Dr.Rcnan TlINAIJOüLU1

Transkript

1 Türkiye 2. Tanın Ekonomisi Kongresi, Adana ( 'ili: 2 Sayfa: 94 G Ü M R Ü K B İR LİĞ İ VE G A TT ÖNCESİNDE ZEYTİNYAĞI İLE Ö N E M Lİ BİTK İSEL YA Ğ LA R IN T Ü R K İY E AÇISINDAN D EĞ ERLENDİR İLM ESİ Dr.Rcnan TlINAIJOüLU1 1. GİRİŞ Beslenme ile ilgili en önemli gıdalardan birisi, belki de en önemlisi yağlardır. Uzmanlara göre, insanlar tarafından alınan kalorinin yaklaşık yüzde otuzu yağlardan sağlanmalı ve alınan yağların üçte birini çok doymamış yağlar (bitkisel y.) üçte birini tek doymamış yağlar (zeytinyağı), üçte birini de doymuş yağlar (hayvansal) içermelidir (Milliyet, 1994) Bu itibarla bitkisel yağlar ve zeytinyağı insan yaşamı için olan önemini daima korumaktadır ve koruyacaktır. Türkiye'de tüketilen yağların % 83'ünü bitkisel yağlar, % 5'İni ise zeytinyağı oluşturmaktadır. Söz konusu tüketimin ise ancak % 50 ile 60ı ülke içerisinde üretilebildiğinden kalan miktar ithalat ile karşılanmaktadır (Tariş, 1995). Bitkisel yağlar hammaddesi yetiştirmeye elverişli bir ekoloji ve işlemeye uygun kurulu kapasite olmasına rağmen hâla bin tonlara ulaşan yağ ithalatı yapılması, sektörün Türkiye'de bazı sorunların olduğunu vurgulamaktadır Diğer yandan son yıllarda sektörün dünya dış ticaretindeki değişimler ve yeni ekonomik entegrasyonlara üyeliklerinden de etkilenmesi sözkoııusudur. İşte bu inceleme ile Gümrük Birliği koşullarının daha sonra işlerlik kazanacağı ürünler içerisinde yer alan zeytinyağı ve bazı bitkisel yağların Türkiye ve AB" indeki son durumunun analiz edilmesinin yamstra konunun GATT prensibleri çerçevesinde değerlendirilmesi ile Türkiye açısından izlenecek politikaların neler olabileceğinin tartışmaya açılması amaçlanmıştır İncelemenin bu konuda uygulanan politikalarla ilgili verileri ekonomi prensibleri çerçevesinde değerlendiren bir çalışma olduğunu ifade etmek mümkündür. 2. AVRUPA BİR LİĞ İ ve T Ü R K İY E 'D E ZEYTİNYAĞI İLE Ö N E M Lİ BİTKİSEL YAĞLAR 2.L Avrupa Birliği'nde Avrupa Birliği'nde kullanılabilir tarım alanlarının % 7 2'sinde zeytinyağı ve diğer bitkisel yağlar hammaddesi üretimi yapılmaktadır 1993/94 pazarlama 1 Z e ytin cilik Araştırına Enstitüsü. B ornova.izm İR

2 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Eylıil 1996 Adana ( 'Ur2 Sayfa: 95 yılında AB tarafından 10 9 milyon ton yağlı tohum üretilmiş, buna karşın 23 6 milyon ton yağlı tohum işlenilmiştir. İşlenen bu miktarın 12.5 milyon tonunu soya, 6.0 milyon tonunu kolza, 4.3 milyon tonunu ayçiçek, geri kalan 0.8 milyon tonunu ise pamuk tohumunun da içinde bulunduğu diğer yağlı tohumlar oluşturmuştur. Yine aynı vıl dünya üretiminin % 72'sini oluşturan 1.2 bin ton zeytinyağı AB tarafından üretilmiştir (The Agricultural St, 1994) (FAO, 1993). Zeytinyağı, AB'inde katı ve sıvı yağlar piyasası genel organizasyonu içerisinde değerlendirilen, Eylül 1966 tarihinden itibaren Topluluk ortak piyasa düzeninden yararlanan ilk ürünler arasında yer almaktadır, insan sağlığı açısından taşıdığı bazı özellikleri nedeniyle topluluk içerisinde daima önemli bir konumda olan zeytinyağının, son yıllarda olumsuz iklim koşulları nedeniyle topluluk içerisindeki yeterliliği giderek azalmaktadır. AB'inde en önemli bitkisel yağlar; Soya, Kolza ve Ayçiçek yağıdır. Pamuk yağının belki üretiminin sınırlılığı belki de topluluk tercihi nedeniyle çok önemli olmadığı anlaşılmaktadır. Toplulukta en fazla soya yağı işlenmekte, fakat üretim yeterli olmadığı için işlenecek miktar ithalat ile karşılanmaktadır. Zeytinyağı dışındaki tüm bitkisel yağlar, sıvı tüketimlerinin yanında margarin sanayine hammadde kaynağı oluşturdukları için, yeterlilik oranları topluluktaki önemlerine göre sürekli değişmektedir '. Topluluğun; zeytinyağı, soya, ayçiçek yağında ithalat- ihracat kolza yağında ise ihracatı benimsediği görülmektedir 12. Zeytinyağı bazı özellikleri (insan sağlığı, yüksek fiyat) nedeniyle daha çok üretimini yapan topluluk üyesi ülkeler tarafından tüketilmektedir. Diğer ülkelerde ise daha çok diğer bitkisel yağlarla hayvansal yağlar tüketilmektedir (The Agricultural St, 1994) Türkiye'de Türkiye'de de zeytin, ayçiçek, soya ve pamuk AB'ine benzer şekliyle kullanılabilir tarım alanlarının % 7'sinde yetiştirilmektedir (FAO, 1993) (DİE, 1994). Topluluktan farklı olarak Türkiye'nin dünyanın önemli pamuk üreticisi ülkelerinden biri olması sebebiyle kolza yerine pamuk yağının bitkisel yağlar içerisinde önemli bir yer aldığı görülmektedir. Toplam bitkisel yağ üretiminin % 50-55'i ayçiçeğinden, % 25-30'u pamuk çiğidinden, % 15-25'i de zeytin ve soya ağırlıklı olmak üzere diğer yağlı tohumlardan karşılanmaktadır. Bir 1AB'nde son dön yılda kendine yeterlilik zeytinyağında % 117'deıı % 92.6'ya. soya yağında % 10'daıı % 6'ya. ayçiçeği yağında % X4'dcn % 79'a düşerken kolza yağında ise % 118'dc sabitleşmiştir (The Agrigııliııral ST 1994 ). 2Soya yağında (olıum illıalalı ile yağa işleme benimsenmiştir

3 Türkiye 2 '/arım l\kononıisıkongresi. 4-6 l\\ lııl IVV6 - Adana( ili:2 Sayla: % başka ifade ile Türkiye'de son dört vıl ortalaması olarak 372 bin ton avçiçek. 137 bin ton pamuk. 98 bin ton zeytin, 17 bin ton soya yağı üretilmiş, zeytinyağında ithalat olmaz iken, avçiçek yağında üretime eşdeğer, soya yağında ise üretimin on katı kadar ithalat yapılmıştır (DPT, 1993) AB'inde olduğu gibi, Türkiye'de de zeytinyağının sadece sıvı; diğer bitkisel yağların sıvı tüketimleri yanında ( özellikle pamuk ve soya yağı) margarin sanayinde hammadde olarak kullanıldığı görülmektedir. Türk halkı I950'li yıllara dek en çok zeytinyağı tüketirken, bu yıllardan sonra olumsuz politikalar ve diğer bitkisel yağlar ve margarin sanayinin gelişmesi nedeniyle tercihini değiştirmiştir. Tüketicinin bitkisel yağlara yönlendirilmesi, hızlı nüfus artışı ve hedefleri net olarak belirlenmeyen politikalar sonucunda Türkiye'yi ithalat darboğazına mecbur etmiştir. Sektördeki bazı uygun koşullara rağmen. Türkiye son beş yıldır ihracatçı konumundadır ve bu konum acil önlemler alınmaz ise korunmaya devam edecektir 3.ZEYTİN Y A Ğ I ve B İTK İSEL YA Ğ LA R IN GÜMRÜK B İR L İĞ İ VE G ATT ÖNCESİNDE T Ü R K İY E AÇISINDAN D EĞ ERLENDİRİLM ESİ 3.1. Zeytinyağı 1960'h yıllardan sonra uygulamaya konulan ve başarılı sonuçlar veren Ortak Tarım Politikaları (OTP) 1980'lerde tarım ürünlerinin kendine yeterliliğinin aşmasına neden olmuştur Desteklenmesi için fazla neden kalmaması üzerine ve Topluluk üyesi ülkelerin çıkarlarının homojenitesinin sağlanmasından sonra OTP; 1992'de reforma tabi tutulmuştur Bu reformu. Nisan 1994'de Uruguay Round ile dünyada serbest ticarete doğru önemli adımlar atılmasını izlemiştir (ŞAHINÖZ, Ahmet. 1994) Mayıs 1992'deki OTP reformundan zeytinyağı sektörünün fazlaca etkilenmemesine rağmen, L'rugay Round sonrasında zeytinyağı ve tüm yağlı tohumlar sektörü etkilenmiştir (IOOC, 1994) Topluluğun önemli zeytinyağı üreticisi, ihracatçısı, ithalatçısı ise tüketicisi ülkelerine tanınan imtiyazlar ve korumacılığın Uruguay Round sonrasında sona erdirilmesi AB'nin bu ülkelerinde tepkiler ve reform çağrılarına neden olmuştur (MURO, Mariano Natera. 1995). Türkiye ise Gümrük Birliği öncesi zeytinyağının AB'indeki farklı tanımlanmasının belki de henüz avantajını kullanmaktadır. Ne üretici ne

4 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi. lw fi - Adana ( 'ıh:2 Sayfa: 97 tüketici ne de ithalatçı ve ihracatçı AB'indeki korumacılığa sahip değildir 1 Türkiye Güm ılık Birliği öncesinde köşesine çekilip, üstelik son bir iki yıldır AB'nin önemli zeytinyağı üreticisi ülkelerinde yaşanan olumsuzlukları lehine çevirerek yeniden başarma staratejisi izlemelidir. Bu sektörde Uruguay Round sonrasında alınan kararlardan etkilenmesi ise kuşkusuz sektörün halen politikasızlıklar içerisinde yaşadığı olumsuz koşullardan daha kötü olmayacaktır Üstelik belki de ek koruma ve muafiyetlerden de yararlanılabilecektir (TU N AI.IO G LU. Reııan, Uğur. AŞAR, 1996) 3.2. Önemli Bitkisel Yağlar Diğer bitkisel yağlardan kolza, avçiçek. soya Mayıs 1992'deki OTP reformundan etkilenmişlerdir Topluluk 1992 yılına kadar kolza ve avçiçek yağlı tohumları için yıllık olarak hedef ve müdahale fiyatları belirlenmekte iken, dünya pazarlarındaki kararsızlıklar gözönüııe alınarak soya için hedef ve minimum fiyatın sabitleştirilmesine, kolza ve ayçiçek için garanti eşik fiyat belirlenmesi kararlaştırılmıştır Ayrıca 12 Aralık 1991 tarihli Konsey Kararınca kolza, ayçiçek ve soya yetiştiricilerine üretim yardımı yapılacaktır Bu sistem GATT tarafından hükme bağlanan soya panelinde de benzer kararlar alınarak benimsenmiştir Reformlar sonrası dünya fiyatları ile topluluk fiyatlarının birbirine yaklaştırılması amaçlanmış fakat bu kez de üretici geliri düşmüştür Bu nedenle telafi ödemeleri mekanizması getirilmiştir Ayrıca katı ve sıvı yağlar sektörü için üçüncü ülkelerle olan ticarette, ithalatta kesinti ve ihracatta ödeme devam etmektedir (IOOC. 1994) Dolayısı ile bu uygulamalar Türkiye'nin AB ile zeytinyağı ve diğer bitkisel yağlar ticaretinde devam edecektir. Türkiye'nin bitkisel yağlar tüketiminin, halazırdaki üretimle karşılan-madığı ve ithalata vönelindiği tesbitinden sonra; öncelikle bu ürünlerde ilk hedefin üretimde kendine yeterliliğin sağlanması olmalıdır Çünkü Türkiye yağ sektörünün bunu işleyebilecek kapasitesi vardır Bitkisel yağ üretimimizin yetersizliği ve halen uygulanmakta olan yal niş politikalar nedeniyle bugün için AB ile bıı sektörlerde rekabet belki mümkün olmayacaktır Fakat Türkiye, Gümrük Birliği öncesinde bitkisel yağlarda aynen zeytinyağında olduğu gibi henüz uyum çalışmaları için gereken zamana, üstelik hammadde üretiminde uygun bir ekolojiye de sahiptir AB'inde en 1 Ülkem izde tarımsal ürünlerin belli bir prosesdcıı geçirilmesi sonucunda elde edilen ürünler genellikle "tarım a da\alı sanayi üriinü olarak. AB'inde ise "temel lanın ü riın ii" olarak nitelendirilm ektedir

5 Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi, Adana ( 'ili:2 Sayfa: 98 fazla tüketimi olan ve halen ithalatta karşılanan soyanın ikinci ürün olarak üretilmesi, Güneydoğu Anadolu Projesinin (GAP) devreye girmesi ile pamuk, ayçiçek, soya ve hatta zeytinyağı üretimini arttırma şansı çok yüksektir. GATT prensibleri çerçevesinde ise, Türkiye'nin gelişmekte olan ülke statüsünde olmasının sağladığı ek koruma ve muafiyetlerden yararlanması sözkoııusu olacağından, üretim kapasitesi ve maliyet yönünden avantajlı olduğu yağlı tohumların saptanarak gelişiminin sağlanması da mümkündür. Sonuç olarak; Türkiye'nin zeytinyağı ve bitkisel yağlarda gerek Gümrük Birliği öncesindeki uyum çalışmaları öncesinde; geekse Uruguay Round sonrası dünyada oluşacak yeni uygulamalardan yararlanabilmesi için bir an önce doğru ve süreli politikalara ihtiyaçı vardır. K A YNAKLAR DİE "Türkiye İstatistik Yıllığı" 1994 ANKARA, TÜRKİYE. DPT "7.5 Yıllık Kalkınma Planlan" "Ayçiçek, Pamuk. Soya. Margarinler, Özel İhtisas Komisyon Raporları" ANKARA. TÜRKİYE. FAO Production Yearbook ROME, ITALY IOOC "National Policies in the Olive Sector" DAE April Madrid SPAİN MURO. Mariaııo Natera "Market Coııditioııs ın the Olive Oil Sector and the Need for a S\\eeping Reform of the COM". Olivae. No:59, 1995.Madrid. SPAİN Milliyet Gazetesi "Gıda" "Bitkisel Yağlar" 15 Kasım TÜRKİYE TARİŞ. "Üretici Kurultayı" Ocak Kuşadası. İZMİR. TÜRKİYE. The Agricultural Situatioıı in the Eurepeaıı Union, 1994 Report. BRUKSELLES. BELGIUM ŞAH İN ÖZ. Ahmet "Uruguay Round Sonrası Dünya Tarım Politikalarında Yeni Yönelimler ve Türkiye" I. Ulusal Ekonomi Kongresi 8-9 Eylül İZMİR. TÜRKİYE. TUNALIOĞLU. Renan; Uğur YAŞAR "GATT ve Gümrük Birliği Çerçevesinde Türkiye ve Avrupa Birliği'nde Zeytinyağı" İzmir Ticaret Odası Haber Gazetesi. Sayı:89. Mayıs 1996, İZMİR. TÜRKİYE.