KREDİ PİYASALARINDA ASİMETRİK BİLGİ VE BANKACILIK SİSTEMİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ. Doç. Dr. Güler ARAS * Doç. Dr. Alövsat MÜSLÜMOV** ABSTRACT

Transkript

1 KREDİ PİYASALARINDA ASİMETRİK BİLGİ VE BANKACILIK SİSTEMİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ Doç. Dr. Güler ARAS * Doç. Dr. Alövsa MÜSLÜMOV** ABSTRACT ASYMMETRIC INFORMATION IN CREDIT MARKETS AND ITS IMPACT ON BANKING SYSTEM The informaional differences among acors of financial markes lead o he problems in he smooh-funcioning of markes. Asymmeric informaion causes declining marke and economic efficiency level, and leads o he credi-raioning problem. This sudy analyzes he impac of asymmeric informaion on he funcioning of Turkish banking sysem. The sudy of he causaliy relaionship beween bad credis and oal credi volume in he Turkish banking sysem sugges ha here is saisically significan unidirecional causaliy relaionship beween bad credis and oal credi volume which is explained by he exisence of credi raioning problem in he marke. ÖZET Mali piyasalarda karar almaya emel oluşuracak bilginin her zaman am ve doğru olarak elde edilememesi ve arafların farklı bilgiye sahip olmaları piyasaların işleyişinde sorunlara ve aksaklıklara yol açmakadır. Asimerik bilgi piyasaların ekinlik düzeyini azalmaka, kredi piyasasında yanlış kredi kararları nedeniyle ekonomik ekinliğin azalmasına ve kredi ayınlamasına neden olabilmekedir. Bu durum ekonomide yaırımlara akarılacak fonların ve verimli projelerin hayaa geçirilmesini engelleyerek ekonomik gelişme üzerinde de olumsuz bir eki yaramakadır. Bu çalışmada asimerik bilgi, ve bunun yol açığı ers seçim ve ahlaki ehlike konuları açıklanmış ve bunun kredi piyasalarının işleyişine ve bankacılık siseminin finansal yapısına ekisi araşırılmışır. Yapılan ampirik araşırmada Türk Bankacılık sekörüne ai zaman serisi verileri kullanılarak akipeki krediler oranı ile oplam krediler oranı arasında nedensellik ilişkisi analiz edilmişir ve kredi ayınlaması hipoezini desekleyici bulgular bulunmuşur. Araşırma kredi piyasasında asimerik bilginin varlığı ve ekilerini oraya koymak açısından önem aşımaka ve bunun geirdiği problemlerin ve aksaklıkların çözümü için önerileri arışmakadır. (*) Yıldız Teknik Üniversiesi İ.İ.B.F. İşleme Bölümü aras@yildiz.edu.r (**) Doğuş Üniversiesi İ.İ.B.F. İşleme Bölümü amuslumov@dogus.edu.r

2 I. GİRİŞ Finansal piyasalarda yaşanan gelişmeler ekonominin geneli üzerinde önemli ekilere neden olmakadır. Bu nedenle piyasaların sağlıklı işleyişi isikrarlı bir ekonomik sisem için büyük önem aşımakadır. Özellikle gelişmeke olan ülkelerde bu piyasalarda sürekli isikrarın sağlanması ve korunması her zaman olanaklı değildir. Piyasalarda bilginin her zaman herkese eşi şekilde ulaşmaması piyasaların işleyişini aksamakadır. Asimerik bilgi mali piyasaların ekinlik düzeyini azalmaka, para ve sermaye piyasalarında çeşili sorunlara yol açmakadır. Bu çalışmada asimerik bilginin kredi piyasalarının işleyişi üzerine ekisi araşırılmışır. Çalışmanın ikinci bölümünde bu konudaki eorik ve praik çalışmaların sonuçları ve piyasalarda bilgi farklılaşmasının ürleri ve asimerik bilginin finansal piyasaların işleyişinde ve ekonomik ekinlik üzerindeki rolü oraya konulmaya çalışılmışır. Üçüncü bölümde kredi piyasalarında asimerik bilginin ne şeklide oraya çıkığı oraya konularak, kredi ayınlaması sorunu ile asimerik bilgi arasında eorik bağlanılar kurulmuşur. Dördüncü bölümde Türk bankacılık siseminin gelişimi ve sorunları analiz edilmişir. Beşinci bölümde ampirik model ve çözümü verilmişir. Sonuç bölümünde asimerik bilgi sorunun çözümü için öneriler arışılmışır. Araşırma bulguları, kredi piyasalarında asimerik bilginin varlığı ve ekilerini oraya koymak açısından önem aşımakadır. II. ASİMETRİK BİLGİ VE FİNANSAL SİSTEMİN İŞLEYİŞİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ Geleneksel Arrow-Debreu kaynak dağılımı modelinde işlemeler ve hane halkı pazarlar aracılığıyla bir araya geldiği için finansal aracılar bu süreçe hiçbir rol oynamamakadır. Pazarların mükemmel ve ekin olduğu durumlarda, kaynak dağıımı Pareo ekin olduğundan genel refah düzeyini arırmak için finansal aracılara ihiyaç yokur (Allen and Sanomero 998: p. 462). Modigliani-Miller eoremi de, hane halkının porföyler oluşurarak finansal aracıların aldıkları pozisyonları alabileceğinden dolayı, finansal aracılığın değer yaramadığını ifade emekedir (Fama 980). Faka, kuvveli ekinliğe sahip pazarların mevcu olmadığı günümüzde, finansal aracılar ekonomide kaynak dağıımı ekinliğini arırmaka ve genel refah düzeyini yükselmekedir. Finansal pazarlar ve kurumlar aşağıda sıralanan işlevleri yerine geirmekedir (Meron ve Bodie 995): (i) (ii) (iii) (iv) (v) (vi) Malların, hizmelerin ve varlıkların el değişirmesine aracılık edilmesi, Büyük ölçekli projelerin finansmanını kolaylaşırmak amacıyla asarruf birikimi ve risk dağıım sisemi oluşurarak mülkiyein abana yayılmasının sağlanması, Ekonomik kaynakların zaman içerisinde, coğrafi bölgeler ve sekörler arasında ransferinin sağlanması, Risk yöneimi ve konrolü yönemlerinin gelişirilmesi, Fiya bilgisinin sağlanması, Asimerik bilgi sorununun çözümünün kolaylaşırılması. Mikroekonomi eorisi, bireylerin, elde eikleri ürün ve hizmelerin büün özelliklerinin farkında olduklarını ve bir işlem alimaı verenlerin, bunu yerine geirecek emsilcilerinin

3 faaliyelerini her zaman deneleyebildiklerini öngörmekedir. Faka finansal pazarlarda kaılımcıların bilgi düzeyinin farklı olması ile sözleşmelerin konrol ve uygulanma süreçlerinin maliyeli olması, asimerik bilgi sorununu oraya çıkarmaka ve finansal pazar ve kurumların işlevlerini yerine geirmelerini engellemekedir. Asimerik bilgi sorunu, ers seçim (adverse selecion), ahlâkî ehlike (moral hazard) ve emsilcilik sorunu (agency problem) şeklinde kendini gösermekedir. Ters seçim sorunu, bir sözleşmeden önce oluşan, en isekli kredi müşerisinin poansiyel köü borçlu (ödünç aldığı borçları zamanında ve üm yükümlülükleri ile beraber geri ödeyemeyecek durumda olan güvensiz kredi sahipleri) olduğu asimerik bilgi sorunudur. Dolayısıyla, ers seçim sorunu söz konusu ise finansal piyasalarda ersi (arzu edilmeyen) sonuçlar verecek (örneğin, krediyi geri ödemeyecek) müşeri seçimi yapılması olasılığı yüksekir. Bu durum, klasik Akerlof (970) limon problemi olarak bilinmekedir. Finansal sisem içerisinde ers seçim sorununa örnek olarak, alacağı krediyi geri ödeme olasılığının çok düşük olduğu bilen bir banka müşerisinin bu sebeple alacağı krediye karşılık bankaya çok yüksek faiz oranını ödemeyi kabul emesi ve dolayısıyla, krediyi ilk sırada alabilmesi göserilebilir. Bu durumda, asimerik bilgi sorunu sebebiyle kredinin bu müşeriye verilmesi ers seçim durumunu oluşurmakadır. Ahlâkî ehlike olarak ifade eiğimiz sorun, bir sözleşmeden sonra oluşan, kredi alanın kredi verenin bakış açısına göre ahlâkî olmayan (arzu edilmeyen) faaliyelerde bulunarak, kredi verenin çıkarını zedeleme ehlikesine neden olan asimerik bilgi sorunudur. Bu arzu edilmeyen faaliyeler veya davranışlar, kredinin geri ödenmeme riskini önemli ölçüde arırmakadır. Ahlâkî ehlike söz konusu ise, kredi alan yüksek riskli projelere yaırım yapmaka, yüksek geiri kazanırsa bundan kazançlı çıkmaka, sermayeyi kaybederse kaybın önemli kısmı kredi verene yüklenmekedir. Bu durumda, finansal sisem ödünç vereceği kaynağı kaybemekense çok az sayıda güvenilir müşeriye kredi açmayı ercih emeke; bu da finansal sisemin ekin çalışmasını engelleyerek piyasa dengesinin birinci en iyi durumundan sapmasına yol açmakadır. Temsilcilik sorunu ise, bir sözleşmenin arafının işlerini gördürmek için bir emsilci kullandığında, o emsilcinin faaliyelerini am olarak konrol edemediği veya konrol sürecinin maliyeli olduğu durum olarak anımlanmakadır (Jensen ve Meckling 976: p.4). Asimerik bilgi sorunu, finansal isikrarsızlığın emel nedenlerinden birisidir. Finansal isikrar iki emel koşula bağlıdır: (i) (ii) Finansal sisemde emel kurumların isikrarlı oluşu, yani, dış yardım veya müdahale olmadan sözleşmelerden doğan yükümlülüklerini yerine geirmelerine imkan verecek am güvenin söz konusu olması, Temel piyasaların isikrarlı oluşu, yani, piyasa kaılımcılarının piyasadaki arz-alep dengesini yansıan fiyalar üzerinden güvenle işlem yapması ve emel Akerlof un klasik limon problemi 970 de yayınladığı makalesinde ikinci el araba piyasası örneğinde gelişirilmişir. Bu örneke, Akerlof, ikinci el araba piyasasında, saıcıların saılan ürün hakkında yeerli bilgiye sahip olduğu halde, alıcı bilgisinin yeersiz olduğunu, yani alıcı ve saıcı arasındaki ilişkide asimerik bilgi sorununun bulunduğunu ifade emekedir. Bu durumda, bu pazarda aldanabileceğini düşünen alıcıların ürüne değerinin alında fiya vermesi veya pazardan çekilmesi sonucu ikinci el piyasasının çökmesi sözkonusu olabilecekir.

4 gösergelerde köklü bir değişiklik olmadığı durumlarda kısa dönemde fiyalarda önemli dalgalanmaların olmaması. Finansal şoklar, finansal sisemin bilgi akış mekanizmasını engelleyerek, kaynakların verimli yaırım fırsalarına akarılmasının önünü kesebilmekedir. Böyle bir durumda piyasalarda asimerik bilgi sorununun oraya çıkması ile finansal isikrarsızlıklar ve bankacılık krizleri ile oldukça sık karşılaşılmakadır. Bu anlamda asimerik bilgi kredi ve sermaye piyasalarında önemli ekiye sahipir. Piyasalardaki eksik bilgiden kaynaklanan farklı uygulamalar nedeniyle ekonomideki başarısızlıkların ve krizlerin de önemli açıklayıcısı durumundadır. III. KREDİ TAYINLAMASI Bankaların karşı karşıya kaldığı emel bilgi problemi, kredi olarak verdikleri paranın nasıl kullanıldığını bilmemeleridir. Sigliz ve Weiss (98), ödünç alanlara yüklenen faiz oranlarındaki bir arışın genellikle bunların finanse eiği projelerin oralama riskini arırdığını gösermişlerdir. Bu, ödünç alanların daha riskli projeleri ercih emesinden yada risksiz projelerin daha az çekici hale gelmesinden ve böylece bu projeleri gerçekleşirmeyi düşünen yaırımcıların kredi için başvurmamalarından kaynaklanabilir. Kredilerin riskleri üzerindeki eki bankanın faiz oranlarını arırmak sureiyle uygun bir kazanç elde emesini sağlayabilir. Böylece, borç verilebilir fonlar için aşırı bir alebin olduğu faiz oranında, banka kârını maksimize edebilir (Greenwald, Sigliz ve Weiss 984: p.95). Öe yandan, kredi piyasasının mükemmel olarak ve am bilgi ile çalışması halinde, kredilerin ekin bir şekilde kullanıcılara akarılması beklenecekir. Bu özelliklere sahip bir kredi piyasasında denge, faiz oranı vasıasıyla sağlanacakır. Ancak, bu ideal durum asimerik bilgi sorunu yüzünden pek çok zaman geçerli değildir. Bankalar bu asimerik bilgi sorunu karşısında kredilerin geri dönmeme riskini almak isemedikleri için çoğu zaman kredi ayınlamasına gimekedir. Kredi ayınlaması (credi raioning) durumu, ödünç verilen fonların faiz oranının ex-ane olarak kredi arz ve alebini eşileyememesi durumu olarak anımlanmakadır. Kredi ayınlamasının; (i) geçici (denge dışı) ve (ii) sürekli (denge) durumu olmak üzere iki şekli vardır. Denge dışı kredi ayınlaması durumunda, kredi faiz oranının, piyasadaki arz-alep dengesini eşileyecek faiz oranından farklı olmasına yol açan geçici engeller söz konusudur. Denge kredi ayınlaması durumunda ise, kredi alebi fazlalığı ile karşılaşan finansal aracıların, bu fazla alebi karşılamak için faiz oranlarını yükselmek isememeleridir. Bu durumun emel sebeplerinden birisi, fon ödünç verenlerin, fon ödünç alanlar hakkında mükemmel bilgiye sahip olmaması, dolayısıyla asimerik bilginin varlığıdır (Jaffe ve Russel, 976; Keon, 976; Sigliz ve Weiss, 98). Kredi ayınlamasında görülen, faiz oranının ex-ane denge faiz oranlarından düşük olması, ers seçim ve ahlâkî ehlike sorunundan kaynaklanmakadır. Yukarıda da belirildiği gibi Sigliz ve Weiss (98), bu durumu kredi kullanacaklara uygulanan faiz oranlarındaki bir arışın, yaımcıların bu kredilerle finanse eiği projelerin oralama riskini arırması ile açıklamakadır. Böyle durumlarda, kredi ödünç almaya isekli olanların riski en yüksek yaırımcılar olacağı (ers seçim sorunu) veya kredi alan yaırımcıların, kredi veren açısından kabul edilemeyecek yüksek riskli projelere yaırım yapması (ahlâkî ehlike sorunu) kuvvele muhemeldir. Bu durum ise, genel olarak, kredilerin geri ödenmeme riskini aşırı yükselecek ve nihai olarak, finansal isikrarsızlığa yol açacakır.

5 Bu arışmalardan görüldüğü gibi, kredi ayınlaması, kredi verenin faizleri yükselip, ersi seçim ve ahlâkî ehlike sorununa yol açmak isememesinden kaynaklanmakadır. Faka, kredi ayınlaması süreci; fon ödünç verme, yaırım yapma ve reel ekonomik akivielerin azalmasına yol açmakadır. Bu sorunun çözüm yollarından birisi ipoek kullanımıdır. Beser (985), Chan ve Kanaas (985), Besanko ve Thakor (987) sınırsız ipoeğe sahip yaırımcılar için kredi ayınlaması yapılmayacağını ileri sürmekedir. Yüksek riskli yaırımcılar risk düzeylerini bildikleri için, aldıkları kredilere karşın ipoek göserecek ve bu nedenle kredilerin oralama risk düzeyi düşecekir. Kredi verilmesinde, ipoeğe benzer rol oynayan araçlardan birisi de ne işleme değeridir. Bir işleme, hisse sahiplerinin saınalma opsiyonu (call opion) olarak anımlanabilir. Şirke hissedarları, eğer ne işleme değeri, işlemenin oplam ne borç değerinden daha düşükse, opsiyonu kullanmamaka ve işlemenin üm varlıkları alacaklılara geçmekedir. Bu nedenle, işlemenin ne değeri ipoeğe benzer bir rol üslenmeke, işleme hissedarları ne işleme değerine göre borçlarına sahip çıkma veya cayma haklarını kullanmakadır. Ne işleme değerinin oplam ne borç değerinin alına düşmesi, işleme sahiplerinin ve yöneicilerin aşırı yüksek risk almasına neden olmakadır. Bu durum ise ahlâkî ehlike sorununa yol açmakadır. Ne işleme değerinin düşmesi, piyasada köü borçluların oluşmasına yol açığı için, bankalar bu asimerik bilgi sorunu nedeniyle, piyasaya kredi vermede iseksiz davranmaka, bu da ers seçim sorununu doğurmakadır. Bu durum, finansal isikrarı ehdi emeke ve bankacılık krizlerinin oluşumuna yol açmakadır (Bernanke ve Gerler, 989; Calomiris ve Hubbard, 990). Uygulamada da, sermaye piyasalarının çöküşü ile bankacılık krizlerinin birbirini akip eiği görülmekedir. V. TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN GELİŞİMİ VE SORUNLARI Türk bankacılık sekörü 980 yılından iibaren hızlı bir gelişme gösermişir. Bankacılık sekörü oplam akif büyüklüğünün GSYİH ya oranı 980 yılında %28,6 dan, 990 yılında %38,2 ye, 2000 yılında ise %76,9 ya yükselmişir. 980 yılında 4,3 milyar dolar olan oplam mevdua hacmi, 2000 yılında 64,4 milyar dolara varmışır. Bankacılık seköründeki genişleme süreci banka sayısına da yansımış, banka sayısı döneminde banka sayısı 43 lerden, 8 e kadar ulaşmışır. Bu dönem içerisinde bankacılık sekörü dinamik yapıya büründüğü ve Türkiye ekonomisinin gelişimine önemli kakılarda bulunduğu da gözlemlenmekedir. Büün bunlarla birlike 990 lı yıllarda Türk bankacılık sekörünün gelişmesini önemli ölçüde ekileyen bazı fakörlerin olumsuz ekisinin bankacılık sekörünün gelişmesini sınırlandırdığı görülmüşür. Bu fakörler ve ekileri aşağıda sıralanmışır: (i) Makroekonomik dengesizlikler: Türkiye deki kronik enflasyon durumu, TL ye olan güveni sarsmaka ve kişilerin, enflasyon vergisinden kaçınmak için varlık ikamesine girişmesine ve yabancı ülke parası cinsinden finansal varlıkları değer saklama aracı olarak umasına sevk emekedir. Bu ise TL cinsinden asarruf mevdualarının vadesini kısalıcı eki yapmaka ve döviz mevdualarının payını yükselmekedir. Bu da olası bir devalüasyon durumunda, bankacılık sekörü yükümlülüklerini şişirmeke ve bankacılık seköründe isikrarsızlığa neden olmakadır. Diğer arafan, ekonomik büyüme hızındaki aşırı dalgalanmalar, gelecekle ilgili sraejilerin gelişirilmesini engellemeke ve kredi porföyünün

6 kaliesinin düşmesine neden olabilmekedir. Makroekonomik dengesizlikler ile bankacılık sekörü isikrarsızlığı arasındaki ilişki çif yönlüdür. Bir arafan, yukarıda beliriğimiz dinamikler çerçevesinde, makroekonomik dengesizlikler bankacılık sekörünün isikrarsızlığına yol açmaka, diğer arafan bankacılık sekörü isikrarsızlığı negaif gelir ve serve ekisi yaraarak, reel sekör yaırımlarını engellemeke ve kamu kesiminin pahalı ransferler yapmasını gerekirmekedir. (ii) Yüksek kamu kesimi borçlanma ihiyacı: Kamu kesiminin yüksek boyulara erişen açıklarını finanse edebilmek için yüksek reel faiz oranı ile borçlanması 2 ve kamu borçlanmasını özel kesim borçlanmasına göre daha cazip hale geirebilmek için geniş vergi muafiyeleri ve isisnaları uygulanması, banka kaynaklarını özel kesim finansmanına değil, kamu kesimi açıklarının finansmanına yönlendirmişir 3. Yüksek kamu kesimi borçlanma ihiyacının doğal sonucu olan yüksek reel faiz oranları, Türk finansal piyasalarında dengesizlikler ve Türkiye de son dönemde uygulanan sürünen çapa kur rejimi ile birleşiğinde, Eruna nın (200) risk ve geiri asimerisi olarak anımladığı durumun oluşumuna yol açmakadır. Bu hipoeze göre, yuriçi yaırımcılar enflasyon riskine, yabancı yaırımcılar ise devalüasyon riskine maruz kalmakadır. Türkiye nin uyguladığı çapa kur rejiminde, kurlar önceden duyurulduğu için yabancı yaırımcılar için dalgalı kur rejimlerinde görülen belirsizlikle karşılaşmamaka ve uluslararası piyasalarda benzeri nadir olan, yüksek reel faiz oranlarından yararlanmakadır. Faka, enflasyon oranının nominal kurlarda olduğu gibi hızlı düşüş gösermemesi, yerli yaırımcıların geirisini azalmaka4, bu da yerli ve yabancı yaırımcıların geirisi arasında asimerik durum yaramakadır (Müslümov, Hasanov ve Özyıldırım 2003). Bankacılık sekörü, sisem içerisinde devlein aşırı borçlanma ihiyacı ve makroekonomik dengesizlik sonucu oluşan bu asimerik durumdan faydalanmak için sürünen çapa kur rejimi alında, döviz sepeinin hedeflenen enflasyona göre belirlenerek önceden açıklanmış olması nedeniyle, yurdışından borçlandıkları fonları yüksek reel faiz oranları sağlayan kamu iç borçlanma senelerine yaırmaka ve yüksek geiriler elde emekeydi. Faka, alınan kur riski, Şuba devalüasyonundan sonra Türk bankacılık sekörü için bir felakee dönüşmüşür. (iii) Kamu bankalarının siseme olumsuz ekisi: BDDK (2002), kamu bankalarının mali bünyelerinin bozulmasının esas nedenleri arasında, kamu bankalarına, kamu kesiminin ekonomik ekinliğe ers düşen sürekli müdahaleleri, yöneim zaafiyei, asli fonksiyonları dışında verilen görevler, görev zararlarının zamanında 2 Gözlemlenen enflasyona göre ayarlanmış reel faiz oranının dönemi oralaması yaklaşık %32 civarındadır. Bu rakam T.C. Devle Planlama Teşkilaı ( verileri kullanılarak arafımızdan hesaplanmışır. 3 Yüksek kamu kesimi borçlanma ihiyacı sadece, Türk bankacılık sekörünü değil, aynı zamanda finansal piyasaların diğer önemli oyuncularının gelişimini de olumsuz yönde engellemekedir. Örneğin, Aras ve Müslümov (2003), Türkiye de kurumsal yaırımcıların (yaırım fonları ve haya sigorası şirkeleri) porföyünün %68 inin (200) devle iç borçlanma senelerine yaırıldığını gösermekedir. Bu durum kurumsal yaırımcıların sermaye piyasası için çok önemli işlevler üslenme poansiyellerine rağmen, yüksek reel faiz oranları cazibesi nedeniyle, fonlarını kamu kesimi açıklarını finanse emek için değerlendirdiklerinin bir gösergesidir. 4 Kura dayalı isikrar programının uygulandığı 2000 yılında, yerli yaırımcıların enflasyona göre ayarlanmış hazine bonosu geirisi negaif, yabancı yaırımcıların kurdaki devalüasyona göre ayarlanmış hazine bonosu geirisi ise % 2 civarında idi.

7 ödenmemesi gibi fakörleri saymışır. Kamu bankalarının mali bünyelerinin bozulması, bir büün olarak bankacılık siseminin ekin çalışmasını engellemiş ve ekonomi üzerinde ağır mali yük oluşurmuşur yılı sonu iibariyle, kamu bankalarının görev zararı GSYİH nın %9,5 ine, 200 yılında oluşan görev zararı arışı GSYİH nın %4,3 üne, 200 yılında sağlanan sermaye deseği ise GSYİH nın %2,0 na eşi olmuşur. Dolayısıyla, kamu bankalarının yeniden yapılandırılması için akarılan kaynaklar, oplam olarak GSYİH nın %,9 na ulaşmışır. (iv) Mevdua sigora sisemi: Mevdua sigorası ile ilgili Türkiye de ilk düzenlemeler 930 yıllarında yapılmış, kurumsallaşmış sigora uygulamasına 960 yılında geçilmiş ve bu konuda son emel düzenleme ise 983 yılında yapılmışır. Faka 994 yılına kadar Türkiye de uygulanan mevdua sigora sisemi, mevdualara %00 güvence geirmiyordu. %00 güvenceli mevdua sigora sisemine geçilmesinde 994 yılında gerçekleşen ekonomik krizin payı çok yüksekir. Başlangıça, Türkiye de %00 mevdua sigorasına geçilmesi, bankalardan mevdua kaçışını engellemek için uygun bir yönem olarak düşünülmüşür. Faka 994 yılından sonra gelişen olaylar, bu sisemin para piyasalarında başlayan ahlâkî ehlike sorununa yol açığını gösermekedir. Yukarıda bahseiğimiz fakörlerin olumsuz ekileşimi, 990 lı yılların sonlarına doğru Türk bankacılık sekörünün isikrarını olumsuz yönde ekilemeye başlamışı. Önce, Uzakdoğu ve Rusya krizleri, arkasından deprem felakei nedeniyle milli gelirde ciddi daralma, bankacılık seköründeki isikrarsızlığı eiklemeye başladı. Bankacılık sekörünün aldığı aşırı risk durumu gerçekleşmiş, işlevlerini yerine geiremediği gerekçesi ile 2003 yılı sonuna kadar 20 banka Tasarruf Mevdua Sigora Fonu bünyesine alınmışır (Tablo ). TMSF bünyesine alınan bankaların doğurduğu mali yük, GSYİH nın %,9 una ulaşmışır. Üselik ülkedeki bankacılık krizinin ekileri bankacılık sekörünün sınırlarını aşmışır. Bankacılık sisemine olan güvenin azalması diğer ulusal finansal kurum ve pazarlara olan güveni sarsmış, sonuça kısa vadeli yabancı sermaye Türkiye yi hızla erk emiş ve ekonomi finansal krizle yüzleşmişir. TABLO : TMSF BÜNYESİNE ALINAN BANKALAR VE YENİDEN YAPILANDIRMA SÜRECİ Toplam Devralınan Banka Sayısı Birleşirilen Banka Sayısı Saılan Banka Sayısı Lisansı İpal Edilen Banka Sayısı Fon Bünyesindeki Banka Sayısı Kaynak: Bankacılık Deneleme ve Düzenleme Üs Kurulu (BDDK) Bankacılık Sekörü Yeniden Yapılandırma Programı Gelişme Raporu (VII) s. 2 V. TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNDE KREDİ TAYINLAMASI Kredi ayınlaması eorisi, yüksek kredi faizleri karşısında piyasada köü müşerilerin bollaşacağını bu durumun ise ers seçim sorunu yaraarak bankaların bir kredi sınırlaması

8 içerisine gireceğini öngörmekedir. Bu sonuçları, bu bölümde uyguladığımız ampirik model değişkenleri aracılığıyla ifade edersek, bankaların şüpheli kredilerinin oranının yükselmesi bankacılık sekörünün oplam kredi hacmini azalacakır. Bu durum, şüpheli krediler ile oplam krediler oranı arasında negaif nedensellik ilişkisi bulunduğunu gösermekedir. Bu hipoezi es emek için bu bölümdeki analizlerimizde Granger nedensellik esi uygulanmışır. Araşırmamızın iki emel değişkeni vardır. Bunlar;. Bankacılık sekörü oplam akipeki krediler/oplam krediler oranı (TAKIP) 2. Bankacılık sekörü oplam krediler/oplam akifler oranı (KREDI) Araşırma hipoezlerinde ifade eiğimiz nedensellik ilişkilerini es emek için araşırmamızda Granger (969) nedensellik anımına dayalı Sims (972) esi kullanılmışır. Sims yaklaşımında Granger nedensellik ilişkisi bağımlı ve bağımsız değişkenlerin yer değişirmesinden oluşan iki çif regresyon denkleminde ifade edilmişir. X = m i= m' i= a X i n + b jy j + j= U () n' i i + d j X j + j= Y = c Y V (2) m = i= X a X + W i (3) m' = i i= Y c Y + Z i (4) Burada (U, V, X, Z, ) oralaması sıfıra ve sonlu kovaryans marisine sahip olan dizin olarak bağımsız random vekördür. Denklem () ve (2) am, (3) ve (4) ise kısılı denklem olarak anımlanmakadır. Granger nedensellik anımına göre: (A) (A2) [H 0 : d j =0, j=, 2,..., n] hipoezi reddedilebilirse; X, Y nin nedenidir (X Y). [H 0 : b j =0, j=, 2,..., n] hipoezi reddedilebilirse; Y, X nin nedenidir (Y X) (A3) (A) ve (A2) koşulları aynı anda gerçekleşiyorsa, geri besleme ilişkisi (X Y) mevcuur. (A4) (A) ve (A2) koşullarının hiç birisi gerçekleşmiyorsa, X ve Y değişkenleri birbirinden bağımsızdır. Sims (972) yukarıda belirilen koşulları F-esi ile es emişir. Bunun için denklem -4 esasında aşağıda belirilen F-es isaisiği hesaplanmışır [( R R )/ m] /[( R )/( n 2 ) ] F = UR R UR m (5) Burada:

9 R 2 UR R 2 R n m = am denklemin açıklama gücü = kısılı denklemin açıklama gücü = kullanılabilir gözlem sayısı = gecikme dönemi sayısı Bu çalışmada akipeki krediler oranı (TAKIP) ile oplam krediler oranı (KREDI) değişkenleri arasında nedensellik esi uygulanmışır. Bu esin uygulanması için gerekli veriler Türkiye Bankalar Birliği elekronik veri dağıım siseminden elde edilmişir. Elde edilen veriler 992:4 ile 200:4 çeyrek yılları arasındaki dönemi kapsamaka ve üç aylık veriler analizde kullanılmakadır. Türk Bankacılık sekörüne ai akipeki krediler ile oplam krediler oranı arasındaki ilişki grafik de verilmişir. Bu grafiken görülebileceği gibi akipeki krediler ile oplam krediler arasında negaif ilişki söz konusudur. Takipeki krediler oranı arığında oplam kredi oranı azalmakadır. Basi regresyon denkleminin açıklama gücü (R 2 =%82) oldukça yüksekir. Grafik : Takipeki Krediler ve Toplam Krediler Oranı Bu grafike dönemine ai üç aylık veriler kullanılarak akipeki krediler/oplam krediler ile oplam krediler /oplam akifler oranı arasındaki ilişki doğrusal çizgi üzerinde göserilmişir. Bu grafikeki nokalar üç aylık dönem verilerini emsil emekedir. 50,00 45,00 40,00 Toplam Krediler / Toplam Akifler Oranı 35,00 30,00 25,00 20,00 5,00 y = -0,9823x + 43,659 R 2 = 0,869 0,00 5, ,00 0,00 5,00 20,00 25,00 Takipeki Krediler/Toplam Krediler Oranı Kaynak: Tüm veriler Türkiye Bankalar Birliği web siesinden emin edilmişir.

10 İki değişken arasında yapılan Granger nedensellik esi de, değişkenler arasında bir nedensellik ilişkisinin söz konusu olduğunu gösermekedir (Tablo 2). Nedensellik ilişkisi akipeki krediler oranından oplam krediler oranına ek yönlü olup, % düzeyinde isaisiksel anlamlılığa sahipir. Tablo 2: Granger Nedensellik Tesi Sonuçları Bu abloda dönemine ai üçer aylık veriler kullanılarak akipeki krediler/oplam krediler ile oplam krediler /oplam akifler oranı arasında nedensellik ilişkisi es sonuçları (3 gecikme dönemi için) verilmişir. İlişkinin Yönü Gecikme F İsaisiği R 2 UR R 2 R Dönemi Takip F Kredi 3 Dönem 0,947 0,98 4,742 * Kredi F Takip 3 Dönem 0,978 0,972 2,364 * % düzeyinde isaisiksel olarak anlamlıdır. Bu araşırma bulguları Türkiye de kredi ayınlaması mekanizmasının geçerli olduğunu ve ers seçim durumu karşısında kalan bankaların kayıplarını azalmak için kredi sınırlamasına giiğini gösermekedir. Başka bir ifade ile, bankalar kredilerin geri dönmemesi riskine karşı daha emkinli davranmayı ercih emişlerdir. VI. SONUÇ Piyasalarda asimerik bilginin varlığı am rekabe koşullarını bozarak hem piyasadaki akörleri hem de piyasanın işleyişini olumsuz yönde ekilemekedir. Bu çalışmanı konusunu oluşuran kredi piyasalarında asimerik bilgi, bankaların mali bünyelerini ekilediği gibi ekin fon ransferine engel olarak kaynakların yaırımlara yönlendirilmesini de engellemekedir. Kredi piyasasında krediler için en iyi ve doğru fiyaın belirlenmesi kredilendirilecek firma ile ilgili bilgilerin kredi kuruluşları arafından am ve doğru olarak bilinmesi ile olanaklıdır. Yanlış kredi kararları ve ahlaki ehlike kredi ayınlamasına yol açmakadır. Kredi ayınlaması sonucunda verimli projeler veya mali bünyesi güçlü işlemeler için dahi finansman imkanları azalmaka, bunun sonucunda oplam ekonomik büyüme de olumsuz ekilenmekedir. Kredi piyasalarında asimerik bilgi sorununun ek bir çözümü yokur. Bunun piyasa ekisini ve sakıncalarını oradan kaldırmak için çeşili öneriler gelişirilebilir. Bunların başında piyasa düzenlemeleri ile asimerik bilginin oluşmasının ve kullanımının engellenmesi gelmekedir. Ancak çok kaı düzenlemeler piyasanın işleyişi açısından her zaman olumlu sonuçlar vermeyecekir. Yapılacak düzenlemeler bilgiyi arırma ve herkese eşi dağılımının sağlanmasına yönelik olmalıdır. Firmaların düzenleyecekleri mali abloların ve buradaki bilgilerin belirli sandardı aşıması ve am ve doğru olarak zamanında açıklanması sağlanmalıdır. Firmaların mali bilgilerinin doğruluğunun deneimi için gerekli düzenlemeler yapılmalıdır. Yasal düzenlemeler ve deneim ile birlike kredi piyasalarında bilgi farklılaşmasını oradan kaldıracak diğer bir yol, bankaların kendi aralarında veri bankaları oluşurmaları ya da profesyonel kurumlar arafından enformasyon üreiminin gerçekleşirilmesi için bir sisem oluşurulması ve bilginin iyi denelenen bu sisem üzerinden saış yoluyla sağlanmasıdır. Bunun da bazı sakıncalar aşıdığı bilinmekedir. Bilginin maliyeinin kredilere yansıılması ya

11 da bilgiyi ücresiz sağlayabilen bedavacı (free rider) kesimlerin avanaj sağlayarak piyasa dengelerini bozmaları sözkonusu olabilecekir. Kredi kurumunun asimerik bilgiden kaynaklanan zarardan korunabilmesi için bir diğer yol emina ve sözleşme bağlayıcılığı ile kredinin geri dönüşünün güvence alına alınmasıdır. Teminalar saklı bilgiye karşı güvence oluşururken, sözleşme bağlayıcılığı ise saklı faaliyee karşı bankanın riskini azalacakır. Öe yanan, kredinin geri dönüşü ile ilgili sinyallerde asimerik bilginin yol açacağı sorunları azalabilir. Firmanın yüksek özsermayeye sahip olması güçlü bir mali bünyenin işarei olarak görülür. Ancak, özsermayesi güçlü olan firmaların iflası durumunda orakların zararları daha yüksek olacakır. Bu nedenle yüksek özsermayeye sahip işlemelerde ahlaki riziko her zaman çok düşük düzeyde olmayabilir. Öe yandan kredilerden alınacak, risk ve maliyee göre belirlenmiş eminaların ve sözleşmede yer alan kısıların kredinin firma için yükümlülüğünü aşırı ölçüde arırma ve kredi eminini olanaksız hale geirmesine de yol açmamak gerekir. Büün bunların ilgili kurum ve kuruluşlar arafından dikkae alınması, sağlıklı işleyen bir kredi piyasası ve bankacılık sisemi için, dolayısıyla da ekonominin isikrarı için yarar sağlayacakır. KAYNAKLAR Abody, D, B.Lev (2000), Informaion Asymmery, R&D, Insider Gains, The Journal of Finance, Vol.LV, No. 8, December. Akerlof, G. A(970), The Marke For Lemons: Qualiy Uncerainy and he Marke Mechanism, The Quaerly Journal of Economics, Vol.84 pp Allen F. (200), Do Financial Insiuion Maer?, Journal of Finance, Vol. 56, No.4 pp Allen, F. and A.M. Sanomero (998), The Theory of Financial Inermediaion, Journal of Banking and Finance, Vol. 2. pp Aras, G., A. Müslümov (2003), Sermaye Piyasalarını Gelişmesinde Kurusal Yaırımcıların Rolü; OECD Ülkeleri ve Türkiye Örneği, KYD Yayın No, İsanbul. Aras, G., A. Müslümov (2003), Kredi Piyasalarında Asimerik Bilgi Ve Bankacılık Sisemi Üzerindeki Ekileri, II.Ulusal Bilgi ve Ekonomi Kongresi, Kocaeli. Aras, G.(2002), Asimerik Bilginin Sermaye Piyasaları Üzerindeki Ekisi.Ulusal Bilgi ve Ekonomi Kongresi, Kocaeli. Aras, G, (996), Ticari Bankalarda Kredi Porföyünün Yöneimi, SPK Yayınları. Aiyas, İ, H. Ersel ve E. Erürk (993), Türk Bankalarında Müşeri Deseni ve Kredi Tayınlaması, T.C.M.B. Ekonomik Araşırmalar Dergisi, 2, Toplu Sayı, pp Bernanke, B.S. and M. Gerler (989), Agency Coss, Collaeral, and Business Flucuaions, American Economic Review, Vol. 79, pp Besanko, D. and A. Thakor (987), Collaeral and Raioning: Soring Equilibria in Monopolisic and Compeiive Credi Markes, Inernaional Economic Review, Vol. 28, pp

12 Beser, H. (985), Screening vs. Raioning in Credi Markes wih Imperfec Informaion, American Economic Review, Vol. 58, pp Boarigh, J.R. (999), Ehics in Finance, Blackwell Publishers, USA, Calomiris, C.W. and R.G. Hubbard (990), Firm Heerogeneiy, Inernal Finance, and Credi Raioning, Economic Journal, Vol. 00, pp Caprio, G. (998), Banking on Crisis: Expensive Lessons From Recen Financial Crisis, The World bank Working Paper, June. Chan, Y. and A. Kanas (985), Asymmeric Valuaion and he Role of Collaeral in Loan Agreemens, Journal of Money, Credi and Banking, pp Eisenhard, K.M. (989), Agency Theory: An Asssesmen and Review, Academy of Managemen Review, Vol.4, No., pp Eruna, Ö. (200), Shor Term Capial Mobiliy and Crises: Asymmeric Risk and Reurn, Boğaziçi Journal, Vol. 5 (2), pp Fama, E. (980), Banking in he Theory of Finance, Journal of Moneary Economics, Vol. 6, pp Greenwald, B., J.E. Sigliz, A. Weiss (984), Informaional Imperfecions in he Capial Marke and Macroeconomic Flucuaions, American Economic Review, Vol.74, No.2, May, pp Jaffe, D.M. and T. Russel (976), Imperfec Informaion, Uncerainiy and Credi Raioning, Quarerly Journal of Economics, pp Jensen, M.J (989), Organizaion Theory and Mehodology, The Accouning Review, Vol. LVIII, No.2, April, pp Jensen, M.J., W. H. Meckling (976), The Theory of he Firm: Managerial Behavior, Agency Cos and Ownership Srucure, Journal of Financial Economics, Vol.3, No.4, Ocober. Levın, J.(200), Informaion and Marke for Lemons, Sanford Universiy, March. Keeon, W. (969), Equilibrium Credi Raioning, Galand Press, New York. Mandel, M.J.(200), Why Markes Misbehave, Business Week; New York, Ocober 22 Maesini, F.(993), Financial Markes, Asymmeric Informaion and Macroeconomic Equlibrium, Darmouh Publishing Company, USA Meron, R.C. and Z. Bodie (995), A Concepual Framework for Analysing he Financial Environmen, In D.B. Crane e al. (eds), The Global Financial Sysem, a Funcional Perspecive, Harvard Business School Press, Boson, pp Mishkin, F.S. (2000), Economics and Policies and The Prevenion of Financial Crises in Emerging Marke Counries Naional Bureau of Economic Research Conference, Vermon December Mishkin F.(990), Asymmeric Informaion and Financial Crises: A Hisorical Perspecive, Naional Bureau Economic Research, July Miskhin F.S. (996), Undersanding Financial Crises: A Developing Counry Perpecive, Naional Bureau Economic Research.

13 Mishkin, F.S.(998), The Economics of Money, Banking and Financal Markes, 5. Ediion, New York. Mishkin F.S. Eaon J.(999), Readings o Accompany The Economics of Money, Banking and Financal Markes, 5., Ediion, Longman. Miskhin, F; Hahm (2000), Causes of he Korean Financial Crisis: Lessons For Policy, January. Morse, D. (980), Asymmerical Informaion ın Securiy Markes and Trading Volume, Journal of Financial and Quaniaive Analysis Vol.XV, No. 5, December. Müslümov, A., M. Hasanov ve C. Özyıldırım (2003). Döviz Kuru Sisemleri ve Türkiye de Uygulanan Döviz Kuru Sisemlerinin Ekonomiye Ekileri, TÜGİAD Yayınları. Myers, S. C. ve N. S. Majluf (984), Corporae Financing and Invesmen Decisions When Firms Have Informaion ha Invesors Do No Have, Journal of Financial Economics, 3, pp Pauly, M.(968), The Economics of Moral Hazard: Commen American Economic Review, Vol. 58, pp Ross, S.A. (977), The Deerminaion of Financial Srucure: The Incenive-Signalling Approach, Bell Journal of Economics, 8, No., pp Rohschild, M and Sigliz, J.E. (976), Equilibrium in Compeiive Insurance Markes wih Imperfec Compeion, Quarerly Journal of Economics 90, November, pp Spence, M. (973), Job Marke Signalling, Quarerly Journal of Economics 87, Augus, pp Senberg, E.(996), In Defense of Finance: Undersanding Fiduciary Responsibiliy and Conflics of Ineres, The Ehics of Accouning and Finance, Edied By. W. Micheal Hoffman ve Diğerleri Quorum Books USA Sigliz, J. E. ve A. Weiss (98), Credi Raioning in Markes wih Imperfec Informaion, American Economic Review, 7, No. 3, pp