SEDAT BAHADIR HATAY'DA TÜRK HALK İNANÇLARI. Derleme - Metin - İnceleme YRD. DOÇ DR.

Transkript

1 YRD. DOÇ DR. SEDAT BAHADIR HATAY'DA TÜRK HALK İNANÇLARI Derleme - Metin - İnceleme

2 HATAY'DA TÜRK HALK İNANÇLARI ISBN: Baskı Tüm hakları yazarına aittir. Yazarın izni alınmadan kitabın tümünün veya bir kısmının elektronik, mekanik ya da fotokopi yoluyla basımı, çoğaltılması yapılamaz. Yrd. Doç. Dr. Sedat BAHADIR KAPAK Ceyda ŞEREFLİOĞLU SAYFA DÜZENİ Pamiray Sanat BASKI SONÇAĞ MATBAACILIK LTD. ŞTİ. İstanbul Cad. İstanbul Çarşısı Nu.: 48/48-49 İskitler ANKARA T: (312) uzun@uzundijital.com İstanbul Cad. İstanbul Çarşısı Nu.: 48/48-49 İskitler ANKARA T: (312) uzun@uzundijital.com

3 HATAY DA TÜRK HALK NANÇLARI Yrd. Doç Dr. Sedat BAHADIR

4

5 ÇNDEKLER çindekiler Ksaltmalar ÖN SÖZ GR KONUNUN SEÇM ARATIRMA METODU HATAY DA FOLKLOR ÇALIMA TÜRK NANÇLARINA GENEL BR BAKI BRNC BÖLÜM ARATIRMA ALANININ GENEL ÖZELLKLER 1.1. FZKÎ VE CORAFÎ ÖZELLKLER Hatay n Fizikî Yaps Bitki Örtüsü klim darî Bölünü ve lçele Altnözü Dörtyol skenderun

6 Krkhan Reyhanl Samanda Yaylada 1.2. TARHÎ ÇEVRE Türk Yerleim Öncesi Türk Yerleim Sonras 1.3. BEERÎ ÇEVRE Nüfus Yaps Nüfus Hareketleri 1.4. EKONOMK YAPI Tarm, Hayvanclk, Avclk, Ba ve Bahçecilik Ticarî Hayat 1.5. TARHÎ VE TURSTK ÖZELLKLER Kiliseler ve Manastrlar Köprüler ve Tüneller 1.6. KÜLTÜR TARH 1921 Döneminde Kültürel Yap 1939 Döneminde Kültürel Yap dan Günümüze Kültürel Yap

7 1.7. HATAY DA BULUNAN DNLER, MEZHEPLER VE ETNK GRUPLAR Yahudîlik ve Mezhepleri Hristiyanlk ve Mezhepleri slâmiyet ve Mezhepleri 1.8. HATAY IN NANÇ YÖNÜNDEN NÜFUS YAPISI Altnözü Dörtyol skenderun Krkhan Reyhanl Samanda Yaylada Genel Deerlendirme KNC BÖLÜM TENGR, YELER VE KOU 2.1. TENGR 2.2. YELER

8 Kara yeler (Al karas Gök Felek yeleri Güne, Ay ve Yldz yeleri Yer yeleri Su yesi Demir yesi Aaç ve Orman yesi Bozkurt Kültü Ev yesi Kap yesi Ocak ve Ate Kültü Hayvan yesi 2.3. KOLUATA (RUH) LE LGL NANILAR Kiiolu ve Ata Ruhu ve Mezar ile lgili nanlar 2.4. KARANLIK VE IIKLA LGL NANÇLAR ÜÇÜNCÜ BÖLÜM NSAN HAYATINDA TÖRENLER VE NANILAR 3.1. GEÇ TÖRENLER Doum Doum Öncesi nançlar Ksrlk ile lgili nançlar ve Tedavileri Kâbede Ayet Yazdrma

9 Krk Kapdan Para ve Yiyecek Mezar Topra At Nal Tozu Yedirme Hac Güvercin Kadnn Ayaklarndan Asma ve Fitil Yerletirme Kuak Balama Türbeye Gitme Muhammed Adl Kapdan Mh (Çivi) Toplama Hicap Yazdrma Kilit Balat Doumdan Önce Cinsiyet Belirleme Arpa ve Buday le Snama A Erdii Yiyeceklerden Vücutta Görülen Deiikliklerden Kelle Ayrma Yoluyla Deneme Tavan Potuu Gömlek Biçme (Kesme) Makas ve Bçakla Çekirgeyle Tuz ile Snama Rüya Yorumlaryla

10 A Erme (aerme) Dön Doum Sras nançlar Baka Evde Doum Yaptrma Lousaya E Yedirme Kurt Azndan Geçirme Gümü Halkadan Geçirme Muska Yazdrma Adak Adama ve Ziyarete Kazk Çakma Ebe Tarafndan Uygulanan Pratikler Doum Sonras nançlar Göbek Ban Kesme Çocuun Mesleini Belirleme çin Yaplan Pratikler Krkl Çocuk (Krk Çkarma) Lousann Süte Gelmesi çin Bavurulan Çocuun Yaamas çin Bavurulan Yollar Bakasnn Evinde Giydirme Mezarla Brakma.4. Muhammet Adl Yedi Kapdan Ad Deitirme Al Basmas ve Koruyucu Tedbirler

11 Çocuklarn Davranyla lgili nanmalar UurluUursuz Çocuk Yiit Ç Düzenli Uyumayan Çocuk Konuamayan ve Yürüyemeyen Çocuklarla lgili Pratikler Kulakl ile Gezdirme Çocuun Kol ve Bacaklarndan Tutup Sarktma Kaplardan Yiyecek Köstek veya Kostak Kesme Çocuk Eitimi Saç Kesme Di Hedii (Slka) Trnak Kesme Sünnet vlenme/düün Srasndaki nanlar Evlenilecek Kzn Seçimi Beik Kertmesi Görücü Gitme Snama Az Düürcü Gitme Hak Söyleme

12 Nian Takma Döek Doldurma ÇeyizHazrlklar erbet çme (Arlama) Kna Gecesi(Kna At Gelin Övme) Gelinin Hamama Götürülüü Nikâh Kymave Gelinin Erkek Evine Gelii Çaraf Toplama.20. Düün Elenceleri AteEtrafnda Oyun Çkartma Aba Gürei Oyun Çkartma Köçek Oynatma ÇeyizGötürürken Oyun Çkartma Yastk Vurma ÇeyizÇalma Uurlama Çekme Ölü Defni ve Yas Törenleri Ölü DefniTörenleri

13 Yas Törenleri Ba Sal Bereket ve Saç Törenleri le lgili nançlar Saç Uzatma Türbe veya Yatrlara Gitme Kiremitte Kurabiye kram Etme Hayr Yapma Sünnetle ilgili Adak TürkmenYazsveya Kaps Dolatrma Saç YamurDuas Nazar Demesi.6.1.Nazarn Gözle Dokunmas Nazarn Sözle (Dille) Dokunmas Nazara Kar Koruy 3.1. Kurun Dökme veya Nazarlk Tamak Tütsülemek Göze Sürme Çekme Çocuun Yastk Altna Çkn Brakma Kesilen Keçiden Alnan Parçalar

14 Çocuun Telliine Brakma Nazar Dediine nanlan Kiilerden Kömür Sayma Kilit Açma 3.2. RAKAMLARLA LGL NANÇLAR 3.3. AYLAR GÜNLERLE LGL NANÇLAR 3.4. NSAN VÜCUDUYLA LGL NANÇLAR Kanmave Çnlamalar Seirmeler 4.3. Köseler Ksa Boylular 3.5. ÖZEL GÜNLERLE LGL NANÇLAR Hdrellez ile lgili Dier nançlar 3.6. YOL LE LGL NANÇLAR 3.7. HAYVANLARLA LGL NANÇLAR DÖRDÜNCÜ BÖLÜM HASTALIKLAR VE TEDAVLER 4.1. EVDE UYGULANAN TEDAVLER ) Atatürk Hastal

15 4.1.3 t Dirsei (Arpack Bronit ve Astm Öksürük 6. Duba (Nezle) Ses Kskl Göz Ars Di Ars Kulak Ars Ba Ars Ba Dönmesi Bel Ars Sz ktidarszlk Dudak Uçuklamas 4.2. OCAK TEDAVLER Dalak Oca. Hrlavk ve Köstücek Oca Kulak Ars Oca Boaz Oca Sanc Oca Köstü Oca 2.7. Susalk (Temrei) Oca Yakacak Oca nnk Oca

16 iik Oca Kulunç ve Böür Ars Oca Sarlk Oca Göbek Dümesi Siil ve Beze Oca Pamukçuk Oca Gece Yan Oca Dabaz Oca ara ve Yank Oca Kabakulak Oca Hastalk Satma ADINI KÖTÜ RUHLARDAN ALAN HASTALIK TEDAVSNDE TÜRBE VE ZYARETLER. eyh Ahmet Kuseyrî Türbesi eyh Yusuf ulhekim Türbesi Hzrürbesi eyh Miferriç Türbesi Arabe Türbesi eth Hdr ve eyh Dahir Türbesi 4.7. eyh Ale lamud Türbesi eyh Tahir ve Zahir Türbesi Hekim Davud u Antakî Türbesi l Kindî Türbesi

17 Melek Cafer Tayyar Türbesi eyh Ahmed Türbesi eyh Halil Türbesi eyh Celil Türbesi 15. eyh Abdurrahman Türbesi Büyük Maara Eskülap Mabedi i BestamîTürbesi i Neccar Türbesi 19. Dastanl Kalfa Türbesi SONUÇ KAYNAK KLER TABLOSU KAYNAKÇA DZN SÖZLÜK

18 A.. DS. A. MÜVY Ün Ad geçen eser AtatürkKültür MerkeziBakanl Anonim irketi Devlet Su leri Corafya Fakültesi DVANÜLÛGATT TÜRK TERCÜMES slâm Marmara Üniversitesi lahiyat Vakf Yaynlar Millî Eitim basm evi Millî FolklorAratrma Dairesi Yaynlar Say Türk Dil Kurumu TürkAratrmalar Türk Türkçe Sözlük Üniversitesi

19 ÖN SÖZ, bir ülke ya da belirli bir bölge halkna ilikin maddî ve manevî alandaki kültürel ürünleri konu edinen ve bunlar kendine özgü yöntemlerle derleyen, snflandran, yorumlayan, son aamad bir birleime vardrmay amaçlayan bilim daldr. Sözlük anlam ise, bir düünceye bir konuya bal bulunma, birine duyulan güven, inanma duygusu, gönülden tasdik ederek inanmadr. nançlar, en ilkelinden balayp oluurken, daima birbirlerinden bir eyler alm biri dierini tarihin seyri boyunca etkilemitir. nançkelimesi psikolojik açdan ele alndnda d dünyay idrak etme sonucunda zihnimizde oluan anlay biçimi tanmlanabilir. Bir eyin varlnn farkna varlmas da d dünya ile insan zihni arasnda bir etkileim sonucu ortaya çkar. Sosyolojik açdan ise bütün deerlere ait olan görgü ve bilgi alann aan kabullenitir. Kur an Kerim de inanç açklanmaktadr. man da be duyu organmzla kavrayamadmz konularda younluk arz etmektedir. Halk inançlar ise toplum tarafndan kabul edilmi, dinin bilinen kurallar dnda kalan, halk içinde deer gören ve nesiller boyu devam eden inanmalardr. Ziya Gökalp, halkiyyat ad verilen ve sözlü an aneler arasnda kalan birtakm akidelere halk itikatlar adn verir. Eski Türkler, özellikle kadnlar arasnda yaayan bu halk itikatlarn, gerçe Keçe Kitap ta toplamlardr. Keçe Kitap ta hangi uygulamalarn uurlu, hangilerinin de uursuz sayld anlatlr. Bu kitapta fertlerin gözle görülmeyen perileri vardr. Bu perilerin sevdikleri iler, uurlu; sevmeleri iler ise uursuz saylr. Türkler slâma girerken eski dinlerinden de birçok inanç gelenei yeni dinlerine dâhil etmilerdir. Türklerin tamamen slâmlamas üçdört yüzyl sürmütür. Önceden Müslümân Türklere, sonradan Müslümân olan amanlarn katlmyla birçok amaninanccanlanmtr. Söz gelimi aaçlara deer vermek ve bez parças balayp dilek tutmak, türbelere gidip dilek dilemek, ölüyü tayan atn kuyruunu kesmek, çocuklarn daha fazla yaamas için Yaar, Durmu, Satlm, Ömür isimlerin verilmesi gibi inançlar, eski Türkinançlarnn bir parçasdr.

20 Aratrmaclar arasnda Türklerin inancna sahip olup olmad tartlmaktadr. Ancak yaadklar dönemde Totemizmi hatrlatan baz uygulamalar olsa da Türkler t deildirler. Bu uygulamalar, komu kavimlerden geçmitir. Türkler, slâmiyetevvelinde mensubu bulunduklar dinlerden Gök Tanrinançsistemi itibaryla tek Tanrl semavî bir dine mensuptular Tanr gökte tasavvur edilmektedir. Burada da Peygamberlik berat anlamnda birtakm sfatlar da Tengritarafndan veriliyordu. Yaratld günden bugüne, inançve inancn gerektirdii bir tutum içine giren insan, bazen ini ve çklar olan bir yolda, fakat olumlu sonuçlar salayan bir yönde gelierek ilerlemitir. Yaayan ve yaadklar toplumlarn özelliklerine göre ekillenen halk inançlar, her toplumda farkl özellikler göstermektedir. Halk, birlikuuru içinde ortak deerlere katlr. Bu sebeple millîlik özelliini de bünyesinde tamaktadr. Her toplum tebli, taklit ve geleneksel yap içindeki eitimle kendilerine uygun düen davranlar benimser. Bu benimseme neticesinde toplumun genel ahsiyeti, bu deerlere göre ekillenir. ile ilgili konumuzu seçerken var olan halk kültürü zenginliinin yeterince deerlendirilmedii gerçei ile söz konusu folklor zenginlii içinde ciddî bir çalma sergilemeyi ve konu ile ilgili çalmalarn snrlln da göz önüne alarak Hatay da Türk Halk nançlar n tez konusu seçtik. non iki ilçesine bal olan köylerden yetmii gezilmi ve merkez ilçede bulunan yal kaynak kiilere müracaat edilmitir. Yörede halk inançlarn incelerken Türkinançsistemi ile ilgili balar ortaya koymak ve mukayesesini yapmak temel amaçlarmzdan biriydi. Hatay dabu konuyla ilgili olarak yazlm kaynaklar ve ifahî olarak alnan bilgiler, aman dönemi ve Anadolu da yaayan insanlarn uygulad pratiklerle örtümektedir. Saha aratrmasna girilmeden önce, gezilecek ilçelerle birlikte köyler tespit edilmi, bu yerlerdeki kaynak kiilerin adresleri net olarak bulunduktan sonra da daha önceden gelitirilmi anket sorular, cevap tekniiyle cevaplandrlmtr. Bu köyler seçilirken dardan fazla göç almam olmalarna; kaynak kiiler seçilirken de geleneksel yapsn yerlerde yaamalarna dikkat edilmitir.

21 Çalmamz Giri bölümünün dnda dört bölümden olumaktadr Giri ksmnda konunun seçimi, konunun amac; aratrma metodu, da folklor çalmalar, Türk inançlarna genel bir bak ksm anlatlmtr. I. Bölümde, aratrma alannn içerisinde yer alan, Hatay nfizikî ve corafî özellikleri içerisinde 12 ilçe tantlmtr. Tarihî çevre ise, Türkyerleimi öncesi ve sonras olarak geni bir ekilde ele alnmtr. Beerî çevre, ekonomik yap ve kültürel yap içerisinde de kültür tarihi incelenmitir. Kültür tarihinde ise, 1900 yllarndan günümüze kadar olan ksm deerlendirilmitir. II. Bölümde, Tengrikavram, iyeler, kiiolu, ocakl ve karanlk k ile ilgili inanmalar, eski Türkinançlaryla mukayeseli bir ekilde ele alnmtr. III. Bölümde insan hayatnn geçi dönemlerinde doum, evlenme ve ölüm süresi içinde uygulanan pratiklere yer verilmitir. Bu pratikler içerisinde bereket ve saç törenleri ile ilgili inanlar, nazardemesi, rakamlar, mevsimler, insan vücudu, özel günler, yol ve hayvanlarla ilgili inanlar, ayr balklar ad altnda mukayeseli olarak geni bir ekilde incelenmitir. IV. Bölümde kaynak kiilerden derlediimiz, hastalklar ve tedavilerle ilgili çalmalarmz ile birlikte hastalk tedavilerinde türbeler ve bu türbelerin fonksiyonlaryla ilgili çalmalar yaplmtr. Vermi olduum tezde inanç corafyas harita üzerinden verilmi iken aradan geçen on yl zarfnda corafyada hem saysal hem de etnik yap olarak birçok deiiklikler olmutur. Bu nedenle tezimde vermi olduum haritann kaldrlmasnn uygun olabileceini düündüm. Kaynak kiiler tablosu tekrar gözden geçirilmi ve eksik olan ksmlar tamamlanmtr. Yöre ile ilgili çekilmi fotoraflar, inançcorafyas, anket sorular, kaynaklar ve sözlük ksm çalmamz sonunda ek olarak verilmitir. Sonuç olarak; 2005 ylnda tez olarak verilen bu kitapta, Hatay da halk inançlar ile ilgili yazlan bilgilerin hepsine müracaat edilmi, ancak eldeki mevcut malzemenin saha aratrmas açsndan yetersiz olduu görülmütür. Bu itibarla, çalmamzn

22 yörenin, inanç haritasn ciddî belge ve bulgularla ortaya koymak suretiyle bir boluu doldurmu olduunu düünüyoruz. Tezimi hazrlarken derlemede yardmc olan köy muhtarlarna ve kaynak kiilere;görü ve önerilerinden yararlandm hocalarm Prof. Yldrm, Prof. Dr. sa Özkan Dr. smet Çetin Yakc, Prof. Dr. Abide Doan Poyraz ve tez danmanm Prof. Dr. Pakize Aytaç a teekkür Yrd. Doç. Dr. Sedat BAHADIR Artvin Çoruh Üniversitesi

23 GR KONUNUN SEÇM Türkkültürünün aratrlmasnda ve gelimesinde önemli bir yeri, folklor zenginlii açsndan birçok aratrmacnn dikkatlerini üzerine çekmi ve çekmektedir. Tarihî çerçeve içinde deiik medeniyetlerin beii olan Hatay ilimiz, Türk unsurunun yannda çeitli etnik gruplar da bünyesinde bulundurmu ve bunlarn kendi kültür yaplarna uygun bir ekilde yaamalarna imkân tanmtr. Yörenin nüfus yapsnn temelini meydana getiren Türk slâm nüfus yannda yüzyllardr Arap, Süryanî, Yahudî Hristiyan, Nusayrî gibi deiik millet, din ve mezhebe mensup insanlar da bölgede varlklarn sürdürmülerdir. dahalk bilimi ile ciddî olarak ilgilenen Güneyde Kültür dergisidir ylndan günümüze kadar yaym hayatna devam eden bu dergi, aratrmac yazar, Mehmet Tekin tarafndan kurulmutur. Kurulduundan bugüne kadar 123. saysna gelen bu dergide batl inançlar ile ilgili saha aratrmalar ve derlemelere fazla yer verilmemitir. dafolklor kaynaklarnn zenginliine ramen halk inançlar hekimlii ile ilgili kapsaml bir çalma yaplamamtr. Daha önceleri Kültür Bakanltarafndan Hatay a gönderilen heyet, salkl bir aratrma yapamamtr. Bu heyet, sadece birkaç kaynak kiiden, sözlü geleneklerle ilgili derleme yapmtr. Hâlen Kültür Bakanl arivinde bekleyen bu derlemeler üzerinde de geni çapl çalmalar yaplamamtr. Rza Yalgn (Yalman), Cenupta Türkmen Oymaklar adl iki ve Kahramanmara ta yaayan Türkmen airetlerinin folklorundan skça bahsederken dabulunan Türkmenlerve yaantlarndan bahsetmemitir. Türkiye Cumhuriyetinin yetmi beinci yl münasebetiyle Vali yardmcs Erkan Ilgan, Prof. Dr. Cemal Yükselen, ris entürk, Hakan entürk, George (Corç) Akar, Ragp Ragpolu, Samim Cerep tarafndan hazrlanan Hatay' tantan kitapta, Hatay hakknda tarihî, kültürel ve ekonomik yönlerden geni bilgiler ulunmamaktadr. Sadece çekilen fotoraflarla kitap tamamlanmaya

24 çallmtr. Hatay n ilçeleri hakknda da ksa da olsa verilmitir. nançlar ve halk hekimlii, yüzyllar içerisinde toplumu etkil vazgeçilmez unsurlar arasndaki yerini muhafaza etmektedir. Türk insannn sosyokültürel yaps içinde birbirleriyle ilikilerini düzenleyen ve bunlarn bir sonraki nesillere salkl bir ekilde aktarlmasn salayan önemli unsurlardanbiri de inançlardr. ve çevresinde yaptmz çalmada, Hatay halknn hayatnda inançlarn yukarda anlatlan çerçeve içerisinde devam ettiini gözlemledik. Hatay daki inançlar, Orta Asya daki pratiklerle ir özellik tamaktadr. Çalmamzdaki amaç da bu inançlarn eski Türk inançlar devaml olup olmadn tespit etmektir. ARATIRMA METODU Konu seçiminden sonra, Hat daki batl inançlarla ilgili bilgimizi zenginletirmek için, ön çalmalara kaynak olabilecek eserleri okuduk. Daha sonra, çalacamz il hakknda daha önce yaymlanm çalmalarn bibliyografyasn hazrlayp bu çalmalar gözden geçirdik. Konu ile ilgili ön çalmalar yaptktan sonra il içinde bulunan kaynak kiileri ve adreslerini tespit ettik. Saha malzemelerini derlerken mülâkat, gözlem, anket ve katlm metodunu kullandk. Elde ettiimiz bilgileri, bazen not defterimize teyp vastasyla kayda geçtik. Ayrca elde edilen bilgilerin daha iyi anlalmas için mekânlar fotoraflaryla birlikte tespit ettik. HATAY DA FOLKLOR ÇALIMALARI Zengin tarih ve folklor geçmii olan Hatay da basn yayn organlarnn ortaya çk 1920 li yllarn bana rastlar. lk gazeteler Franszca, Ermenice ve Arapça olarak çkmtr. Antakya da

25 Türkçe gazete ise 1927 ylnn Mart ayiçerisindekurulmutur (Te ükrü Balc nn Antakya dabaslan Yeni Mecmuave üç gün da Nuri Genç ve Refik Halit Karakay n yaymlamaya balad gazetesinde ilk folklor ürünleri görülmeye balanmtr (Tekin ile ilgili ilk yaz, 15 Mays 1928 ylnda Vedi Münir (Karabay) n Mehir ve Cihaz yazsdr. Daha sonra Bahadrolu in Büyük Reyhanl Türkmen Aireti adl yazs yaymlanr daükrü Balcöncülüünde bir grup genç tarafndan kurulan Gençspor Kulübü (26 Austos 1926), spor kültür ve sanat dalnda faaliyet gösterirken Fransz subaylar bu kulübü sk denetime alm, Türklük ile ilgili çalmalarna frsat vermemitir ylnda yaymna ara verdikten sonra yerine Yenigün mecmuas çkarlmaya balanr. Bu mecmua da folklor konusunda kültürel bilinci yaatmaya devam etmitir yl nde ele alnmas ile ve skenderun dahalkevleri kurulmu, siyasî hareket merkezi olmaktan öteye gidememitir yl Hatay da seçim yldr. O zaman ad skenderun Sanca olan Hatay da birçok olay devam etmektedir. Bu kargaaya ramen Celal Sadk, mahallî kelimeler üzerine derleme çalmas yapm ve bunlar Yenigün de yaymlanmtr., 2 Eylül 1938 de kurulduktan sonra çalmalar devam eder ilâ 1960 yllar arasnda folklor ile ilgili Edip Kzlda n 36 sayfalk Antakya Kaplarnda adl eseri yaymlanr. Yine bu yllarda Hamit Zübeyir Koay Türkiye de Türk Düünleri Üzerine adl kitabnda Hatay düünlerine de yer verir (Tekin 1996: 1948 yllar arasnda Muzaffer Sarsözen Yönetken, Hatay da halk türküleri üzerine derleme çalmalar yapmtr ylnda Atatürk ün doumunun 100. yl münasebetiyle düzenlenen etkinlikler içinde yarma ve gösteri amaçl halk oyunlar çalmalarna büyük yer ayrlmtr ylnda Mehmet Tekin bakanlnda Ahmet Yüksel, HüseyinNizamolu, Tülin Diker tarafndan oluturulan bir komisyon yapm olduu

26 aratrmalar, Hatay da Eitim ve Kültür adyla yaymlanmtr. Bu kitapta ilk defa saha aratrmalarnn örneini görmekteyiz. TÜRK NANÇLARINA GENEL BR BAKI Kültür unsurlar içinde yer alan Eski Türk inançlar üzerinde birçok aratrmacmz, Emel Esin (1978), Hikmet Tanyu (1978), Abdulkadir nan (1976), Ziya Gökalp (1976),. Kuzgun Faruk Sümer (1985), R. Flal (1978), S. Buluç (1942), Dursun. Yldrm(1991), M. Fuat Köprülü Ögel(1971),. Kafesolu(1981) yapmolduklar çalmalarla Türk inançyuma ile ilgilenen birçok yerli ve yabanc aratrmaclara k tutmutur. Yaplan bu çalmalarda pek çok kymetli bilgi ve malzeme yer almaktadr. Hatay ile ilgili yapm olduumuz çalmalarda yukarda anlatlan bu kaynaklardan istifade edilmeye çallmtr. Toplumlarn inançlarla ilgili düüncelerini aratrrken o milletin siyasî ve kültürel yaplarn da dikkate almak gerekir. Dünya dahiçbir kavim eski kültürlerle ilgilerini tamamen kesmemitir. Eski kültürlere ait baz unsurlar olduu gibi, bazlarn da yeni kültürün kalplarna Türkinançlarna genel bir bak içinde eski Türk inançlarnn iyi bilinmesi için, ayn zamanda onlara komu olan toplumlarn da inançlarnn iyi bilinmesi gerekmektedir. Bilindii gibi geni saha olan bozkr corafyasndaki kavimler içerisinde en fazla rolü oynayan Türklerinönceki dönemlerine ait yaamlar ve inanlar ile ilgili geni aratrmalar yaplmaktadr. Türkleringeçmite göçebe ve yar göçebe kültürüne sahip olmas ve geni bir corafya içerisinde devaml yer deitirmeleri, konuyu aratrrken mekân olarak snrlandrmalarda baz güçlükleri de yannda getirmektedir. Orhan Hançerliolu, nanç Sözlüü nde (1975), amanizmi tanmlarken Türk-Mool Sibirya dini amanizm, insanln en eski dinlerinden biridir ve bu yüzden de hemen tümüyle sihir ve büyüye dayanr. Evren; gök, yer ve yeralt olmak üzere üç bölümde tasarmlanmtr. Gökte iyi ruhlar, yeraltnda da kötü ruhlar otururlar. yi ruhlarn bakan Ülgen, ulu bir çeit Tanr; kötü ruhlarn bakan Erlik ise, güçlü bir çeit eytandr. Her ikisinin de

27 karlar, çocuklar ve yardmclar vardr. Orta yerde yaayan insanlar, bu iyi ve kötü ruhlar arasnda denge kurmak zorundadrlar. te aman ad verilen din adam, bu dengeyi salamakla görevlidir. amanizm, dünyevî olup tarih içinde çok geni bir corafyaya yaylmtr. Aratrmaclar, amanizmi mistik olay, felsefî düünce veya dinî inançolarak görmülerdir. Kafesolu na göre amanlk bir dinden ziyade, temel prensibi ruhlara, cinlere perilere emir ve kumanda etmek, gelecekten haber vermek düüncesi olan bir sihirdir (1980: 49). Buradan da anlaldna göre tabiat karsnda güçsüz kalan insanlar kendi tarznda mistik olaylar kültürel doku içinde ortaya çkarmlardr., çada medyumlar gibi, ruhlarla insanlar arasnda araclk eder. amanln kendinden geçmeye dayanan çok ilginç büyüsel törenleri de vardr. Bu törende, aman bir çeit ölüpdirilme geçirir; vücudu parçalanr ve yeniden bütünlenir. Birçok bilim adam gözlemcilerin anlattklarna göre, aman kendinden geçtii srada, vücudunun parça parça edilip, etinin yendiine ve kemiklerinin krldna gerçekten inanmaktadr. Bilim adamlar buna aman hastal patalojik bir hastalk olduunu ileri sürmektedirler. aman hastalna tutulan amanlar mistik parçalanma ad verilen bir ruhdurumu içine girmektedirler. Tarihî geliim içinde Türkler, ana yurtlar Orta Asya da yaadklar yllada aman idiler. aman inanc dnda Budist, Musevî Hristiyan Türklerden hsetmek mümkündür. Fakat büyük çounluu amanistidiler. Çinkaynaklarnda onlar, ksrak sütünden yaplm kmz kullanrlar ve bunu sarho oluncaya kadar içerler. Ruhlara tapar ve amanlara inanrlar ibaresi geçmektedir. Bu tanmlama Türk toplumunu en nesnel bir ekilde tanmlamaktadr. Tarihsel geliimi içinde amanln corafyasnda yaad ve bugün de Altay Türklüü içinde devam ettii bilinmektedir. Orta Asya amanl, uyguladklar teknikler itibaryla, bütün ilkel topluluklarn inançlaryla ayn temele dayanmaktadr. Bilinen tarih bakmndan Asya amanlnn en net avclnda gözlenebilir (Hassan 1985: 71).

28 Eski Türk toplumunda anaerkil denilen dönemde, erkek ikinci planda kalm, kadn ön plâna çkmtr (nan 1986: 89). amanlk dönemin izlerini de tamaktadr. Abdulkadir nan amanizm kitabnda öyle demektedir: Baz amanistlere göre, en kuvvetli amanlar kadn amanlardr. Eski devirlerde amanln kadnlara mahsus bir sanat olduunu gösteren emareler bulunmaktadr. Yakutlarda erkek amanlar, özel cübbeleri bulunmad zaman kadn entarisi ile ayin yaparlarm. Özel aman giysisinin gösünde kadn memelerini temsil eden yuvarlak madeni eyler bulunur nde geçen tengri teg tengride bolm Türk bilge kagan bu ödke olurtum sözünden anlald gibi daha önce de tek Tanr inancna sahip olan Türklerin slâmiyet geçii çok kolay olmutur (Yldrm 1992: 357). Dünya tarihinde Türklüün slâmiyete intisab kadar, balangçta ehemmiyetsiz görülen, fakat sonunda büyük tesiri olan hâdise gösterilemez. Bu öyle bir tarihî hâdisenin balangcyd ki Arap ni kökünden sarsm ve sonunda Dou hâlifeliinin muhteem binas yklmtr. Selçuklular derin bir imanla balandklar dinleri için Yakn Dou da toptan fütuhata girimi olduklarndan bütün slâm memleketlerinde tevik edilmilerdir. eklen ve zahiren bal bulunduklar Badat taki Abbasî Hâlifelii bilhassa Dandanakan zaferinden sonra SelçukluSultannn cismanî hükümdarln hukuken tanmtr (Bilgiç 1977: 2). nsan hayatnda halk inançlar her zaman önemli bir unsur olarak devam etmi ve edecektir. Önemli olan bu unsurlar salkl bir ekilde derlemek ve mukayeseli bir aratrma yapmaktr.

29 BRNC BÖLÜM ARATIRMA ALANININ GENEL ÖZELLKLER 1.1. FZKÎ CORAFÎ ÖZELLKLER n Fizikî Yaps (Dalar, Tepeler, Ovalar, Akarsular, Göller, Göletler ve Barajlar) Dou Akdeniz bölgesinde yer alan Hatay yüzölçümüne sahiptir. dou boylamlar arasndadr. lin dou ve güney kesimleri, bats Akdeniz çevril eaçlan kylarnn uzunluu 152 kilometredir. l topraklarnn % 46.1 ini dalar, % 33.5 ini ovalar ve % 20.4 ünü plâtolar oluturur. GüneybatKuzeydou dorultusunda Amanos (Nur) Dalar yer alr. Bu dalarn en yüksek ksmn Hassa yaknlarndaki Mrtepe (2.40 m) oluturur. AmanosDalar üzerinde DouBat arasnda ulama elverili birkaç geçitten en önemlisi dir. Bu dalarla Akdeniz arasnda, dar bir ky eridi uzayp gider. Bu bölgede Ziyaret Daile 1739 m yükseklikteki Kel Dalar iki önemli yükselti olarak göze çarpar. Amik ovas, ilin tarma elverili en geni ovasdr. Kuzeyde Krkhanve Hassa Ova lar Ovas nn devam niteliindedir. Ky eridinde sralanan dier önemli düzlükler, Erzin, Dörtyolve Arsuz ovasdr. ve Afrin Çayolmak üzere belli bal 3 önemli akarsuya sahiptir. Asi Nehri, Lübnan da doup, yi geçtikten sonra Türki ye girer. Nehrin toplam uzunluu 380 km olup, il snr içindeki uzunluu ise 94 km dir. Afrin Çay, ten doduktan sonra Karasu ile birleir. Uzunluu 160 km dir. Karasu, ise Kahramanmara ta doar ve Amikgölü yatanda birleir. Uzunluu 116 km dir. Göller: Gölba Gölü (Krkhan) m², Yeniehir Gölü (Reyhanl) m², Sultaniye(Cüdeyde) Gölü(Reyhanl Barajlar: Yarseli Baraj (Altnözü) ve Yaylada Baraj (Yaylada)

30 Göletler: Topboaz Göleti (Krkhan), Görenta Göleti (Yaylada), Karamanl Göleti (Samanda), Dermek Göleti Bitki Örtüsü ilinin bitki örtüsü, Akdeniz Bölgesinin özelliini tar. Dalk kesimlerde makilerle birlikte fundalk, mee ve çam bulunmaktadr. Bunlarn toplam alan hektardr. Maki, 4 boyunda bodur, yaprakl bitkiler topluluunun genel addr. Makiyi tekil eden aaç türleri; mersin canseriensis), kekik (Thymus vulgaris), lâvanta çiçei (lavandula angustifolia) gibi bitkilerdir. Bu bitki örtülerini deniz seviyesinden 800 metre yükseklerde görmek mümkündür klim linde genellikle Akdeniz baz yerlerin deiik yükseltilerde olmas ve denizden uzaklk gibi etkenler, bölgede iklim farkllklarn yaratr. Bugüne kadar ölçülen en scak ay ortalamas 28.6º C, Antakya da 27.6º C en souk ay ortalamas bu merkezde srayla 11.9º C ve 8.1º C dir. skenderun da bugüne kadar ölçülebilen en yüksek scaklk 42. 2º C (15 Ocak olmutur. An nn yllk scaklk ortalamas 18. 2º C ve karla örtülü gün says 1 dir. Yllk ortalama ya tutar, skenderun da 785 mm, Dörtyol da 1022 mm, Antakya da 1173 mm dir. Yaz aylarndaki yalar yeterli deildir. da ehlî hayvan tür ve says fazla deildir. Köylerde yaayanlarn ihtiyac olan ya ve sütü karlayabilmesi için besledikleri birkaç inek, koyun veya keçi bulunmaktadr darî Bölünü ve lçeler (Merkez lçe): dalarnn ovasn Akdeniz eaçan, aa Asi Nehridou azndadr. Kuseyrfnn kuzey ucundaki Habib Neccar dann eteklerinden, Asi Nehri nin sol kysna dek yaylmtr., denizden 22 km uzaklktadr. Meyve bahçelerinin bulunduu yerlerde yazlk evler, gezi yerleri, güzel kökler görülür. Antakya küçük birlikler hâlinde sebzeci köylerle doludur. Halkn

31 birçou ipek kozalarnn toplanaca mevsimden sonra yazlk evlerine giderek scak aylar bu bahçelerde geçirir. Nehrin iki kysnda geni dut bahçeleri yer alr. Bu bahçeler Antakya da ipekçiliin gelimesinde temel rol oynar. Amik ovas tahl yetitirmede dier komu illere göre çok ileridir. Zeytinyaclk ve sabunculuk ehirde, gelimi eski zanaatlardr. Düzensiz ve baz ksmlar dar sokakl olan uzun çars, ehrin ortalarna kadar gelimektedir. kysnda birçok tula ve kiremit ocaklar çimento ve marangozlukta kullanlan plâka fabrikas bulunmaktadr., elâleleri ve çalayanlar doal zenginlikleri ve manzaras ile turist çekecek deerdedir. Bahçelerindeki su dolaplar, yazlk evleri, sebze ve meyve bahçeleriyle adeta bir cennet beldesidir Altnözü lin güneyindeki Suriye snrna yakn eski ad Fatikli olan bu kasaba, Hataykavuunca Altnözü adn almtr. Altnözü ile Türkiye arasnda, dalk bir bölgedir. abann zeytinlikleri mehurdur. Etraf zeytin aaçlaryla kapldr. Fakat bölgenin ulam henüz yeterince gelimediinden tarmsal ürünler kolay alc bulamamaktadr. Bölgenin önemli yerleim yerleri arasnda Karbeyazsaylabilir Dörtyol Kendine özgü tatl portakallaryla mehur olan Dörtyol, çeitli bitkilerin yetitii için elverili bir iklime sahiptir. Pamuk, tahl, susam gibi bitkilerin yetitirildii bu bölgeye deniz ve karayollarndan ulam salanabilir. skenderunkörfezi üzerinde olan Dötyolikliminin etkisi altnda scak yamurlu bir bölgedir. ilinin kuzeydou snrnda, Antakya km uzaklkta küçük bir kasabadr. Kuzeyde slâhiye demiryoluna 29 kilometrelik bir ose ile baldr. Ulamn güneyde Antakya kuzeyde slâhiye den yapar. Akdeniz e Dalar nn dou yamac üzerine kurulmutur. Nur Dalar, konumu itibaryla Akdeniz ikliminin etkisini önlediinden kasabann tarm istenilen seviyeye ulaamamtr. Hassa da hayvanclk önemli bir yer

32 skenderunKendi adn tayan bir körfezin içinde, kyy kucaklayan dalarn bat yamaçlarnda, sere serpe büyüyen ehir, 333 ylnda Büyük skender tarafndan kurulmutur. lçe halkn çou ticaret, sanat, içilik ve tarmla geçinir. skenderun ayn zamanda makinelerin yedek parça bürosudur. Montaj atölyeleri vardr Krkhanslâhiye arasnda olan bu ilçenin dou ve güney bölgeleri Amik ovasna yakndr. Krkhan a bu bakmdan tarm memleketidir, denilebilir. Yetitirilen ürünler, Antakya ve skenderun'a gönderilir. Tarmdaki gelirini umumiyetle buday, soan, havuç sebze ve orman ürünleri tekil eder. Hayvanclkta da Reyhanl Eski ad Reyhaniye 'nn dousunda ve Suriyesnrndadr. Halk tarmla urar. Reyhanl nn topraklar Amikovasnn dou bölgeleri olup verimlidir. Kasaba halk yetitirdii ürünleri Antakya ya yollar. Burada her çeit bitki yetiir. Pamuk, susam, pirinç, sebze ve meyve bu bitkiler arasnda yer alr SamandaSamandabal bir yer iken 1948 ylnda ayrlmtr. Hatay'n büyük kasabalarndan biri olduu hâlde merkez Antakya ya yakn olduu için uzun bir süre bucak olarak kalmtr. Akdenizkylarmzn en güneyindeki kasabalarndan biridir. Eski ad Süveydiye dir. Eskiden büyük bir liman ve iskele durumundayken bugün bu özelliini kaybetmitir. Asi Nehri Samanda ilçesinde Akdeniz e kavutuundan nehrin getirdii alüvyonlar liman köreltmitir. pekleri ile ünlüdür YayladaEski ad Orduolan Yaylada'nn 45 km güneyindedir. Bölge engebelidir. Yaylada son yllarda ilçe olmutur. Dalar üzerinde Akdeniz i Amik Ovasna balayan önemli bir geçit üzerinde bulunan Belen, 1550 li yllarda Kanunî Sultan Süleyman tarafndan yaptrlan kervansaray, cami ve hamam etrafnda gelimi bir ilçedir. Belen in beldeleri de dalk bölgede yer almaktadr. Yüzölçümü 197 kilometre karedir saymna göre merkez nüfusu , ilçe nüfusu , nüfus younluu ise 126 dr. Önceleri skenderun a bal bir bucak iken 1990 da ilçe olmutur. 10 köyü vardr. Soukoluk (Güyaz aylarnda büyük ilgi gören yaylalardr.

33 Ovasnn ortasnda küçük bir ilçedir., Reyhanl ve Krkha snrlar arasndadr. 186 kilometre karelik alan kaplamaktadr saymna göre ilçe nüfusu 4 938, nüfus younluu ise 70 tir. lçe merkezi Kumlu 1945 te kurulmu, 1990 ylnda da Reyhanl dan ayrlarak ilçe olmutur. 13 köyü vardr. Halk tarm ve hayvanclk ile uramaktadr. lçe snrlar içinde kurulan kaplcann suyu 37 derecedir. Kaplcann daha iyi hizmet verebilmesi için ek tesisler yaplmaktadr. Batsnda Adana güneyinde Dörtyolve skenderunkörfezi ile çevrilidir ylnda Dörtyol dan ayrlarak ilçe olmutur. Alan 298 kilometre karedir saymna göre merkez nüfus , ilçe nüfusu , nüfus younluu 114 tür. lçenin 9 köyü bulunmaktadr. Erzin üretimi ve plâjlar ile tannr. lçe yaknlarnda bir orman içi park, Balam Köyü ndesuyu kayna ve bu kaynan bulunduu yerde de salk tesisler bulunmaktadr TARHÎ ÇEVRE TürkYerleimi Öncesi Deiik uluslarn ve kültürlerin merkezi olmu Hatay n öyküsü cilâl ta devri ile balar. Hatay nun en eski yerleim daki yerlemelerinin tarihi, lman iklim koullar ve verimli topran varl ile.ö yllarna kadar gitmektedir..ö ile balayan genç HititPrenslikleri döneminde Ovas ndaki Hitit Prensliklerinin birleerek Hattena Krall adn aldklar ve Hatay adnn da buradan geldii sanlmaktadr. Yöreye bu ad 1938 de Atatürk vermitir. Hattena Krall nn bakenti bugünkü Krkhan yaknlarndaki Konula (Çatalhöyük) idi. ilinin merkez ilçesi olan Antakya nn ise.ö. IV. yy. sonunda adyla Selokidlerce kurulduu, Araplarn Antekiye adn verdikleri bilinmektedir Franszigalinden sonra oluturulan skenderunsancann merkezi de skenderun, skender in komutanlarndan Antigonos.Ö. 302 de kurulmutur. skender in adn dier kentlerden ayrmak için Küçük skenderiye anlamna denmitir.

34 Hz. Ömer zamannda Müslümân Araplarn ellerine geçen (638), uzun süre Abbasîimparatorluunun hükmünde kalmtr. y ilk alan Türk hükümdar, (1084) Anadolu Türk birliinin kurucusu Kutalmolu Süleymanah tr. Bu arada Antakya da yaptrlmtr. En son 1516 da Yavuz Sultan Selim in Msr srasnda Antakya, Osmanltopraklarna katlr TürkYerleimi Sonras Reideddin, Ouznâme dan öyle bahseder: Ouz, am ülkesinin neresine vardysa, halk tamamen kendi istekleriyle il oldular. Yalnz Türklerin Batak ehir dedikleri ve üç yüz alt kaps olan Antakya ehri, inat edip kar koymakta direndi. Sonunda bir yl savatlar ve bir yl sonra ehri aldlar. Ouz, ehre gidip bir altn taht koyarak üzerine oturdu. Yannda olan doksan bin askerin hepsini, kadn ve çocuklaryla birlikte ehre götürdü ve orada oturdu. Sonra am ve Msr a geliini haber almalar için elçi gönderdi Burada am anlalmaldr. Eserde am ehrinden ve dolaylarndan adyla bahsedilmektedir (T yüzyllarda ise Ouz airetleri Antakya yöresine akn akn gelmeye balamlardr. Selçuklu devleti kurucusu olan Kutalmolu Süleymanah, Bat Anadolu da birçok yeri fethettikten sonra batdaki Türkmen beylikleri ile douda bulunan Selçuklu kitlesi arasndaki balar kuvvetlendirmek maksadyla douya yönelmitir ylnda Selçuklu komutan Emir Afin in kuvvetlerinden 1000 kiilik bir birlik Antakyayöresine girip buralar istilâ ile yama dan altnve deerli eyalar aldktan sonra 1068 ylnda terk etmitir ylnda Artah Bizanslarn Hanolu Emir Harun ettürkmanîemrindeki Türkmenleray süren bir kuatmadan sonra Artah ele geçirdi. Böylece Halepiçin önemli olan stratejik bir kale ele geçirilmi oldu. Reyhanl nn eski ad.

35 1068 ylnda Romanus Diogenes Türklerin üzerine yürümü ve geri almtr ylnda Malazgirt tahtn kaybetmi, fakat anlama gerei bir süre daha Bizanslarn elinde kaldktan ya kuatmalar yaplmsa da 3000 veya 5000 altn karl kuatmalardan vazgeçilmitir. Süleymanah 12 Aralk 1084 sabah Antakya ya karsnda Türkgüçlerini görünce tedirgin oldu. Fakat Süleymanah n iyi tutumu sonucu bu tedirginlik ortadan kalkt. 17 Aralk 1084 Cuma günü 110 müezzin A nn merkezinde ezan okudu. Bundan sonra da Süveydiye Sâk skenderun ele geçirildi. Bu fetihten sonra Süleymanah, Büyük SelçukluSultan Melikah a arz etti (Tekin 1998: 4). nn fethi ile ilgili olarak Muhammed kapsnda Deyrilmülk te, tatan yaplm bir su kurnasnn içinde bakr bir at üzerinde bulunan, ok torbalaryla birlikte bakrdan yaplm yedi Türk ü temsil eden bir Türk tlsm bulunduunu anlatan bir bölüm yer almaktadr. Verilen bu bilgi daki Türk varlnn çok eski tarihlere dayandn göstermektedir (Tekin 1998:4). bk, Msr da 1516 ylnda Osmanlmparatorluu na katt. Fransz irlikleri Mondros Mütarekesi nden sonra Antakya skenderun sancann yönetimi ellerine almalarna ramen 1938 ylnda yaplan mücadeleler sonunda 5 Temmuz 1938 de Türk a girmitir. Kurulmu olan Hatay Devleti 10 ay 26 gün bamsz olarak kaldktan sonra 29 Haziran 1939 da Hatay Kurultaynda alnan kararla Türkiyetopraklarna katld. Hatay nkatlmasndan sonra 23 Temmuz 1939 da Fransz askeri, Hatay Türkiye ye brakp gitmitir. Samanda ilçesinin eski ad. Krkhan ilçesinin Ceylanl köyüne bal olan ve Bayezidi Bestami nin türbesinin bulunduu yer. Önceleri Hatay a bal iken Cumhuriyet ten sonra Suriye snr içinde bulunan kasabann ad.

36 1. 3. BEERî ÇEVRE Nüfus Yaps 000 yl Genel Nüfus Saym sonuçlarna göre ilinin nüfusu aada gösterilmitir: ilinin Nüfusu: Altnözü Dörtyol skenderun Krkhan Reyhanl Samanda Yaylada Nüfus Hareketleri nnüfusu son sayma göre, dr. Bu nüfusun i ehirlerde, i köy ve beldelerde yaamaktadr. Kilometre kareye düen nüfus younluu 223 tür EKONOMK YAP lin ekonomik yaants içinde, topran ve iklimin son derece elverili olmasndan dolay bata tarm ve tarma dayal sanayi ön plândadr. lin d ticarete açk olmas, bilhassa nakliyeciliin

37 gelimesine yol açmtr. Bu sektörleri dericilik, aaç ileme ve ziraî alet imalât takip etmektedir Tarm, Hayvanclk, Avclk, Ba ve Bahçecilik Tarm: lin toplam alan hektar olup, bu alann hektar tarm alandr. Tarm alanlar son derece verimlidir ylnda dekarda buday ekimi yaplm ve ton mahsul elde edilmitir dekara ekilen pamuktan ise ton mahsul alnmtr. lde bulunan zeytin aacndan ton zeytin alnmtr adet turunçgillerden ise, 346. çeitli narenciye ürünü elde edilmitir ylnda, 131 köyde toplam dekarda tütün ekimi yaplmtr. Seraclk: Çiftçinin daha fazla ürün almasn salamak için örtü alt sebzecilii (seraclk) gelimeye balamtr. Damlama sulama l Özel daresince tevik edilmitir. Bu tevik sayesinde 50 bin metrekare alanda seraclk yaplmaya balanmtr. Samanda Meslek Yüksekokulu nda açlan seraclk ile ilgili bölüm, çevreye büyük katkda bulunmutur. Hayvanclk: lde büyükba hayvanlardan sr besicilii, küçükba hayvanlardan koyun ve keçi besicilii ile kümes hayvanclndan tavuk üreticilii ön plândadr. Samanda Yüksekokulu nda açlan besicilik ile ilgili bölüm, çevreye büyük katkda bulunmutur Ticarî Hayat skenderun ve Dörtyol dndaki ilçelerde tarma dayal sanayi sektörü gelime gösterirken, bu ilçelerimizde, özellikle skenderun Demir ve Çelik Fabrikalar nn kurulmasndan sonra ekonomide canllk görülmütür TARHÎ VE TURSTK YERLER Yaplan savalar ve depremler sonucu birçok tarihî bina hasar görmütür. Kale, tapnaklar, hamamlar, su kemerleri, kervansaraylar, kiliseler, çeme ve köprülerin onarmlar hâlâ yaplamamtr.

38 Reyhanl da Kzlar Saray ta Payas Kalesi Krkhan da Darb Sak ta Bakras Kalesi, skenderun da Sarseki Kalesi ve ilvan Kalesi turizmine önemli katkda bulunmaktadr. Kentin en salam tarihî eseri Antakya zamannda (.Ö.III. yüzylda) yaptrlmtr. Antiokhos döneminde (. Ö. 2 yy.) geniletilmi, Tiberius dönemlerinde de yeniden yaptrlmtr. Kenti çevreleyen surlar, Da ndan hri ne uzanmaktadr. Evliya Çelebi nin verdii bilgilere göre büyük blok talarla örülmü, yaklak m. uzunluunda, be katl 360 burçtan oluturularak güçlendirilmitir. Kalenin iç ksm da Nikepheros Phokaszamannda yaptrlmtr Kiliseler ve Manastrlar ; Uluçnar da skenderun da ve talyan Manuk Kil Yaylada nda Barleam Manastrbulunmaktadr. Reyhanlyolunda kentin kuzey dousunda Habib Neccar Da, yamacnda Aziz Petrus Kilisesi ve manastr azizin ilk konumasn yapt yerde X. Yüzylda kurulmutur. XIIXIII. yy. da yaplan manastrda, gotik kiliseler üslûbunda ön cephe, ortada büyük ve yanlarda küçük üç kap bulunmaktadr.orta kapdan tonoz örtülü koridorla maaraya geçilir. Duvarlar fresklerle bezelidir. Bu kilisenin yannda bulunan ve kayalarla oyulmu Hero nun ba, kabartma olarak bulunmaktadr. Kentin yazlk kesimi olan Daphne (Harbiye) yürütülen kazlarda da avlulu ve mozaik döeli Romavillalar ortaya çkarlmtr. da, eyh Ali, Aalar Cami ; enköy de eyh Ahmet imdiki ad Habibî Necar Da. Asi Nehri nin eski ad.

39 Kuseyrî ta Sokullu Cami de Kanunî Sultan Süleyman ta Sokullu Külliyesi; Bakras ta Sultan Han de Kanuni Sultan Süleyman Han Köprüler ve Tüneller Reyhanlarasnda HititKöprüsü (Demirköprü ta Sokullu Köprüsü; KrkhanReyhanl yolu üzerinde Muratpaa Köprüsü; Samanda a bal olan Çevlik te Titus Tüneli bulunmaktadr KÜLTÜR TARH 1939 yllar arasnda Fransz mandas altnda kalm, daha sonra da ksa bir dönem bamsz olarak kalmtr. Bu dönemden katlmtr. Bu dönemler içinde Arap kültürü yerletirilmeye çallm fakat baarl olunamamtr. 19. yüzyln ikinci yarsndan itibaren Hataytopraklarnda yabanc mekteplerin kurulmasnda misyonerlerin pay büyüktür. Hatay n birçok yerinde misyonerler vastasyla açlan hastane, kilise, yabanc dille eitim veren okullar yaplm ve oryantalizmin keif kolu faaliyetleri youn bir ekilde kendini göstermeye çalmtr Bu faaliyetler içinde Türkkültürünün gelimesi ile ilgili her türlü faaliyet gösterilmitir. Manda yönetiminin ilk yllarnda Türk nlar için çeitli okullar açlmasna ramen Türk olanlar için açlan okullarda da gelime gözlemlenmemitir. Araplatrma politikas içinde gerçekte Fransz kültürünü hâkim klma politikas yatmaktadr. Bu dönem içinde Franszca veren öretmenler gittikçe artmtr. Hocalarn gelmesiyle birlikte yeni snflar açlmaya, bu snflara Türklerde dâhil edilmeye balanmtr. ttii süre içinde Türkkültürü zayflam ve tarafl uygulamalar balatlmtr [ 1921 tarihinde skenderun da bulunmasna ramen Hatay n genelinde 36 hükûmet mektebi mevcuttu. Bunlar içinde Türk Salman Altunlu ile 1984 ylnda yaplan mülâkattan alnmtr.

40 oldukça fazladr. Hatay bamsz olunca Reis Sökmen dan öretmen istemive bu ekilde Türk örenci ve öretmenlerin says artmtr. Kuzeyden güneye, güneyden kuzeye giden ve doudan gelen yollarn kavak noktasnda bulunan Antakya, tarih boyunca ktalar ve bölgeler aras ticarette önemli rol oynam, yolcu ve hac kervanlar için konaklama yeri ve çeitli bölgelerden gelen insanlar için bir kültür alverii merkezi olmutur. skenderun nn, Dou ve Güneydou Anadolu nun ithal ve ihraç liman olarak hizmet vermitir., çeitli bölgelerden gelmi binlerce insann konaklad, baka bölge insanlaryla hem mal, hem de fikir alveriinde bulunduu, memleketlerine yeni fikirlerle döndükleri bir ültür merkezi görevi yapm, Helenistik dönemlerinde Dünya nn sayl uygarlk merkezlerinden biri olarak ün yapmtr. Osmanldöneminde de bir ticaret ve kültür merkezi görevi yapan, bu önemini günümüze kadar gelitirerek sürdürmü, kuruluu Antakya dan eski olmasna ramen kent olarak 20. yüzyl balarnda önem kazanan skenderunise 1950 li yllardan sonra hzl bir gelime göstererek Türkiye nin sayl ticaret, sanayi ve ihracat merkezlerinden biri hâline gelmitir. Tarih boyunca çeitli millete ev sahiplii yapan Hataybölgesinde çok sayda air, bilim adam ve sanatç yetimi, bu vesileyle, za içinde zengin bir kültür birikimi meydana gelmitir. Bu birikimin izlerinin günümüzde de devam ettiini görmekteyiz. Ayrca tarih boyunca çeitli dinlerin bir arada yaad Hataybu özelliini bugün de korumaktadr. Toplumun sahip olduu ortak kültür nedeniyle, inanç farkllklar Hatay da hiç bir zaman problem olmam, bu farkllklar, kültürel yapnn bir zenginlii olarak kabul edilmitir Döneminde Kültürel Yap Bu dönemlerde mektep ve medrese mücadeleleri eitim ve öretim hayatn etkilemitir. Bir taraftan Tanzimatçlarn çkard sübyan rütiye mektepleriyle batllama fikri, dier taraftan ilmî özelliini kaybetmi olan medresecilik zihniyeti, bu devirde mücadele hâline girmitir (Bilgili 1939: 11

41 1918 ylnda Osmanl den ayrlnca Hatay halk Faysal Hükûmeti ni destekleyenler ve Türkiye yi deste olarak ikiye ayrlmt. Bölge halknn içinde bulunduu bu karklklardan Franszlar faydalanmaya kalkmlardr. Kendi menfaatleri dorultusunda halkn dinî ve etnik duygularn her frsatta kullanyorlard (Bilgili 1939: 19 I. Dünya Sava na kadar Antakya bünyesinde 37 erkek, 7 kz mektebi; 1900 lü yllarn banda Samanda(Süveydiye) da erkek ve kz Amerikankullar; 1899 yllarnda ise yukarda ad geçen mektepler haricinde, umumî veya hususî dairelerinde ulûm er iye müderrisler bulunmaktayd de Ermenilere ait 10 okulda 10 adet öretmen bulunmakta iken bu okullarda 440 erkek, 47 kz örenci okumaktayd (Süslü 1990: 48). Bu yllarda skenderun da birer Rütiye mektebi bulunmaktayd. Bu okullarda skenderun da Antakya da da 500, toplam 580 örenci eitim görmekteydi (Tutar 1939 Döneminde Kültürel Yap Bu dönemde Hatayyl Franszmandas altnda, son bir yl da bamsz bir devlet olarak kalmtr. Fransz kültürünün yerletirilme çabalarn bu dönemde de oldukça fazladr. Türkiye de her türlü kargaann olduu bu dönemde Fransz misyonerleri üst seviyedeki çkarlarn, yabanc okullar açmakla gerçekletirmilerdir. II. Dünya Savana kadar hastane, kilise, okul, mezarlklar yaplm; aznlklar da devlet aleyhine tekilâtlandrlmtr (Bilgili 1939: 25). Türk için okullar açlm; bu faaliyetlerle Arapve Fransz kültürü, içten içe yeertilmeye çallmtr. Belli bir zaman sonra da Arap kültürünü geri plâna alp kendi kültürünü ön plâna çkarmaya çalmlardr Bu dönemde Hatay snrlar içinde 32 iptidaî, 3 rütiye ve bir idadî olmak üzere, 36 resmî hükûmet mektebi güçsüz durumdan kurtulmak için Türkiye den öretmenler getirtilmi ve böylece örenci saylarnda gözle görülen artlar olmutur (Bilgili

42 1939 Tarihleri Arasnda Bulunan Yabanc Okullar skenderunjosef (Sörler) Kz Okulu ngiliz Okulu Kz Okulu skenderun skenderunsörfler Kz Okulu skenderuntalyan Sen Jorc Erkek Okulu skenderun skenderun skenderun Bu okullarda toplam kz; erkek örenci eitim görmekteydi (Bilgili 1939: 27) dan Günümüze Kültürel Yap n katlmas ile birlikte büyük deiiklikler olmutur ylnda skenderun da açlan Halk evi yazma bilmeyenlere Türkçe dersi verilmitir. Yine bu yllarda ilk eri açlmtr (Tekin 1993: 76) Yllar Arasnda Hatay da 579 lkokulda öretmen, örenci 5 Anaokulu ve 72 Anasnfnda 130 öretmen, örenci 80 Ortaokulda 673 öretmen, örenci de 828 öretmen, örenci 6 mam Hatip Lisesinde 142 öretmen, 929 örenci

43 4 Ticaret Lisesinde 117 öretmen 359 örenci 2 Endüstri M,eslek Lisesinde 96 öretmen, örenci bulunmaktayd (Tutar 1997: Yllar Arasnda Hatay da Okul Öncesi Eitim: 10 okul, örenci, 329 öretmen, 58 lköretim. 629 okul, örenci, öretmen, Resmî ve Özel Liseler: 103 okul, örenci, öretmen, derslik bulunmaktadr (Tutar 1997: Yllar Arasnda Hatay dadier Kurumlar: Halk Eitim Merkezi: 12 okul, örenci, 51 öretmen, 18 Çraklk Eitim Merkezi: 6 okul, 3339 örenci, 80 öretmen, 24 Eitim Araçlar: 1 okul, örenci, 10 öretmen, 24 derslik, Rehberlik Aratrma Merkezi: 1 okul, 10 öretmen, Salk Eitim Merkezi: 1 okul, 6 doktor, 1 di hekimi, 4 hemire, 1 memur, 6 hizmetli, 1 oför bulunmaktadr. da Kültür Merkezi, 1987 ylnda açlmtr. Bünyesinde l Halk Kütüphanesi Galerisi, l Kültür Müdürlüü, Kültür Bakanl Kitap Sat Yeri ile çeitli etkinlikler için ayrlm çalma yerleri bulunmaktadr. Tiyatro, resital, konser, film gösterileri gibi etkinliklerin yapld merkezde mahallî tiyatro, müzik ve sanat gruplar da çalmalarn sergilemektedir. Kültür Merkezi bunlarn dnda çok sayda törenlere, sahiplii yapmaktadr. Çeitli kültürleri bünyesinde barndran Hatay da, basnyayn, basn meslek kurulularve 87 basm evi; TRT Hatay FM 30 a yakn mahallî radyo bulunmaktadr.

44 Bütün ilçelerinde Halk Eitim Merkezi halk oyunlar, dikinak dersleri ve i eitimi dersleri v Sosyal yaayn çok hareketli olduu bu yerlerde sivil toplum örgütleri de hareketlilie paralel bir gelime göstermektedir. Hatay ilçeler ile birlikte toplam 1049 dernee sahiptir. Mustafa Kemal Üniversitesinin yansra ihtiyaca yetecek kadar özel ve devlet okullar bulunmaktadr. Hatay da19. yüzylda kurulan ve kitaplar günümüze ulaabilen tek kütüphane, Müderris Abdurrauf nin kütüphanesidir. Bununla birlikte çeitli ilçelerde 22 ye ulaan Halk Kütüphanesibulunmaktadr HATAY DA BULUNAN DNLER, MEZHEPLER VE ETNK GRUPLAR Yahudîlik da yaayan Yahudîler kendilerini srailoullarndan Yehuda nn soyundan geldiine inanrlar. Onlara göre Hz. Musa büyük Peygamberise en büyük kitaptr. nl döneminde yabanclarn haklarna zarar gelmesin diye ferman yazlmtr. Bu konuyla ilgini u ferman misal olarak... olan bazürganlar gemileriyle geleler, Edirne de ve Bursa da ve stanbul da halkla muamele ve mübayaa idüb bazürganlk ideler. Gelmekde ve gitmekde benüm belerimden ve subalarumdan ve sipahilerumdan ve kullarmdan hiç birisi bunlarn canna ve bana ve maline zarar ve ziyan getürmeye. Ve illâ hükmüme muhalefet idüb bir vechile mazarret idecek olalar ise ki iittim kul gönderüb azim belaya uradrm bilmi olalar... (Haceminolu 1992: 259). Yabanclar, Osmanl hükümdarlarnn adaletli yönetimleri sayesinde ticarî hayatta baarl olmu ve önemli makamlara rtilmilerdir. Hatay dabulunan Yahudîlerde, ilk zamanlarda siyasî konulardan uzak durmu ve zaman içinde nüfus bakmndan kalabalk olan yerlere yerleerek rahat bir ekilde ticaret yapmlardr.önceleri amronim; daha sonra Peruimve siyimadn alan Yahudî mezhebi, adn deitirerek günümüzde Karaî ve Rabbanî adn

45 almlardr. Rabbanîler da dier mezheplere göre daha kalabalktrlar Hristiyanlk Osmanl Döneminde de en kalabalk olaan mezhep, da Hristiyanlk vatandalarmz oldukça fazladr. Ortodoks mezhebine mensup olan dört büyük patrikliin içinde Antakyaaktadr., Samanda ve skenderun a yerlemi olan lerin says Ortodokslara göre çok azdr. Süryanî: Süryanîler, bu ad Mezopotamyabölgesinde Suriye de yaadklar için almlardr. Hristiyan y merkez olarak almlardr. Bugün Süryanîler da kadar azdr., Hristiyanl yayld ilk yllarda kabul ettikleri için kendilerini bu dinin içinde ayrcalkl Daha önceleri Anadolu da Hristiyan gruplar tarafndan bask gören Ermeniler Zaferinden sonra bu baskdan kurtulmulardr. Fatih Sultan Mehmet döneminde ise Ermeni Patrikliini kurduran Ermeniler rahatça ticaret yapma imkânna kavumulardr. I. Dünya Sava sralarnda da Suriye ve Lübnan göç eden Ermeniler, savatan sonra Çukurova çevresine yerlemilerdir ylnda Hatay nkatlmas ile birlikte büyük bir ksm Halep, am, Kaml ve Ermenistan a gitmilerdir. Türkiye de tek Ermeni köyü, Samanda da bulunan Vakfl köyüdür. Bu köyde elliye yakn hane bulunmaktadr yl nüfus saymna göre saylar 147 dir. Hatay da yaayan Ermeniler Hristiyan mezhepleri içinde Katolik l kabul etmemilerdir. Gregoryandrlar. stanbul ve Kudüs te Patrikleri bulunmaktadr slâmiyet Nusayrîler: Nusayrîlik Nerimî (270/883) tarafndan kurulmu bir iî frkasdr (Flal 1986: 180). da Yaayan Nusayrî vatandalarmza da Nusayrî