T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 i T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YATIK GÖKBAŞ (Centure depress Bieb.) ve KOKAROT (Bifor rdins Bieb.) UN BAZI BİYOLOJİK ÖZELLİKLERİ VE KONYA YÖRESİNDE BUĞDAYDA EKONOMİK ZARAR EŞİKLERİNİN TESPİTİ Murt KARACA DOKTORA TEZİ Bitki Korum Anbilim Dlı Ekim-2010 KONYA Her Hkkı Sklıdır

2 ii

3 iii

4 i ÖZET DOKTORA TEZİ YATIK GÖKBAŞ (Centure depress Bieb.) ve KOKAROT (Bifor rdins Bieb.) UN BAZI BİYOLOJİK ÖZELLİKLERİ ve KONYA YÖRESİNDE BUĞDAYDA EKONOMİK ZARAR EŞİKLERİNİN TESPİTİ Murt KARACA Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bitki Korum Anbilim Dlı Dnısmn: Prof. Dr. Ahmet GÜNCAN 2010, 149 Syf Jüri: Prof. Dr. Özdemir ALAOĞLU Prof. Dr. Byrm SADE Prof. Dr. Hüseyin DURAL Prof. Dr. Hüsrev MENNAN Bu rştırmd, İç Andolu Bölgesi kırç ve sulnn buğdy ekim lnlrınd önemli ölçüde sorun oln ytık gökbş (Centure depress Bieb.) ve kokrot (Bifor rdins Bieb.) un bzı biyolojik özellikleri ve ekonomik zrr eşikleri belirlenmiştir. Ypıln çimlendirme denemelerinde minimum, optimum ve mksimum çimlenme sıcklıklrı sırsıyl ytık gökbşt, C, 5-10 C ve C, kokrott ise 2-5 C, C ve C olrk bulunmuştur. Dormnsi kırmd, tohum kbuğunun çıkrılmsı işlemi, kontrole ornl ytık gökbşın % 99, kokrotun % 45 ornınd çimlenmesiyle en etkili yöntem olrk sptnmıştır. Ekonomik zrr eşikleri kullnıln herbisite bğlı olrk, ytık gökbşın kırçt 1.8-

5 ii 2.7 det/m², sulud ise det/m² olrk; kokrotun kırçt det/m², sulud ise det/m² olrk bulunmuştur. Ytık gökbşın frklı yoğunluklrınd (1, 3, 5, 7 det/m² ve tmmen otlu) ve kokrott (1, 3, 5 det/m² ve tmmen otlu), buğdy byrk yprk lnın, bin dne ğırlığın ve sp ğırlığın etkileri incelenmiş, genelde rştırıln yoğunluklr rsınd frk olmsın rğmen isttistiki olrk önemsiz; sdece tmmen otlu ile diğer yoğunluklr rsındki frk önemli bulunmuştur. Anhtr Kelimeler: Centure depress Bieb., Bifor rdins Bieb., Buğdy, Biyoloji, Ekonomik Zrr Eşiği

6 iii ABSTRACT PhD Thesis THE DETERMINATION OF SOME BIOLOGICAL CHARACTERISTICS AND ECONOMIC THRESHOLDS ON WHEAT IN KONYA PROVINCE FOR DARK BLUE BOTTLE (Centure depress Bieb.) nd BIFRA (Bifor rdins Bieb.) Murt KARACA Selçuk University Grdute School of Nturl nd Applied Sciences Plnt Protection Deprtment Advisor: Prof. Dr. Ahmet GÜNCAN 2010, 149 Pge Jury : Prof. Dr.Özdemir ALAOĞLU Prof. Dr. Byrm SADE Prof. Dr. Hüseyin DURAL Prof. Dr. Hüsrev MENNAN In this study, the economic threshold levels of drk blue bottle (Centure depress Bieb.) nd bifr (Bifor rdins Bieb.) which re commonly problem in dry nd irrigted whet production res of Centrl Antoli Region ws determined. In performed germintion tests, minimum, optimum nd mximum germintion tempertures of drk blue bottle were found s C, 5-10 C nd C wheres sme tempertures of bifr were found s 2-5 C, C nd C respectively. The removing seed shell ws determined s most effective method in dormncy breking with 99% drk blue bottle germintion rte nd 45% bifr germinte rte. Economic thresholds were found s number/m 2 in dry condition nd number/m 2 in irrigted condition for drk blue bottle nd 1.5

7 iv 2.2 number/m 2 in dry condition nd number/m 2 in irrigted condition for bifr. The effects of different drk blue bottle densities (1, 3, 5, 7 number/m² nd fully weeded) nd bifor densities (1, 3, 5 number/m² nd fully weeded) on whet flg lef re index, 1000 seed weight, stem weight ws investigted nd generlly the difference between fully weeded plots nd other plots were found significnt. Key Words: Centure depress Bieb., Bifor rdins Bieb., Whet, Biology, Economic Threshold

8 v TEŞEKKÜR Çlışmlrımın her şmsınd desteğini esirgemeyen, bn güvenen ve tecrübeleriyle beni yönlendiren değerli hocm Prof. Dr. Syın Ahmet GÜNCAN, rzi denemelerim esnsınd olumlu ktkılrı ve yptıklrı önerilerle beni yönlendiren, Prof. Dr. Byrm SADE ye, tezin değerlendirilmesine ktkıd bulunn Prof. Dr. Özdemir ALAOĞLU n, çlıştığım ybncı ot türlerinin teşhisini ypn Prof. Dr. Hüseyin DURAL, konu ile ilgili ypmış olduğu önceki çlışmlrıyl bilgi ve desteklerini esirgemeyen Prof. Dr. Hüsrev MENNAN, herbisit uygulm mliyeti hesplmlrının ypılmsınd yrdımcı oln Prof. Dr. Mustf KONAK rzi ve lbortuvr çlışmlrım süresince gerektiğinde iş gücünü esirgemeyen ismini symdığım 2006, 2007 ve 2008 Bitki Korum Bölümü stjer örgencilerine, mddi ve mnevi destekleriyle hep ynımd oln sevgili ilem, eşim ve çocuklrım ve bu projeyi mddi olrk destekleyen S. Ü. Bilimsel Arştırm Projeleri Koordintörlüğü ne teşekkür ederim. Murt Krc

9 vi İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... iii TEŞEKKÜR... v İÇİNDEKİLER... vi SİMGELER....viii ŞEKİL LİSTESİ... ix ÇİZELGE LİSTESİ... xiii 1. GİRİŞ... i 2. KAYNAK ARAŞTIRMASI MATERYAL VE METOD Ytık Gökbş ve Kokrotun Bzı Biyolojik Özelliklerine İlişkin Çlışmlr Ytık Gökbş ve Kokrotun Kony İlindeki Fenoloji ve Morfolojisine İlişkin Çlışmlr Ytık Gökbş ve Kokrot Tohumlrının Çimlenme Biyolojisine İlişkin Çlışmlr Ytık Gökbş ve Kokrotun Frklı Yoğunluklrının Buğdyd Verim Kriterleri Üzerine (Byrk Yprk Alnın, Bitki Boyun, 1000 Dne Ağırlığın ve Toprk Üstü Ağırlığın) Etkisinin Belirlenmesi Ytık Gökbş ve Kokrotun Zrr Seviyelerinin Sptnmsı Ytık Gökbş ve Kokrotun Ekonomik Zrr Eşiklerinin Sptnmsı İsttistiksel Anlizler ARAŞTIRMA SONUÇLARI VE TARTIŞMA Ytık Gökbş ve Kokrotun Bzı Biyolojik Özellikleri Ytık Gökbş ve Kokrotun Kony İlindeki Fenolojisi ve Morfolojisi Ytık Gökbş ve Kokrot Tohumlrının Çimlenme Biyolojisi Ytık Gökbş ve Kokrotun Frklı Yoğunluklrının Buğdyd Verim Kriterleri Üzerine Etkisi...81

10 vii Ytık Gökbş ve Kokrotun Zrr Seviyeleri Ytık Gökbş ve Kokrotun Ekonomik Zrr Eşikleri SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR

11 viii SİMGELER öd: İsttistiki frk önemli değildir BDUTAE: Bhri Dğdş Uluslrrsı Trımsl Arştırm Enstitüsü W: Wtt lm: Lumen d: Dekr TL: Türk Lirsı kg: Kilogrm g: Grm l: Litre ml: Mililitre h: St

12 ix ŞEKİL LİSTESİ Şekil 3.1. Arştırmnın yürütüldüğü Kony ilinin İç Andolu Bölgesindeki konumu...23 Şekil 3.2. Kony iline it ortlm sıcklık verileri ( C)...25 Şekil 3.3. Kony iline it ortlm yğış verileri (mm)...25 Şekil 3.4. Kony iline it ortlm bğıl nem verileri (%)...26 Şekil 4.1. Ytık gökbş (Centure depress Bieb.) ın olgunlşmış tohumlrı (orijinl, )...40 Şekil 4.2. Ytık gökbş (Centure depress Bieb.) ın kotiledon ve gerçek yprklrı (orijinl, )...42 Şekil 4.3. Ytık gökbş (Centure depress Bieb.) ın bşçık ve tç yprklrı (orijinl, )...43 Şekil 4.4. Ytık gökbş (Centure depress Bieb.) ın olgunlşmmış tohumlrı (orijinl, )...44 Şekil 4.5. Ytık gökbş (Centure depress Bieb.) ın tohumlrı ve pppus (orijinl, )...45 Şekil 4.6. Ytık gökbş (Centure depress Bieb.) ın yoğun olduğu bir buğdy trlsı (Kony BDUTAE rzisi, orijinl )...46 Şekil 4.7. Kokrot (Bifor rdins Bieb.) un olgun tohumlrı (orijinl, )...49 Şekil 4.8. Kokrot (Bifor rdins Bieb.) un kotiledon ve gerçek yprklrı (orijinl, )...51 Şekil 4.9. Kokrot (Bifor rdins Bieb.) ve tç yprk yprk (orijinl, )...52 Şekil Kokrot (Bifor rdins Bieb.) un çiçeği (orijinl, )...54 Şekil Kokrot (Bifor rdins Bieb.) un olgunlşmmış meyveleri (orijinl, )...55 Şekil Kokrot (Bifor rdins Bieb.) un olgun tohumlrı üzerindeki belirgin prlel çizgiler (orijinl, )...55 Şekil Kokrot (Bifor rdins Bieb.) un yoğun olduğu bir buğdy trlsı (Sryönü İlçesi-Kurşunlu Ksbsı, orijinl, )...56

13 x Şekil Ondokuz ylık ytık gökbş tohumlrının çimlenme sıcklıklrı...58 Şekil Ondokuz ylık ytık gökbş tohumlrının çimlenme hızı...58 Şekil Onltı ylık kokrot tohumlrının çimlenme sıcklıklrı...60 Şekil Onltı ylık kokrot tohumlrının çimlenme hızı...61 Şekil Potsyum nitrt (KNO 3 ) ın ytık gökbş tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi...62 Şekil Potsyum nitrt (KNO 3 ) ın kokrot tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi...63 Şekil Gibberellik sit (GA 3 ) in ytık gökbş tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi...64 Şekil Gibberellik sit (GA 3 ) in kokrot tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi...65 Şekil ,4-D nin ytık gökbş tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi...67 Şekil ,4-D nin kokrot tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi...67 Şekil Ön ısıtm ve ön üşütmenin ytık gökbş tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi...68 Şekil Ön ısıtm ve ön üşütmenin kokrot tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi...69 Şekil Tohumlrı sud bekletmenin ytık gökbş tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi...70 Şekil Tohumlrı sud bekletmenin kokrot tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi...71 Şekil Tohumlrı krnlıkt ve ışıkt bekletmenin ytık gökbş tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi...72 Şekil Tohumlrı krnlıkt ve ışıkt bekletmenin kokrot tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi...74 Şekil Tohum kbuğunun çıkrılmsının ytık gökbş tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi...75 Şekil Tohum kbuğunun çıkrılmsının kokrot tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi...75 Şekil 4.32 Frklı ozmotik bsınçlrın ytık gökbş tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi...77

14 xi Şekil Frklı ozmotik bsınçlrın kokrot tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi...78 Şekil Frklı ph ortmlrının ytık gökbş tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi...79 Şekil Frklı ph ortmlrının kokrot tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi.80 Şekil Ytık gökbşın frklı yoğunluklrının kırç buğdyd byrk yprk lnın etkisi : 2006 yılı b: 2007 yılı c: yıllrı ortlm sonuçlrı...82 Şekil Ytık gökbşın frklı yoğunluklrının sulnn buğdyd byrk yprk lnın etkisi : 2006 yılı b: 2007 yılı c: yıllrı ortlm sonuçlrı...85 Şekil Ytık gökbşın frklı yoğunluklrının kırç buğdyd bin dne ğırlığın etkisi : 2006 yılı b: 2007 yılı c: yıllrı ortlm sonuçlrı..87 Şekil Ytık gökbşın frklı yoğunluklrının sulnn buğdyd bin dne ğırlığın etkisi : 2006 yılı b: 2007 yılı c: yıllrı ortlm sonuçlrı...89 Şekil Ytık gökbşın frklı yoğunluklrının kırç buğdyd bitki boyun etkisi : 2006 yılı b: 2007 yılı c: yıllrı ortlm sonuçlrı...91 Şekil Ytık gökbşın frklı yoğunluklrının sulnn buğdyd bitki boyun etkisi : 2006 yılı b: 2007 yılı c: yıllrı ortlm sonuçlrı..93 Şekil Ytık gökbşın frklı yoğunluklrının kırç buğdyd sp ğırlığın etkisi : 2006 yılı b: 2007 yılı c: yıllrı ortlm sonuçlrı...95 Şekil Ytık gökbşın frklı yoğunluklrının sulnn buğdyd sp ğırlığın etkisi : 2006 yılı b: 2007 yılı c: yıllrı ortlm sonuçlrı..97 Şekil Kokrotun frklı yoğunluklrının kırç buğdyd byrk yprk lnın etkisi : 2006 yılı b: 2007 yılı c: yıllrı ortlm sonuçlrı..99 Şekil Kokrotun frklı yoğunluklrının sulnn buğdyd byrk yprk lnın etkisi : 2006 yılı b: 2007 yılı c: yıllrı ortlm sonuçlrı Şekil Kokrotun frklı yoğunluklrının kırç buğdyd bin dne ğırlığın etkisi : 2006 yılı b: 2007 yılı c: yıllrı ortlm sonuçlrı 103

15 xii Şekil Kokrotun frklı yoğunluklrının sulnn buğdyd bin dne ğırlığın etkisi : 2006 yılı b: 2007 yılı c: yıllrı ortlm sonuçlrı Şekil Kokrotun frklı yoğunluklrının kırç buğdyd bitki boyun etkisi : 2006 yılı b: 2007 yılı c: yıllrı ortlm sonuçlrı Şekil Kokrotun frklı yoğunluklrının sulnn buğdyd bitki boyun etkisi : 2006 yılı b: 2007 yılı c: yıllrı ortlm sonuçlrı Şekil Kokrotun frklı yoğunluklrının kırç buğdyd sp ğırlığın etkisi : 2006 yılı b: 2007 yılı c: yıllrı ortlm sonuçlrı Şekil Kokrotun frklı yoğunluklrının sulnn buğdyd sp ğırlığın etkisi : 2006 yılı b: 2007 yılı c: yıllrı ortlm sonuçlrı Şekil Ytık gökbşın kırç buğdyd, frklı yoğunluklrın göre oluşn verim kybının regresyon eğrisi (2006 Yılı) Şekil Ytık gökbşın sulnn buğdyd, frklı yoğunluklrın göre oluşn verim kybının regresyon eğrisi (2006 Yılı) Şekil Ytık gökbşın kırç buğdyd, frklı yoğunluklrın göre oluşn verim kybının regresyon eğrisi (2007 Yılı) Şekil Ytık gökbşın sulnn buğdyd, frklı yoğunluklrın göre oluşn verim kybının regresyon eğrisi (2007 Yılı) Şekil Ytık gökbşın kırç buğdyd, frklı yoğunluklrın göre oluşn verim kybının regresyon eğrisi ( Yılı) Şekil 4.57 Ytık gökbşın sulnn buğdyd, frklı yoğunluklrın göre oluşn verim kybının regresyon eğrisi ( Yılı) Şekil 4.58 Kokrotun kırç buğdyd, frklı yoğunluklrın göre oluşn verim kybının regresyon eğrisi (2006 Yılı) Şekil Kokrotun sulnn buğdyd, frklı yoğunluklrın göre oluşn verim kybının regresyon eğrisi (2006 Yılı) Şekil Kokrotun kırç buğdyd, frklı yoğunluklrın göre oluşn verim kybının regresyon eğrisi (2007 Yılı) Şekil Kokrotun sulnn buğdyd, frklı yoğunluklrın göre oluşn verim kybının regresyon eğrisi (2007 Yılı) Şekil Kokrotun kırç buğdyd, frklı yoğunluklrın göre oluşn verim kybının regresyon eğrisi ( Yılı) Şekil Kokrotun sulnn buğdyd, frklı yoğunluklrın göre oluşn verim kybının regresyon eğrisi ( Yılı)

16 xiii ÇİZELGE LİSTESİ Çizelge 3.1. Kony Meteoroloji İstsyonun ilişkin bzı iklim verileri...24 Çizelge 4.1. Kony yöresinde ytık gökbşın kırç buğdyd çıkış, çiçeklenme, tohum bğlm ve tohum dökme trihleri...38 Çizelge 4.2. Kony yöresinde ytık gökbşın kırç buğdyd verdiği tohum syılrı (det)...38 Çizelge 4.3. Kony yöresinde ytık gökbşın kırç buğdyd ölçülen bitki boylrı (cm)...39 Çizelge 4.4. Kony yöresinde ytık gökbşın sulnn buğdy rzisinde çıkışı, çiçeklenmesi, tohum bğlmsı ve tohum dökme zmnlrı...40 Çizelge 4.5. Kony yöresinde ytık gökbşın sulnn buğdyd verdiği tohum syılrı (det/bitki)...41 Çizelge 4.6. Kony yöresinde ytık gökbşın sulnn buğdy rzisinde ölçülen bitki boylrı (cm)...41 Çizelge 4.7. Kony yöresinde kokrotun kırç buğdyd çıkış, çiçeklenme, tohum bğlm ve tohum dökme zmnlrı...47 Çizelge 4.8. Kony yöresinde kokrotun kırç buğdyd verdiği tohum syılrı (det/bitki)...47 Çizelge 4.9. Kony yöresinde kokrotun kırç buğdyd ölçülen bitki boylrı (cm) 48 Çizelge Kony yöresinde sulnn buğdy ekim lnlrınd kokrotun çıkış, çiçeklenme, tohum bğlm ve tohum dökme zmnlrı...48 Çizelge Kony yöresinde kokrotun sulnn buğdyd verdiği tohum syılrı (det/bitki)...49 Çizelge Kony yöresinde kokrotun sulud buğdy ekim lnlrınd ölçülen bitki boylrı (cm)...50 Çizelge Frklı syıd ytık gökbşın kırç ve sulnn buğdyd oluşturduğu zrr seviyeleri (2006 Yılı) Çizelge Frklı syıd ytık gökbşın kırç ve sulnn buğdyd oluşturduğu zrr seviyeleri (2007 Yılı) Çizelge Frklı syıd ytık gökbşın kırç ve sulnn buğdyd oluşturduğu zrr seviyeleri ( Yılı)

17 xiv Çizelge Frklı syıd kokrotun kırç ve sulnn buğdyd oluşturduğu zrr seviyeleri (2006 Yılı) Çizelge Frklı syıd kokrotun kırç ve sulnn buğdyd oluşturduğu zrr seviyeleri (2007 Yılı) Çizelge 4.18 Frklı syıd kokrotun kırç ve sulnn buğdyd oluşturduğu zrr seviyeleri ( Yılı) Çizelge Ytık gökbşın frklı herbisitlere göre ekonomik zrr eşikleri ( ) Çizelge Kokrotun frklı herbisitlere göre ekonomik zrr eşikleri ( )

18 1 1. GİRİŞ Günümüzde bitkisel ürünler içerisinde en fzl ekiliş ve üretimi oln thıllr, insn ve hyvn beslenmesinde doğrudn y d dolylı olrk kullnıln en temel ürünlerdendir. İnsnlr günlük klori ihtiycının % 50 sinden fzlsını thıllrdn krşılmktdır. Dünyd en fzl yetiştirilen thıl cinsinden biri oln buğdy ülkemizde ekiliş lnı ve üretim bkımındn ilk sırd olup bunu rp izlemektedir. Dünyd 2008 yılınd milyon ton buğdy üretilmiştir ve Türkiye üretimde 11. sırddır (Anonymous, 2010). Ülkemizde 2009 yılınd 8.1 h lnd buğdy ekimi ypılmış, 20.6 milyon ton buğdy üretimi gerçekleşmiştir. Kony ilinde ise 2009 yılınd d lnd ton buğdy üretilmiştir (Anonymous, 2010e). Birçok ülkede olduğu gibi ülkemizde de buğdyın n zrrlısındn birisi de ybncı otlrdır. Ybncı otlr; buğdy ile bitki besin mddesi, su, ışık ve yer bkımındn rekbete girerek istisnsız her yıl % rsınd değişen bir ürün kybın neden olmktdır (Özer, 1993). Ybncı otlrın rekbeti nedeniyle hububttki ürün kybı dünyd ortlm % civrınddır (Koch, 1970). Türkiye de ybncı otlrın buğdyd meydn getirdiği ürün kybı değişik bölgelerde rştırılmış, bu kybın Ege Bölgesinde % 30 (Bilgir, 1965; Tepe, 1998), Doğu Andolu Bölgesinde % 24 (Güncn, 1976) ve Çukurov Bölgesinde % 20 (Uygur ve rk., 1986) olduğu bildirilmiştir. Bu verilere göre Türkiye de buğdydki ortlm kyıp ortlm % 25 tir. Bu veriler buğdy ekim lnlrındki ybncı otlrın ne denli önem rz ettiğini göstermektedir. Crmer (1967), dünyd bşt buğdy olmk üzere 14 frklı kültür bitkisinde böceklerin % 13.8, hstlıklrın % 11.6 ve ybncı otlrın % 9.6 ornınd ürün kybın sebep olduğunu bildirmiştir. Oerke ve Dehne (2004) ise ybncı ot rekbeti nedeniyle oluşn ürün kyıplrının, hstlık ve zrrlılrdn dh fzl potnsiyel ürün kyıplrın yol çtığını ifde ederek, buğdy, rp, pirinç, mısır, pttes, fsulye, şekerpncrı ve pmukt potnsiyel % ürün kyıplrının 67.4 olduğunu ve bu orn içinde hstlıklrın % 18, zrrlılrın % 17.6, ybncı otlrın ise % 31.8 ornınd ürün kybın sebep olduklrını bildirmiştir. Bununl birlikte pek çok üretim sistemindeki mevcut ybncı ot mücdele çlışmlrının genelde bu kyıplrı zltmd etkili olduğu ve bu frklı zrrlı gruplrı içerisinde ybncı ot kontrol

19 2 etkililiğinin en yüksek olduğunu ifde etmiştir. Ybncı otlrın sebep olduğu ürün kyıplrının önemi değişkendir ve ybncı otlrın frklı özelliklerine, ürüne ve geliştikleri çevreye bğlıdır. Ybncı otlr kültür bitkisi ile büyüme fktörleri oln su, besin mddeleri ve ışık yönünden birinci derecede rekbete girmek suretiyle, kültür bitkisinin gelişmesini geriletmekte, ürünün klite ve kntitesinin düşmesine sebep olmktdır. Bu fktörler bzen tek bşın bzen de birlikte etki ederler. Rekbet fktörleri ortmd yeterli ölçüde bulunmdığınd, bitkiler rsınd rekbet söz konusu olmktdır (Güncn 1982). Herbisit endüstrisi 2,4-D nin ybncı otlr krşı bşrı ile kullnılmsı ile bşlmış olup son 50 yıl ybncı ot rştırmlrı herbisitlere odklnmıştır (Kropff ve Wlter, 2000). Özellikle herbisitlere krsı dynıklı genetiği değiştirilmiş bitkilerin geliştirilmesi herbisit kullnımını dh d rtırmıştır. Ybncı ot mücdelesinde kimysl yöntemin diğer yöntemlere tercih edilmesinin birçok sebebi olmkl berber, kıs zmnd sonuç lınmsı, mliyetinin z olmsı ve uygulm kolylığı ilk kl gelenlerdir (Özer ve rk., 1998; Toros ve rk., 2001; Güncn, 2009). Anck bu çözüm önemli çevre sorunlrını d berberinde getirmiş olup yoğun herbisit kullnılmsıyl orty çıkn tehlike giderek rtmktdır. Günümüzde dünydki pestisit tüketimine bkıldığınd herbisit kullnımı % 47 lik ornl pestisitler içerisinde ilk sırd yer lmktdır (Güncn, 2010). Ayrıc, ynlış seçilen ve ynlış zmnd uygulnn kimysllrdn dolyı ürünlerde ilç klıntı sorunu görülmektedir. Bu durum, ürünlerimizin ihrç edildiği noktlrdn geri dönmesine bğlı olrk ülke ekonomisinde ekonomik kyıplr sebep olmkt, ilç klıntısının bulunduğu ürünlerin iç piysd tüketen insnlrımız d kıs vey uzun dönemde geri dönüşümü olmyn sğlık sorunlrı orty çıkmktdır. Bu nedenle trımın sürdürülebilirliğinin sğlnmsı, çevrenin korunbilmesi, yşnıln teknik problemlerin sılbilmesi, bütünleşik trım, ekolojik trım, orgnik trım ve sürdürülebilir trım gibi güncel eğilimlere uyum sğlybilmesi, entegre mücdele prensiplerine uygun mücdelenin gerçekleştirilebilmesi için kimysl yönteme lterntif, çevre dostu yeni yöntem ve tekniklerin geliştirilmesine yönelik mücdele yöntemlerini rştırmk ve uygulmy ktrmk bir zorunluluk olrk krsımız çıkmktdır.

20 3 Ybncı otlrın neden olduğu ürün ve klite zlmsı ynınd, ybncı otlr birçok hstlık ve zrrlıy konukçuluk ypmkt, içerdiği zrrlı bileşikler birçok cnlıd ölüme vrbilen zehirlenmelere yol çbilmekte, yetiştiricilikle ilgili işlemlerin ypılmsını ve hsdı güçleştirmektedir. Bu nedenle uygun yöntemler kullnılrk ybncı otlrl mücdele kçınılmz olmktdır. Ybncı otlrl mücdelede, kültürel önlemlere, meknik, fiziksel, biyolojik ve kimysl yöntemlere bşvurulmktdır. Bu bğlmd Entegre Mücdele ise zrrlı türlerin popülsyon dinmikleri ve çevre ile ilişkilerini dikkte lrk, uygun oln bütün mücdele yöntemlerini ve tekniklerini uyumlu bir şekilde kullnrk, bunlrın popülsyonlrını ekonomik zrr seviyesinin ltınd tutn bir zrrlı yönetim sistemidir. Bu tip progrmlrdki bşrı ve gelişme için, mücdele edilecek ybncı otlr it ekonomik zrr eşiklerinin, kullnılck pestisitlerin yn etkilerinin ve mikroorgnizmlrl etkileşimlerinin, toprktki tohum rezervine bğlı olrk bitki oluşturm ornlrının, rekbet yeteneklerinin, biyolojik özelliklerinin ve mücdeleye ess lınck kritik periyotlrının bilinmesi gerekmektedir. Bu değerler olmksızın entegre mücdele progrmlrının, yürütülmesi, sğlıklı ve bşrılı sonuçlrın orty konmsı mümkün görülmemektedir. Ybncı ot-kültür bitkisi rsındki rekbet düzeyinin ve ybncı ot kontrol strtejilerinin belirlenmesinde de ekonomik zrr eşiği çlışmlrı önemli rol oynrlr. Ybncı otlrın sebep olduğu zrrlrı ortdn kldırmk vey en zındn zltmk için trım lnlrınd ybncı otlrl mücdele gün geçtikçe dh fzl önem kznmkt, büyük iş gücü ve mli kyıplr neden olmktdır. Dolyısıyl ybncı otlrın zrrını ortdn kldırmk için mutlk mücdele etmek gereklidir. Burd mücdeleden ksıt, ybncı ot yoğunluğunu ekonomik zrr eşiğinin ltınd tutmktır. Bu nedenle Ekonomik Zrr Eşiğinin önemi dh d rtmktdır. Ekonomik Zrr Eşiği herhngi bir etmene krşı ypılck oln mücdele msrflrının, ypıln mücdele sonucu elde edilen kȃr eşit olduğu noktdır. Ekonomik zrr eşiği konusund çiftçimiz mlesef bilinçli değildir. Bu nedenle üretici genelde herbisitleri bilinçsiz kullndığındn istenen fyd sğlnmmktdır. Ülkemizde ypıln ekonomik zrr eşiği çlışmlrı syesinde pestisit tüketiminde zlm beklenmektedir. Bu syede gereğinden fzl kullnıln pestisitler engellenmiş olck ve çevre kirliliği, dynıklılık, insn zehirlenmesi gibi sorunlr

21 4 zlcktır. Ayrıc pestisit tsrrufu sğlnck, ülke bzınd döviz tsrrufu, çiftçi bzınd ise krlılık oluşcktır. Ybncı otlrl mücdelede, yoğun herbisit kullnımı sonucund son yıllrd herbisit kullnımının yn etkileri dikkt çekmeye bşlmış ve trım sistemlerinde bir yndn herbisit kullnımın lterntif ybncı ot mücdele yöntemleri rştırılırken, diğer yndn d herbisit kullnımının entegre mücdele kpsmınd zltılmsın yönelik çlışmlr düny çpınd rtış göstermiştir. Diğer yöntemlere göre dh ekonomik olmlrı ve hızlı etki göstermeleri gibi unsurlrdn ötürü son yıllrd özellikle kimysl mücdele yöntemlerine eğilim dh d rtmıştır. Anck bilinçsiz ve yoğun herbisit kullnımı sonucund d hem çevresel bzı kygılr ön pln çıkmış, hem de ybncı otlrd herbisitlere krsı duyrlılık zlışlrı meydn gelmeye bşlmıştır. Bu sorunlrın önüne geçilebilmesi için herbisit uygulmlrının entegre mücdele kpsmınd uygulnmsı kçınılmz hle gelmiştir. Ort Andolu Bölgesinde yürütülen proje çlışmlrındn, buğdyd dh çok geniş yprklı ybncı otlrın sorun oluşturduğu özellikle srıot (Borev orientlis Jub nd Spch) ve gökbş (Centure depress Bieb.) ın önemli ybncı otlrın bşınd yer ldığı bilinmektedir. Özellikle 2,4-D li herbisitlerin yygın kullnım bşlmsındn sonr bu ilçlrın etki spektrumun girmeyen kokrot (Bifor rdins Bieb.) gibi bzı geniş yprklı ybncı otlrın ynınd sklotu (Aegilops cylindric Host.), tilki kuyruğu (Alopecurus myosuroides Hudson), delice (Lolium temulentum L.) ve püsküllü brom (Bromus tectorum L.) gibi dr yprklı ybncı otlrın yoğunluğund d önemli rtışlr olmuştur (Tştn ve rk., 1993). Bu çlışm ile, ytık gökbş (C. depress) ve kokrot (B. rdins) un mücdelelerine yrdımcı olbilecek bzı biyolojik özellikleri ve buğdyd ekonomik zrr eşiklerinin belirlenmesi mçlnmıştır.

22 5 2. KAYNAK ARAŞTIRMASI Ytık gökbş (Centure depress Bieb.) ve kokrot (Bifor rdins Bieb.) üzerinde gerek yurt dışı ve gerekse yurt içinde değişik çlışmlr ypılmış ve elde edilen sonuçlrın bzılrı uygulmy ktrılmıştır. -Ytık Gökbşl İlgili Çlışmlr Ytık Gökbşın Sistemtiği ve Yyılışın İlişkin Çlışmlr Astercee (Composite = Pptygiller) fmilysının tür syısı bkımındn en büyük cinsi oln Centure, tür syısı ve toplm tkson syısı bkımındn, 179 tür ve 214 tkson ile Türkiye Florsı nd, Astrglus (Geven) ve Verbscum (Sığır kuyruğu) cinslerinden sonr 3. sırd yer lmktdır (Dvis ve rk., 1988; Güner ve rk., 2000). Wgenitz (1975), Aytç ve Dumn (2005) ve Uzunhisrcıklı ve rk. (2005) ise tkson syısını 187 olrk bildirmişlerdir. Çeşitliliğin merkezi oln Akdeniz Bölgesi ve Güneybtı Asy yı içine ldığımızd bu cinse bğlı tür syısının 800 olduğu bildirilmiştir (Wgenitz nd Hellwig, 1996). Ytık gökbşın, Ort Andolu Bölgesinde çeşitli trım lnlrınd yoğun oln; Ankr, Afyon, Kyseri, Kırşehir ve Sivs yörelerinde sık rstlnn peygmber çiçeği türü olduğu, htt Ort Andolu nun geçit bölgelerine kdr yyıldığı bildirilmiştir (Kruse, 1934; Birnd, 1952; Göksel, 1956; Kurçmn, 1993). Dvis (1975), bunlr prlel olrk Ort Andolu dki yygın peygmber çiçeği türünün C. depress olduğunu ve bu türün Güneydoğu, Doğu Andolu Bölgeleri ve Ort Asy dhil olmk üzere Tibet e kdr yygın olduğunu bildirmiştir. Benzer şekilde Hübl ve rk. (1996) d C. depress nın Btı Andolu dn Tibet pltolrın kdr step benzeri vejetsyonlrd ve trım lnlrınd bulunduğunu rpor etmişlerdir. Arştırmcılr yrıc, ekolojik bir noktdn bkışl C. depress nın, buzul çğı (pleistosen) ve erken holosen çğınd Avrup koşullrın Centure cynus dn çok dh iyi dpte olduğunu ifde etmişlerdir.

23 6 Tmrtsh ve rk. (2010), İrn d ğır otltm sebebiyle klimks türlerin yerini gittikçe istilcı türlerin ldığını, bu türlerin en önemlilerinin ise Eryngium bungei, Gundeli tournefortii, Cirsium obvlltum, Centure depress gibi istilcı türlerin olduğunu bildirmişlerdir. Arştırıcılr yrıc insn fktörünün, bitkiler rsınd ekolojik prmetreler rsındki norml ilişkiyi bozduğunu ve çiftlik rzilerinin ekosistemleri üzerinde olumsuz etki yptığını belirtmişlerdir. Moeini ve rk. (2008), İrn-Thrn d sulnn 61 buğdy trlsınd yıllrı rsınd, 4 yıllık bir sürvey çlışmsı yürütmüşler, metot olrk Bsit Sıklık İndeksi ve Thoms Yöntemi ni kullnmışlrdır. Çlışmd tespit ettikleri 57 ybncı ot türü içerisinde % sıklık ornıyl, C. depress yı Bsit Sıklık İndeksi ne göre dokuzuncu sırd, Thoms Yöntemi ne göre ise onbirinci sırd önemli bulmuşlrdır. Diğer trftn Wgenitz (1980), İrn d özellikle Snndj şehri yöresinde C. depress nın d dhil olduğu Centure cinsine bğlı 50 türün tespit edildiğini ve bu türlerden 31 tnesinin ise endemik olduğunu bildirmiştir. Mosykin ve Yvorsk (2002), Ukryn- Kiev ve yöresinde ypmış olduklrı sürvey çlışmsınd, orijini İrn-Turn elementi oln ytık gökbş (C. depress) ın sdece Kiev de 3-5 loksyond (bzen 7 loksyond) nck görüldüğünü ve son 20 yıldır bölgede vr olduğunu, tesdüfi olrk bulştığını ve kültür lnlrınd sorun oluşturduğunu bildirmişlerdir. C. depress ile ynı cinse it oln Centure solstitilis L. (srı peygmber dikeni) Dvis e (1975) göre, Türkiye de Andolu nun tüm kesimlerinde ve Trky Bölgesinde bulunmktdır. Aynı türün, Uygun ve rk. (1996) trfındn yürütülen çlışmlrd Doğu Akdeniz Bölgesi çyır-mer lnlrındki yoğunluğunun yüksek olduğu rpor edilmiştir. Çukurov Bölgesi trl kenrlrınd ise bu ybncı otun kplm lnı % 8.55 olrk sptnmıştır (Uygur, 1997). Küthy ili Yedigöller Bölgesinde biyolojik çeşitlilik ve kirlilik üzerine ypıln rştırmlrd, göl ve çevresinde 18 bitki fmilysın it 40 cins ve bun bğlı 42 türün yyılış gösterdiği, 5 türün sptndığı Astercee fmilysındn C.depress nın d yörede vr olduğu tespit edilmiştir (Özen ve Korkmz, 2005). C.depress ülkemizde dh çok hububt ekim lnlrınd sorun oluşturmkt ve Ort Andolu d ytık gökbş dıyl tnınmktdır.

24 7 Kurçmn (1977; 1993), C. depress nın Ort Andolu Bölgesi thıl lnlrınd görülen bşlıc zrrlı ybncı otlr rsınd bulunduğunu ve her yıl bir kısım ybncı otlr krşı sürdürülen herbisit uygulmsı ile yoğunluğunun rtış gösterdiğini bildirmiştir. Arştırıcı söz konusu bölgede buğdy ekim lnlrınd Centure türlerini ve yoğunluğunu sptmk mcıyl sürvey çlışmlrı ypmıştır. Ypıln sürvey sonucund C. depress yoğunluğu, illerin ortlmsı olrk verilmiş ve Ankr ilinde 13.2, Kony d 16 ve Yozgt d 11.6 det/m²olrk belirtilmiştir. En yüksek yoğunluk ise Kony Merkez ilçede ortlm 26 det/m² olrk bulunmuştur. Ayrıc buğdy trllrınd bu türden bşk Kony ilinde, Centure crduiformis DC. subsp. crduiformis vr. crduiformis ve Centure drbifoli Sm. subsp. detons (Bornm.) Wgenitz; Yozgt ilinde Centure triumfettii All. ve Ankr d C. solstitilis L. Subsp. solstitilis ve Centure tchihtcheffii Fisch. et Mey. tespit edilmiştir. Söker (2005), Eskişehir ve çevresinde ypmış olduğu çlışmd, yörede trımı ypıln buğdy, rp, yulf, şeker pncrı, nohut, mısır, kbk, lhn, domtes ve biber ekim lnlrınd görülen ybncı otlrı tespit etmiş ve 335 tür sptmıştır. Tespit edilen 335 türün, toplm tür syısı içerisindeki % 17.7 lik kısmını Astercee fmilysın it 59 det türün oluşturduğunu bildirmiştir. Arştırmcı yrıc çlışm lnınd en zengin cinsin söz konusu fmilyy bğlı Centure olduğu ve bu cinse it türlerden C. depress nın buğdy ve nohut trllrınd bulunduğunu, bu türün buğdy trllrınd en fzl bulunn ybncı otlrdn biri olduğunu rpor etmiştir. Ort Andolu Bölgesi buğdy ekim lnlrınd C. depress nın yyılışı, yoğunluğu, çıkış derinliği ve çimlenme biyolojisi üzerinde yıllrınd ypıln bir rştırmd, Ankr, Eskişehir, Kony ve Yozgt illerinde söz konusu ybncı otun yoğunluğu ğırlıklı il ortlmsı olrk sırsıyl 1.80, 4.00, 3.00 ve 2.92 bitki/m², bölge ortlmsı ise 2.90 bitki/m² olrk tespit edilmiştir (Erciş ve rk., 1997). Tştn ve Erciş (1994), Ort Andolu Bölgesi (Kony, Eskişehir, Yozgt ve Ankr) buğdy ekim lnlrınd yürütmüş olduklrı sürvey çlışmlrı sonucund ilk 10 sıryı ln ybncı ot türlerin yoğunluklrını sırsıyl; B. rdins 5.05, B. tectorum 3.23, B. orientlis 3.02, G. tricornutum 2.78, P. bellrdii 2.11,

25 8 Wiedemnni orientlis 1.77, S. rvensis 1.53, A. myosuroides 1.47 ve Aegilops cylindric Host bitki/m² olrk tespit etmiş ve en yoğun türlerden oln C. depress nın yoğunluğunu d 2.90 bitki/m² olrk bildirilmişlerdir. Vn yöresinde buğdy ekim lnlrınd sorun oluşturn ybncı otlrın tespiti mcıyl ypıln sürvey çlışmsınd Secle cerele, Polygonum bellrdii, Cephlri syric, Vici sp. Glium tricornutum, Trgopogon ltifoli, N. picult ve C. depress tohumlrının ürüne en fzl krışn ybncı otlr olduklrı belirlenmiştir (Tepe, 1998). Diğer trftn Özrenk ve Tepe (1999), Vn d buğdy ürününe krışn ybncı ot tohumlrının yoğunluk ve dğılımlrının sptnmsı üzerine yptıklrı bir çlışmd, C. depress tohumlrının buğdy krışn önemli ybncı otlrdn olduğunu, syısl olrk ortlm 19.8 det, ğırlık olrk ise % 0.02 ornınd krıştığını bildirmişlerdir. Erzurum ilinde ypıln çlışmlrd, buğdy ekim lnlrınd ybncı otlrın rstlm sıklıklrı rştırılmış ve diğer birçok ybncı otlr ynınd C. depress nın % 27 sıklıkt olduğu bulunmuştur (Zengin ve Ky 2000). Diğer trftn Demir ve rk. (2001), Güneydoğu Andolu Bölgesinde yoğun olrk nohut ekimi ypıln Adıymn, Diyrbkır, Mrdin ve Şnlıurf illerinin nohut trllrınd sorun oluşturn ybncı otlrı, yoğunluklrını ve rstlnm sıklıklrını tespit etmek mcıyl bir çlışm ypmışlrdır. Ypıln sürvey çlışmsınd 33 fmilydn 155 ybncı ot türü belirlenmiştir. Bu türler rsınd C. depress nın Diyrbkır d z yoğun (m²' de ybncı ot) ve ndir yygın (%12' den z) olduğu tespit edilmiştir. Kordli (2002), Byburt ve ilçelerinde rp, buğdy, şekerpncrı ve mercimek ekim lnlrınd, 2000 ve 2001 yıllrınd ypmış olduğu rzi sürvey çlışmsı sonucund, C. depress nın rpd en yoğun 12 ybncı ot türü içerisinde ltıncı, buğdyd en yoğun 14 tür içerisinde yedinci ve mercimekte 12 tür içerisinde ise beşinci sırd olduğunu rpor etmiştir. Aynı rştırmcı, rpd 56, buğdyd 65 ve mercimekte 36 frklı ybncı ot türü tohumu sptdığını, ybncı ot tohumlrının dı geçen kültür bitkilerinin tohumluklrın krıştığını belirtmiştir. C. depress tohumlrının ise bu ürünlere en yoğun olrk krışn 18 tür ybncı ot tohumu rsınd dördüncü sırd olduğunu bildirmiştir.

26 9 Diğer trftn ülkemizde C. depress nın yoğun ve yygın olduğu diğer bir kültür bitkisi de mercimek ekim lnlrıdır. Nitekim Ankr, Çnkırı ve Nevşehir de mercimek trllrınd sorun oln ybncı ot türlerinin tespiti için ypıln sürvey çlışmlrınd C. depress nın Ankr ve Nevşehir illerinde yygın olrk bulunduğu belirtilmiştir (Ks ve Çetinsoy, 1988). Vn d mercimek ekim lnlrınd sorun oluşturn ybncı otlrın tespiti için ypıln sürvey sonucund en yoğun olrk Hordeum vulgre, Heliotropium europeum, Cynodon dctylon, Convolvulus rvensis, C. depress, Adonis estivlis, Agropyron repens ve Euphorbi heterden türlerinin bulunduğu belirlenmiştir (Tepe ve rk., 2002). Ytık Gökbşın Biyolojisine İlişkin Çlışmlr Buğdy trllrınd önemli bzı ybncı ot tohumlrının toprktn çıkışın; ekim derinliği, toprğın fiziksel ypısı vb. etki etmektedir. Bu konud ypıln rştırmlrd C. depress tohumlrının 2, 5, 10 ve 15 cm derinliklerde çıkış ornlrının sırsıyl % 17, % 6, % 4 ve % 0 olduğu sptnmıştır. En yüksek çıkış ornı 2-5 cm derinliğe ekilen tohumlrd gerçekleşmiş, 15 cm den dh derine ekilenlerde çıkış olmmıştır (Tştn ve rk. 1991). Kurçmn (1993), C. depress nın kurk iklim koşullrın dpte olmuş, sdece tohuml çoğln bir ybncı ot olduğunu, Ort Andolu Bölgesinde genel olrk ğustos yınd tohum döktüğünü vey tohumlrının thıl ürünü içerisine krıştığını, tohumlrının hv koşullrı uygun gittiğinde Şubt yı sonu Mrt yı bşınd çimlendiğini beyn etmiştir. Tepe ve Ky (1995), 1994 ve 1995 yıllrınd Vn d buğdy lnlrınd sorun oluşturn 66 det ybncı otun gelişme dönemlerini izlemiş ve buğdyın gelişme periyodu ile kıyslmışlrdır. Arştırıcılr bu çlışmlrınd C. depress nın bzı biyolojik özelliklerini de tkip etmiş ve ybncı otun vejettif gelişme, çiçeklenme, tohum bğlm ve tohumlrının olgunlşm dönemleriyle, buğdyın gelişme dönemlerinde büyük bir prlellik olduğunu gözlemlemişlerdir. Buğdyın

27 10 hst döneminde tohumlrını olgunlştırn C. depress nın, buğdy tohumluğu ile birlikte yyılbileceğini bildirmişlerdir. C. depress nın, Ort Andolu Bölgesi buğdy ekim lnlrınd yyılışı, yoğunluğu, çıkış derinliği ve çimlenme biyolojisi üzerinde ypıln bir rştırmd, hsttn sonr 1, 6 ve 12 y od sıcklığınd tutuln tohumlrd en yüksek çimlenme ornının, 5 C lik sıcklık ortmınd % 42 lik çimlenme ornı ile 1 ylık tohumlrd olduğu, bunu 5 ve 10 C lerde % 44 ile 6 ylık tohumlrın izlediği, 12 y bekletilenlerde ise 10 C de % 56 olduğu sptnmıştır. Işığın çimlenme üzerine etkisine bkıldığınd, 12 st ydınlık+12 st krnlık/gün koşullrınd % 28, 24 st krnlık/gün koşullrınd % 21 çimlenme gözlenmiştir. % 25, % 50 ve % 75 yryışlı toprk neminde (trl kpsitesinde) çıkışlr sırsıyl % 16, % 4 ve % 5 olmuştur. Değişik toprk derinliklerine ekilen tohumlrdn iki yıl içerisinde, yüzeydekilerin (0-2 cm) % 14 ü, 5 cm derinliktekilerin % 6 sı, 10 cm derinliktekilerin % 4 ü çıkış ypmış, 15 cm ve dh derinden çıkış olmmıştır. Frklı toprk derinliklerine ekilen tohumlr 20 y sonr çıkrıldıklrınd, 0-2 cm derinlikte cnlı tohum rstlnmmış ve 5 cm derinlikte % 43, 10 cm derinlikte % 51 cnlı tohum tespit edilmiştir. Toprktki tohum popülsyonunun zlmsınd çıkışın pyı % 14 olrk bulunmuştur. Tohumlrın büyük bir kısmının toprkt çimlendikten sonr çıkış ypmdn öldükleri knısın vrılmıştır (Erciş ve rk., 1997). Çkırlr ve rk. (2005), Centure tchihtcheffii (gölbşı sevgi çiçeği) tohumlrının çimlenme fizyolojisi üzerinde yptıklrı bir çlışmd çimlenme için en uygun sıcklığın 25±2 C olduğunu sptmışlrdır. Ayrıc tohumlr için en yüksek çimlenme ornını ph 7.5±0.05 de elde etmişlerdir. Gibberellik sit uygulnn tohumlrd 7, 7.75 ve 8 ph derecelerinde çimlenme değeri % 5 te klmış, dh yüksek ph değerlerinde çimlenme olmmıştır. 15 ylık tohumlrd (20±2 C sıcklık, ph 8) çimlenme ornı % 28 olrk bulunmuştur. Diğer trftn -79±2 C de ön üşütme uygulmsı ypıln tohumlrd, çimlenme kbiliyetinin kybolmdığı ve çimlenme değerinin % 10 olduğunu sptmışlrdır. Yklşık 9 ylık tohumlrın toprk+perlit krışımındki çimlenmesi 7-10 günde tmmlnmış ve çimlenme değeri yklşık % 90 çıkmıştır. Bu tür çiçeklenme fzın günde ulşmıştır. Erik ve rk. (2005), C. tchihtcheffii nin Türkiye florsındki yeri ve yyılış lnlrı üzerinde yptıklrı rştırmd, türün çiçeklenme döneminin Nisn yının

28 11 son hftsındn bşlyıp Temmuzun ilk hftsın kdr sürdüğünü tyin etmişlerdir. Arştırmcılr, Myıs yı sonu vey Hzirn bşı rsının bitkinin en olgun dönemini kpsdığını, bu trihten sonr çiçek bşçıklrının kuruyup içinin boşldığını, nck o yılın iklim değerlerine göre bu trihlerin 1-2 hft öne y d geriye tılbileceğini bildirmişlerdir. C. tchihtcheffii nin normlde myıs yı ortlrın doğru çiçeklendiği ve bitkinin sdece bir bşçığının geliştiğini, Hzirn bşlrınd ise dllnm ile birlikte çiçek syısının d rtrk bitkinin boylndığını beyn etmişlerdir. Centure blsmit, C. iberic ve C. virgt nın çimlenme biyolojileri üzerine ypıln bir çlışmd, C. blsmit ve C. iberic nın en yüksek 5-15 C rsınd çimlendiği, C. blsmit nın çimlenme hızının ise 15 C de dh yüksek olduğu sptnmıştır. Ayrıc her üç türde de sıcklığın rtmsıyl çimlenme hızının d rttığı belirlenmiştir (Türkoğlu ve rk., 2009). Ytık Gökbşın Ekonomik Zrr Eşiğine İlişkin Çlışmlr Gerowitt ve Heitefuss (1990), Almny d buğdyd ekonomik zrr eşiği değerlerini bulmk için 2 yıllık bir dizi çlışm ypmışlr, buğdyd ybncı ot ekonomik zrr eşiklerini yeniden inceleyerek sbit kılvuz değerlerini tyin etmişlerdir. Tek yıllık ybncı ot mücdelesinin ne zmn ypılmsı gerektiğine krr verebilmek için belirlenmiş ekonomik zrr eşiği değerlerinin kullnımının koruyucu herbisit uygulmlrındn dh etkili olduğunu tespit etmişlerdir. Ayrıc buğdyd dr yprklı ybncı otlrın sbit ekonomik zrr eşiği değerinin 20-30, geniş yprklılrd 40-50, G. prine nin ekonomik zrr eşiğinin ise bitki/m² olduğunu sptmışlrdır. Geniş yprklı ybncı otlr için lterntif bir ekonomik zrr eşiğinin ise trlnın % 5-10 nun geniş yprklı ybncı otlrl kplı olmsı gerektiğini bildirmişlerdir. Ky ve Tepe (1999), Vn d Acroptilon repens (L.) DC (kekre) ve Rnunculus dmscenus Boiss nd Gill) (düğün çiçeği) frklı yoğunluklrının buğdyın verim ve verim kriterlerine oln etkilerini rştırmışlrdır. Arştırm sonucund düğün çiçeğinin verim kriterleri üzerine fzl etkisi olmdığı nck

29 12 kekrenin yoğunluğunun rttıkç buğdyın bşk syısı, tne, sp-smn ve toplm veriminde düşüşe neden olduğu bildirilmiştir. Kekrenin 10 det/m² yoğunlukt olduğund buğdy sp-smn veriminde % 19, tne veriminde % 24.3 lük bir kyb neden olduğu, yoğunluk 60 det/m² ye çıktığınd smn veriminde % 40, tne veriminde ise % 50 kybın meydn geldiği sptnmıştır. -Kokrotl İlgili Çlışmlr Kokrotun Sistemtiği ve Yyılışın İlişkin Çlışmlr Ülkemizde Bifor cinsine it rdins ve testicult türlerinin her ikisine Türkçe olrk kokrot denmektedir. Bunlrdn birinci tür hububt trllrınd yygın, ikincisi ise ndiren bulunmktdır. Bu nedenle çlışmmızd kokrot ismi Bifor rdins türünü ifde etmektedir (Dvis, 1972; Uluğ ve rk., 1993). B. rdins, Apicee (Umbellifere=Şemsiyegiller) fmilysındn olup 91 genus shiptir. Bifor cinsi ise 3 türe shiptir. Dünydki dğılımı Btı Asy d Türkiye ve İrn d, Kfksy d, Ermenistn, Azerbycn, Gürcistn, Rusy d, Avrup d ise Almny, Ukryn, Arnvutluk, Bulgristn, Eski Yugoslvy, İtly, Romny, Frns ve İtly d bulunduğu bildirilmiştir (Anonymous, 2010b). Ülkemizde ise Adn, Bolu, İstnbul, Ardhn, Çnkırı, Amsy, Smsun, Ankr, Antly, Artvin, Erzincn, Gümüşhne, Isprt, Kony, Küthy, Niğde, Tekirdğ, Tokt ve Vn d mevcut olduğu rpor edilmiştir (Anonymous, 2010f). B. rdins ın buğdy ekim lnlrınd yyılışı hkkınd bir dizi çlışmlr ypılmıştır. B. rdins ın dünyd yyılışı üzerinde yoğun çlışmlr ypılmıştır. Örneğin Rpprini (1990) ve Lsgn ve rk. (1984) İtly d, Efthimidis ve rk. (1987) Yunnistn' d, Velev (1987) ve Delipvlov ve rk. (1983) Bulgristn'd, Mijtovic ve Loznovski (1987) ise Yugoslvy d B. rdins ın buğdy ekim lnlrınd sorun oluşturduğunu bildirmişlerdir. Kokrot olrk dlndırdığımız Bifor rdins Bieb. ve Bifor testicult (L.) Spreng. ex Schultes. türlerinin ülkemizde vr olduğun ilişkin ilk kyıtlr Dvis

30 13 (1972) trfındn rpor edilmiştir. Arştırmcı B. rdins ın Tekirdğ, İstnbul, Çnkırı, Amsy, Tokt, Gümüşhne, Artvin, Krs, Küthy, Kony, Ankr, Niğde, Adn, Erzincn, Vn, Antly ve Burdur illerinde; Türkiye dışınd ise bir kısım Avrup, Kfksy ve İrn d bulunduğunu bildirmiştir. Ülkemizde hububt ürünü içerisine çeşitli ybncı ot tohumlrı değişik ornlrd krışmktdır. Ybncı ot tohumlrının türlere bğlı olrk frklı ekolojik isteklerinin oluşu bölgelerde değişik ornlrd yoğunluk rz etmelerine neden olmktdır. Bunlrdn bzılrı hemen bütün bölgelere dğılmış olmsın krşın, bzılrı ise değişik bölgelere loklize olmuşlrdır (Kunty, 1944; Güncn, 1980; Güncn, 2002). Eskişehir ilinde hububtt sorun oln B. rdins ın fenolojisi ve kimysl mücdelesi üzerinde ypıln bir rştırmd, yürütülen sürvey sonucund söz konusu otun yoğunluğunun, 50 det/m² olduğu tespit edilmiştir (Kurçmn ve rk., 1984). Tştn (1988) B. rdins ın, Ort Andolu Bölgesinde Ankr, Bolu, Çnkırı, Eskişehir, Kyseri, Kırşehir, Kony, Nevşehir, Niğde ve Yozgt illerinde yyılış ve yoğunluğunu rştırmıştır. Ypıln sürvey sonucund ybncı otun bölge kpsmın giren tüm illerde yyılış gösterdiği, yoğunluğunun illere göre bitki/m² değerleri rsınd değiştiğini sptmıştır. Yoğunluğun toplm 10 ildeki bölge ortlmsı 4.13 bitki/m², bulşıklık ornı ise Ankr, Bolu ve Yozgt illerinde % 100 olrk sptnmıştır. Ağırlıklı il ortlmlrın göre en yüksek yoğunluk 9.35 bitki/m² ile Eskişehir, en düşük yoğunluk ise 0.04 bitki/m² ile Nevşehir ilinde bulunmuştur. Arştırıcı yrıc, B. rdins ın dh çok ybncı ot ilçlmsı ypıln trllrd sorun olduğunu, yoğunluğundki rtış ile 2,4-D li herbisitlerin kullnımı rsınd sıkı bir ilişkinin bulunduğunu bildirmiştir. 2,4-D li herbisitlerin kullnılmsı sonucu, bu herbisite dynıklılık kznn B. rdins ın giderek yygınlık ve yoğunluk kzndığı, htt 400 bitki/m² yi bulduğu gözlenmiştir. Tştn ve Erciş (1994), Ort Andolu Bölgesi (Kony, Eskişehir, Yozgt ve Ankr) buğdy ekim lnlrınd yürütmüş olduklrı sürvey çlışmlrı sonucund sırsıyl; kokrot (B. rdins), B. tectorum, B. orientlis, C. depress, G. tricornutum, P. bellrdii, Wiedemnni purpureum, S. rvensis, A. myosuroides ve Aegilops cylindric Host. nın söz konusu bölgede ilk 10 sıryı ln ybncı ot türleri

31 14 olduğunu tespit etmişlerdir. İlk sırd ve en yoğun tür oln B. rdins ın yoğunluğu 5.05 bitki/m² olrk bildirilmiştir. Mennn (1993), Smsun ili buğdy ekim lnlrınd görülen ybncı ot türlerinin belirlenmesi üzerine yptığı sürveyde, 35 fmilyy it 146 tür sptmış, B. rdins, Alopecurus myosuroides Huds. Aven spp. ile birlikte 15 türün yoğun türleri rsınd yer ldığını belirtmiştir. B. rdins % rstlm sıklığın göre ikinci, 6.38 bitki/m² yoğunluğun göre ise beşinci sırd önemli bulunmuştur. Buğdy ekim lnlrınd toprktki tohum rezervi ile ybncı otlnm rsındki ilişkiyi sptmk mcıyl ypıln bir çlışmd, B. rdins ın toprktki tohum rezervi ile gerçek flor krşılştırıldığınd bitki oluşum yüzdesi genelde düşük olrk bulunmuştur. B. rdins ın bitki oluşturm yüzdesinin düşük çıkmsının en önemli nedeninin ise, bu türün tohumlrındki dormnsinin güçlü olmsındn kynklndığı bildirilmiştir. Çlışm lnın giren Smsun (Merkez)' d bitki oluşturm yüzdesi diğer ilçelere nzrn dh yüksek olrk sptnmıştır (Uygur ve Mennn, 1995). Tokt ve yöresinde tohumluk buğdyd selektörden önce ve sonr ürüne krışn ybncı ot tohumlrı belirlenmiş, selektör öncesi en fzl tohumu bulunn ybncı otlr sırsıyl; P. convolvulus (srmşık çobn değneği), Vici spp. (ybni fiğ), G. tricornutum (boynuzlu yoğurt otu), Secle cerele L. (ybni çvdr), H. vulgre (rp), S. rvensis, A. githgo, Lolium temulentum L. (delice) ve B. rdins olurken; selektör sonrsı ise H. vulgre, S. cerele, Vici spp., A. githgo, Aven spp., G. tricornutum, L. temulentum, C. rvensis ve P. convolvulus olmuştur (Sırm ve rk., 1997). Bu çlışm B. rdins tohumlrının selektörle yıklnbildiğini göstermektedir. Yine Tokt yöresinde buğdy ekim lnlrınd ypıln çlışmlrd 23 fmilyy it 73 det ybncı ot türü tespit edilmiş, ortlm yoğunluk ise 167 det/m² olrk belirlenmiştir. Tespit edilen türlerin önemlileri, S. rvensis, A. ftu, P. convolvulus, R. rvensis, G. tricornutum, kokrot (B.rdins), Veronic hederifoli ve P. viculre olrk belirtilmiştir (Sırm ve Güncn 1997). Mennn (1998), Smsun iline bğlı 13 ilçede yürüttüğü üç yıllık sürvey çlışmlrının sonuçlrın göre B. rdins ın bütün ilçelerde yygın olduğunu ve rstlm sıklığının ilçelere göre % 25 ile % 100 rsınd değiştiğini belirlemiştir. Söz konusu ybncı otun yoğunluğunun ise değişik trllrd 0.50 bitki/m² ile 58 bitki/m²

32 15 rsınd değişen ornlrd olduğu sptnmıştır. B. rdins, en yoğun olrk bitki/m² ile Kvk t, bitki/m² ile Vezirköprü de ve bitki/m² ile Hvz d bulunmuştur. Bu ybncı otun rstlm sıklığı dikkte lındığınd ise % 100 bulşıklık ornı 4 ilçede bulunmuştur. Güncn ve Boyrz (2001) trfındn yıllrınd Andolu nun btısınd 28 ilden toplnn ve selektörden geçirilmemiş 852 buğdy örneğinde buğdy ürününe krışn ybncı ot tohumu ornı syısl olrk ortlm % , ğırlık olrk ise % olrk bulunmuştur. Arştırm bölgesinde buğdy ürününe yoğun olrk krışn ybncı ot tohumlrı sırsıyl, ybni çvdr (Secle cerele), fiğ türleri (Vici spp.), ypışkn otu türleri (G. prine, G. tricorne.), ybni hrdl (Sinpis rvensis), kokrot (Bifor rdins, Bifor testicult) ve krmuk (Agrostemm githgo) olduğu tespit edilmiştir. Buğdyd üç frklı toprk işleme yönteminin uygulndığı bir çlışmd, geleneksel toprk işlemede Poligonum viculre, zltılmış toprk işlemede Lctuc serriol ve nız ekimde ise Chenopodium lbum ve kokrot (Bifor rdins) türleri çok yoğun olrk tespit edilmiştir (Önen ve rk., 2001). Mosykin ve Yvorsk (2002), Ukryn- Kiev ve yöresinde ypmış olduklrı sürvey çlışmsınd, orijini Akdeniz elementi oln B. rdins ın sdece Kiev de 3-5 loksyond (bzen 7 loksyond) görüldüğünü ve son 20 yıldır bölgede vr olduğunu, tesdüfi olrk bulştığını ve kültür lnlrınd sorun oluşturduğunu bildirmişlerdir. Smsun ili ve ilçelerinde buğdy tohumluğund bulunn ybncı ot tohumlrının yoğunluklrı tespit edilmiştir. Alınn 349 örneğin incelenmesi sonucu 11 frklı fmilydn 18 ybncı ot türüne it tohumlr sptnmıştır. Bir kg lık tohumluk içerisinde G. prine 8.8, Phlris prdox 6.7, Vici hirsut 5.7, Convolvulus rvensis 4.5, Vici stiv 3.2, kokrot (Bifor rdins) 2.3, Rnunculus repens 1.1 ve A. ftu 1.1 det krıştığı bulunmuştur (Mennn ve Doğn, 2003). Eskişehir ve çevresinde trımı ypıln buğdy, rp, yulf, şeker pncrı, nohut, mısır, kbk, lhn, domtes ve biber ekim lnlrınd görülen ybncı otlrın tespitine yönelik ypıln çlışmd, 335 ybncı ot türü sptnmıştır. Bu türlerden B. rdins ın rp ve yulf trllrınd bulunduğu, buğdy trllrınd ise en fzl bulunn ybncı ot türleri rsınd olduğu rpor edilmiştir (Söker, 2005).

33 16 Ankr d hsss ilçlm için lnsl ybncı ot dğılımının belirlenmesi üzerine ypıln bir rştırmd bhr ylrınd, Attürk Ormn Çiftliği ve Sryköy Arştırm İstsyonu buğdy-nds trım rzilerinde ybncı ot yoğunluğun bkılmıştır. Ypıln örneklemeler sonucund, Attürk Ormn Çiftliği ve Sryköy rzilerinde ortlm ybncı ot yoğunluğunun sırsıyl ve det/m² olduğu tespit edilmiştir. Sryköy de B. rdins ın tüm rzinin % 81 ini, Attürk Ormn Çiftliği rzilerinde ise Adonis spp. ve B. rdins ın en yoğun türler olrk tüm rzinin % 50 sini kpsdığı belirtilmiştir (Türker, 2005). B. rdins ülkemizde buğdy ekim lnlrı ynınd mercimekte de yoğunluk oluşturmktdır. Nitekim Ky ve rk. (1989), Denizli, Uşk, Aydın, İzmir, Blıkesir ve Çnkkle illerindeki mercimek ekim lnlrınd ypmış olduklrı çlışmlr sonucund B. rdins ile birlikte G. prine, M. chmomill, R. rvensis,, P. rhoes ve S. pecten-veneris in yygın olduğunu sptmışlrdır. Kokrotun Biyolojisine İlişkin Çlışmlr Lovto ve Viggini (1973), buğdy trllrınd sorun oln bzı ybncı otlrın çimlenme ve çıkışlrı üzerine yptıklrı rştırmd, B. rdins tohumlrının 5 C de 5 gün tutulduktn sonr C ler rsınd değişen sıcklıkt 75 günde % 2 ornınd çimlendiğini, kln tohumlrın çimlenmeyip cnlılıklrını koruduğunu kydetmişlerdir. Dışrd tutuln sksılrd d tohumlrd hsttn sonr olgunlşm dönemi bulunmsı nedeniyle birkç y çimlenmeden kldığını ilk iki y içerisinde çıkış ypmdığını, 9 ylık sürede toplm çıkış ornının ekim deriniğine bğlı olrk % rsınd değiştiğini bildirmektedir. Kurçmn ve rk. (1984), Eskişehir ilinde hububt ve B. rdins ın fenolojik dönemlerinin üzerinde çlışmışlrdır. Ypıln bu rştırmd yıllr göre değişmekle berber buğdyın 3 yprklı devresinde iken B. rdins ın kotiledon ve toprk üstü kısmının 1-2 dlcıklı ilk gerçek yprklrını oluşturduğu; krdeşlenme döneminde iken 4-5 dlcıklı olduğu; sp klkm bşlngıcınd, ortlm 8-10 cm boyund ve toprk üstü 8-10 dlcıklı olduğu, süt olum devresinde iken, ortlm cm boyd

34 17 ve çiçekli devreden tohum devresine geçebildiği; srı olum devresinde iken bu otun ortlm 65 cm boyund ve tohum oluşturm devresinde olduğu sptnmıştır. Tştn ve Gürcn (1993), yıllrınd yürüttükleri bir çlışmd, Ort Andolu buğdy ekim lnlrının en yygın ve yoğun ybncı otu durumund oln B. rdins ın tohumlrınd bzı dormnsi kırıcılrın çimlenmeye etkilerini rştırmışlrdır. Alınn sonuçlr göre, od sıcklığınd 12 y bekletilen tohumlrd C de % çimlenme gerçekleşmiş, 20 ve 25 C de ise çimlenme olmmıştır. Dolyısıyl söz konusu ybncı otun çimlenme sıcklığının minimum 4 C, mksimum 20 C ve optimum C olduğu sptnmıştır. 4-6 ylık tohumlrd 15 C de % 0.2 lik KNO 3 uygulmsınd % 30; 500 ppm GA 3 te ise % 38.5 çimlenme görülürken; kontrolde bu orn % 5-8 düzeyinde klmıştır. Tohum kbuğunun meknik yoll çıkrılmsı ile % 24, H 2 SO 4 ile ykılmsındn % 25, H 2 SO 4 ile ykıldıktn sonr 500 ppm GA 3 uygulmsınd ise % 71 ornınd çimlenme görülmüştür. Tohumlrı, dmlm şeklindeki musluk suyund 24 ste kdr yıkm çimlenmeyi rtırıcı, dh uzun süreler ise zltıcı etki etmiştir. Tohumlrı ısıtm çimlenmeyi rtırıcı, üşütme zltıcı, sud bekletme ve ışık ise olumsuz yönde etkilemiştir. B. rdins ın tohumlrınd 5 cm ye kdr derine ekilenlerde en fzl çıkış elde edilmiştir. Beş cm den dh derine ekilenlerde çıkış, derinlik rttıkç zlmktdır. Toprktki nem ornının rtmsıyl, bun prlel olrk çıkışın rttığı bulunmuştur. B. rdins ın üç yıllık tkibi sonucund çimlenmenin 30 Ekim ile 1 Nisn rsınd, çiçeklenmenin 30 Nisn ile 20 Hzirn ve tohum dökmenin 5 Temmuz ile 10 Ağustos trihleri rsınd olduğu gözlenmiştir. Söz konusu ybncı otun verdiği tohum syısı, rekbetsiz şrtlrd ortlm olrk 410, popülsyon hlinde yetiştiğinde 312 ve buğdy bitkisi rsınd ise 145 det olrk bulunmuştur (Tştn, 1988). Diğer trftn Smsun ilinde B. rdins ın bzı biyolojik özelliklerini tespit etmek için bir dizi rştırmlr yürütülmüştür. Ypıln çlışmlrd ybncı otun minimum çimlenme sıcklığı 5 C, optimum 10 C ve mksimum 25 C olrk tespit edilmiştir. Ayrıc çlışmd dormnsi kırıcı bir çok yöntemler denenmiştir. B. rdins tohumlrın uygulnn 50, 100, 200 ve 400 ppm gibberellik sit (GA 3 ) kontrole göre sırsıyl % 5, % 4, % 17 ve % 24 lük çimlenme rtışı sğlmıştır. Potsyum Nitrt (KNO 3 ) ın % 0.2 lik dozu B. rdins tohumlrınd çimlenmeyi

35 18 sdece % 4 ornınd rttırmıştır. 2,4-D nin 10 g/lt, 1 g/lt ve 0.01 g/lt dozlrı tohumlrd çimlenmeyi önemli ölçüde inhibe etmiştir. Tohum kbuğunun çıkrılmsı uygulmsı ile çimlenmede % 9, ön üşütme ve ön ısıtm uygulmlrınd ise çok küçük bir rtış olmuştur. Tohumlrın çimlenmesi ile sud bekletilme süresi rsınd herhngi bir ilişki bulunmmış, frklı ozmotik bsınç değerlerinde ypıln denemelerde ise çimlenmelerde bir zlmnın olduğu görülmüştür. Frklı ph derecelerinde ypıln denemelerde de, ph 7 den sonr çimlenmenin rttığı görülmüştür. Ybncı otun bitki bşın oluşturduğu tohum syısı minimum 25, ortlm 79 ve mksimum 113 det, hst öncesi trly dökülen tohum ornı ise minimum % 32, ortlm % 64 ve mksimum % 78 olrk tespit edilmiştir. Ayrıc ypıln rzi tkiplerinde B. rdins ın toprktn çıkışının Ksım yı sonu - Nisn yı ortsı, çiçeklenmenin Myıs yı ortsı Hzirn yı sonu, tohum dökmesinin ise Temmuz yı ortsı Ağustos yı bşı rsınd olduğu bildirilmiştir (Mennn, 1993; 1998). B. rdins ın popülsyon dinmiği konusund yürütülen bir rştırmd tohumlrın % 92 sinin çimlenme yeteneğine ship olduğu tespit edilmiş, toprktn çıkışlrın birinci yıl % 3.6, ikinci yıl ise % 80.8 ornınd gerçekleştiği sptnmıştır. Buğdy ile birlikte ypıln ekimde çıkn bitkilerin % 23 ü kotiledon yprklı vey fide döneminde iken ölmüş, % 77 si ise olgunlşrk yeni tohumlu bitki oluşturmuştur. Üretici koşullrınd buğdy rsınd bitkinin verdiği tohum syısı ortlm 145 tohum/ bitki olrk tespit edilmiştir. Biçerdöver ile ypıln hst sırsınd bitki üzerinde bulunn tohumlrın % ornınd biçerdöverin deposun lınrk trldn uzklştığı, % ornınd ise toprğ döküldüğü sptnmıştır (Tştn, 1991). Tştn ve Yıldırım (1997), trfındn B. rdins tohumlrının 1-15 yıl kuru depolm koşullrınd bekletilmesinin çimlenme gücü ve cnlılık ornın etkilerini rştırmış ve yıllrı rsınd Ankr d toplnn tohumlr, 1996 yılınd çimlenmeye lınmış ve sonuçt. 1996, 1992, 1987 ve 1982 yıllrınd toplnn tohumlrd sırsıyl % 18, % 90, % 59 ve % 31 ornınd çimlenme sptmışlrdır. Aynı çlışmd, kuru depolm koşullrınd 1 yıl sonr tohumlrın yklşık % 3 ü, 5 yıl sonr % 4 ü, 10 yıl sonr % 26 sı ve 15 yıl sonr % 47 sinin cnlılıklrını yitirdikleri tespit edilmiştir. Tohumlrd dormnsi 2. yıldn itibren yvş yvş

36 19 kırılmy bşlmış ve 5. yıldn sonr dormnt tohum rstlnmmıştır. Depolm süresinin uzmsıyl tohumlr yeniden dormnsiye girmiş ve 15. yıl sonund dormnt tohum ornı % 14 olrk tespit edilmiştir. Smsun ili ve ilçelerinde buğdy tohumluğund bulunn ybncı ot tohumlrının çimlenme kbiliyetlerine bğlı olrk bitkiye dönüşüm ornlrı tespit edilmiştir. Sonuçt en yüksek çimlenme kbiliyeti % 32 ve bitkiye dönüşüm ornı % 2.81 ile G. prine de görülmüştür. B. rdins ın çimlenme kbiliyeti ise % 12 ve bitkiye dönüşüm ornı % 0.27 olrk bulunmuştur (Mennn ve Doğn, 2003). G. prine ve B. rdins tohumlrının, toprğ gömülme derinliği ve süresinin mevsimsel çimlenme, primer/sekonder dormnsi ve cnlılığın etkisi üzerine bir rştırm ypılmıştır. Denemenin birinci kısmınd tohumlr 4 tekerrürlü olrk frklı toprk derinliklere gömülmüştür. İkinci denemede ise hsttn sonr ypışkn ot ve B. rdins tohumlrı 20 C de bğıl nemde depolnmıştır. Depolnn her ybncı ot türü için ylık rlıklrl çimlenme testleri ypılmıştır. Birinci ve ikinci denemeden sonr çimlenmeyen tohumlr TTC (triphenil tetrzolium chloride) ile mumele edilmiştir. 7 y süreyle frklı toprk derinliğine gömülen B. rdins tohumlrının çimlenme ornının primer dormnsiden dolyı % 8 i geçmediği sptnmıştır. Her iki türde de gömme derinliğinin, tohumlrın cnlılığın yüksek ornd etkili olduğu bulunmuştur. Kuru depolm koşullrı ltınd ise söz konusu tohumlr yüksek derecede primer dormnsi göstermişlerdir. Ayrıc depolm süresine bğlı olrk tohumlrın cnlılığı d zlmıştır (Mennn, 2003). Kokrotun Ekonomik Zrr Eşiğine İlişkin Çlışmlr Tştn (1988), B. rdins ın buğdyl rekbetine yönelik yürüttüğü sksı denemelerinde, ortmdki bitki yoğunluğu rttıkç buğdy ve B. rdins ın kuru ğırlığının giderek zldığını gözlemlemiştir. Buğdy bitki syısının sbit kldığı (6 bitki/sksı) ve B. rdins ın 3-18 det rsınd değiştiği denemede, B. rdins kuru ğırlığının % e çıkmsı ile, bu ekim sıklığınd buğdy ile rekbet edemeyeceğini göstermiştir. Buğdy syısının 3, B. rdins ın 1-9 det rsınd değiştiği denemede, B. rdins syısı rttıkç buğdy kuru ğırlığınd oluşn

37 20 zlmnın giderek hızlndığı görülmüştür. Bir bşk ifdeyle seyrek ekimde B. rdins ın buğdy verdiği zrr rtmıştır. Bir bşk denemede ise gübrelemenin buğdy ile B. rdins rsındki rekbeti zlttığı tespit edilmiştir. B. rdins ın trl çlışmlrınd d özellikle gövde oluşumu evresinde buğdyl şiddetli rekbete girdiği gözlemlenmiştir. Smsun ilinde yıllrınd G. prine ve B. rdins ekonomik zrr eşiklerini tespit etmek için bir deneme yürütülmüştür. Denemeler iki yıl boyunc toplm 120 frklı buğdy trlsınd yürütülmüş ve her iki ybncı otun beş frklı yoğunluğu denenmiştir. Sonuçt G. prine ve B. rdins ın ekonomik zrr eşikleri sırsıyl ve bitki/m² olrk sptnmıştır (Uygur ve Mennn, 1995b). Boz ve rk.(1997), ülkemizde buğdyd etkili herbisitler kullnılmsı hlinde dhi B. rdins, Aven sterilis L., Glium prine L., Sinpis rvensis L. ve Vici stiv nın zrrlı ybncı ot türleri olmy devm ettiğini pek çok ülkede rtn çevresel duyrlılıktn dolyı pestisit kullnımını kısıtlmk mcıyl eşik modellerine dylı çlışmlr yürütüldüğünü bildirmişlerdir. Ekonomik olrk ybncı otlrın zrr eşiklerinin, ürünün çeşidi, ybncı otun yoğunluğun, iklimsel şrtlr, toprk tipine, kontrol mumelesinin etkisine, uygulm mliyetlerine, ürünün verim ve fiytı gibi pek çok fktöre bğlı olduğunu beyn etmişlerdir. Adı geçen beş ybncı ot türü üzerinde trl denemeleri Çukurov Bölgesi ve Smsun yöresinde yıllrı rsınd yürütülmüştür. Denemeler sonucund kullnıln herbisitlere bğlı olrk, B. rdins, A. sterilis,, G. prine nin ekonomik zrr eşiklerini sırsıyl 4-5 bitki/m², 2-5 bitki/m² ve bitki/m², S. rvensis ve Vici spp. nin her ikisi için ise eşik rkmlrının 1-2 bitki/m² olduğunu sptmışlrdır. Smsun d ypıln bir rştırmd Ort Krdeniz Bölgesi buğdy ekim lnlrınd önemli geniş yprklı ybncı otlrdn oln G. prine ve B. rdins ın bzı biyolojik özllikleri ve ekonomik zrr eşikleri rştırılmıştır. Ypıln çlışm sonucund, ypışknot ve B. rdins ın buğdy ekim lnlrınd 2,4-D etkili mddeli herbisitlerin uzun yıllr kullnılmsı ve diğer türlerin kontrol edilmesi sonucu önemli türler hline geldiği ve yoğunluklrının rtış trendine girdiği sptnmıştır. Ekonomik zrr eşiği ile ilgili ypıln çlışmlrd, seçilen herbisitin kullnımın bğlı olrk ypışknotun ekonomik zrr eşiği bitki/m², B.

38 21 rdins ın ise 2-3 bitki/m² rsınd olduğu tespit edilmiştir. Ayrıc ypışknot ve B. rdins göre iki kt dh fzl rekbet yeteneğine ship olduğu bulunmuştur (Mennn, 1998). Cussnel ve rk. (1998), Frns, Fs ve Türkiye de yptıklrı ortk çlışmlrd bzı ybncı otlrının zrr eşiklerini ve yoğunluklrını incelemişlerdir. Çlışmnın Türkiye yğı Çukurov ve Smsun Bölgelerinde yürütülmüştür. Bu iki bölgede buğdy trllrınd ypıln sürveylerde 298 ybncı ot türü tespit edilmiştir (Uygur ve rk., 1986; Mennn ve Uygur, 1994). Bu türler rsınd Apicee fmilysın it 8 türün içinde ise en yoğun B. rdins (bölgesel sıklığı % 70-75), Fbcee fmilysın it 27 türün içinde en yoğun türün ise V. stiv ( bölgesl sıklığı % 40-45) olduğu bildirilmiştir. Arştırmcılr B. rdins ve V. stiv nın düşük yoğunluklrının buğdyd yüksek verim kybın neden olduğunu, kullnıln herbisite bğlı olrk ekonomik zrr eşiklerinin sırsıyl 1.9 ve 5.0 bitki/m² olduğunu sptmışlrdır. Yine bu türlerin m² de 1 det bulunmsıyl regresyon eşitliklerine göre verimde sırsıyl % 1.7 ve % 1.3 ürün kybı meydn geldiğini beyn etmişlerdir Yıllrı rsınd Smsun d iki loksyond buğdy tohumluk miktrı ve çeşitlerinin, B. rdins ın rekbet yeteneğine etkisi üzerine ypıln bir rştırmd, dört buğdy çeşidi ve B. rdins ın dört frklı yoğunluğu denenmiştir. B. rdins ın vr olup, olmdığı her iki loksyond d kullnıln tohumluk miktrının rtırılmsıyl buğdy dne verimi de rtmıştır. İçinde ybncı ot oln bütün buğdy çeşitleriyle ypıln denemelerde kullnıln tohumluk miktrının 250 kg/h dn 200 kg/h vey 150 kg/h düşürülmesiyle de buğdyın verimi düşmüştür. Çlışıln dört çeşit rsınd B. rdins ile en rekbetçi çeşidin Bezostj, dh sonr Momtchill olduğu, Kte A-1 ve Pnd çeşitlerinin ise birbirine eşit ve diğer iki çeşitten dh z rekbetçi olduğu sptnmıştır. Hem çeşitlerin özelliği hem de kulnıln tohumluk miktrlrının rtırılmsı, B. rdins ın yş ğırlığının ve verdiği tohum syısının zlmsın sebep olmuştur. 250 kg/h buğdy tohumluğu ile B. rdins ın tek bşın 350 bitki/m² yoğunlukt olduğu denemede, Bezostj, Kte A-1, Momtchill ve Pnd çeşitleri, söz konusu ybncı ot yoğunluğunun tohum üretimini sırsıyl % 60, % 53, % 54 ve % 46 ornlrınd düşürdüğü tespit edilmiştir (Mennn ve Zndstr, 2005).

39 22 3. MATERYAL VE METOD Arştırmnın Ypıldığı Bölgenin Konumu, İklim ve Toprk Özellikleri Kony İli Andolu Yrımdsı'nın ortsınd bulunn İç Andolu Bölgesi'nin güneyinde, şehrin kendi dıyl nıln Kony bölümünde yer lmktdır. İlimiz toprklrının büyük bir bölümü, İç Andolu'nun yüksek düzlükleri üzerine rstlr. Güney ve Güneybtı kesimleri Akdeniz bölgesine dhildir. Kony, coğrfi olrk 36º 41' ve 39º 16' kuzey enlemleri ile 31º 14' ve 34º 26' doğu boylmlrı rsınd yer lır. Yüzölçümü km² (göller hriç)' dir. Bu lnı ile Türkiye'nin en büyük yüzölçümüne ship oln ilidir. Ortlm yükseltisi 1016 m'dir. Kuzeyden Ankr, btıdn Isprt, Afyonkrhisr, Eskişehir, güneyden, İçel, Krmn, Antly, doğudn, Niğde, Aksry illeri ile çevrelidir. Doğl çıdn kuzeyinde Hymn Pltosu, kuzeydoğud Cihnbeyli Pltosu ve Tuz Gölü'ne btısınd Beyşehir Gölü'ne ve Akşehir Gölü'ne, güneyinde Sultn Dğlrı'ndn bşlyn Krmn ilinin güneyine kdr devm eden, Toros yyının iç ymçlrı önünde bir fy httı boyunc oluşmuş volknik dğlr, doğusund ise Obruk Pltosun kdr uznır (Anonymous, 2010c). Deniz seviyesinden yüksekliği, yerleşim birimlerinin konumlrın göre 570 ile 1700 m rsınd değişmektedir. Alnsl genişlik ve deniz seviyesinden yükseklikteki frklılıklr, ilin ekolojik ypısınd frklı özelliklerin oluşumun sebep olmuştur. Topoğrfik çıdn; doğu-kuzey ve btı bölgelerinde oldukç düz ve büyük ovlr yer lırken güney bölgesinde oldukç engebeli rziler bulunmktdır. Kony Ovsınd yğışın 400 mm nin ltınd, htt bzı lokl bölgelerde 300 mm nin ltınd seyretmesi ovd sulmyı zorunlu kılmktdır (Anonymous, 2010d). Arştırm lnını içine ln Kony ili hektr yüzölçümü ile ülkemizin en geniş rzi vrlığın ship ilidir. Bu rzinin hektrınd trım ypılmkt olup, bu ln Türkiye nin trım ypılbilir rzi vrlığının yklşık %10 unu oluşturmktdır. Bölgede bitkisel üretimde en önemli trl bitkileri bşt buğdy olmk üzere rp ve şeker pncrıdır.

40 23 Şekil 3.1. Arştırmnın yürütüldüğü Kony ilinin İç Andolu Bölgesindeki konumu Kony ilinde krsl iklim hüküm sürmekte olup, yzlr sıck ve kurk, kışlr soğuk, sert ve yğışlı geçer. Kony 326 mm ile Türkiye nin en z yğış ln bölümüdür. Kony Meteoroloji Müdürlüğü nden lınn uzun yıllık ( ) ortlmlr göre; yıllık ortlm sıcklık 11.4 C dir. Aylık sıcklık ortlmlrı çısındn en soğuk y -0.3 C ile Ock yı, en sıck y ise 23.5 C ile Temmuz yıdır. Yıllık ortlm toplm buhrlşm 1324 mm, ortlm toplm yğış miktrı ise mm olup yğışlrın büyük bir kısmı Myıs ve Arlık ylrınd düşmektedir. Yğışlrın %24.3 ü sonbhr, %31.0 i kış, %33.8 i ilkbhr ve %10.9 u yz mevsiminde düşmektedir. Ortlm bğıl nem %58 olup, bğıl nem miktrlrı %42 ile %77 rsınd değişmektedir. En düşük bğıl nem Temmuz yınd, en yüksek bğıl nem ise Arlık yınd gerçekleşmektedir. Arştırm lnın it bzı iklim verilerinin çok yıllık ortlm değerleri ile rştırmnın yürütüldüğü 2005, 2006 ve 2007 yıllrın it değerler Çizelge 3.1, Şekil 3.2, Şekil 3.3 ve Şekil 3.4 de verilmiştir. Hlen hektr rzi sulnmkt olup, bu ln toplm kültür rzisinin yklşık % 14 ünü oluşturmktdır. Sulnn rzinin hektrı devlet sulmsı, hektrı hlk sulmsı şeklindedir (Anonymous, 2010d).

41 24 Çizelge 3.1. Kony Meteoroloji İstsyonun ilişkin bzı iklim verileri Yıllr İklim Elemnlrı Ock Şubt Mrt Nisn Myıs Hzirn Temmuz Ağustos Eylül Ekim Ksım Arlık ( ) Ortlm sıcklık ( C) Ort. bğıl nem (%) Toplm yğış (mm) Ortlm sıcklık ( C) Ort. bğıl nem (%) Toplm yğış (mm) Ortlm sıcklık ( C) Ort. bğıl nem (%) Toplm yğış (mm) Ortlm sıcklık ( C) 0,3 0,3 6,6 9,0 19,1 22,7 25,4 25,6 20,0 14,0 7,0 1,2 Ort. bğıl nem (%) 77,6 82,8 64,6 54,7 43,4 40,1 29,1 34,6 35,3 55,4 77,7 86,0 Toplm yğış (mm) 20,9 19,3 15,4 16,1 16,3 15,9 0,4 6,0 4,1 25,5 68,0 53,8

42 Ortlm sıcklık ( C) Aylr ( ) Şekil 3.2. Kony iline it ortlm sıcklık verileri ( C) Toplm yğış (mm) Aylr ( ) Şekil 3.3. Kony iline it ortlm yğış verileri (mm)

43 26 Ortlm bğıl nem (%) ( ) Aylr Şekil 3.4. Kony iline it ortlm bğıl nem verileri (%)

44 Ytık Gökbş ve Kokrotun Bzı Biyolojik Özelliklerine İlişkin Çlışmlr Ytık Gökbş ve Kokrotun Kony İlindeki Fenoloji ve Morfolojisine İlişkin Çlışmlr Ytık gökbş ve kokrotun çıkış, çiçeklenme, tohum bğlm, tohum dökme trihleri, verdikleri tohum syılrı ve diğer bzı morfolojik krkterlerinin tespiti mcıyl ypıln çlışmlr 2006 ve 2007 yıllrınd yürütülmüştür. Bu mçl Kony, Krty (Bhri Dğdş Hububt Arştırm Enstitüsü), Selçuklu (Ardıçlı ve Çltı Köyleri) ve Sryönü (Kurşunlu Ksbsı) ilçelerinde ytık gökbş ve kokrot ile bulşık olduğu tespit edilen deneme rzilerinde önce buğdy ekim lnlrınd çıkış trihleri sptnmış, sonr her iki türe it her trldn 25 er det bitki işretlenmiş ve her 10 günde bir bu bitkiler kontrol edilerek söz konusu türlere it çiçeklenme, tohum bğlm ve tohum dökme trihleri belirlenmiştir. Türlerin oluşturduğu tohum syısını sptmk mcıyl iki tür için her trldn buğdy yoğunluğun bkılmksızın rstgele 100 bitki seçilmiş ve tohumlrı syılmıştır. Dört frklı trld syıln toplm 400 bitkinin ortlmsı lınrk her bir türün oluşturduğu tohum syısı tespit edilmiştir. Ayrıc ytık gökbş ve kokrotun buğdy trlsı içinde ve trl kenrınd (dışınd) boy ölçümleri ypılmıştır. Ypıln bu ölçümler 100 bitki üzerinden gerçekleştirilmiştir ve dört frklı noktnın ortlmlrı lınmıştır. Türlerin oluşturduğu tohum syılrı ve bitki boylrı değerlerine isttistiki nliz uygulnrk stndrt spmlrı bulunmuştur.

45 Ytık Gökbş ve Kokrot Tohumlrının Çimlenme Biyolojisine İlişkin Çlışmlr Ytık gökbş ve kokrot tohumlrının minimum, optimum ve mksimum çimlenme sıcklıklrının sptnmsı Ytık gökbş ve kokrot tohumlrının minimum, optimum ve mksimum çimlenme sıcklıklrını sptmk mcıyl ypıln bu çlışmd, od sıcklığınd y bekletilen tohumlr kullnılmıştır. Denemeye lınn tohumlr böcek yeniği, şekil bozukluğu gibi özürlü olnlr yıklndıktn sonr rstgele seçilmiş ve çimlendirmeye lınmıştır. Deneme, tbnın 2 kt filtre kğıdı yerleştirilmiş ve 5 ml sf su ile nemlendirilmiş 9 cm çpındki petrilerde ve her petriye 50 tohum gelecek şekilde ypılmıştır. Ekim işlemleri tmmlndıktn sonr petriler 0, 2, 5, 10, 15, 20, 25, 30, 35, 40 C sbit sıcklıkt çlışn çimlendirme dolplrın (inkübtör) konmuştur. Denemeler 4 tekerrülü olrk yürütülmüş ve iki kez tekrrlnmıştır. Denemeler bşldığı günden itibren 1., 3., 5., 7., 14., 21. ve 28. günlerde çimlenen tohumlrın syımlrı ypılmış ve 28. gündeki son syım ile sonlndırılmıştır. Syımlrd rdikulsı 0,5 cm dışrı çıkn tohumlr çimlenmiş olrk kbul edilmiş ve petri kutusunun dışın lınmıştır (Uygur, 1985) Ytık gökbş ve kokrot tohumlrınd dormnsi kırm çlışmlrı Ytık gökbş ve kokrot tohumlrı üzerinde ypıln çimlendirme denemelerinde çimlenme yüzdelerinin düşük çıkmsı, her iki ybncı ot türünün tohumlrınd dormnsi olduğunu işret etmiştir. Tohumlrd vr oln bu dormnsiyi ortdn kldırmk mcıyl denenen metotlr şöyle sırlnbilir;

46 29 -Potsyum nitrt (KNO 3 ) ın ytık gökbş ve kokrot tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi Potsyum nitrt (KNO 3 ) ın % 0.2, % 1 ve % 2 lik dozlrı hzırlnmış ve tohumlr hzırlnn çözeltilerde 24 st süreyle bekletilmiştir. 24 st sonund çözeltiden çıkrıln tohumlr çeşme suyund yıknmış ve çimlendirme denemelerine lınmıştır. Bu ve bundn sonrki dormnsi kırm çlışmlrınd ytık gökbş tohumlrı 5 ±0,5 C, kokrot tohumlrı ise 10±0,5 C deki optimum çimlenme sıcklıklrınd dört tekrrlı olrk denemeye lınmış ve her tekrrd 50 tohum kullnılmıştır. -Gibberellik sit (GA 3 ) in ytık gökbş ve kokrot tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi Denemede dı geçen ybncı ot tohumlrınd dormnsiyi ortdn kldırbilmek mcıyl gibberellik sit (GA 3 ) kullnılmıştır. Denemede bu kimyslın 100, 200, 400 ve 800 ppm lik dört frklı dozu lınmıştır. -2,4-D nin ytık gökbş ve kokrot tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi 2,4-D nin bir herbisit olmsın krşın düşük dozlrd hormon etkisi ypmsı nedeniyle ve ytık gökbş ve kokrot tohumlrınd dormnsi kırm etkisi rştırılmış ve denemede 0.01 g/lt, 1 g/lt ve 10 g/lt dozlrı denenmiştir. -Ön ısıtm, ön üşütmenin ytık gökbş ve kokrot tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi Söz konusu ybncı ot tohumlrınd ön ısıtmnın dormnsiye etkisini tespit edebilmek mcıyl 30 C de 1 hft bekletilen tohumlr çimlenmeye lınmıştır. Ön

47 30 üşütmenin dormnsiye etkisini rştırmk için ise tohumlr 4 C de 1 hft bekletilmiş ve tkiben çimlendirilmiştir. -Tohumlrı sud bekletmenin ytık gökbş ve kokrot tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi Sud bekletmenin ytık gökbş ve kokrot tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisini tespit etmek mcıyl tohumlr 24, 48 ve 96 st süreyle kp içerisinde çeşme suyund bekletilmiş ve dh sonr optimum çimlenme sıcklıklrınd çimlendirme denemelerine lınmışlrdır. -Işığın ytık gökbş ve kokrot tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi Işığın çimlenme üzerine etkisini rştırmk mcıyl ytık gökbş ve kokrot tohumlrı yrı yrı petrilere konulduktn sonr siyh polietilen nylonl srılrk inkübtörde denemeye lınmıştır. Denemeye lınn tohumlr 10 günde bir sf su ilve edilmiştir. Krnlıkt bekletme denemesinin syımlrı ise 28. günün sonund ypılmıştır. Işıkt bekletmede ise petrilerdeki tohumlr 12 st ışık+12st krnlık olck biçimde yrlnn 11 W (900 lm) ydınltmy ship inkübtörlerde 28 gün boyunc denemeye lınmışlrdır. -Tohum kbuğunun uzklştırılmsının ytık gökbş ve kokrot tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi Tohum kbuğunun uzklştırılmsının tohumlrd dormnsinin kırılmsın etkisini rştırmk için tohumlr 6 st sf sud bekletilerek kbuğun yumuşmsı sğlnmıştır. Dh sonr tohumlrın kbuğu splı iğne yrdımı ile çıkrılmış ve tohumlr çimlenmeye lınmıştır.

48 31 -Frklı ozmotik bsınçlrın ytık gökbş ve kokrot tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi Osmotik bsıncın, ytık gökbş ve kokrot tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisini rştırmk mcıyl polyethylene glycol kullnılmıştır. Frklı osmotik bsınçlr elde edebilmek için bu kimyslın 100, 200, 400 ve 800 grm, 1 lt sf su içerisinde eritilmiştir. Oluşturuln bu frklı osmotik bsınçlrın dormnsiye etkileri rştırılmıştır. -Frklı ph ortmlrının ytık gökbş ve kokrot tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi Frklı ph ortmlrının sözkonusu ybncı ot tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisini rştırmk için HCl (Hidroklorik sit) ve NOH (Sodyum hidroksit) kullnılmıştır. Bu kimysllr ile 5.0, 6.0, 7.0, 8.0 ve 9.0 ph değerinde ortmlr ph metre yrdımıyl kontrol edilerek hzılnmış ve ybncı ot tohumlrının çimlenmesine etkilerine bkılmıştır. Çimlendirme denemelerinde, 9 cm çpındki cm petrilerin tbnın 2 kt kurutm kğıdı yerleştirilmiş ve her petriye 50 det tohum gelecek şekilde yrlnmıştır. Petrilere ekim işlemleri tmmlndıktn sonr her denemeye için yrı hzırlnmış çözeltilerden deneme bşlngıcınd her petriye 5 ml verilerek çimlenme için ortmın nemlenmesi sğlnmıştır. Kimysl denemesi olmynlr ise 5 ml sf su verilmiştir. Ortm neminin zlmsı durumund hzırlnn çözeltilerden yd sf sudn ortmlr ilve edilmiştir. Petriler 24 st süreyle ytık gökbş için optimum oln 5 C ±0,5 C ve kokrot için optimum oln 10 C ±0,5 C sbit sıcklıklrd hsssiyetle çlışn çimlendirme dolplrın (inkübtörlere) konulmuşlrdır. Denemelerin bşlngıcındn itibren 1., 3., 5., 7., 14., 21. ve 27. günlerde syımlrı ypılrk kydedilmiş, 28. günün bitiminde syımlr son verilmiştir. Syımlr esnsınd rdikulsı 0.5 cm dışrı çıkn tohumlr çimlenmiş kbul edilerek petrinin dışın lınmıştır (Uygur, 1985 e tfen Mennn, 1998). Denemelerde 17-22

49 32 y od sıcklığınd bekletilen dormnsiye ship tohumlr kullnılmış, denemeler 4 tekerrürlü olrk kurulmuş ve 2 kez tekrrlnmıştır Ytık Gökbş ve Kokrotun Frklı Yoğunluklrının Buğdyd Verim Kriterleri Üzerine (Byrk Yprk Alnın, Bitki Boyun, 1000 Dne Ağırlığın ve Toprk Üstü Ağırlığın) Etkisinin Belirlenmesi Ybncı otlrın buğdyd meydn getirdiği zrr seviyeleri, buğdyın byrk yprğının lnı ölçülerek belirlenebilmektedir (Mennn, 1998). Ytık gökbş ve kokrotun frklı yoğunluklrının kırç ve sulnn buğdyd buğdy byrk yprk lnın etkisini belirlemek mcıyl ypıln bu çlışmd, buğdyın byrk yprğının tmmen oluşmsındn sonr, frklı syıd ytık gökbş vey kokrotlu, kontrol (tmmen otsuz) ve tmmen otlu (müdhle edilmemiş) prsellerinden buğdylrın n splrın it 10 r det byrk yprğı lınrk ölçülmüştür. Byrk yprğı lımı ve verim kriterlerinin rştırıldığı diğer çlışmlrd, kırç ve sulu ekim lnlrınd her prselde, birinci deneme yılınd m² de 1, 3, 5, 7, 9, 12, 15 ve 25 det (ytık gökbş vey kokrot), kontrol ve tmmen otlu bırkılmış ve ölçümler bu prsellerde ypılmıştır. Mennn (1998) d olduğu gibi, bizde de birinci deneme yılınd ekonomik zrr eşiğinin düşük çıkmsı nedeniyle m² deki ytık gökbş ve kokrot yoğunluğu düşürülmüştür. Bir bşk ifdeyle ikinci deneme yılınd ytık gökbş yoğunluğu m² de 1, 3, 5, 7 det ve tmmen otlu; kokrott m² de 1, 3, 5 det ve tmmen otlu olrk lınmıştır. Toplnrk kğıtlr üzerine ypıştırıln byrk yprklrının lnlrı S.S.Pro 5 pket progrmı yrdımı ile toplndıklrı prsellere göre gruplndırılrk bilgisyr ortmınd trnmış ve yine ynı progrml ln hesplmlrı ypılmıştır (Anonymous, 2010g). Ytık gökbş ve kokrotun ynı yoğunluğ ship olduğu 4 tekerrürün ortlmsı lınrk kontrol prselleri ortlmlrıyl krşılştırılmış ve % olrk byrk yprk lnın etkilerine bkılmıştır. Ytık gökbş ve kokrotun m² de 25 e kdr frklı ve tmmen otlu yoğunluklrının buğdyın boyun etkisini tespit etmek mcıyl bşğın tmmen oluşmsındn sonr ybncı otlu ve kontrol prsellerinde 20 bitkinin boyu

50 33 ölçülmüştür. Ölçümler bşk tmmen oluştuktn sonr ypılmış ve toprk hizsındn itibren buğdyın kılçığının ucun kdr oln kısmı ölçülerek kydedilmiştir. Dh sonr ytık gökbş ve kokrotun ynı yoğunluktki dört tekrrlı deneme prsellerinin ortlmlrı hesp edilmiş ve kontrol ortlmlrıyl krşılştırılrk bitki boyund meydn gelen kyıplr hesplnmıştır. Ytık gökbş ve kokrotun frklı yoğunluklrın bğlı olrk buğdyın 1000 dne ğırlığın etkisini tespit etmek mcıyl prsellerde yrı yrı hst edilen buğdylr hrmn edildikten sonr her prsele it buğdy ürününden dne lınrk trtılmış çıkn rkm 1000 dne ğırlığın ornlnrk her prselin 1000 dne ğırlıklrı tespit edilmiştir. Aynı syıd ybncı ot yoğunluğun ship tekerrür prsellerinin ortlmlrı lınmış, kontrol prsellerinin sonuçlrı ile kıyslnrk 1000 dne ğırlıklrınd meydn gelen kyıplr orty konmuştur. Hst edilen her prsele it buğdy splrı trtılmış ve ynı syıd ybncı ot yoğunluğun it prsellerin ortlmlrı tespit edilerek kontrol prsellerine it ortlm sonuçlrı ile krşılştırılrk ytık gökbş ve kokrotun buğdy toprk üstü ğırlığın etkisi sptnmıştır Ytık Gökbş ve Kokrotun Zrr Seviyelerinin Sptnmsı Deneme yıllrınd (2006 ve 2007) 2 yıl süreyle ytık gökbş ve kokrotun zrr seviyelerinin belirlenmesi mcıyl Kony ilini temsil edebilecek frklı kırç ve sulu lnlrd bu denemeler yürütülmüştür yılınd, ytık gökbşın kırç (Krhn 99 çeşidi) rzi denemesi Bhri Dğdş Uluslrrsı Trımsl Arştırm Enstitüsünde (Krty ilçesi), ytık gökbşın sulu (Kony 2002 çeşidi) rzi denemesi ile kokrotun sulu (Kony 2002 çeşidi) ve kırç (Krhn 99çeşidi) rzi denemeleri ise Kony ili, Sryönü ilçesine bğlı Kurşunlu ksbsınd yürütülmüştür yılı çlışmlrınd ise ytık gökbşın sulu rzi denemesi Kony ili, Selçuklu Merkez ilçeye bğlı Çltı ksbsınd, ytık gökbşın kırç rzi denemesi Kony ili, Selçuklu Merkez ilçeye bğlı Ardıçlı köyünde, kokrotun sulu ve kırç rzi denemeleri ise Kony ili, Sryönü ilçesine bğlı Kurşunlu

51 34 ksbsınd yürütülmüştür. Tüm denemeler tesdüf prselleri deneme desenine göre 4 tekerrürlü olrk kurulmuştur. Denemede her biri 1 m² büyüklüğünde olmk üzere rlrınd en z 30 cm emniyet şeridi olck şekilde frklı syıd ytık gökbş vey kokrotlu, kontrol (tmmen otsuz) ve tmmen otlu (müddle edilmemiş) prseller oluşturulmuştur. Oluşturuln prsellerdeki buğdy bitkisi syılmış ve çok oln buğdy bitkisi çekilerek, z oln prselin syısın eşitlenmiştir. Ybncı otlu prsellerde ytık gökbş ve kokrotun syılrı 1, 3, 5, 7, 10, 15 ve 25 bitki/m² olmk üzere değişik yoğunluklr yrlnmıştır. Ybncı otlu prsellerde diğer tüm dr ve geniş yprklı ybncı otlr elle çekilerek temizlenmiş ve ytık gökbş ve kokrottn istenen yoğunluklrı elde edilmiştir. Kontrol prsellerinde de tüm dr ve geniş yprklı ybncı otlr elle çekilerek temizlenmiştir. Ybncı otlu prsellerde kln ytık gökbş ve kokrot renkli tel hlklr tkılrk belirlenmiştir. Dh sonr hst zmnın kdr on günde bir prseller ziyret edilerek, kontrol ve ybncı otlu prsellerdeki yeni çıkış ypn tüm ybncı otlr elle çekilmiştir. Böylece hsd kdr istenen yoğunluklr sbit olrk bırkılmıştır. Hst zmnınd tüm prsellerdeki buğdy bitkisi, toprk hizsındn itibren yrı yrı, elle hst edilerek etiketlenip çuvllr konulmuştur. Lbortur getirilen hst örnekleri önce her prsele göre sp ve bşklrı ile birlikte trtılrk kydedilmiştir. Dh sonr hrmn tezghlrınd sürtmek suretiyle hrmnlnrk dneler elde edilmiştir. Ytık gökbş ve kokrotun ynı yoğunluklrın it tekerrür prsellerinin buğdy verim ortlmlrı lınmış ve kontrol ortlmlrıyl kıyslnrk % verim kybı tespit edilmiştir. Elde edilen % verim kyıplrı ile frklı ybncı ot yoğunluklrı rsınd liner regresyon uygulnmış ve böylece her iki ybncı ot türünün kırç ve sulud olmk üzere zrr seviyeleri belirlenmiştir (Uygur ve Mennn 1995b).

52 Ytık Gökbş ve Kokrotun Ekonomik Zrr Eşiklerinin Sptnmsı (A) Ekonomik Zrr Eşiği Söz konusu ybncı otlrın ekonomik zrr eşikleri tespit edilirken şğıdki formülden yrrlnılmıştır (Uygur ve rk., 1999). y x V ort x BF = HM + UM HM + UM y = x 100 (Formül A) Vort x BF y= Ybncı Ot Syısın Bğlı Olrk Oluşn % Verim Kybı HM = Uygulnn Herbisitin mliyeti (TL/d) UM = Uygulm Mliyeti (TL/d.) Vort = Kontrolden Elde Edilen Ortlm Verim (kg/d) BF = Buğdyın Fiytı (TL/kg) nı ifde etmektedir. Formülde y, ytık gökbş ve kokrotun yoğunluğun bğlı olrk oluşn % ürün kybını, HM ise uygulnn herbisitin mliyetini ifde etmekte olup, ülkemizde ytık gökbş ve kokrot için ruhstlı herbisitlerin dekr düşen dozlrının mliyetidir. Arştırmd mliyeti hesplnn Tribenuron methyl, 2,4-D Asetik Asit+Florsulm, Tribenuron methyl+thifensulfuron methyl ve Florsulm+ Flometsulm etkili mddeli herbisitler Türkiye de ruhstlı ve kullnılmkt oln herbisitlerdir. Özellikle Tribenuron methyl (Grnstr) ve 2,4-D Asetik Asit+Florsulm (Mustng) Bölgemizde 2,4-D ester dışınd kokrot ve gökbş için % 90 gibi yüksek ornd kullnım ship herbisitlerdir. UM, uygulm mliyeti olup, bunun içerisinde trktör ve pülveriztöre it tüm msrflr ve işçilik ücreti yer lmktdır. Uygulm mliyetleri, S.Ü. Zirt Fkültesi Trım Mkineleri Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mustf Konk trfındn, trktör ve pülveriztörün mortismnı, trktör ve pülveriztörün muhfz msrflrı, trktör ve pülveriztörün tmir ve bkımı, trktörün ykıtı ve işçilik ücretleri bşlıklrı ltınd

53 36 hesplnmıştır. Vort. ytık gökbş ve kokrotun frklı yoğunluklrı ile berber ele lınn kontrollerin ortlmsının dekr dönüştürülmesiyle elde edilen değerdir. BF değeri ise ytık gökbş ve kokrot krşı herbisitlerin uygulndığı Nisn ylrındki buğdyın fiytını ifde etmektedir. (B) Regresyon Formülü y = Ktsyı. X + Ktsyı (Formül B) y= m² de Ybncı Ot Syısın Bğlı Olrk Oluşn % Ürün Kybı x= m² deki Ybncı Ot Syısı Formül A dn elde edilen y değeri yukrıdki regresyon denkleminde yerine konulrk burdn X değeri çekildiğinde elde edilen bu değer bize ekonomik zrr eşiğini vermektedir İsttistiksel Anlizler Biyolojileri çlışıln ytık gökbş ve kokrot tohumlrının optimum çimlenme sıcklıklrı, frklı miktr ve sürelere bğlı olrk KNO 3, GA 3, 2,4-D, ön ısıtm, ön üşütme, sud bekletme, krnlık-ışıkt bekletme, kbuk çıkrm, ozmotik bsınç ve ph gibi dormnsi kırm uygulmlrının söz konusu ybncı ot tohumlrının çimlenmesi üzerine etkisi ile bu ybncı otlrın frklı yoğunluklrının sulu ve kırç lnlrd yetiştirilen buğdyd byrk yprk lnın, bitki boyun, bindne ğırlığın ve sp-smn ğırlığın etkileri sonucund orty çıkn değerler rsındki frklılıklrı belirlemek mcıyl elde edilen veriler vryns nlizine tbi tutulmuş, sonuçlr %1 vey %5 önem düzeyine göre Duncn testi ess lınrk gruplndırılmışlrdır (Düzgüneş ve rk., 1987). Vryns nlizi ve Duncn testleri SPSS 16.0 bilgisyr pket progrmı kullnılrk gerçekleştirilmiştir (Anonymous, 2007)

54 37 4. ARAŞTIRMA SONUÇLARI VE TARTIŞMA 4.1 Ytık Gökbş ve Kokrotun Bzı Biyolojik Özellikleri Ytık Gökbş ve Kokrotun Kony İlindeki Fenolojisi ve Morfolojisi Ytık gökbş (Centure depress Bieb.) tek yıllık bir bitki olup Astercee (Composite = Pptygiller) fmilysındndır. Bu fmilynının en büyük cinsi oln Centure, tür syısı ve toplm tkson syısı bkımındn, 179 tür ve 214 tkson ile Türkiye Florsı nd 3. sırd yer lmktdır (Dvis ve rk., 1988; Güner ve rk., 2000). Wgenitz (1975), Aytç ve Dumn (2005) ve Uzunhisrcıklı ve rk. (2005) ise tkson syısını 187 olrk bildirmişlerdir. Kokrot (Bifor rdins Bieb.) ise tek yıllık bir bitki olup Apicee (Umbellifere=Şemsiyegiller) fmilysındn olup 91 genus shiptir. Bifor cinsi ise 3 türe shiptir. Ülkemizde bu cinse it Bifor rdins ve B. testicult olmk üzere iki tür mevcut olup kültür lnlrınd bu türlerden B. rdins türü dh ziyde sorun oluşturmktdır (Anonymous, 2010b). Ytık gökbşın fenoloji ve morfolojisine ilişkin verileri şöyle sırlybiliriz: Kırçt Yürütülen denemelerde ytık gökbş ilişkin kırç lnlrd ypıln gözlemler sonucund, söz konusu ybncı otun ksım yı ortsındn itibren çıkış ypmy bşldığı ve bu çıkışlrın nisn yı ortlrın kdr devm ettiği görülmüştür. Anck rlık, ock ve şubt ylrınd çıkışlrın durduğu, kış mevsimine bğlı olrk özellikle ock ve şubt ylrınd sıcklığın sıfırın ltın düşmesiyle büyümenin çok yvş olduğu gözlenmiştir. Mrt yınd yvş yvş toprk sıcklığının rtmsıyl yeniden bşlyn çıkışlr nisn yı ortsın kdr rtrk devm etmiştir (Çizelge 4.1).

55 38 Erken çıkış ypmış oln ytık gökbş bitkisi, nisn yı sonlrınd çiçeklenmeye bşlmkt ve Hzirn yı bşın kdr devm etmektedir. Çiçeklenmeye it ilk tespitler 2006 yılınd 28 Nisn d, 2007 yılınd ise 2 Myıs t ypılmıştır. Erik ve rk. (2005) nın Centure tchihtcheffii türü için bulduğu çiçeklenme konusundki sonuçlr lınn sonuçlrl benzerlik göstermektedir. Tohum bğlm myıs yı ortsınd bşlr ve hzirn yı bşın kdr devm eder. Myıs yı sonundn itibren olgunlşmsını tmmlmış bitkiler ynı zmnd tohumlrını dökmeye bşlmkt ve bu işlev hzirn yı sonun kdr sürmektedir. Çizelge 4.1. Kony yöresinde ytık gökbşın kırç buğdyd çıkış, çiçeklenme, tohum bğlm ve tohum dökme trihleri Bşlngıç Bitiş Çıkış Ksım yı ortsı Nisn yı ortsı Çiçeklenme Nisn yı sonu Hzirn yı bşı Tohum bğlm Myıs yı ortsı Hzirn yı bşı Tohum dökme Myıs yı sonu Hzirn yı sonu Ytık gökbş bitkisinin trl kenrınd minimum 24, ortlm ve mksimum 548 det tohum verdiği sptnmıştır. Trl içinde ise verdiği minimum, ortlm ve mksimum tohum syılrı sırsıyl; 16, 74.1 ve 238 det olrk belirlenmiştir (Çizelge 4.2). Çizelge 4.2. Kony yöresinde ytık gökbşın kırç buğdyd verdiği tohum syılrı (det) Tohum (det) Minimum Ortlm Mksimum Trl kenrı ± Trl içi ± Ortlm

56 39 Çizelge 4.3 de görüldüğü gibi, kırç lnlrd yetiştirilen ytık gökbşın trl kenrı bitki boylrı minimum 21, ortlm 47.0 ve mksimum 76 cm olrk bulunmuştur. Trl içindeki bitki boylrı ise minimum 37, ortlm 53.4 ve mksimum 66 cm olrk ölçülmüştür. Çizelge 4.3. Kony yöresinde ytık gökbşın kırç buğdyd ölçülen bitki boylrı (cm) Boy (cm) Minimum Ortlm Mksimum Trl kenrı ± Trl içi ± Ortlm Çizelge 4.2 ve 4.3 birlikte nliz edildiğinde, ytık gökbşın trl kenrınd serbestçe dllnmsı ve gelişmesi neticesinde verdiği tohum syısının trl içine nzrn fzl olduğu görülmektedir. Bun prlel olrk buğdy rsınd bulunn ytık gökbşın girmiş olduğu rekbetten dolyı dllnmsının kısıtlndığı, verdiği tohum syısının zldığı ve bitki boyunun trl kenrın nzrn dh uzun olduğu görülmektedir. Sulud Ypıln çlışmlrd ytık gökbşın sulnn buğdy rzilerinde ksım yı bşındn itibren çıkışlrının bşldığı belirlenmiştir. Çıkış ypn söz konusu ybncı ot, kış sezonu oln rlık, ock ve şubt ylrınd gelişme gösterememiştir. Erken ilkbhrd tekrr bşlyn çıkışlr, nisn yı sonun kdr devm etmiştir. Erken çıkış ypn bitkiler myıs yı sonund, dh geç çıkış ypnlr ise hzirn yı ortlrınd çiçekli devrelerini tmmlmıştır (Çizelge 4.4). Ypıln gözlemlerle ytık gökbşt sulk rzilerde ilk çiçeklenme 2006 yılınd 9 Myıs t, 2007 yılınd ise 3 Myıs t tespit edilmiştir. Ytık gökbşın myıs yı bşınd çiçeklenenleri, o yın sonlrınd, myıs yı sonlrın doğru çiçeklenen bitkiler ise hzirn yı ortlrın doğru tohum bğlmy bşlmıştır. Yeni oluşn ytık gökbş tohumlrı bşlngıçt srımsı, kirli beyz renkte olup, olgunlştıkç yeşilimsi khverengine dönüşmektedir.

57 40 Çizelge 4.4. Kony yöresinde ytık gökbşın sulnn buğdy rzisinde çıkışı, çiçeklenmesi, tohum bğlmsı ve tohum dökme zmnlrı Bşlngıç Bitiş Çıkış Ksım yı bşı Nisn yı sonu Çiçeklenme Myıs yı bşı Hzirn yı ortsı Tohum bğlm Myıs yı sonu Hzirn yı ortsı Tohum dökme Hzirn yı bşı Temmuz yı bşı Ytık gökbşın sulu buğdy rzisinde olgunlşn tohumlrı, myıs yı sonlrındn itibren dökülmeye bşlmkt ve bu dönem hzirn sonun kdr devm etmektedir. Prlk ve kygn yüzeyli kbuğ ship tohumlr, olgunlştıkç çıln bşçıklrın içerisindeki tüylerden kolyc sıyrılrk toprğ dökülmektedir. Şekil 4.1. Ytık gökbş (Centure depress Bieb.) ın olgunlşmış tohumlrı (orijinl, )

58 41 Çizelge 4.5. Kony yöresinde ytık gökbşın sulnn buğdyd verdiği tohum syılrı (det/bitki) Tohum (det) Minimum Ortlm Mksimum Trl kenrı ± Trl içi ± Ortlm Çizelge 4.5 de görüldüğü üzere, ytık gökbşın trl kenrınd verdiği tohum syılrı minimum 31, ortlm 216 ve mksimum 564 det olrk bulunmuştur. Trl içinde bu rkmlr sırsıyl; 48, ve 646 dettir. Ytık gökbşın trl içindeki tohum syısının trl kenrındn fzl olmsı, gübreleme ve sulm ile buğdy göre üstün rekbet gücü kznmsındn ileri gelmektedir. Kez Kony ilindeki uzun yıllr yğış ortlmsın bktığımızd yıllık toplm yğışın 350 mm yi bulmmsı ypıln sulmnın ne denli önem rz ettiğini orty koymktdır. Adı geçen ybncı otun sulnn buğdy rzisinde ölçülen bitki boylrın bktığımızd trl kenrınd yetişen ytık gökbş bitkisi minimum 37, ortlm 57.2 ve mksimum 73 cm olrk bulunmuştur. Ytık gökbşın trl içinde minimum, ortlm ve mksimum bitki boylrı ise sırsıyl; 62, 94.9 ve 116 cm olrk ölçülmüştür (Çizelge 4.6). Çizelge 4.6. Kony yöresinde ytık gökbşın sulnn buğdy rzisinde ölçülen bitki boylrı (cm) Boy (cm) Minimum Ortlm Mksimum Trl kenrı ± Trl içi ± Ortlm Kruse (1934), Centure depress Bieb. yı yıllık, bsık ve boz tüylü, sürgünü dik, bsit vey dllı, yprklrı şeridimsi-mızrk şeklinde, uçlrı sivri, çiçekleri mvi-menekşe renkli, oldukç büyük ve ovl şekilli olrk trif etmiştir.

59 42 Şekil 4.2. Ytık gökbş (Centure depress Bieb.) ın kotiledon ve gerçek yprklrı (orijinl, ) Ytık Gökbş (Centure depress Bieb.) tek yıllık, ndiren iki yıllık bir bitki olup tmmıyl sık, bsık, kıs ve kül rengi tüylerle örtülmüştür. Gövde üzerindeki dllnm yukrıy doğru bzen tbndn bzen ise tbn ykın yerden ışınsl biçimde olmktdır. Bitki birbirine eşit olmyn şekilde bsit ve seyrek dllnmsı ile oldukç kb görünüşlüdür. Tkriben cm rsınd boylu bitkilerdir. Yprklr grimsi z çok flccos-tomentos tüylü üsttekiler tek prçlı ve oblong vey liner lnceolte şekilli vey loblu 3 segment şğı loblr göre dh geniş, uç kısımlrı kut şekilli, kıs dikenli ve lterl loblr 2-3 prçdn oluşmktdır. Tbn yprklrı ve gövdenin lt kısmındki yprklr, oblong, lnceolte, ovt (yumurtmsı), bölünmemiş ndiren lyrte-pinntisect (kemnvri) yprklrın uç kısımlrı bzen küt bzen ise küçük dikencikli çıkıntıy ship ve kıs splıdır (Tutin ve rk., 1976). Gövdenin ortsındki yprklr cm uzunluğund ve cm genişliğindedir. Bşçıklr pniculte yni bileşik slkım şeklinde vey ylncı şemsiye şekilli çiçek durumun shiptirler. İnvolukr ovl mm uzunluğund 9-13 mm genişliğinde korollnın disk şekilli çiçekleri lildn pembeye kdr değişen

60 43 renkte kenr çiçekleri koyu mvi vey koyu menekşemsi mor ve 5-8 prçdn ibrettir. Koroll loblrı (libleri) oblong, ovt, lnceolte ovt vey lncelt kdr değişebilen şekillerdedir. Akenler elipsoit mm uzunluğund (Tsvelev, 1963). Şekil 4.3. Ytık gökbş (Centure depress Bieb.) ın bşçık ve tç yprklrı (orijinl, ) Dvis e (1965) göre ise involukr bşçık mm boyd, 8-12 mm genişlikte şekil olrk ovlden fincn tipine kdr değişiklik gösterir. İnvolukr bşlığın içinde det civrınd pli mevcuttur Bşçık üzerindeki uzntılr (ppendge) khverengi vey siyh kenrlı mm uzunluğund gümüşi dişlidir. Çiçekleri C. cynus L. (gökbş) benzer nck kenrdki segmentler dh kısdır. Akenler mm boyund bzen ise bu rkm 6 mm ye kdr çıkbilmekte, eni ise mm genişliğindedir. Hilumdki skl-püsküllerin uzunluğu kenin yrısı kdr uzunlukt olbilmektedir. Pppus (kliks) tüy şeklinde 5-8 mm, bzen ise 9 mm boyunddır. Bitki Myıs ile Temmuz ylrı rsınd çiçeklenir. Kültür rzilerinde ve yol kenrlrınd yygınc bulunur m rkımlr rsınd yyılış göstermektedir. Yyılış yüksekliği çok fzl değişkenlik gösterir.

61 44 Şekil 4.4. Ytık gökbş (Centure depress Bieb.) ın olgunlşmmış tohumlrı (orijinl, ) Bşçık (kpitulum) yumurtmsı mm uzunluğund vey kdeh şeklinde olup, brkteler trfındn çevrilmiştir. Mvi renkli oln dış çiçekleri ortlm olrk 8 dettir. Anterlerin bşçıklrı hfif bir hv kımıyl kolylıkl çılır ve polenler etrf yyılırlr. Kendine dölleme olbileceği gibi ybncı dölleme de olbilir. Olgunlşmış her bir çiçek bşçığındn 5-7 det meyve çıkmktdır. Meyve (ken) pppuslrı, çok syıd tüylerden oluşmuştur. Bu tüyler meyvenin üzerindedir ve dökülmezler. Pppuslr meyvenin üzerinde belirgin bir şekilde görülen çembervri bir çıkıntı etrfınd sırlnmıştır. Pppusun meyve ile birleştiği hlknın ortsınd kubbemsi bir çıkıntı oluşturn, pppustn dh kıs bir tüy demeti görülür. Meyvesinin bin dne ğırlığı ortlm 14.2 g gelmektedir. Wgenitz e (1975) göre ise Türkiye Florsı nd Centure cins betimi şöyledir: Tek, iki vey çok yıllık otsu, ndiren çlı formunddır. Bitki genellikle değişik şekillerde tüylü, ndiren tüysüz, spsız slgı bezleri çok syıddır. Yprklr lmşlı, bzen tbnd, çok değişken, dikensiz, çoğunlukl değişik şekillerde teleksi prçlıdır. Kpitulum eşey dğılımı bkımındn değişik formlrd, disk vey rdint şekillerdedir. İnvolukrum kısmı ovoid, yrı küresel, oblong vey silindiriğe ykındır.

62 45 Fillriler çok sırlı, kiremitsi dizilişli, uç kısımlrı tm, sili, sçklı, yuvrlk; lnseolt, üçgensi; en uçt mukro, dikencik vey dikenle sonlnmktdır. Çiçek ekseni kılsı, çiçekler pembe, mor, mvi, srı, beyzımsıdır. Kenr çiçekleri nötr, 5-8 segmentli huni şekilli vey ipliksi, 4-5 segmentli belirsiz ypıd, ortdki çiçekler hermfrodittir. Meyve ken tipinde, olgunlukt tüysüz, uçt yuvrlk vey kesik, yssılşmıştır. Pppus birkç sırlı, eşit olmyn boylrd skbroz, brbellt vey plumoz, en içte yer lnlr, genellikle pulsu ve kıs; pppus genellikle klıcıdır. Kurçmn (1993) göre, tohuml çoğln bu ybncı otun çimlenen tohumlrı önce iğ şeklinde primer kökler, dh sonr ince, kıvrılbilen ve derine giden kuvvetli yn kökleri oluşturur. Tohumun çimlenmesiyle oluşn çenek (kotiledon) dmrlı olup kenrlrı düzdür, sonrdn ise rozet yprklrın syısı rtmktdır. Ess yprklr spsız ve tüylü olup, kenrlrı düz ve mızrp şeklindedir. Thıl trllrı içinde bulunn bu ybncı otun boyu cm rsınddır. Genellikle yetiştiği yerdeki yoğunluğ bğlı olrk tek dl hlindedir. Yozgt Sryköy de bir nds trld bu ybncı otun dikkti çekecek şekilde geliştiği, çok dllndığı (72 det) ve boylrı ölçüldüğünde 100 cm geldiği sptnmıştır. Şekil 4.5. Ytık gökbş (Centure depress Bieb.) ın tohumlrı ve pppus (orijinl, )

63 46 Şekil 4.6. Ytık gökbş (Centure depress Bieb.) ın yoğun olduğu bir buğdy trlsı (Kony BDUTAE rzisi, orijinl ) Kokrotun fenoloji ve morfolojisine ilişkin verileri şöyle sırlybiliriz: Kırçt Kırç lnlrd yetiştirilen buğdyd yoğunluk rzeden kokrot, Kony yöresinin ekim yınd dh yüksek ornd yğış lmsı nedeniyle ksım yı bşlrınd çıkış ypmy bşlmktdır. Toprk sıcklığının rlık, ock ve şubt ylrınd oldukç düşmesi nedeniyle çıkışlr olmmkt, çıkmış oln bitkilerde ise büyüme ve gelişme hemen hemen durmktdır. Mrt yındn itibren çıkışlr yeniden bşlr ve sıcklıklrın d etkisiyle yeni çıkışlr nisn ortsın kdr devm etmektedir. Kokrot çiçeklenmeye myıs yı bşlrınd bşlr, geç çıkış ypn bitkilerde hzirn yı ortlrın kdr devm etmektedir. Bir trftn çiçeklenme devm

64 47 ederken diğer trftn myıs yı ortlrınd kırçt yetişen kokrotlr tohum bğlmy bşlmkt ve çiçeklenmeye bğlı olrk hzirn yı sonlrın kdr devm etmektedir. Tohum dökme ise hzirn yı ortlrınd bşlyıp temmuz yı ortlrın yni hsd kdr devm etmektedir (Çizelge 4.7). Çizelge 4.7. Kony yöresinde kokrotun kırç buğdyd çıkış, çiçeklenme, tohum bğlm ve tohum dökme zmnlrı Bşlngıç Bitiş Çıkış Ksım yı bşı Nisn yı ortsı Çiçeklenme Myıs yı bşı Hzirn yı ortsı Tohum bğlm Myıs yı ortsı Hzirn yı sonu Tohum dökme Hzirn yı ortsı Temmuz yı ortsı Kokrotun kırç buğdyd trl kenrınd verdiği tohum syılrı minimum 3, ortlm 73.6 ve mksimum 301 det, trl içinde ise trl kenrındn düşük olup minimum 1, ortlm 12.4 ve mksimum 67 olrk hesplnmıştır (Çizelge 4.8). Kokrotun buğdy içerisinde gövdesinin dllnmmsı ve özellikle sulmdn yoksun klmsıyl steril çiçek oluşumunun fzl olmsı, verdiği tohum syısının hyli düşmesine sebep olmuştur. Çizelge 4.8. Kony yöresinde kokrotun kırç buğdyd verdiği tohum syılrı (det/bitki) Minimum Ortlm Mksimum Trl kenrı ± Trl içi ± Ortlm Kokrotun kırç lnlrd yetiştirilen buğdyd bitki boylrını tespit etmek için ypıln çlışmd trl kenrı bitki boylrının minimum 27 ortlm 37.1 ve mksimum 55 cm, trl içi boylrının ise minimum 33, ortlm 57.8 ve mksimum 77 cm olduğu sptnmıştır (Çizelge 4.9).

65 48 Çizelge 4.9. Kony yöresinde kokrotun kırç buğdyd ölçülen bitki boylrı (cm) Minimum Ortlm Mksimum Trl kenrı ± Trl içi ± Ortlm Sulud Kony ilinde, sulnn buğdy ekim lnlrınd sorun oln kokrotun çıkışlrı ekim yının sonlrınd bşlmktdır. Şubt yınd ortlm 0.7 C oln sıcklık mrt yınd ortlm 7 C ye kdr yükselerek çıkışlrın tekrr bşlmsın neden olmktdır. Sıcklığın yvş yvş rtmsı kokrot çıkışlrının nisn yı sonun kdr görülmesine olnk sğlmktdır. Sp klkrk hızl vejettif gelişimini sürdüren kokrot myıs yı ortlrınd çiçeklenmeye bşlmkt, geç çiçeklenmeler hzirn yı sonun kdr sürebilmektedir. Çiçeklenmenin geç klmsı hlinde dh ziyde steril çiçek oluşmkt ve bitki tohum oluşturmmktdır (Çizelge 4.10). Çizelge Kony yöresinde sulnn buğdy ekim lnlrınd kokrotun çıkış, çiçeklenme, tohum bğlm ve tohum dökme zmnlrı Bşlngıç Bitiş Çıkış Ekim yı sonu Nisn yı sonu Çiçeklenme Myıs yı ortsı Hzirn yı sonu Tohum bğlm Hzirn yı bşı Temmuz yı bşı Tohum dökme Hzirn yı sonu Temmuz yı sonu Kokrott tohum bğlm hzirn yı bşı bşlyıp temmuz bşın kdr sürebilmektedir. Yeni oluşn tohumlr bşlngıçt kirli srımsı renkte olup olgunlştıkç khverengine dönmekte ve üzerinde belirgin khverenginde şeritler oluşmktdır. Diğer trftn erken çiçeklenip erken olgunlşn tohumlr hzirn yı sonund tohumlrını dökmeye bşlmkt bu işlem buğdyın hsdın, yni temmuz sonun kdr devm etmektedir.

66 49 Şekil 4.7. Kokrot (Bifor rdins Bieb.) un olgun tohumlrı (orijinl, ) Kokrotun sulud verdiği tohum syısı trl kenrınd ve trl içinde oldukç yüksek bulunmuştur. Değerlere bktığımızd trl kenrınd minimum 6, ortlm ve mksimum 1038 det; trl içinde sırsıyl 6, 155.6, 828 det; trl kenrı ve içinde ortlm olrk 174 det/m2 tohum verdiği sptnmıştır. (Çizelge 4.11). Şekil 4.11 e bkıldığınd tek bir şemsiyede 99 det tohumun bulunbilmesi kokrotun verdiği tohum syısının ne denli yüksek olduğunu göstermektedir. Çizelge Kony yöresinde kokrotun sulnn buğdyd verdiği tohum syılrı (det/bitki) Minimum Ortlm Mksimum Trl kenrı ± Trl içi ± Ortlm Çizelge 4.12 de kırç buğdyd ypıln çlışmlrd kokrotun ölçülen bitki boylrı verilmiştir. Bun göre dı geçen ybncı otun trl kenrı bitki boylrı

67 50 minimum 20, ortlm 48.2 ve mksimum 81 cm iken, sulm ve gübreleme gibi fktörler sonucu trl içi bitki boylrı, minimum 31, ortlm 79.2 ve mksimum 107 cm yi bulmuştur. Her iki ortmd ölçülen ortlm bitki boylrı ise 63.7 cm olrk sptnmıştır. Çizelge Kony yöresinde kokrotun sulud buğdy ekim lnlrınd ölçülen bitki boylrı (cm) Minimum Ortlm Mksimum Trl kenrı ± Trl içi ± Ortlm Tştn (1988), iklim koşullrının etken olmsıyl birlikte kokrotun vejettif dönemlerinin yklşık 30 gün sürdüğünü, çıkış trihinin yğış bğlı olrk önemli frklılıklr göstermesine krşın çiçeklenme ve tohum dökümünün belli zmnlrd olduğunu bildirmiştir. Arştırmcı kokrotun yetiştiği ortm bğlı olrk tohum syısının frlılıklr gösterdiğini, ybncı otun buğdy rsınd 145±13 det tohum oluşturduğunu beyn etmiştir. Buğdyın bskısı sonucu dllnmnın z olduğunu, bun bğlı olrk tohum syısının d zldığını belirtmiştir. Ayrıc kokrotun boyunun buğdy rsınd 74.13±1.83 cm olduğunu d sptmıştır. Mennn (1998), kokrotun kültür bitki içerisinde olduğu zmn dllnmsının zldığını ve bitkinin dikine büyüdüğünü, trl kenrınd ise dllnmsı çok olduğundn boyun gelişemediğini rpor etmiştir. Kokrot ile ilgili bulunn sonuçlr Tştn (1988) ve Mennn (1998) trfındn bulunn sonuçlr benzerlik göstermektedir. Kokrot (Bifor rdins Bieb.), gövdesi köşeli, serbestçe dllnmış, içi boş ve cm boylnbilen tek yıllık bir bitkidir. Yprklr kbc oblong şekillidir. Derince prçlnmış segmentli üst yprklr 2-3 pinnt ve loblrı ipliksidir. Tbn yprklrı iki pinnt, ovl şekilli, boylrı cm, enleri ise 3-6 cm yi bulbilmektedir. Segmentler ipliksi ve 5-30 mm boyunddır. Uçtki ve yndki şemşiyeler terminl ve lterldirler. Rylr bzen 2 det, çoğunlukl 4-8 det olbilmektedir. Yy şeklinde kıvrılmış, ssendirik rylr z çok birbirine eşit boyd,

68 cm uzunluğunddır. Pedonkülden çıkn brkteler, y hiç bulunmz vey bir tne bulunduğu tkdirde ipliksi, 4-7 mm uzunluğund, brkteolleri (pediselden çıkn yprk) yok vey iki tne, ipliksi ve mm uzunluğunddır. Pediseller (çiçek spı) ise 5-8 mm uzunluğunddır. Çiçekler hermfrodit yni erkek ve dişi orgn ynı çiçekte bulunur vey erkektir. Petller sıklıkl iki prçlı, şyet petl loblrı gelişmişse sdece tek prçlıdır. Kenrdki çiçeklerin dıştki petlleri ışınsl, içteki petllerden oldukç uzun olup 4-5 mm boyund, içtekiler ise mm uzunluğunddır ve nterleri yeşil renklidir (Dvis, 1965). Meyveleri her bir umbelde 2-3 prçlı, üzeri hfif pürüzlüdür (rugulose). Meyve tbnı ise kordt (klpsi) şekilli ve ggsızdır. Uç kısmı retuse (hfif bölünmüş küçük m biçimli) şeklinde, mm eninde ve 4-7 mm boyunddır. Stilus mm boyund stilopodiumun (stilopodium: stilusun tbnınd disk şeklindeki şişkin, genişlemiş ypı)en z iki ktı kdr uzunluğunddır (Tutin ve rk., 1976). Bitki Nisn-Ağustos ylrı rsınd çiçeklenir, m yükseklikler rsınd yetişmektedir. Trım lnlrınd ve boş trl kenrlrınd yrıc kireç tşı kylıklrınd d yetişebilmektedir. Şekil 4.8. Kokrot (Bifor rdins Bieb.) un kotiledon ve gerçek yprklrı (orijinl, )

69 52 Delipvlov ve rk. n (1983) göre B. rdins ın spı çıplk, tüysüz ve dllıdır. Alt yprklr çift tüysü (bipinnte), segmentleri km biçimli (cunete) ve kıs dilimler şeklindedir. Üst yprklr, çift tüysü (bipinnte), segmentleri şeritsi kılçıksı (liner-ristte) dilimler şeklindedir. Yprkçıklr 2-3 det, iğnevri (subulte), dış çiçekçikler steril dış tç yprklrı belirgin şekilde büyümüştür. Ovryum hfif buruşuk, lt ve üst kısmı oyuklu, dişicik borusu (stylus) boylrı ovrium dn 3-4 kt dh uzundur. Tştn (1988) göre B. rdins ın yprk şekli bileşik olup her yprk birden fzl yprkçıktn oluşur. Yprklr bitkinin genç ve çiçekli döneminde birbirinden oldukç frklıdır. Çıkıştn hemen sonr elsi bölmeli, ileri dönemlerde ise tüysü prçlıdır. Çenek yprklr mızrk şeklinde ince uzun ve uçlrı küt, boyu mm eni 2-3 mm kdrdır. Alt yüzünde birbirine prlel koyu yeşil dmrlr bulunur. Tbn yprklr prçlı olup, her prç birbirinden derin bölmelerle yrılmıştır. Bitkinin yetiştiği ortm bğlı olrk frklılık göstermekle birlikte genel olrk 1-5 cm eninde ve 2-6 cm boyunddır. Yprk splrı kntlı olup kınlrı yoktur. Şekil 4.9. Kokrot (Bifor rdins Bieb.) ve tç yprk yprk (orijinl, )

70 53 Gövde köşeli olup ortsı boştur. Alt boğumlrınd belirsiz oln köşeli ypı ort ve üst boğumlrd belirginleşir ve düzgün beşgen şeklini lır. Boğumlr rsındki uzunluk birbirine eşit değildir. Her boğumdn bir yprk çıkr. Çiçek durumu şemsiye şeklindedir. Şemsiyeler genellikle uçt rd bir ynlrd bulunur. Şemsiyeleri oluşturn çiçek kümesi spı yni ışın syısı 5-11 rsınd değişmektedir. Işınlr kvisli ve yukrı doğru uznır. Genel olrk dışt bulunnlr ortdkilerden dh uzundur. Işınlrın boyu bitkinin gelişme ortmın bğlı olrk cm rsınd değişir. Çiçek kümeciklerini tşıyn ışınlrın birleştiği noktdn çıkn pulsu yprk çoğunlukl bulunmz vey 1 dettir. Uzunluğu 4-7 mm, sivri ve tbn kısmınd 1 mm klınlıktdır. Pulsu yprkçıklr ise dim mevcut olup iplik şeklinde mm boyund ve 0.2 mm enindedir. Syılrı çoğunlukl 2 dir. An kök kzık şeklinde ince uzun bir ypıy shiptir. Gelişmiş bir bitkide n kök klınlığı kök boğzınd mm olup kök sonun doğru incelmekte toprğın 20 cm derinliğinden sonr ise mm klınlıkt iplik şeklini lır. Kök boyu uzunluğu bitkinin yetiştiği ortm bğlı olrk cm rsınd değişir. An kök düşey, yn kökler ise çoğunlukl düşey, kısmen yty doğrultud gelişme gösterir. Toprğın 0-30 cm lik ktmnınd yklşık cm uzunlukt iplik şeklindeki yn kökler kendi rlrınd dllnrk bir kök ğı oluşturur. Bu derinlikten sonr çıkn yn köklerin syı ve uzunluğu kök sonun doğru giderek zlır. Tç yprklrın büyüklüğü çiçek kümesinde bulunduğu yere (iç trf, dış trf) göre değişmekle birlikte çoğunlukl 3-5 mm boyund, mm enindedir. Loblrı küçük kln yprklrd ise bu ölçüler 1.8x1.2 mm kdrdır. Çnk yprklr dumur uğrmıştır. Çiçekler 5-25 mm boyund yukrı doğru kvisli sp shiptir. erkek orgnlrın spı beyz olup ortlm 2.8 mm uzunluktdır. Bşlngıçt dişicik borusu üzerine kıvrılmış durumd olmlrın krşın dh sonr yy gibi kıvrılrk uçlrınd bşçıklr görülür. Bşçıklr yeşil renkte, ptlmdn önce ypışık iki fıçı şeklinde, ptldıktn sonr ise eni boyundn fzl oln kntlı bir ypı lır.

71 54 Şekil Kokrot (Bifor rdins Bieb.) un çiçeği (orijinl, ) B. rdins t çift eşeyli çiçekler erselik (erkek-dişi) y d erkektir. Erselik çiçeklerde ortd çoğunlukl 2, pek z 1 det dişici borusu bulunur. Her çiçekte tç yprklr rsındn çıkn 5 det erkek orgn vrdır. Erselik çiçekler, çiçek kümesinde genelde dıştdır. Tç yprklr beyz olup syısı 5 tir. her yprk 2 lobtn oluşur. Dış trft ortd bulunn yprğın her iki lobu d geliştiği hlde, bun komşu oln yprklrın sdece birer lobu gelişmiştir. İç kısımd klnlrın ise her iki lobu d gelişmemiştir. Çoğunlukl 2, pek z 1 tohum içeren meyve oluştururlr. Bu bitkide meyveler ynı zmnd tohumdur. Bşlngıçt yeşil renkte birbirine ypışık iki küre şeklinde oln meyveler olgunlşınc srı-khverengine dönüşür ve birbirinden yrılrk dökülür. Tohumlr (tekli meyve) set kbuklu ve üzeri buruşuktur. Büyüklüğü 3x3.2 mm kdrdır ve üzerinde koyu renkli kuşklr bulunur, bin dne ğırlığı ise yklşık g dır

72 55 Şekil Kokrot (Bifor rdins Bieb.) un olgunlşmmış meyveleri (orijinl, ) Şekil Kokrot (Bifor rdins Bieb.) un olgun tohumlrı üzerindeki belirgin prlel çizgiler (orijinl, )

73 56 Mennn (1998) göre B.rdins ın kotiledon yprklrı mm uzunlukt, ince uzun liner şekilli, ilk gerçek yprklr ise iki bölmeli ve üç prçlıdır. Serbest dllnmış dikine büyüyen gövdesi yeşil, yumuşk, köşeli ve ortsı boştur. Çiçek durumu şemsiye, çiçek kümesindeki ışın syısı 5-11 dettir. Ortdki ışınlr dik, kenrdkiler ise yy gibi kıvrılmıştır. Tç yprklrı beyz olup beş det, her bir yprk derin bölmeli ve iki prçlıdır. Tç yprklrın uzunluğu ortlm 3.8 mm, eni ise 1.5 mm dir. Çiçekleri erkek y d erseliktir. Erselik çiçekte erkek orgn syısı beş, dişicik borusu ise iki dettir. Erkek çiçeklerde erkek orgn syısı beş, sp uzunluğu ise ortlm 3.1 mm dir. Meyvesi shizocrp, bşlngıçt çık yeşil, olgunlşınc srımı khverengine dönüşür. Tohum kbuğu sert üzeri hfif buruşuktur. Tohum uzunluğu ortlm 2.97 mm, eni ise 3.1 mm dir. Kök kzık kök şeklinde, uzunluğu biyotik ve biyotik etmenlere bğlı olrk cm rsınddır. Kök boğzınd klınlık 2.5 mm ve uc doğru 1 mm ye kdr incelmektedir. Şekil Kokrot (Bifor rdins Bieb.) un yoğun olduğu bir buğdy trlsı (Sryönü İlçesi-Kurşunlu Ksbsı, orijinl, )