Girifl Bilimin, ça lar boyunca uzun ve zorlu geliflim sürecinde geçirdi i aflamalar befl k s mda incelenebilir;

Transkript

1 Halis YERL KAYA 1 Rahflan ÖZEN 2 Orta Ça da Bilim Göçü Özet Tarih ça lar, geçmiflten bugüne uygarl klar aras etkileflimin farkl örneklerine sahne olmufltur. lk uygarl klardan itibaren yaflanmaya bafllayan bilim göçünün kimi etkileri bugüne kadar ulaflabilmifltir. Araflt rmada, Orta Ça da uygarl klar aras bilim göçünün nedenleri incelenmifltir. Anahtar Sözcükler: Bilim, Bilim Göçü, Orta Ça Summary It is possible to see different samples of interaction between civilizations from past to present in historic ages. Some effects of science migration which was started since the first civilizations have reached to the present. In this research, causes of science migration between civilizations in Middle Age were investigated. Key Words: Science, Science Migration, Middle Age Girifl Bilimin, ça lar boyunca uzun ve zorlu geliflim sürecinde geçirdi i aflamalar befl k s mda incelenebilir; (6, 22) 1) Eski Mezopotamya, M s r, Hint ve Çin Uygarl klar na rastlayan ampirik (görgüsel) bilgi toplama aflamas 2) Eski Yunan ve Roma Uygarl klar n n do ay anlamaya yönelik ak lc sistemlerinin ortaya ç kt aflama 3) Ortaça Yunan felsefesi ile Katolik ve feodal Avrupa n n, dinsel dogmalar ba daflt rma çabas karfl s nda, slâm dünyas ndaki bilimsel çal flmalar n parlak baflar lar n kapsayan aflama 4) Rönesans sonras geliflmelerin yer ald modern bilim aflamas 5) Reform ve Frans z Devrimi nden günümüze kadar gelen aflama. lk Ça da Bilim Göçü adl çal flmada (13) M s r, Mezopotamya, Çin, Hint, Yunan ve k smen Roma uygarl klar nda bilim göçünün nedenleri ve uygarl klar ne yönde etkiledi i ortaya konulmufltur. Bu çal flma, bilimin geliflim sürecinde geçirdi- i üçüncü aflamadan bafllayarak, Orta Ça da uygarl klar aras etkileflimin ve bilim göçünün hangi temelde gerçekleflti ine fl k tutmak, bilginlerin tarihte maruz kald klar bask lar nedeniyle nas l bir korunma mekanizmas gelifltirdi i ve bu çabalar n uygarl klar ne yönde etkiledi inin ortaya ç kmas amac yla yap lm flt r. 1 Doç. Dr., F rat Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Veteriner Hekimli i Tarihi ve Deontoloji Ana Bilim Dal, Elaz. 2 Yard. Doç. Dr., Erciyes Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Veteriner Hekimli i Tarihi ve Deontoloji Ana Bilim Dal, Kayseri. 45

2 Orta Ça H ristiyan Dünyas nda Bilim Ortado u da ortaya ç kan ve k sa süre içinde yerel dinler için büyük tehlike oluflturan H ristiyanl k, Roma mparatorlu unun birlik ve bütünlü ünü bozmufl (21); H ristiyanl n güçlenmesi ve imparatorlu un çökme sürecine girmesi ile yöneticiler, devleti kurtarmak için H ristiyanlarla anlaflmak zorunda kalm fllard r. H ristiyanl k, M.S. 313 y l nda Roma mparatorlu unun resmi dini olarak kabul edilmifl ve M.S. 326 da Bizans mparatorlu unun baflkenti olmufltur (17). Roma mparatorlu unun M.S. 395 y l nda ikiye ayr lmas ndan sonra Do u Roma için hükümet merkezi olarak Bizans seçilmifl ve daha sonra bu devlet Bizans mparatorlu u olarak an lm flt r. Bat Roma mparatorlu u ise bu ayr l fltan sonra M.Ö.476 y l nda çökmüfl ve tarih sahnesinden silinmifltir (7, 8). H ristiyanl k, Bizans ta resmen tan n r tan nmaz, akidelerin daha büyük bir kesinlikle tayin edilmesine ihtiyaç duyulmufl ve bu durum sonu gelmeyen çat flmalara yol açm flt r. sa n n do as na iliflkin bu tart flmalar zaman içinde daha da geliflerek, birbirine karfl t düflüncelerin do mas - na neden olmufltur. Bizans mparatoru Konstantin taraf ndan M.S. 325 de znik te toplanan 1 inci Konsülde Ariusçuluk reddedilmifl; 381 de stanbul da toplanan 2 nci Konsülle de mparatorluk topraklar n terk etmek zorunda b rak lm fllard r. Ariusçulu un ard ndan, Nastori küfrü, 431 y l nda Efes te toplanan 3 üncü Konsülde reddedilmifl ve 451 Kad köy Konsülünde hem Nastorianlar hem de Eutychianlar aforoz edilmifltir. Ariusçular, Bat ya do ru sürülmüfller; Eutychianlar Suriye ve M s r da toplanm fllar; Nastorianlar ise Do uya do ru göç ederek Asya k tas na yay lm fllard r (14, 17). Nastorianlarda baz lar Edessa da (bugünkü Urfa) yerleflmifller ve burada bulunan t p okulunu tekrar canland rm fllard r. Burada, çok say da felsefi ve bilimsel kaynak Süryaniceye aktar lm fl; bu kaynaklar n ise daha sonra Arapçaya çevrilmesiyle bilimsel yol olarak adland r lan, skenderiye den Ba dat a giden yol Urfa dan geçmifltir. Urfa Okulunun M.S. 489 da mparator Zenon taraf ndan kapat lmas ile buradaki bilginler, Nisibis e (Nusaybin) giderek yeni bir okul açm fllard r. Atina daki Akademi nin de, dine karfl direnme hareketlerinin merkezi oldu unun düflünülmesi nedeniyle mparator Justinian taraf ndan M.S. 529 da kapat lmas, Bat dünyas na en büyük darbeyi indirirken; burada görev yapan bilginlerin Süryanilerin himayesine girmesiyle, Yunan bilim ve kültürünün Asya içlerine kadar yay lmas için uygun zemin oluflmufltur. Yunan biliminin ve felsefesinin son fl olan Akademinin kapat lmas ile 4 üncü yüzy lda bafllayan gerileme, 6 nc yüzy lda durma noktas na gelmifltir (1, 4, 14, 17). Sarton (14) bu dönemleri karanl k ça n en karanl k devresi olarak tan mlamaktad r. Dönemin ran Kral I. Hüsrev, bütün bu bilginleri ran a kabul etmifl ve bu sayede ça n en büyük bilginlerini, dönemin bilim merkezi haline gelen Cundiflapur da kurulan yeni üniversiteye tafl m flt r. Bat da ve daha çok Bizans ta ihmale u rayan bilim, böylece Yak n Do u da kendine bir mesken bulmufltur (1, 14 ). Bu dönemde yap lan çevirilerle, Yunan uygarl n n, slâm dünyas nda yay lmas na yard mc olan bilginler, bilim meflalesini H ristiyan dünyas ndan, slâm dünyas na devredilmesine yard mc olmufllard r (21). Orta Ça slam Dünyas nda Bilim slâm dininin ortaya ç k fl yla bilim tarihinin en parlak dönemlerinden biri bafllam flt r (22). Bu s rada, Arap Yar madas nda geliflmifl bir bilimsel faaliyetle karfl lafl lmad halde, komflu ülkelerde Do u da Hindistan, Bat da skenderiye, Bizans ve Suriye de geliflmifl bir bilimsel faaliyet vard (21). slâmiyet in do uflu ve yay l fl Tekeli ye (20) göre, 7 nci yüzy l n en önemli olay kabul edilmektedir. Bu dönemde Müslümanlar n Arabistan yar madas d fl na ç kmalar ve Suriye, M s r ve ran ele geçirmeleri ile Antik kültürü en canl biçimde saklayan merkezlere sahip olmufllard r (14). slâm dünyas, ilk olarak Hint kültüründen et- 46

3 kilenip yararlanm flt r. Yap lan ilk çevirilerden biri, Kelile ve Dimne adl eserdir. Erken tarihli di er bir çeviri ise, Brahmagupta n n Siddhanta adl eseridir (5, 20 ). Çeviri faaliyetlerine en büyük katk lar 5 inci yüzy ldan bafllayarak özellikle 6 nc ve 7 nci yüzy llarda matematik ve t p konular ndaki Yunan kaynaklar n önce Süryaniceye sonra da Arapçaya çeviren Nastori papazlar yapm flt r (2, 14). Nastori papazlar n n hepsi, Yunanca, Süryanice, Arapça (Müslüman fethinden sonra), baz lar da bunlara ek olarak Farsça bilmekteydiler (14). slâm dünyas nda, bilimsel faaliyetlerin geliflmesinde, devrin devlet adamlar n n ve halifelerinin de önemli etkisi olmufltur. Halife Muaviye nin o lu Halid bn Yezid, M s r da bilim adamlar n Yunanca eserleri Arapçaya çevrilmesi için teflvik etmifltir (14). slâm dünyas nda, 7 nci yüzy l n ikinci yar s nda ve 8 inci yüzy l n birinci yar s nda bilimsel çal flmalar h z kazanm flt r. Nastoryan papaz Bahtiyaflu taraf ndan ilk t p çevirisi bu dönemde yap lm flt r (4, 12, 14). Bu dönemde gerçekleflen önemli olaylardan biri geleneksel Ebced Rakamlar yerine -s f r için bir rakam bulunup eklenmesi suretiyle- Hintlilerden ö renilen Hint Rakamlar n n kullan lmaya bafllanmas d r (5, 9). Gelifltirilen bu say sisteminin Avrupa ya geçmesinde El Harezmî nin cebir üzerine yazd önemli eser bafll ca rolü oynam flt r (5, 14). Mezopotamya biliminin, Ortaça slâm Dünyas bilimini hissedilir derece etkiledi i görülmektedir. Harezmî nin matematik bilgisi, büyük ölçüde Mezopotamya matemati inin devam n oluflturmufl, slam Dünyas nda yayg n olarak kullan lan ay y l na dayanan dini takvim, Mezopotamya takviminin devam olarak kabul edilmifltir (18). bn-i Sina n n Kanun olarak bilinen eseri slâm kültürünün en önemli kitaplar ndan biridir. slâm dünyas nda oldu u kadar Bat dünyas nda da genifl etki yapm flt r. Latinceye çevirisi uzun süre birçok Bat üniversitesinde ders kitab olarak okutulmufltur (5, 14). spanya n n fethi 710 da bafllam fl; ancak ba- ms z bir krall k kurulmas 756 da gerçekleflmifltir. Bilimsel etkinlik Cordoba, Toledo, Seville ve Granada kentlerinde yo unlaflm flt r. Dönemin halifelerinin teflvik ve destekleriyle bir medrese (akademi) ve bir kütüphane kurulmufltur. Arapça kitaplar n Latinceye çevrilmesiyle, bu kitaplarda toplanm fl bilgi ve düflüncelerin Avrupa y etkileme olana do mufltur. Onikinci yüzy ldan bafllayarak Avrupa da bilim ve felsefeye karfl ilginin uyanmas nda Arapçadan Latinceye yap lan çeviriler yan nda slâm bilginlerinin çal flmalar ve birçok Yunan klasi i önemli rol oynam flt r. spanya daki bilimsel etkinlikler sadece çevirilerle s n rl kalmam fl; slâm dünyas nda kimya bilimi ve hekimli in geliflmesi yönünde elde edilen de- erli bilgiler de spanya yoluyla Avrupa ya tafl nm flt r (9, 22). Müslümanlar taraf ndan Avrupa ya tafl nan bir di er teknik de kâ t yap m olmufltur. Çin den Müslümanlar taraf ndan getirilen, kâ t yapma tekni i, 1150 y l nda Müslüman spanya da iyice yerleflmifltir (11). Sicilya da 8 inci yüzy lda ele geçirilmifl ve zamanla politik yönden oldu u kadar, kültürel yönden de önemli bir merkez olmufltur. Normanlar n 1060 da fethiyle birlikte Müslümanlar n say s nda azalm fl, ancak Sicilya uzun süre Arapça, Yunanca, Latince ve brani dilini konuflanlar n yaflad bir yer olmakta devam etmifltir. Normanlar, saltanatlar süresince slâm medeniyetine sahip ç km fllar, yararlanmaya çal flm fllar, Müslüman bilginleri çal flmaya teflvik etmifllerdir (20). Salerno T p Okulunu bu dönemde at lan temeller üzerine kurulmufl ve Bat t bb n uzun süre etkilemifltir (9, 20). Bilimsel çal flmalar n 9 uncu yüzy lda, Abbasi hanedan döneminde Müslüman ve H ristiyan bilginler yan nda, Yahudi veya di er dinlerden olan bilginlerin çal flmalar n n Memun, Mutas m ve Mütevekkil taraf ndan desteklendi i görülmektedir (5, 9, 10, 12, 14). Ba dat ta Halife Memun taraf ndan kurulmufl olan Çeviri Okulunda da Galen ve Hipokrat n eserlerinin büyük bölümü Huneyn bn shak taraf ndan Süryanice ve Arapçaya çevrilmifltir (5, 11, 14). Huneyn e atfedilen Arapça tercümeler aras nda Eski Yunan he- 47

4 kim ve veteriner hekimlerinin de eserleri bulunmaktad r (7, 19) slâm dünyas nda bilimsel aktivite, 9 uncu yüzy lda, daha önceleri Yunan, Hint ve ran biliminin bulundu u düzeyin üzerine ulaflt r lm flt r. Bu yüzy l, slâm Uygarl Ça nda özgün eserlerin verilmeye bafllad hareketli bir yüzy ld r (14). Hintlilerin aritmetik, cebir ve trigonometri alanlar ndaki çal flmalar daha sonralar Araplar taraf ndan Sanskritçe den Arapça ya çevrilmifl ve bu çal flmalar slâm Dünyas n n yaflad bilimsel uyan flta etkili olmufltur. Onikinci yüzy ldan itibaren Arapça dan Latince ye yap lan çevirilerle de H ristiyan Dünyas bu bilgilerle tan flm flt r (21). slâm kültüründeki üstünlük 10 uncu ve 11 inci yüzy lda da sürmüfltür. Ancak, 12 nci yüzy l n bafllar nda, bilimsel çal flmalardaki yo unlu- un azalmaya bafllad görülmektedir (15). slâm bilim adamlar taraf ndan yaz lan eserlerin büyük bir k sm 12, 13, 14 üncü yüzy llarda branice, spanyolca, Katalanca, Portekizce ve Latinceye çevrilmifltir (4, 15). Dinçer ve ark. a (3) göre, bu yüzy llarda Arapçadan Bat dillerine aktar lan eser say s 64 tür. Erk e (7) göre, slâm dünyas nda 13 üncü yüzy lda bilimsel faaliyet devam etmekle beraber, Bat dünyas ndaki uyan fl n h zlanm fl oldu u görülür. slâm dünyas ndaki bilimsel faaliyet Sarton a (16) göre 14 üncü yüzy l n sonlar nda, bilim meflalesinin dünyan n baflka yerlerinde, baflka insanlar n ellerine geçmesiyle sona ermifltir. Sonuç nsanl k tarihine olumsuzluklar getirdi i bilinen savafllar arac l yla farkl kültürlerin bilgi birikimlerinin, savafl alanlar nda tan flt klar teknik bulufllar n, uygarl klar etkiledikleri gerçe i yads namaz. Tarihte birçok kez tan k olunan bu durumun en güzel örne ini, düflünsel zenginlik aç s ndan Yunan felsefesinden etkilenerek yüksek bir uygarl k gelifltiren Müslümanlar n kulland bilimsel bilgi ve teknik bulufllar n, Haçl seferleri s ras nda Avrupa ya tafl nmas yla H ristiyan dünyas nda yeni ufuklar açmas vermektedir. Orta Ça da bilim göçü, di er toplumlara ait bilimsel eserlerin, çeviriler yoluyla al c konumundaki toplumlara aktar lmas yla büyük h z kazanm flt r. Bu aç dan, al c kültürlerde bilimlerin geliflmesi ve kök salmas olana, yap lan çevirilerin say s ve niteli iyle koflutluk göstermektedir. Ortaça da parlak bir uygarl k gelifltiren slâm toplumlar n n bilimsel uyan fllar n gerçeklefltirmelerinde, Yunanca dan Müslümanlar n ortak dili olan Arapça ya çevirdikleri eserlerin büyük rolü olmufltur. Ayr ca Yunan astronomisinden önce geliflmifl bir yap gösteren Hint astronomisinin de Sanskritçe as llar ndan Arapça ya çevrilmesi slam biliminin geliflmesinde etkili olmufltur. Son olarak bilim göçü olarak tan mlanan kavram, bilimsel düflünce sisteminin ve bilginlerin bulunduklar toplumlarda çeflitli dinsel, siyasal ve ahlaki bask lar nedeniyle daha özgür ve bilime duyduklar sayg çerçevesinde daha genifl olanaklar sunan kültürlere göç ederek, bu toplumlar n kalk nmas nda ve uygarl k sahnesinde yer almas nda olumlu etkide bulunmalar yla kendini göstermifltir. Tarihte pek çok örne i bulunan bu olay n bafll ca örneklerini, dinsel yorum ayr l klar nedeniyle yurtlar ndan sürülen Nastoriler ve Monofizitler vermifltir. Bu iki farkl dinsel yoruma mensup din ve bilim adamlar n n gittikleri yeni bölgelerde sa lad klar bilimsel aç l mlarla özgür düflünce temelinde gerçeklefltirdikleri bilimsel anlay fl zaman içinde tekrar do duklar topraklara dönerek dünya bilimine hizmet etmifltir. Sonuç olarak; Orta Ça da uygarl klar aras nda yaflanan bilim ve beyin göçünün daha sonra Avrupa n n yaflayaca Rönesans çeflitli yönleriyle etkiledi i bir gerçektir ve bilim bu ça da da önüne ç kan zorluklar gelifltirdi i korunma mekanizmalar yla aflmas n bilmifltir. 48

5 Kaynaklar 1. Arnold, T., Gu llaume, A. (1931) The Legacy of slâm. Oxford University Press, Amen House, London E. C. 2. Crombie, A.C. (1964) Augustine to Galileo. Vol. I. Science in The Middle Ages V-XIII Centuries. Mercury Books, London. 3. Dinçer, F., Mentefl, A., Yaflar, A., Yerlikaya, H. (1997) On the Origin and Originality of Veterinary Knowledge of Islamic Civilization. 29th International Congress on the History of Veterinary Medicine, Cordoba, Spain. 4. Dinçer, F. (2002) An Analitical Approach to the Veterinary Knowledge of the slâmic Period In: F. Dinçer (Ed), Veterinary Medicine - Historical Aproaches, Ankara University Press, Ankara. 5. Durant, W. (1950) The History of Civilization, The Age of Faith. Simon and Schuster, New York. 6. Durant, W. (1954) The Story of Civilization, Our Oriental Heritage.Simon and Schuster, New York. 7. Erk, N. (1966) Veteriner Tarihi. AÜ. Veteriner Fakültesi Yay nlar : 352, Ankara Üniversitesi Bas mevi, Ankara. 8. Karasszon, D. (1988) A Concise of History of Veterinary Medicine. (Translated by (E.Farkas). Akademiai Kiado, Budapest. 9. Landau, R. (1958) Arap Contribution to Civilization. Pierre DIB 287 Henry Street, Brooklyn: 1, N.Y. 10. Lucas, S. H. (1953) A Short History of Civilization. (second edition). McGraw-Hill Book Company, Inc, New York. 11. Mason, S. F. (2001) Bilimler Tarihi. (Çeviren: Umur Daybelge). Kültür Bakanl Yay nlar ; 2767, Baflbakanl k Bas mevi, Ankara. 12. Özen, A. (1999) Millî Kütüphanedeki Yazma Baytarnameler Üzerinde Tarihsel ncelemeler. (Doktora tezi) A.Ü. Sa l k Bilimleri Enstitüsü, Ankara. 13. Öztürk, R. (2003) lk Ça da Bilim Göçü. Vet Hek Der Derg, 74(1-2): Sarton, G. (1950a) Introduction to History of Science. Vol. I. From Homer to Omar Khayyam. The Williams and Wilkins Company. Baltimore. 15. Sarton, G. (1950b) Introduction to History of Science. Vol. II. From Rabbi Ben Ezra to Ibn Rushd. The Williams and Wilkins Company. Baltimore. 16. Sarton, G. (1953) Introduction to History of Science. Vol. III. Second Half of the Fourteenth Century (Science and Learning in the Fourteenth Century). Part II. The Williams and Wilkins Company. Baltimore. 17. Sarton, G. (1954) Ancient Science and Modern Civilization. Edward Abnold (Publishers) Ltd. London. 18. Say l, A. (1991) M s rl larda ve Mezopotamyal larda Matematik, Astronomi ve T p. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Yay n -Say :47. ( 3.Bask ). Türk Tarih Kurumu Bas mevi, Ankara. 19. Sm thcors, F.J. (1958) Evolution of the Veterinary Art. Bailliere, Tindall and Cox, London, 20. Tekeli, S. (1975) Modern Bilimin Do uflunda Bizans n Etkisi?. Kalite Matbaas, Ankara. 21. Tekeli, S., Kahya, E., Dosay, M., Demir, R., Topdemir, G. H., Unat, Y., Ayd n, K. A. (1999) Bilim Tarihine Girifl. Nobel Yay n Da t m Ltd. fiti., Ankara. 22. Y ld r m, C. (1994) Bilim Tarihi. (4. Bas m). Remzi Kitabevi A.fi., stanbul. 49