tezi, Ankara KESER, ULV, 19. YY Selanik Sosyal Hayat, Giyim Kuam Tarzı ve Kadınlar, Toplumsal Tarih, Tarih Vakfı, (Aralık 2006), stanbul, s KOÇU, REAT EKREM, Türk Giyim, Kuam ve Süslenme Sözlüü, KÜTÜKOLU, MÜBAHAT, Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, Enderun Kitapevi, stanbul MANTRAN, ROBERT, 17. Yüzyılın kinci Yarısında stanbul, c. I, Türk Tarih Kurumu, Ankara, MCKLEWRGHT, NANCY, Late- Nineteenth- Century Ottoman Wedding as Indicators of Social Change, Muqarnas, vol: 6, Bril Academic, (1989), s OUATAERT, DONALD, Sanayi Devrimi Çaında Osmanlı malat Sektörü, letiim Yayını, stanbul QUATAERT, DONALD, Clothing Laws, State, and Society in the Ottoman Empire, , International Journal of Middle east Studies, vol: 29, Nr: 3,

20 246 XIX. Yüzyılda Balıkesir de Giyim-Kuam Zevki Cambridge University Press, Cambridge, (August 1997), s ÖZEN, MNE ESNER, Türkçe de Kuma Adları, ÜEF Tarih Dergisi, stanbul , s ÖZTÜRK, SAD, Askeri Kassama Ait Onyedinci Asır stanbul Tereke Defterleri, OSAV, stanbul PAKALIN, M. ZEK, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüü, c. I, Milli Eitim Bakanlıı Yayını, stanbul SERTOLU, MTHAT, Osmanlı Tarih Lûgatı, Enderun Kitapevi. stanbul SEVN, NUREDDN, Onüç Asırlık Türk Kıyâfet Târihine Bir Bakı, Kültür Bakanlıı, Ankara 1990, SEVÜKTEKN, MELEK, Apak-Filiz Onat Gündüz-Fatma Öztürk Eray, Osmanlı Dönemi Kadın Giyimleri, Ankara 1997 TETZE, ANDREAS, Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, c. I, Simurg Yayını, stanbul TU, MUHTTN, Kayseri Tereke Defterleri Üzerine Bir Aratırma ( ), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, s. 4, Selçuk Üniversitesi, Konya 1998, s ÜNLÜYOL, AYNUR, eri ye Sicillerine Göre XVIII. Asrın lk Yarısında Balıkesir ( ), Uluda Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamı Doktora Tezi, Bursa XVIII. Yüzyılda Balıkesir de Kullanılan Giyim Malzemeleri, I. Balıkesir Kültür Aratırmaları Sempozyumu Bildirileri, Balıkesir 1999, s YEDYILDIZ, M. ASIM, er'iye Sicillerine Göre XVI. Yüzyıl kinci Yarısında Bursa Esnafı ve Ekonomik Hayat, Arasta Yayını, Bursa YILMAZ, SERAP, XVIII. Yüzyılda Osmanlı mparatorluu nda pekli Dokuma Endüstrisine Genel Bir Bakı ve Fransa ile pekli Kuma Ticareti, X. Türk Tarih Kongresi (Bildiriler), c. IV, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1993, s Salnameler: Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Bursa, Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, Bursa, 1324.