İş Sağlığı ve Güvenliğinde Risk Yönetimi

Transkript

1 İş Sağlığı ve Güvenliğinde Risk Yönetimi Doç. Dr. Mehmet Yazıcı 1. Baskı İstanbul-2016

2 Yayın No : 3405 İşletme-Ekonomi Dizisi : Baskı Ekim 2016 İSTANBUL ISBN Copyright Bu kitabın bu basısının Türkiye deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım A.Ş. ye aittir. Her hakkı saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Basım A.Ş. Baskı - Cilt : Yazın Basın Yayın Matbaacılık Trz. Tic. Ltd. Şti. (Sertifika No: 12028) İkitelli Çevre Sanayi Sitesi 8. Blok No: Başakşehir/İSTANBUL Kapak Tasarım : Atiye Yaprak Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. (Sertifika No ) Narlıbahçe Sokak No: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) Fax: (0-212)

3 Önsöz Risk yönetimi, işletmelerin hedeflerine ulaşma yolunda karşılaşılması muhtemel tehlikelerin tanımlanması, analiz edilmesi ve bunların etki ve şiddetlerinin değerlendirilmesi çalışmalarının bütünüdür. Çeşitli tehlike ve belirsizliklere karşı işletmelerin gerekli karşı tedbirlerini almak üzere planlarını hazırlaması ise riskin yönetilmesi anlamına gelmektedir. İşletmelerde risk yönetimi, buna ilişkin yaklaşımın yönetim ve kurum tarafından kabul ve taahhüdü ile başlamaktadır. Ancak bu taahhüt çalışanın önüne konulan ve okunmayan, okunsa da anlaşılmayan veya benimsenmeyen bir belgenin imzalanması ile yerine getirilmiş olmamaktadır. Kurumsal olarak baştan sona yetki ve sorumlulukların tanımlanması, risk yönetim felsefesinin geliştirilmesi ve organizasyon içinde her seviyede risk bilincinin içselleştirilmesi, üst yönetimin kabul ve desteği ile gerekli eğitim ve uygulamaların yapılması ve yeterli kaynağın tahsis edilmesi gerekmektedir. İş sağlığı ve güvenliği uygulamaları uluslararası standartlara paralel Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı nın düzenlemeleri doğrultusunda önemli gelişme kaydetmiştir. Ancak risk yönetimi uygulamalarının yalnızca kanun ve yönetmeliklere uygun olması değil, iş etiği ve kültürünün bir parçası haline getirilmesi gerekmektedir. Kitap ile bu konuda eğitim alan öğrencilere, konunun uzmanlarına, işletme çalışan ve yöneticilerine yalnızca risk değerlendirme metodolojisi değil bununla birlikte genel bir risk yönetimi bilgisi ve bakış açısı kazandırılması amaçlanmaktadır. Teknoloji, çalışma ve yönetim tekniklerindeki değişimle birlikte hızla değişen uygulamalar bu konudaki gelişmelerin dinamik şekilde izlenmesini gerektirmektedir. Kitabın yazıldığı tarih itibarı ile bu konudaki bilgilere doğrudan ulaşmayı sağlayacak bir kitabın bulunmaması risk yöneticisi olarak bu konuda bir çalışma yapmamı zorunlu kılmıştır, İş Sağlığı ve Güvenliğinde Risk Yönetimi kitabının her düzeydeki okuyucuya faydalı olmasını ümit ederim. Kitabın hazırlanması esnasında bana destek ve ilham veren Prof.Dr. Mümin ERTÜRK hocama, öğrencilerime, en büyük destekçilerim eşim Fatoş YAZICI ve oğlum Ahmet Erdem YAZICI ya teşekkür ederim. Doç. Dr. Mehmet YAZICI İstanbul, Haziran 2016

4

5 İçindekiler İÇİNDEKİLER Önsöz...iii İçindekiler (özet)...ix Tablolar... xxii Şekiller... xxiv BÖLÜM 1 TEMEL KAVRAMLAR VE RİSKİN TARİHÇESİ 1.. DÜZENLEYİCİ KANUNDA YER ALAN BAZI TEMEL KAVRAMLAR Risk Tehlike Belirsizlik RİSKİN TARİHÇESİ...9 Kaynaklar Bölüm Değerlendirme Soruları BÖLÜM 2 RİSK ALGISI (İŞTAHI) VE RİSKTEN KAÇINMA 1.. RİSK ALGISI (İŞTAHI) Risk Algısını Etkileyen Yanlış Tutumlar RİSKTEN KAÇINMA...24 v

6 İnsan Kaynakları Yönetimi BÖLÜM 3 KAZA VE TEHLİKE vi 1..KAZA Risk Yönetiminde Kaza Teorileri Tek Faktör Teorisi Enerji Teorisi Çok Etken Teorisi Domino Etkisi İnsan Faktörleri Teorisi Kaza/Olay Teorisi Sistem Teorisi Kombinasyon Teorisi Epidemiyoloji Teorisi İş Kazasının Meydana Gelme Zamanı İş Kazasının Sigortalının İşyerinde Bulunduğu Sırada Meydana Gelmesi Yürütülmekte Olan İş Nedeniyle Meydana Gelmesi Sigortalının İşvereni Tarafından Görevlendirilerek Başka Bir Yere Gönderilmesi Nedeniyle Meydana Gelmesi Emziren Kadın Sigortalının Çocuğuna Süt Vermek İçin Ayrılan Zamanlarda Meydana Gelmesi İşverence Sağlanan Taşıtla İşin Yapıldığı Yere Gidiş ve Gelişi Sırasında Meydana Gelmesi İş Kazasının Bildirimi ve Bildirim Süreleri İş Kazasının Geç Bildirilmesi Veya Bildirimin Yanlış Yapılması İş Kazası Halinde Sağlanan Haklar Gerçeğe Aykırı Şekilde İş Kazası Bildirimi Yapanlara İdari Para Cezası MESLEK HASTALIĞI İş Kazaları ve Meslek Hastalıklarının Maliyetleri Doğrusal (Görünür) Maliyetler Dolaylı (Görünmez) Maliyetler TEHLİKE Fiziksel Tehlikeler...50

7 İçindekiler 3.2. Kimyasal Tehlikeler Elektrikle Çalışma İle Meydana Gelen Tehlikeler Mekanik Tehlikeler Tehlikeli Yöntem ve İşlemler İşyeri Ortamından Kaynaklanan Tehlikeler...52 Kaynakça...53 Bölüm Değerlendirme Soruları...54 BÖLÜM 4 RİSK DEĞERLENDİRMESİ 1. RİSK DEĞERLENDİRMESİ Risk Değerlendirme Süreci Tehlike Tespit ve Sorun Çözümünde Kullanılan Yöntemler Davranışsal Boyutta Çözüm Yolları...69 a. Beyin Fırtınası (Brain Storming) Tekniği b. Gordon Tekniği c. Sinektik Tekniği (Zıtların Bileşimi veya İlişkilendirme) d. Philips 66 Tekniği e. Zihin Haritalama (Mind Mapping) Tekniği Matematiksel Boyutta Çözüm Yolları...73 a. Oyun Teorisi b. Doğrusal Programlama c. Amaç (Hedef) Programlama d. Yön Eylem Araştırması Karar Vermede Karşılaşılan Sorunlar Kararın Niteliği Kararın Çevresi Zamanlama Kararların İletisi Katılma vii

8 İnsan Kaynakları Yönetimi 2. İŞ RİSKLERİ Çok Tehlikeli Tehlikeli Az Tehlikeli...76 Kaynakça...78 Bölüm Değerlendirme Soruları...79 BÖLÜM 5 KALİTATİF RİSK DEĞERLENDİRME TEKNİKLERİ 11. KALİTATİF RİSK DEĞERLENDİRMESİ L Tipi (5x5) Matris Analizi Matris Risk Analiz Sonuçların Değerlendirilmesi...87 a. Birinci Öncelikli Tehlikeler (Kırmızı) b. İkinci Öncelikli Tehlikeler (Sarı) c. Üçüncü Öncelikli Tehlikeler (Mavi) d. Dördüncü Öncelikli Tehlikeler (Yeşil) Ön Tehlike-Risk Analizi (Preliminary Hazard Analysis: PHA) İş Güvenliği Analizi (Job Safety Analysis: JSA) Olursa Ne Olur Analizi (What If Analysis) X Tipi Matris Analizi Tehlike ve İşletilebilirlik Analizi (Hazard and Operability: HAZOP) Hata Ağacı Analizi (Fault Tree Analysis: FTA) Olay Ağacı Analizi (Event Tree Analysis: ETA) Hata Türleri ve Etki Analizi (Failure Modes and Effects Analysis: FMEA) Neden-Sonuç (Balık Kılçığı) Analizi Kontrol Listeleri Kullanılarak Birincil Risk Analizi (Preliminary Risk Analysis Using Checklists) Güvenlik Denetimi (Safety Audit) Kinney Metodu Kaynakça Bölüm Değerlendirme Soruları viii

9 İçindekiler BÖLÜM 6 KANTİTATİF RİSK DEĞERLENDİRME TEKNİKLERİ 1. KANTİTATİF RİSK DEĞERLENDİRMESİ Risk (Değişkenlik: Dağılma) Ölçüleri Değişim Aralığı ( R ) Yarı Kartiller Arası Fark Aritmetik Ortalama Beklenen Değer Ortalama Mutlak Sapma Standart Sapma Varyans Yarı Varyans Değişim Katsayısı RİSK DEĞERLENDİRMESİNDE KULLANILAN TEMEL KANTİTATİF TEKNİKLER Monte Carlo Simülasyonu Markov Analizi Bayes Ağları Kaynakça Bölüm Değerlendirme Soruları BÖLÜM 7 İŞ RİSKİ DIŞINDAKİ RİSKLER 1. OPERASYONEL (SÜREÇ) RİSKLER Sistemlerden Kaynaklanan Riskler Çalışanlardan Kaynaklanan Riskler GÜVENLİK RİSKLERİ Geleneksel Güvenlik Riskleri Siber Güvenlik Riskleri FİNANSAL VE EKONOMİK RİSKLER Finansal Riskler Piyasa Riski ix

10 İnsan Kaynakları Yönetimi Kredi Riski Likidite Riski Ekonomik Riskler EKOLOJİK, ÇEVRESEL, DOĞAL RİSKLER TOPLUMSAL ALAN RİSKLERİ YASAL VE POLİTİK RİSKLER İTİBAR RİSKİ Kaynakça Bölüm Değerlendirme Soruları BÖLÜM 8 RİSK YÖNETİMİ VE İŞ ETİĞİ 1. RİSK YÖNETİMİ Risk Yönetiminin Faydaları Risk Yönetiminin Gereksinimleri RİSK YÖNETİM KÜLTÜRÜ TEMEL RİSK YÖNETİMİ UYGULAMALARI Temel Yöntemler İSG YÖNETİM SİSTEM STANDARTLARI Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi OHSAS (Occupational Health and Safety Assessment Series) İŞ (MESLEK) ETİĞİ Etik Kod Kaynakça Bölüm Değerlendirme Soruları x

11 İçindekiler BÖLÜM 9 FARKLI SEKTÖRLERDE RİSK ANALİZİ 1. HİZMET SEKTÖRÜNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Sağlık Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Ofislerde İş Sağlığı ve Güvenliği Ofislerde Risk Faktörleri İMALAT SEKTÖRÜNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İnşaat Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği İnşaat Sektöründeki Başlıca Tehlikeler Tekstil Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Tekstil Sektöründeki Başlıca Tehlikeler Kaynakça Bölüm Değerlendirme Soruları BÖLÜM 10 RİSK DEĞERLENDİRMESİ YÜKÜMLÜLÜĞÜ 1. MEVZUATTA RİSK DEĞERLENDİRMESİ KAVRAMI İŞVERENİN RİSK DEĞERLENDİRMESİ YÜKÜMLÜLÜĞÜ RİSK DEĞERLENDİRMESİNDE SÜRELER RİSK DEĞERLENDİRME RAPORLARI RİSK DEĞERLENDİRMESİNE İLİŞKİN CEZALAR Kaynakça Bölüm Değerlendirme Soruları xi

12 İnsan Kaynakları Yönetimi BÖLÜM 11 RİSK DEĞERLENDİRMESİNE İLİŞKİN YÖNETMELİK 1. AMAÇ, KAPSAM, DAYANAK, TANIMLAR İŞVEREN YÜKÜMLÜLÜĞÜ VE RİSK DEĞERLENDİRMESİ EKİBİ RİSK DEĞERLENDİRMESİ AŞAMALARI Kaynakça Bölüm Değerlendirme Soruları EKLER xii

13 İçindekiler Tablo Listesi Tablo 2.1. ABD de Doğal Olmayan Ölüm Nedenleri...22 Tablo 3.1. Sektörlere Göre İş Kazası Geçiren Sigortalı Sayıları (5)...37 Tablo 4.1. Örnek Risk Tablosu...68 Tablo 5.1. Risk ve Karar Matrisi Örneği...87 Tablo 5.2. PRA Beyin Fırtınası Değerlendirme Örneği (1)...90 Tablo 5.3. Ön Tehlike Risk Değerlendirme Matrisi (2)...91 Tablo 5.4. Olursa Ne Olur (What if) Analizi Örneği (6)...93 Tablo 5.5. X Tipi Matris Örneği (7)...94 Tablo 5.6. HAZOP Değerlendirme Örneği (9)...97 Tablo 5.7. Hata Ağacı Analizinde Kullanılan Semboller (10)...98 Tablo 5.8. Birincil Analiz Kontrol Listesi (Check-List) Örneği Tablo 6.1. Günlük Olarak Üretilen Mamul Sayılarının Dağılımı Tablo 6.2. Günlük Servis İsteklerinin Dağılımı Tablo 6.3. Anket Doğru Cevap Sayıları Dağılımı Tablo 6.4. Üretim Adetleri Dağılımı Tablo 6.5. Bir Günde Meydana Gelen Kaza Dağılımı Tablo 6.6. Simülasyon Tablo 6.7. Görev Dağılımı Tablo 6.8. Durum Değerleri xiii

14 İnsan Kaynakları Yönetimi Tablo 6.9. Değişken İlişki Olasılıkları Tablo 9.1. Hizmet ve İş Kategorilerine Göre Sağlık Çalışanları (1) Tablo Değerlendirme Süreleri ve Ekip Sayıları Tablo İşverene Verilecek İdari Para Cezaları (3) Tablo Mevzuatta Risk Değerlendirmesi ile İlgili Kanun ve Yönetmelikler (2) xiv

15 İçindekiler Şekil Listesi Şekil 1.1. Çince Risk = Kriz...6 Şekil 3.1. Domino Etkisi...39 Şekil 4.1. Tehlike Tanımlama ve Risk Değerlendirme Akışı (2)...61 Şekil 4.2. Beyin Fırtınası...70 Şekil 4.3. Zihin Haritalama (Mind Mapping)...72 Şekil 5.1. Örnek Hata Ağacı Diyagramı...99 Şekil 5.2. Paket Yazılım ETA Örneği (11) Şekil 5.3. Papyon Analizi (12) Şekil 5.4. FMEA Analiz Döngüsü (13) Şekil 5.5. Örnek Neden Sonuç Diyagramı (14) Şekil 6.1. Forklift Kazası Bayes Ağı (3) Şekil 6.2. Etiğin Kurumsallaşma Süreci (8) xv

16 İnsan Kaynakları Yönetimi Grafik Listesi Grafik 2.3. Risk İştahı-Getiri İlişkisi...25 Grafik 2.4. Risk Nötr Yatırımcı...26 Grafik 2.5. Risk Seven Yatırımcı...26 Grafik 2.6. Riskten Kaçınan Yatırımcı...27 Grafik 6.1. Kartiller Grafik 6.2. Kurtosis (1) Grafik 6.3. Çarpıklık (skewness) (2) Grafik 7.1. Skorlama-Rating İlişkisi xvi