BİTKİSEL ÜRETİMDE ÇİFTLİK GÜBRESİ VE BİYOGAZ KOMPOSTU KULLANIMININ YAYGINLAŞTIRILMASI

BİTKİSEL ÜRETİMDE ÇİFTLİK GÜBRESİ VE BİYOGAZ KOMPOSTU KULLANIMININ YAYGINLAŞTIRILMASI

Yyımlyn: Türk - Almn Biyogz Projesi And Sokk No: 8/6 06580 Çnky, Ankr, Türkiye T: +90 312 466 70 56 T.C. Çevre ve Şehircilik Bknlığı Ehlibeyt Mh. Ceyhun Atif Knsu Cd. 1271. Sok. No:13 K.1 06520 Blgt, Ankr, Türkiye Tel: +90 312 586 35 75 E: giz-tuerkei@giz.de I: www.biyogz.web.tr Trih: Ksım 2013 Yzr: Prof. Dr. Hrun BAYTEKİN Çnkkle Onsekiz Mrt Üniversitesi Zirt Fkültesi, Trl Bitkileri Bölümü

İçindekiler 1 ÖZET... 1 2 GİRİŞ... 2 3 MATERYAL VE METOT... 6 4 ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA... 10 4.1. Arp... 10 4.1.1. İki Sırlı Arp... 10 4.1.2. Altı Sırlı Arp... 15 4.2. Buğdy... 20 5 SONUÇ... 25

Şekiller Şekil 1. Gönen-Srıköy de Deneme Uygulm Plnı... 6 Şekil 2. Gönen-Hsnbeyköy de Deneme Uygulm Plnı... 7 Şekil 3. Big-Güvemln d Deneme Uygulm Plnı... 7 Şekil 4. Sldorn çeşidinde uygulmlr göre bitki boyu ve bşk özelliklerindeki değişimler...12 Şekil 5. Sldorn çeşidinde uygulmlr göre verim ve klite özelliklerindeki değişimler....14 Şekil 6. Angel çeşidinde uygulmlr göre verim ve klite özelliklerindeki değişimler...17 Şekil 7. Angel çeşidinde uygulmlr göre verim ve klite özelliklerindeki değişimler...19 Şekil 8. Renn çeşidinde uygulmlr göre bitki boyu ve bşk özelliklerindeki değişimler...22 Şekil 9. Renn çeşidinde uygulmlr göre verim ve klite özelliklerindeki değişimler...24 Çizelgeler Çizelge 1. Arştırmd uygulnn kompostlrın bzı özellikleri... 8 Çizelge 2. Arştırm lnlrının deneme öncesi toprk nliz sonuçlrı... 9 Çizelge 3. Arştırm mteryllerinde incelenen özellikler.... 9 Çizelge 4. Srıköy rştırm lnınd deneme öncesi ve sonrsı deneme konulrın göre toprk nliz sonuçlrı...10 Çizelge 5. Gönen-Srıköy de Yetiştirilen Sldorn Çeşidinde Elde Edilen Sonuçlr...11 Çizelge 6. Gönen-Srıköy de Yetiştirilen Sldorn Çeşidinde Elde Edilen Klite Anlizlerine Ait Sonuçlr...13 Çizelge 7. Arştırmd deneme konulrın göre deneme öncesi toprk nliz sonuçlrı....15 Çizelge 8. Gönen-Hsnbey de Yetiştirilen Angel Çeşidinde Elde Edilen Sonuçlr...16 Çizelge 9. Gönen-Hsnbey de Yetiştirilen Angel Çeşidinde Elde Edilen Klite Sonuçlrı...18 Çizelge 10. Arştırmd bitkilere göre deneme öncesi ve uygulm sonrsı toprk nliz sonuçlrı...20 Çizelge 11. Güvemln d Yetiştirilen Buğdydn Elde Edilen Verim ve Verim Unsurlrın it Ortlmlr...21 Çizelge 12. Güvemln d Yetiştirilen Buğdydn Elde Edilen Klite Sonuçlrı...23

Türk-Almn Biyogz Projesi 1 ÖZET Bitkisel üretimde toprğın orgnik mdde içeriği büyük önem tşımktdır. Sulnn lnlrd toprk orgnik mddesi % 2 nin ltın düşmekte, toprğın ypısı bozulmktdır. Dolyısıyl bitki kök gelişimi olumsuz etkilenmekte, toprktn yeterince yrrlnmmktdır. Türkiye de ort ve büyük ölçekli süt sığırcılığı işletmesi syısı önemli derecede rtmıştır. Hlen çiftlik gübresi kullnımı ve yönetimi konulrınd ciddi problemler bulunmktdır. Özellikle biyogz potnsiyelinin değerlendirilmesi, biyogzı lındıktn sonr kompost elde edilmesi ve bitkisel üretimde kullnılmsı konulrınd bilgi eksikliği vrdır. Türkiye enerji ve enerji kynklrı yönünden fkir bir ülkedir. Bu nedenle, enerji potnsiyellerini dh verimli bir şekilde değerlendirmesi gerekmektedir. Gerek çiftlik gübresi kompostu, gerekse biyogzı lınmış çiftlik gübresi kompostu kullnımı konusund üreticinin bilgilendirilmesi, kompost kullnım etkinliğini rtırcktır. Bu nedenle uygulmlı rştırmlr ihtiyç duyulmktdır. Bu projede, biyogzı lınmış ve doğrudn kompostlnmış çiftlik gübresinin rp ve buğdy yetiştiriciliğinde ylnız bşın ve konvnsiyonel uygulmlrl kombine edilmesinin verim ve verim unsurlrın etkileri rştırılmıştır. Uygulmlı rştırmlr, Gönen-Srıköy, Gönen-Hsnbey ve Big-Güvemln yörelerinde iki tekrrlmlı olrk yürütülmüştür. Srıköy de iki sırlı rp, Sldorn, Hsnbey de ltı sırlı rp Angel, Güvemln d ekmeklik buğdy, Renn mteryl olrk kullnılmıştır. Arştırmlrd, biyogz ve çiftlik gübresi kompostu kullnımının rp ve buğdy yetiştiriciliğinde diğer uygulmlr göre dh yüksek verim verdiği tespit edilmiştir. Syf 1

Bitkisel Üretimde Çiftlik Gübresi ve Biyogz Kompostu Kullnımının Yygınlştırılmsı 2 GİRİŞ Düny genelinde hızl rtn nüfus ve bunun getirdiği ilve gıd tlebini krşılybilmek mcıyl birim lndn dh fzl ürün lbilmek için gübre, pestisit, su gibi girdilerin kullnımınd şırı rtışlr ypılmıştır. Aşırı sentetik girdi kullnımı, trımsl üretim sektörünü, doğl ortmı bozn ve çevre sorunlrı yrtn bir sektör hline getirmiştir. Arştırmlr gelecekte trımsl üretimde, birim lndn dh yoğun üretim ypılcğını göstermektedir. Yoğun olrk ypıln trımsl üretime prlel olrk orty çıkn sorunlrl, ekolojik dengenin ve biyolojik gelişimin bozulmsı, trımsl ürünlerdeki kimysl rtıklrın insn sğlığını tehdit eder hle gelmesi, bitki ve hyvn sğlığının bozulmsı, orgnik trım gibi bir kvrmın orty çıkmsındki nedenlerin tümüdür. Tüm bu olumsuz etkilerin ortdn kldırılmsı mcıyl kimysl gübre ve trımsl svş ilçlrının hiç kullnılmmsı y d mümkün olduğu kdr z kullnılmsı, bunlrın yerini, ynı görevi gören orgnik gübre ve biyolojik svş yöntemlerinin lmsı temeline dynn doğy sygılı üretim sistemleri geliştirilmiştir. Doğy sygılı üretim sistemlerinin bşınd hemen bütün çiftliklerde doğl çevrim yönetim sistemlerinin geliştirilmesi gerekmektedir. Türkiye de ort ve büyük ölçekli olrk nitelendirilen 50 bş sğml ve üzerinde ineği oln işletme syısı 26.500 ün üzerine çıkmıştır. Yenileri de bir yndn bnk kredileri vey öz kynk kullnmk suretiyle hızl kurulmktdır. Büyük sığır çiftlikleri tmosfer kirliliği yönünden fosil ykıt kullnımındn sonr ikinci sırd yer lmktdır. Sığır çiftliklerinde en önemli sorun tmosfere metn gzı slınımıdır. Krbondioksit kdr yüksek slınım söz konusu olms d, ozn tbksının incelmesinde metn gzı önemli rol oynmkt, küresel ısınm fktörleri içerisinde ikinci sırd yer lmktdır. Büyük çiftliklerde gübre yönetimi önemli bir sorun hline gelmiştir. Atık olrk görülmekte ve gelişigüzel çevre üreticilerine temizlik krşılığı bedv verilmektedir. Oys gübre, hyvnsl yn ürün olrk değer görmeli ve ekonomiye kzndırılmlıdır. Ülkemizde Afyon dn, Hkkâri ye, Ardhn kdr hyvn gübreleri ykck olrk kullnılmktdır. Isınm dışınd kullnımı neredeyse hiç yoktur. Özellikle doğu ve güneydoğu Andolu bölgelerinde hyvncılığın yoğun olduğu lnlrd çiftlik gübresinin tmmın ykını ısınm mcıyl kullnılmktdır. Oys lterntif ısınm ürünleri bu değerden çok dh ucuzdur. Diğer yndn çiftlik gübresi olgunlşmdn trl ve bhçelere dğıtılmkt, bu d çevre kirliliğine neden olduğu gibi, değerini yitirmekte, içerdiği zot uçmkt, ybncı ot tohumlrı ise cnlı klmktdır. Kompost herhngi bir işletmede her türlü orgnik mterylden ypılbilmektedir. Çiftlik gübresi bşt olmk üzere, sp, smn, dl ve yprk rtıklrı kompost ypılrk orgnik mdde ornı yüksek değerli bir ürüne dönüştürülmektedir. Türkiye de çöp deponi lnlrı dışınd 70 milyon tonun üzerinde orgnik mteryl orty çıkmktdır. Smnın önemli bir kısmı kb yem ve ltlık olrk, üretilen çiftlik gübresinin yrıy ykını ykck olrk kullnılmktdır. Oys geri kznıml kyboln değerler toprğ yeniden kzndırılmk suretiyle önemli tsrruf ypm imkânı vrdır. Syf 2

Türk-Almn Biyogz Projesi Çiftlik gübresinin kompostlndıktn sonr trly verilmesi gerekmektedir. Bunun için lt ypıy gerek yoktur. Nemli gübreyi düz bir zemin üzerinde ltı hft bekletmek ve ynmsını sğlmk yeterlidir. Köy dışın gelişigüzel tıln çiftlik gübreleri tekniğine uygun bir şekilde olgunlşmmkt, önemli zot kyıplrı meydn gelmektedir. Aynı zmnd ciddi çevre kirliliğine neden olmktdır. Trımsl üretimde kompostlnbilir bitkisel orgnik mteryl potnsiyeli 40 milyon ton civrınddır. Bu mterylin kompostlnmsıyl orty çıkck orgnik mdde içeriği %40-45 civrınd oln mterylin miktrı 15 milyon tondur. Toprklrımızın orgnik mdde içeriğinin düşük oluşu d dikkte lınırs, orty çıkck rtı değer, verimi rtırmk için kullnıln gübrenin üçte birine denk gelmektedir. Aynı zmnd kullnıln ticri gübrelerin etkinliğini de rtırck özelliklere ship oln kompostun değeri bu nlmd dh d rtmktdır. Hâlihzırd ticri olrk piysd stıln işlenmiş kompostun değeri 25 kilogrmlık torblrd 10 TL civrınddır. Burdn hreketle ülke genelinde kybedilen değerin miktrını telffuz etmek bile zordur. Ort ve büyük ölçekli işletmelerin gübreyi biyogz üretiminde kullndıktn sonr geriye kln ktı kısmı kompostlmk suretiyle elde edecekleri değer, hyvnlrın kb yem ihtiyçlrını krşılmy yetmektedir. Biyogz, orgnik tıklrın fermntsyonu sonucu orty çıkn bir enerjidir. Doğl gz ve LPG ye oldukç ykın niteliklere shiptir. Enerji değeri kısmen düşük olmkl birlikte, tıklrdn üretildiğinden, tıklrın değere dönüştürülmesiyle elde edildiğinden çok dh yüksek değere shiptir. Sp ve smndn tutup, çiftlik gübreleri ve peynir ltı suyu gibi çevre kirleticileri enerjiye dönüştürmekte ve çevre kirliliğinin önlenmesinde ciddi ktkılr sğlmktdır. Biyogz üretimi ve kullnımı çok eski geçmişe shiptir. Milttn önceki yıllrd çürük mterylin biriktiği lnlrın üzerinde mvi levli teş yndığın dir bilgiler vrdır. Bununl birlikte, biyogzın ilk prtik kullnımı, bundn iki yüz sene evvel İngiltere de knlizsyon içinde biriken gzın sokk lmblrının ynmsınd kullnılmsı şeklindedir. Sistemli bir şekilde bugünkü teknolojiye uygun olrk üretim ve kullnımı Çin ve Hindistn d bşlmış ve günümüzde AB ülkelerinde yoğun üretim çlışmlrı yürütülmektedir. Türkiye de biyogz üretimiyle ilgili çlışmlr ltmışlı yıllrd rştırm enstitüleri ve Devlet Üretme Çiftliklerinde bşlmış, nck teknolojik yetersizlikler nedeniyle işletilememiştir. 1980 li yıllrd biyogz konusund yşnn bşrısızlıklr biyogz konusunu rf kldırmıştır. Oys irili ufklı milyonlrc tesis, Çin ve Hindistn d çlışmkt, binlerce tesis AB ülkelerinde yeni yeni kullnım sokulmktdır. İngiltere ve Almny biyogz tesisi syısını son yıllrd beş ktın çıkrmışlr, toplm potnsiyelin kullnımınd % 68 e ulşmışlrdır. Htt bu ülkelerde silj mısırın biyogz üretiminde kullnımı oldukç yygındır. Biyogzın 1 metreküpünde % 60-70 ornınd metn gzı bulunmktdır. Metn ornı, doğlgz ve LPG de % 85 tir. Biyogz ynrken kullndığımız bu ykıtlr gibi mvi leve shiptir. Biyogzın elde edilmesiyle ilgili teknoloji oldukç gelişmiş ve prtik hle Syf 3

Bitkisel Üretimde Çiftlik Gübresi ve Biyogz Kompostu Kullnımının Yygınlştırılmsı gelmiştir. Türkiye nin biyogz üretimine elverişli çok fzl tığı bulunmktdır. Bu tıklr ynı zmnd çevre kirletici niteliklere shiptir. Biyogzın en önemli vntjı ytırım mliyeti dışınd en ucuz enerji kynğıdır. Isıtm, pişirme ve en önemlisi elektrik enerjisi elde etmede kullnılbilmektedir. Doğlgz ve LPG li motorlr küçük mnipülsyonlrl biyogzl çlıştırılbilmektedir. Üretilen elektrik evde kullnılbildiği gibi ulusl sisteme stılbilmektedir. Yeşil sertifik lındığınd dh yüksek değerle elektrik şirketi trfındn lınmktdır. Metn gzı krbondioksitten çok dh kuvvetli bir çevre kirleticidir. Bu nlmd hyvncılık işletmeleri ve bğlı sektörler, çevre kirletmede ikinci büyük tehlike olrk görünmektedir. Çiftlik gübreleri bşt olmk üzere peynir ltı suyu, yğ snyi tıklrı, knlizsyon ve çöp tıklrı en önemli metn kynklrıdır. Bu mteryllerden hvsız şrtlrd mikrobiyolojik ktivite ile metn elde edilmesi, enerji kynğının ynınd tmosferin korunmsın d hizmet etmektedir. Biyogz sistemlerinden geçirilmiş çiftlik gübresi, mikroplrdn rındırıldığı gibi, zotu tutulduğundn trımd kullnım dh elverişli hle gelmektedir. Hemen her büyüklükteki işletmeye biyogz tesisi kurmk mümkündür. Isınm mçlı kullnımı bsit oln biyogz, odun ve diğer fosil ykıt kullnımını zltmsıyl d çevrenin korunmsınd rol oynmktdır. Ykıt ve enerji kullnımınd sğldığı ekonomi ile işletme bütçesine önemli ktkılr sğlmktdır. Biyogz üretiminde tesis büyüklüğü işletmelerin hyvn syısın göre yrlnmktdır. Çin de milyonlrc tesis küçük fermntsyon hvuzlrındn oluşmkt ve üretilen biyogz ısınm ve trktör, kmyonet gibi çiftlik rçlrınd kullnılmktdır. Elektrik enerjisi elde etme düzeyi oldukç düşüktür. Domuz yetiştiriciliği yygın olduğundn domuz tıklrı hmmdde olrk kullnılmktdır. Biyogzın ikinci büyük kullnıcısı Hindistn d ise dh çok sığır gübresi ğırlıklı olrk kullnılmktdır. Avrup ülkelerinde ise işletmelerin büyük olmsı nedeniyle elektrik enerjisi üretimi öncelikli görünmektedir. Almny d biyogzdn elde edilen elektrik enerjisi 24 vro sente devlet trfındn stın lınmktdır. Aynı ülkede elektrik stış fiytı 14 vro senttir. Bu nedenle biyogzdn elektrik üretimi czip olup, siljlık mısırın önemli bir kısmı biyogz üretiminde kullnılmktdır. Ülkemizde küçük işletmelerde ısınm ve pişirme mçlı biyogz tesisleri kurulbileceği gibi, köylerde merkezi büyük çplı biyogz üretim tesisleri de kurulbilir. Tesislerin büyüklüğü günlük tıklr göre düzenlenmektedir. Norml şrtlrd sğml bir inek günde 40-45 kg gübre vermektedir. Sığır gübresinin fermntsyon hvuzund bekleme süresi 30 gündür. Hvuz büyüklüğü gübrenin en z 30 gün bekletilmesi dikkte lınrk orty çıkrılır. Ayrıc gübrenin mylnmsı için ön hzırlık hvuzunun tesis edilmesinde yrr vrdır. Bunun dışınd krıştırıcı ve gz toplm tçmnlrın ihtiyç vrdır. Eğer işletme elektrik üretmek istiyors çevrim jenertörü (gzl çlışn motor) kurulmsı gerekir. Bu konud sistemlerin tesisi için yeterince uzmn ve dnışmnlık firmlrı bulunmktdır. Bir inek üzerinden modül oluşturmk gerekirse, kplı sistemde bir ineğin bir y boyunc vereceği gübre (kuru mddesi % 20) miktrı 1400 kg civrınddır. Bu miktrın hcimsel krşılığı 1.5 metreküptür. Hvsız şrtlrın oluşturulmsı için ilve edilecek su miktrı d bun eklenirse, inek bşın 2 metreküplük fermntsyon hvuzu yeterli olmktdır. Bu hesptn hreketle, irili ufklı 10 det ineği oln bir işletmede 20 Syf 4

Türk-Almn Biyogz Projesi metreküplük bir fermntsyon hvuzu ve 5 metreküplük bir ön fermntsyon hvuzuyl biyogz sisteminin ltypısını oluşturmk mümkündür. Biyogz üretim potnsiyelinin enerjiye dönüşüm yönünden ikinci büyük sektörü süt işleme tesisleri, mndırlrdır. Peynir ltı suyunun biyogz verimi ve hvuzd klm süresi sığır gübresiyle ynıdır. Prtik olrk biyogz tesisleri kendini iki yıl gibi kıs sürede morti etmekte ve uzun yıllr kullnılbilmektedir. İşletme bzınd hesp edilecek olurs 10 ineği oln bir çiftlik ile günde 10 ton süt işleyen bir mndır biyogz tesisiyle yıl boyu tüm enerji ihtiyçlrını krşılybilmektedir. Çevre kirliliğini önlemede ise ypıln ktkılr zımsnmyck kdr büyüktür. Gerek biyogz tesislerinden çıkn gübrenin, gerekse çiftliklerden elde edilen doğl çiftlik gübresinin kompostlnmsı, ltı hftlık bir süreye ihtiyç duymktdır. Gübrenin kompostlnmsıyl hstlık, zrrlı ve ybncı ot problemleri ortdn kldırıldığı gibi, toprk özelliklerini iyileştiren humik ve fulvik sitlerce zengin humus benzeri mteryl elde edilmektedir. Bu mterylin değeri biyogz üretimiyle elde edilen değerden çok dh yüksektir. Konvnsiyonel trım uygulmlrındn şırı ve bilinçsiz kimysl gübre kullnımı, yer ltı sulrınd kirliliği rtırdığı gibi, bğlı hbittlr oln nehir, göl ve denizlerdeki birçok cnlı orgnizmnın d yşm lnını ortdn kldırmktdır. Sulnn lnlrd toprk orgnik mdde içeriği % 2 nin ltın düşmüştür. Sürekli üretim ypıln bu lnlrd toprk işleme problemleri rtmkt ve trımsl uygulmlrın önemli bir kısmındn rzu edilen verim lınmmktdır. Trım lnlrınd toprk orgnik mdde içeriğinin % 3-5 rsınd olmsı gerekmektedir. Orgnik mddenin toprk ypısının iyileştirilmesinden besin elementi temin etmeye kdr çok geniş lnd olumlu etkileri vrdır. Orgnik mdde değeri zlmış, çorklşmış toprğın, fiziksel, kimysl ve biyolojik ktivitesini rttırn ve yüksek ornd humik/fulvik sit içeren, toprğ uygulndığınd humus oluşturrk bğıl hldeki bitki besin elementlerinin lımını kolylştırn, toprğı uzun süreli ıslh eden, sğlıklı tohum çimlendirilmesinde, sğlıklı fide ve fidn dikiminde kullnıln, bitkinin çevre ve diğer olumsuz etkilere oln dynıklılığını rttırn, doğy sygılı trımsl üretimin en önemli girdilerinden biri oln orgnik sığır gübresi kompostu, tmmen doğl, hiçbir ktkı mdde içermeyen hyvnsl orijinli bir üründür. Orgnik mdde olrk tmmen yrıştığı için toprkt tmmen prçlnıp gitmez. Bu çlışmd, Güney Mrmr Bölgesinde yygın olrk yetiştirilen buğdy ve rpd biyogz ve sığır gübresi kompostu kullnımının özendirilmesi ve yygınlştırılmsı temel hedef olrk seçilmiştir. Syf 5

BİYOGAZ KOMPOSTU BİYOGAZ KOMPOSTU + KONVANSİYONEL BİYOGAZ KOMPOSTU BİYOGAZ KOMPOSTU + KONVANSİYONEL KONTROL GÜBRE KOMPOSTU GÜBRE KOMPOSTU + KONVANSİYONEL GÜBRE KOMPOSTU GÜBRE KOMPOSTU + KONVANSİYONEL KUZEY Bitkisel Üretimde Çiftlik Gübresi ve Biyogz Kompostu Kullnımının Yygınlştırılmsı 3 MATERYAL VE METOT Bu çlışm, Gönen ve Big ilçelerinde seçilen örnek çiftçilerin trllrınd 2012-2013 yetiştirme sezonund yürütülmüştür. Projede, mteryl olrk, buğdyd Renn, rpd iki sırlı Slodorn ve ltı sırlı Angel çeşitleri kullnılmıştır. Buğdy Big nın Güvemln köyünde, iki sırlı rp Gönen-Srıköy de, ltı sırlı rp Gönen-Hsnbey de yetiştirilmiştir. Hem uygulmlı eğitim, hem de rştırm mçlı sürdürülen çlışmlrd, biyogz ve sığır gübresi kompostu dekr 3 ton dozlrınd, konvnsiyonel ve kontrol uygulmlrıyl birlikte denenmiştir. Çlışmd buğdy ve rp yetiştiriciliğinde her bir deneme ünitesi 100 metrekrelik prsellerden oluşmuştur (Şekil 1, Şekil 2 ve Şekil 3). Arştırmd ele lınn gübre uygulmlrı şğıdki gibi orgnize edilmiştir: 1. Biyogz kompostu uygulmsı 2. Biyogz kompostu + Konvnsiyonel uygulm 3. Sığır gübresi kompostu uygulmsı 4. Sığır gübresi kompostu uygulmsı + Konvnsiyonel uygulm 5. Konvnsiyonel uygulm 6. -Sıfır uygulm. KONTROL KONTROL KONVANSİYONEL DRENAJ KANALI-YOL Şekil 1. Gönen-Srıköy de Deneme Uygulm Plnı Syf 6

KONTROL KONVANSİYONEL GÜBRE KOMPOSTU + KONVANSİYONEL GÜBRE KOMPOSTU BİYOGAZ KOMPOSTU + KONVANSİYONEL BİYOGAZ KOMPOSTU BİYOGAZ KOMPOSTU + KONVANSİYONEL BİYOGAZ KOMPOSTU KONTROL KEPEKLİ KÖYÜ ASFALTI BİYOGAZ KOMPOSTU KONVANSİYONEL+ BİYOGAZ KOMPOSTU GÜBRE KOMPOSTU+ KONVANSİYONEL GÜBRE KOMPOSTU KONVANSİYONEL KONTROL GÜBRE KOMPOSTU GÜBRE KOMPOSTU+ KONVANSİYONEL BİYOGAZ KOMPOSTU+ KONVANSİYONEL BİYOGAZ KOMPOSTU KONTROL KONVANSİYONEL GÖNEN-ÇANAKKALE YOLU Türk-Almn Biyogz Projesi KUZEY GÜNEY-DİĞER TARLA SINIRI Şekil 2. Gönen-Hsnbeyköy de Deneme Uygulm Plnı ÇANAKKALE-BANDIRMA KARAYOLU GÜBRE BOŞ GÜBRE KOMPOSTU KOMPOSTU+ KONVANSİ- KONVANSİ- YONEL BOŞ BOŞ YONEL GÜNEY TARLANIN DEVAMI Şekil 3. Big-Güvemln d Deneme Uygulm Plnı Syf 7

Bitkisel Üretimde Çiftlik Gübresi ve Biyogz Kompostu Kullnımının Yygınlştırılmsı Uygulmlr ynı trld iki def tekrrlnmış ve prsellere tesdüfen dğıtılmıştır. Uygulmlrd kullnıln kompostlrın orgnik mdde ve kimysl içerikleri Çizelge 1 de sunulmuştur. Çizelge 1. Arştırmd uygulnn kompostlrın bzı özellikleri ÖZELLİKLER Biyogz Kompostu ph 7,80 7,52 EEc (ms/cm) 0,62 1,45 Nem (%) 39,1 70,6 Amonyum Azotu (%) 0,052 0,094 Nitrt Azotu (%) 0,18 0,20 Toplm Azot (%) 0,90 1,47 Toplm Fosfor (%) 0,91 0,52 Toplm Potsyum (%) 0,96 0,86 Çizelge 1 de izlendiği gibi, projede kullnıln kompostlrdn biyogz kompostu, zot içeriği yönünden dh zengin çıkmıştır. Bununl birlikte elektriksel iletkenliği biyogz kompostunun dh yüksektir. Uygulmlrın toprk özellikleri üzerindeki etkinliğini tespit etmek mcıyl, uygulmlrdn önce her prselden toprk örnekleri lınmış, tm nliz ypılmıştır (Çizelge 2). Toprk özellikleri bkımındn rp yetiştirilen lnlr killi-tınlı, buğdy yetiştirilen prseller ise killi toprk ypısınddır. İki sırlı rp prsellerinden lınn örnekler kireç ornı diğer prsellerden yüksek bulunmuştur. Mkro elementlerden fosfor içeriği ltı sırlı rp prsellerinde diğer prsellerden düşük bulunmuştur. Mngn ve çinko içeriği prsellerde düşük iken, orgnik mdde içeriği diğer prsellerden yüksek bulunn iki sırlı rp prsellerinin çinko içeriği de yeterli bulunmuştur (Çizelge 2). Syf 8

Türk-Almn Biyogz Projesi Çizelge 2. Arştırm lnlrının deneme öncesi toprk nliz sonuçlrı ÖZELLİKLER Srıköy Hsnbeyköy Güvemln İşb (%) 70,84 67,32 77 EEc (ms/cm) 0,37 0,42 0,68 ph 7,3 7,4 7,2 Top. Kireç (%) 0,4 4,88 4,48 Org. Mdde (%) 2,4 1,4 1,7 P 2 O 5 (kg/d) 17,63 3,38 6,13 K 2 O (kg/d) 62,70 47,49 78,96 Fe (ppm) 34,60 10,86 10,92 Cu (ppm) 4,00 0,85 1,00 Mn (ppm) 6,27 3,17 4,78 Zn (ppm) 1,97 0,60 0,45 Uygulmlrdn sonr her prsel için toprk nlizleri tekrr edilerek kompost uygulmlrının toprk verimliliği üzerine etkisinin tespit edilmesi mçlnmıştır. Bu konudki değerlendirmelere rştırm bulgulrı kısmınd yer verilmiştir. Kompost uygulmlrı toprk hzırlığı esnsınd derin sürümden önce gerçekleştirilmiştir. Prselsyon ypıldıktn sonr biyogz ve çiftlik gübresi kompostlrı elle dğıtılmış, dh sonr toprğ krıştırılmıştır. Prselsyon ve kompost uygulmlrının rdındn ekim işlemi gerçekleştirilmiştir. Buğdy ve rp ekimleri 2012 yılı ksım yının son hftsınd tmmlnmıştır. Prsellerde rutin bkım işlemleri ve gözlemler tkip edilmiştir. Buğdy ve rp yetiştiriciliğinde şğıd listelenen gözlem ve ölçümler ypılmıştır (Çizelge 3). Yetiştiriciliği ypıln bitkilerin hstlrı Hzirn yının son hftsınd tmmlnmıştır. Çizelge 3. Arştırm mteryllerinde incelenen özellikler Buğdy Arp Bitkisel Özellikler Bitki boyu, Bşk uzunluğu, Bşk ğırlığı, Bşkt tne ğırlığı, Tne verimi Bitki boyu, Bşk uzunluğu, Bşk ğırlığı, Bşkt tne ğırlığı, Tne verimi Klite Özellikleri Hektolitre ğırlığı, Hm protein ornı, Gluten ornı, Gluten indeksi, Sedimentsyon, Beklemeli Sedimentsyon Hektolitre ğırlığı, Hm protein ornı, ADF, NDF, ADL Arştırmd elde edilen veriler SAS isttistik pket progrmı kullnılrk vryns nlizine tbi tutulmuş, ortlmlr rsındki frk, LSD (% 5) e göre bulunmuştur. Syf 9

Bitkisel Üretimde Çiftlik Gübresi ve Biyogz Kompostu Kullnımının Yygınlştırılmsı 4 ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Projede kompost uygulmlrının etkilerinin dh net bir şekilde orty çıkrılmsı için, bitkisel ürünlerde elde edilen veriler yrı yrı değerlendirmiş ve sunulmuştur. Arp denemeleri Gönen-Srıköy ve Gönen-Hsnbey olmk üzere iki loksyond yürütülmüştür. Srıköy loksyonund iki sırlı rp, Hsnbey loksyonund ltı sırlı rp mteryl olrk kullnılmıştır. 4.1. Arp 4.1.1. İki Sırlı Arp İki sırlı rp, dh çok mlt snyi için yetiştirilmektedir. Ülkemizde mlt snyi ynınd yem snyinde de iki sırlı rp kullnılmktdır. Dh yeknesk tne verimi ve kurğ dynıklılık özellikleri itibriyle ort ve güneydoğu Andolu bölgelerimizde iki sırlı rp yetiştiriciliği oldukç yygındır. Arp diğer serin iklim thıllrı ile kıyslndığınd toprk ypısı ve içeriği bkımındn dh iyi özellikte toprk ypısın ihtiyç duymktdır. Yetiştiricilik mltlık kullnım mcıyl ypılıyor ise, tne iriliğinin önemi de rtmktdır. Bu nedenle yetiştiricilikte uygun ve doğru gübreleme-bitki besleme işlemlerinin ypılmsı yrı bir öneme shiptir. Arştırmd, uygulmlrın toprk ypısı ve içeriğinde neden olduğu değişimlerin incelenmesi mcıyl ypıln toprk nliz sonuçlrı Çizelge 4 te izlenmektedir. Çizelge 4. Srıköy rştırm lnınd deneme öncesi ve sonrsı deneme konulrın göre toprk nliz sonuçlrı Toprk Özellikleri Deneme Öncesi Kont. Konv. Deneme Sonrsı Gübre Komp. Konv+G.Komp. Biyogz Kom. Konv+B. Kom. İşb 70,84 77 76,3 75,46 76,56 73,92 75,02 Ec (ms/cm) 0,37 0,61 0,64 0,68 0,71 0,67 0,66 ph 7,3 6,9 6,8 7,0 6,7 7,0 6,7 Top. Kireç (%) 0,4 0,4 0,4 0,56 0,16 0,72 0,48 Org. Mdde (%) 2,4 2,6 2,9 2,6 2,9 2,4 3,0 P 2 O 5 (kg/d) 17,63 16,20 16,20 16,20 29,20 18,49 42,65 K 2 O (kg/d) 62,70 71,82 71,88 85,02 92,01 71,73 70,86 Fe (ppm) 34,60 103,0 106,86 107,36 101,08 105,68 118,06 Cu (ppm) 4,00 4,60 5,09 5,51 4,45 5,35 5,42 Mn (ppm) 6,27 10,06 11,13 10,11 9,96 10,57 11,12 Zn (ppm) 1,97 1,40 1,39 1,40 1,40 1,38 1,40 Syf 10

Türk-Almn Biyogz Projesi Deneme öncesi nlizleri ile kıyslndığınd tüm uygulmlrd orgnik mdde, potsyum, demir, bkır ve mngn içeriği rtmıştır. Kompost uygulmlrının konvnsiyonellerle birlikte verildiği uygulmlr toprk orgnik mdde rtışınd ön pln çıkmıştır. Çinko içeriği ise deneme öncesine göre düşmüş ve uygulmlr it prsellerde çinko içeriği benzerlik göstermiştir. Kompost uygulmlrının konvnsiyonelle birlikte verildiği uygulmlrd fosfor içeriğinde belirgin bir rtış olduğu görülmüştür. Thıllrd tne tutumu ve gelişimi çısındn önemli bir element oln fosfor ihtiycının kompost uygulmsı ile giderilebileceği nlşılmıştır. Orgnik kynklı gübrelerin ilk yıldn sonr yryışı rttığındn uzun süreli uygulmlrın toprk ypısın ve besin mdde içeriğine önemli ktkılrı olcktır. Güney Mrmr bölgesinde yüksek verimli iki sırlı rp çeşitlerinin geliştirilmesiyle rp yetiştiriciliği yygınlşmy bşlmıştır. Arştırmd mteryl olrk kullnıln Slodorn çeşidi bu bölgede en fzl ekimi ve üretimi ypıln çeşitler içerisinde yer lmktdır. Bu rştırm kpsmınd Gönen-Srıköy de sürdürülen çlışmd Sldorn çeşidinden elde edilen sonuçlr Çizelge 5 ve Çizelge 6 ile Şekil 4 ile Şekil 5 de izlenmektedir. Çizelge 5. Gönen-Srıköy de Yetiştirilen Sldorn Çeşidinde Elde Edilen Sonuçlr UYGULAMALAR Bitki Boyu (cm) Bşk Uzunluğu (cm) Bşk Ağırlığı (gr) Bşkt Tne Ağırlığı (gr) Tne Verimi (kg/d) Biyogz Kompostu 87,5 b 6,91 14,7 b 12,5 b 498,0 b Biyogz+Konvnsiyonel 99,5 6,65 b 12,9 c 11,4 bc 482,0 b 86,5 b 6,70 b 13,1 bc 11,6 -c 462,0 bc Gübre+Konvnsiyonel 99,5 7,01 14,9 12,9 519,0 Konvnsiyonel 90,0 b 6,61 b 13,8 -c 11,3 bc 451,0 bc 75,0 c 6,22 b 12,8 c 10,7 c 429,0 c Ortlm 89,7 6,69 13,7 11,7 473,5 LSD (%) 6,75 0,57 1,65 1,46 50,7 Syf 11

Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Gübre Kompostu Konvnsiyonel Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Gübre Kompostu Konvnsiyonel Bşk Ağırlığı (gr) Bş. Tne Ağırlığı (gr) Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Bitki Boyu (cm) Bşk Uzunluğu (cm) Bitkisel Üretimde Çiftlik Gübresi ve Biyogz Kompostu Kullnımının Yygınlştırılmsı 120 100 80 60 40 20 0 b b b c 7.2 7 6.8 6.6 6.4 6.2 6 5.8 b b b b 15.5 15 14.5 14 13.5 13 12.5 12 11.5 b c bc -c c 14 12 10 8 6 4 2 0 b bc -c bc c Şekil 4. Sldorn çeşidinde uygulmlr göre bitki boyu ve bşk özelliklerindeki değişimler İki sırlı rp (Sldorn) çeşidinde incelenen bitkisel özellikler yönünden uygulmlr rsınd önemli frklılıklr orty çıkmıştır. Biyogz ve gübre kompostu ile bu iki uygulmnın konvnsiyonel uygulmyl kombinsyonlrı dh olumlu sonuçlr vermiştir. Gübre kompostunun konvnsiyonel uygulm ile birlikte verilmesinin, biyogz kompostunun konvnsiyonel uygulm ile birlikte uygulnmsın göre bitki boyu, bşk uzunluğu, bşk ğırlığı ve bşkt tne ğırlığınd dh fzl rtış neden olmuştur. Bitkisel özellikler bkımındn beklendiği gibi tüm gübre uygulmlrınd kontrol uygulmsındn yüksek değerler elde edilmiştir. Tne verimi yönünden en yüksek değer çiftlik gübresi kompostu ile konvnsiyonel uygulmnın entegre edildiği sistemden elde edilmiştir. Aynı zmnd biyogz kompostu ve biyogz kompostunun konvnsiyonel sistemle birlikte uygulndığı sistemlerde yüksek tne verimleri gözlenmiştir. Kompost uygulmsı iki sırlı rpd verimi konvnsiyonel uygulmy göre 11-68 kg rsınd, kontrol uygulmsın göre ise 33-90 kg rsınd rtırmıştır. Gübre kompostunun ylnız bşın verildiği prseller dışınd diğer kompost uygulmlrının verimde kyd değer bir rtış sğldığı görülmüştür. Syf 12

Türk-Almn Biyogz Projesi Çizelge 6. Gönen-Srıköy de Yetiştirilen Sldorn Çeşidinde Elde Edilen Klite Anlizlerine Ait Sonuçlr UYGULAMALAR Hektolitre Ağırlığı (kg) Hm Protein Ornı (%) NDF (%) ADF (%) ADL (%) Biyogz Kompostu 64,51 12,88 b 49,52 32,44 5,49 b Biyogz+Konvnsiyonel 62,35 -c 11,80 -c 50,79 32,84 5,86 b 62,25 b 11,34 b-d 49,42 32,31 5,63 b Gübre+Konvnsiyonel 62,77 b 13,25 47,86 32,64 6,17 Konvnsiyonel 60,90 bc 10,99 cd 48,73 32,35 5,79 b 59,75 c 9,66 d 48,03 31,87 5,69 b Ortlm 62,09 11,65 49,06 32,41 5,77 LSD (%) 2,61 1,77 3,65 1,69 0,60 Ele lınn klite özellikleri bkımındn uygulmlr rsınd frklılıklr görülmüştür. Hektolitre ğırlığı biyogz kompostu uygulnn prsellerde önemli ölçüde rtmıştır. Bunun ynı sır diğer kompost uygulmlrının sf ve konvnsiyonel uygulmyl birlikte verilmesi durumund d hektolitre ğırlığının hem kontrol hem de konvnsiyonel uygulmdn yüksek olduğu dikkt çekmiştir. Hm protein ornı bkımındn gübre kompostunun konvnsiyonele eklendiği ve biyogz kompostunun ylın uygulndığı uygulmlrdn diğer konulr göre yüksek değerler elde edilmiştir. NDF ve ADF ornlrı gübre uygulmlrın göre önemli şekilde değişmemiş, ADL ornınd ise gübre kompostunun konvnsiyonelle birlikte verildiği sistem öne çıkmıştır. Bu durum diğer uygulmlr göre gübre kompostunun konvnsiyonelle birlikte uygulnmsı durumund sindirilebilirliğin düştüğüne işret etmektedir. Syf 13

Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel ADF (%) ADL (%) Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Hm Protein Ornı (%) NDF (%) Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Tne Verimi (kg/d) Hektolitre Ağırlığı (kg) Bitkisel Üretimde Çiftlik Gübresi ve Biyogz Kompostu Kullnımının Yygınlştırılmsı 600 500 400 300 200 100 0 b b bc bc c 65 64 63 62 61 60 59 58 57 -c b b bc c 14 12 10 8 6 4 2 0 b -c b-d cd d 52 50 48 46 34 32 30 6.4 6.2 6 5.8 5.6 5.4 5.2 5 b b b b b Şekil 5. Sldorn çeşidinde uygulmlr göre verim ve klite özelliklerindeki değişimler. Syf 14

Türk-Almn Biyogz Projesi Hem tne verimi hem de klite değerleri dikkte lındığınd, biyogz kompostunun ylın olrk uygulnmsının doğru olcğı, gübre kompostunun ise kimysl gübre uygulmsıyl entegre edilmesi gerektiği belirlenmiştir. Bu rştırm iki sırlı rpd biyogz kompostu ve gübre kompostunun yüksek verim ve kliteli ürün lınmsı mcıyl kullnılbileceğini göstermiştir. 4.1.2. Altı Sırlı Arp Altı sırlı rp genelde yemlik olrk değerlendirilen bir üründür. İki sırlı rpd olduğu gibi ltı sırlı rp d toprk istekleri bkımındn diğer thıl türlerine göre dh seçicidir. Bu bkımdn rp yetiştiriciliğinde toprk ypısının d göz önünde bulundurulduğu bitki besleme uygulmlrının ypılmsı gerekmektedir. Arştırmd deneme sonrsı prsellerden lınn toprk örneklerine it nliz sonuçlrı Çizelge 7 de verilmiştir. Çizelge 7. Arştırmd deneme konulrın göre deneme öncesi toprk nliz sonuçlrı. Toprk Özellikleri Deneme Öncesi Kont. Konv. Deneme Sonrsı Gübre Komp. G.Komp.+ Konv. Biyogz Kom. B. Kom. + Konv. İşb 67,32 68,64 74,14 74,36 73,26 79,42 72,6 Ec (ms/cm) 0,42 0,9 1,09 1,04 1,26 1,32 1,92 ph 7,4 7,1 7,0 6,8 6,9 7,0 6,6 Top. Kireç (%) 4,88 4,08 6,72 0,72 2,00 4,00 1,28 Org. Mdde (%) 1,4 2,0 2,0 2,2 3,0 2,9 3,0 P 2 O 5 (kg/d) 3,38 3,72 11,85 10,93 31,32 5,61 20,21 K 2 O (kg/d) 47,49 85,77 109,83 87,48 127,74 119,70 122,22 Fe (ppm) 10,86 26,66 19,74 33,84 29,94 24,92 26,12 Cu (ppm) 0,85 1,71 1,61 1,74 1,80 2,01 1,18 Mn (ppm) 3,17 6,48 5,62 8,49 7,64 6,30 10,16 Zn (ppm) 0,60 0,99 1,04 1,01 1,36 1,15 1,23 Toprk nlizi sonuçlrın göre, ylın ve konvnsiyonel uygulmyl birlikte verilen kompostun toprk orgnik mdde içeriğini rtırıcı ve ph yı düzenleyici bir etkisinin olduğu görülmektedir. Biyogz kompostunun ylın uygulmsı dışınd diğer tüm kompost uygulmlrının, hem deneme öncesine hem de denemede yer ln kontrol ve konvnsiyonel prsellerle kıyslndığınd, toprkt mkro ve mikro besin elementlerin içeriğini rtırdığı bu syede toprk verimliliğini de desteklediği nlşılmıştır. Tek yıllık yürütülen bu deneme de dhi sürdürülebilirlik ve toprk korum konusund kompost uygulmlrının ltı sırlı rp trımınd önemli ktkılrının olcğı çıktır. Syf 15

Bitkisel Üretimde Çiftlik Gübresi ve Biyogz Kompostu Kullnımının Yygınlştırılmsı Altı sırlı rp çeşidi Angel, Gönen-Hsnbey köyünde yetiştirilmiştir. Gönen- Çnkkle kryolu üzerinde yürütülen çlışmd elde edilen sonuçlr Çizelge 8 ve Çizelge 9 ile Şekil 6 ve Şekil 7 te izlenmektedir. Çizelge 8. Gönen-Hsnbey de Yetiştirilen Angel Çeşidinde Elde Edilen Sonuçlr UYGULAMALAR Bitki Boyu (cm) Bşk Uzunluğu (cm) Bşk Ağırlığı (gr) Bşkt Tne Ağırlığı (gr) Tne Verimi (kg/d) Biyogz Kompostu 75,00 d 8,00 22,75 18,30 732,00 Biyogz+Konvnsiyonel 82,50 c 7,03 -c 20,82 b 18,42 737,00 88,50 b 7,38 b 19,82 b 17,67 707,00 b Gübre + Konvnsiyonel 96,50 6,65 bc 20,20 b 18,30 732,00 Konvnsiyonel 79,00 cd 6,42 bc 17,82 b 15,35 b 614,00 bc 78,50 cd 6,02 c 18,35 b 13,47 b 529,00 c Ortlm 83,3 6,92 19,96 16,9 657,2 LSD (%) 5,13 1,33 4,36 3,49 114,9 Syf 16

Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Bşk Ağırlığı (gr) Bş. Tne Ağırlığı (gr) Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Bitki Boyu (cm) Bşk Uuzunluğu (cm) Türk-Almn Biyogz Projesi 120 100 80 60 40 20 0 d c b cd cd 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 -c b bc bc c 25 20 15 10 5 0 b b b b b 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 b b Şekil 6. Angel çeşidinde uygulmlr göre verim ve klite özelliklerindeki değişimler Yürütülen çlışmd Angel 6 sırlı rp çeşidinden elde edilen sonuçlr, iki sırlı rpdkine benzerlik göstermektedir. Bitki boyu hricinde diğer bitkisel özelliklerin tmmı kompost uygulmlrının etkisi ile önemli ölçüde rtmıştır. Bitki boyund ise biyogz kompostunun ylın verildiği uygulm dışınd diğer uygulmlrın ortlmsı konvnsiyonel ve kontorl uygulmsındn yüksek bulunmuştur. Çiftlik gübresi ve biyogz kompostu ile bunlrın konvnsiyonel yetiştiricilikle kombinsyonlrı kontrol ve konvnsiyonel uygulmlrl kıyslndığınd dikkte değer verim rtışlrı (100 kg/d) tespit edilmiştir. Bu bulgulr Angel çeşidinde kompost uygulmlrının yetiştiricilikte fyd sğlycğını göstermiştir. Syf 17

Bitkisel Üretimde Çiftlik Gübresi ve Biyogz Kompostu Kullnımının Yygınlştırılmsı Çizelge 9. Gönen-Hsnbey de Yetiştirilen Angel Çeşidinde Elde Edilen Klite Sonuçlrı UYGULAMALAR Hektolitre Ağırlığı (kg) Hm Protein Ornı (%) NDF (%) ADF (%) ADL (%) Biyogz Kompostu 52,60 c 11,94 52,69 34,49 6,32 b Biyogz+Konvnsiyonel 53,33 bc 12,63 52,11 33,76 5,83 bc 60,95 9,85 b 52,79 34,64 5,47 c Gübre+Konvnsiyonel 57,20 b 12,45 49,80 32,66 5,83 bc Konvnsiyonel 54,45 bc 12,07 52,45 34,54 6,17 b 54,45 bc 11,28 b 51,94 34,37 6,54 Ortlm 55,50 11,70 51,96 34,08 6,03 LSD (%) 4,04 2,05 2,10 2,03 0,69 Altı sırlı rp çeşitleri genellikle yemlik olrk değerlendirilmektedir. Bu nedenle yem klite özellikleri bu çeşitlerde yrı bir önem rz etmektedir. İncelenen klite özelliklerinden hektolitre ğırlığının gübre kompostu ve konvnsiyonelle kombine edildiği uygulmdn diğer uygulmlr göre yüksek değerler elde edilmiştir. Hm protein içeriği bkımındn kompost uygulmlrının konvnsiyonele eklendiği uygulmlrının rkmsl olrk en yüksek sonuçlr verdiği dikkt çekmektedir. Ylın kompost uygulmlrındn biyogz kompostu, protein ornını kontrole göre rtırs d, ylın uygulmlrın protein ornı konvnsiyonel uygulmnın üzerinde olmmıştır. ADF ve NDF ornlrı bkımındn uygulmlr rsınd önemli bir frk olmdığı nlşılmış, konvnsiyonelle birlikte kompost uygulnn prsellerde ADL değerinin düştüğü görülmüştür (Çizelge 9). Bu durum konvnsiyonele entegre edilen kompost uygulmlrının sindirilebilirlik çısındn yem değerini rtırdığını göstermiştir. Özellikle verim ve bitkisel gelişim çısındn biyogz ve çiftlik gübresinden elde edilen kompost kullnılrk ltı sırlı rpd, besin elementi ihtiycının krşılnbileceği ve konvnsiyonel gübrelemeye ihtiyç olmdığı belirlenmiştir. Klite değerlerinde de olumlu sonuçlr elde edilmiş olmsı kompost uygulmlrının kimysl gübre kullnımın gerek klmdn yetiştiriciliğinin ypılbileceğine işret etmektedir. Syf 18

Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel ADF (%) ADL (%) Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Hm Protein Ornı (%) NDF (%) Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Tne Verimi (kg/d) Hektolitre Ağırlığı (kg) Türk-Almn Biyogz Projesi 800 700 600 500 400 300 200 100 0 b b 62 60 58 56 54 52 50 48 c bc b bc bc 14 12 10 8 6 4 2 0 b b 54 52 50 48 46 44 42 40 36 34 32 30 6.8 6.6 6.4 6.2 5.8 6 5.6 5.4 5.2 4.8 5 b bc c bc b Şekil 7. Angel çeşidinde uygulmlr göre verim ve klite özelliklerindeki değişimler Syf 19

4.2. Buğdy Bitkisel Üretimde Çiftlik Gübresi ve Biyogz Kompostu Kullnımının Yygınlştırılmsı Güney Mrmr bölgesinde en fzl ekimi ve üretimi ypıln ürün ekmeklik buğdydır. Hem sulnn lnlrd, hem de kırç koşullrd işlenen lnlrın yrıy ykınınd buğdy yetiştiriciliği ypılmktdır. Bu sebeple bitki besleme uygulmlrı hem verim hem de kliteli ürün çısındn bu bölgede yrı bir öneme shiptir. Çlışmd kompost uygulmlrı ypılmdn önce lınn toprk nliz sonuçlrı ile kıyslndığınd, demir, bkır, mngn ve çinko ornının kompost uygulmlrı ve yetiştiricilik sonrsı rttığı, potsyum ornının ise düştüğü görülmüştür. Kompost uygulmlrı potsyum ve fosfor kullnım etkinliğini rtırmıştır (Çizelge 10). Elektriksel iletkenliğin rtmsı ise sorun yrtck düzeyde değildir. Çizelge 10. Arştırmd bitkilere göre deneme öncesi ve uygulm sonrsı toprk nliz sonuçlrı Toprk Özellikleri Deneme Öncesi Kont. Konv. Deneme Sonrsı Gübre Komp. G.Komp. +Konv. Biyogz Komp. B. Kom. + Konv İşb 77 63,14 61,6 62,48 61,6 64,9 61,6 Ec (ms/cm) 0,68 0,86 1,16 0,85 1,15 1,24 0,97 Ph 7,2 6,6 6,3 6,7 6,4 6,3 6,6 Top. Kireç (%) 4,48 1,04 1,04 0,96 0,88 0,88 1,04 Org. Mdde (%) 1,7 1,3 1,6 2,9 2,9 5,4 3,4 P 2 O 5 (kg/d) 6,13 11,74 11,16 13,45 30,97 27,88 39,16 K 2 O (kg/d) 78,96 59,91 49,14 61,11 46,65 65,40 67,38 Fe (ppm) 10,92 38,94 37,84 29,58 38,74 38,82 28,08 Cu (ppm) 1,00 1,23 1,43 2,09 3,47 1,50 1,30 Mn (ppm) 4,78 14,35 14,50 13,00 14,17 14,57 12,68 Zn (ppm) 0,45 0,92 0,88 1,26 1,69 1,21 1,39 Renn ekmeklik buğdy çeşidi yüksek klitesiyle dikkti çekmektedir. Buğdy çlışmsı Big-Güvemln köyünde Çnkkle-Burs kryolu üzerinde sürdürülmüştür. Ekmeklik buğdy çlışmsınd elde edilen verim ve verim unsurlrıyl ilgili sonuçlr Çizelge 11 de sunulmuştur. Gübre kompostu uygulnn prsellerde bitki boyu rtışı diğer uygulmlrdn önemli ölçüde yüksek olmuştur. Kompost uygulmlrının ylın uygulnmsı durumund bşk uzunluğunun kısldığı nck bşkt tne ğırlığının rtmsı nedeniyle hem bşkt tne ğırlığı hem de tne veriminin ylın uygulmlrd dh yüksek olduğu görülmüştür. Konvnsiyonel gübre uygulmsının gübresiz prselle kıyslndığınd 7 kg/d verim rtışı sğldığı, bun krşın gübre kompostunun 72 kg/d, biyogz kompostunun ise 100 kg/d gibi önemli bir rtış neden olduğu dikkti çekmiştir. İsttistiki çıdn önemli bulunmyn bu Syf 20

Türk-Almn Biyogz Projesi frklr, ekonomik çıdn önemli bir getiri sğlyck düzeydedir. Bu bkımdn bitkisel gelişimin ve verim rtışı konusund ylın kompost uygulmlrının yeterli olcğı sonucun ulşılmıştır. Çizelge 11. Güvemln d Yetiştirilen Buğdydn Elde Edilen Verim ve Verim Unsurlrın it Ortlmlr UYGULAMALAR Bitki Boyu (cm) Bşk Uzunluğu (cm) Bşk Ağırlığı (gr) Bşkt Tne Ağırlığı (gr) Tne Verimi (kg/d) Biyogz Kompostu 82,00 bc 9,61 b 20,35 b 14,37 646,88 Biyogz+Konvnsiyonel 81,50 bc 10,20 20,85 13,17 592,88 84,00 b 8,88 bc 19,52 b 13,52 608,63 Gübre + Konvnsiyonel 86,50 10,00 18,15 b 12,72 551,25 Konvnsiyonel 83,00 bc 10,10 18,87 b 12,07 543,38 81,00 c 8,63 c 15,52 b 11,92 536,63 Ortlm 83,0 9,56 18,9 12,9 579,9 LSD (%) 2,83 0,94 5,26 3,54 124,8 Syf 21

Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Bşk Ağırlığı (gr) Bş. Tne Ağırlığı (gr) Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Bitki Boyu (cm) Bşk Uzunluğu (cm) Bitkisel Üretimde Çiftlik Gübresi ve Biyogz Kompostu Kullnımının Yygınlştırılmsı 87 86 85 84 83 82 81 80 79 78 bc bc b bc c 10.5 10 9.5 9 8.5 8 7.5 b bc c 25 20 15 10 5 0 b b b b b 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Şekil 8. Renn çeşidinde uygulmlr göre bitki boyu ve bşk özelliklerindeki değişimler Arştırmd kullnıln Renn çeşidine it hektolitre ğırlığı ve un klite özelliklerine ilişkin sonuçlr Çizelge 12 ve Şekil 8 ve Şekil 9 d izlenmektedir. Syf 22

Türk-Almn Biyogz Projesi Çizelge 12. Güvemln d Yetiştirilen Buğdydn Elde Edilen Klite Sonuçlrı UYGULAMALAR Hektolitre Ağırlığı (kg) Toplm Gluten (%) Gluten İndeksi (%) Norml Sedim (%) Gecikmeli Sedim (%) Biyogz Kompostu 75.00 27,6 99 37 45 Biyogz+Konvnsiyonel 73.60 29,4 98 39 48 75.40 25,5 99 36 45 Gübre+Konvnsiyonel 76,20 30,0 98 41 45 Konvnsiyonel 73.60 30,4 98 41 49 74.80 24,6 98 35 41 Ortlm 74,8 LSD (%) 2,97 Hektolitre ğırlığı bkımındn uygulmlr rsınd önemli bir frk tespit edilmemiş olmsın krşın, gübre kompostu ve konvnsiyonel uygulm ile birlikte gübre kompostu uygulmsının hektolitre ğırlığını bir miktr rtırdığı görülmüştür. Gluten içeriği kontrol ve gübre kompostunun ylın uygulndığı prseller hricinde diğer tüm uygulmlrd yüksek (%27 ve üzeri) bulunmuştur. dışınd diğer uygulmlrın ekmeklik buğdy stndrdın göre sedimentsyon içeriği de çok iyi (36 ml ve üzeri) sınıft yer lmıştır. Beklemeli sedimentsyon değeri ise bütün uygulmlrd norml sedimentsyon değerinden yüksek bulunmuştur. Bu çlışmd buğdyd verim rtışı ve bitkisel gelişim için kompost uygulmlrının ylın şekilde ypılmsının önemli fydlr sğlycğı tespit edilmiştir. Biyogz kompostunun konvnsiyonel gübre ile birlikte uygulnmsı durumund hem verim hem de klite değerlerinde ttminkr sonuçlr verdiği göze çrpmıştır. Birçok trımsl üründe olduğu gibi verim ile klite özelliklerinin birbiri ile oln negtif ilişkisi bu durumu çıklmktdır. Hem toprk verimliliğinin sürdürülebilirliğinin sğlnmsı hem de çevresel kygılr dikkte lındığınd, klite özellikleri bkımındn d ttminkâr sonuçlr veren kompost uygulmlrının buğdy trımınd önemli fydlr sğlybileceği nlşılmıştır. Syf 23

Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Norml Sedim (ml) Gecikmeli Sedim (ml) Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Toplm Gluten (%) Gluten İndeks (%) Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Biyogz Kompostu Biyogz+Konv. Konvnsiyonel Tne Verimi (kg/d) Hektolitre Ağırlığı (kg) Bitkisel Üretimde Çiftlik Gübresi ve Biyogz Kompostu Kullnımının Yygınlştırılmsı 700 600 500 400 300 200 100 0 78 76 74 72 70 68 66 64 62 60 35 30 25 20 15 10 5 0 100 99 98 97 42 41 40 39 38 37 36 35 34 33 32 50 48 46 44 42 40 38 36 Şekil 9. Renn çeşidinde uygulmlr göre verim ve klite özelliklerindeki değişimler Syf 24

Türk-Almn Biyogz Projesi 5 SONUÇ Bu rştırmlr, biyogz ve çiftlik gübresi kompostlrının kışlık thıl yetiştiriciliğinde etkinliğinin tespit edilmesi ve kullnımının yygınlştırılmsı mcıyl 2012-2013 yetiştirme sezonund yürütülmüştür. Arştırmd kompost uygulmlrı, konvnsiyonel uygulmlrl kombine edilmiştir. Arştırmlrd mteryl olrk, Gönen-Srıköy de iki sırlı rp çeşidi Sldorn, Gönen-Hsnbeyköy de ltı sırlı rp Angel, Big-Güvemln d ekmeklik buğdy Renn çeşidi kullnılmıştır. Biyogz ve gübre kompostu uygulmlrındn, kontrol uygulmlrın göre, rp ve buğdy çeşitlerinde dh yüksek verim elde edilmiştir. Yüksek verim ynınd klite değerlerinin de yükseldiği tespit edilmiştir. Kompost uygulmlrı toprğın ypısını olumlu ölçüde etkilemektedir. Özellikle küme ypı (gregt) oluşumunu desteklemektedir. Küme ypının gelişmesiyle, toprk dh iyi hvlnmkt, dh koly ısınmkt, ynı zmnd su tutm kpsitesi rtmktdır. Toprğın hvlnm kpsitesinin rtmsı köklerin dh derine inmesini, dh geniş bir toprk hcmine yyılmsını sğlmktdır. Dolyısıyl bitki kök sisteminin dh fzl su ve bitki besin elementine ulşmsı mümkün olmktdır. Bölgeyi temsil eden rştırm lnı toprklrı orgnik mdde yönünden fkirdir. Bu nedenle kompost uygulmlrının etkinliği yükselmiştir. Toprğın küme ypısının gelişmesi, bitki kök sisteminin dh geniş toprk hcmine yyılmsını temin etmiştir. Sonuçt rp ve buğdy yetiştiriciliğinde kimysl gübre uygulmlrın gerek klmksızın, bitkinin dh fzl su ve bitki besin elementi lımının mümkün olduğu ve sdece kompost uygulmlrıyl yüksek verim ve kliteli ürün elde edilebileceği sonucun vrılmıştır. Syf 25

Bitkisel Üretimde Çiftlik Gübresi ve Biyogz Kompostu Kullnımının Yygınlştırılmsı Fotoğrf 1. Srıköy deneme ekim lnındn görüntüler Fotoğrf 2. Srıköy deneme ekim lnındn görüntüler Syf 26

Türk-Almn Biyogz Projesi Fotoğrf 3. Srıköy deneme ekim lnındn görüntüler Fotoğrf 4. Srıköy deneme ekim lnındn görüntüler Syf 27

Bitkisel Üretimde Çiftlik Gübresi ve Biyogz Kompostu Kullnımının Yygınlştırılmsı Fotoğrf 5. Hsnbey Köyü deneme ekim lnındn görüntüler Fotoğrf 6. Hsnbey Köyü deneme ekim lnındn görüntüler Syf 28

Türk-Almn Biyogz Projesi Fotoğrf 7. Hsnbey Köyü deneme ekim lnındn görüntüler Syf 29

Türk-Almn Biyogz Projesi Turkish-Germn Biogs Project Türk-Almn Biyogz Projesi And Sokk No: 8/6 Cnky, Ankr, Türkiye T +90 312 466 70 56 E I giz-tuerkei@giz.de http://www.biyogz.web.tr T.C. Çevre ve Şehircilik Bknlığı Ehlibeyt Mh. Ceyhun Atıf Knsu Cd. 1271. Sk. No:13 K.1, 06520 Blgt, Ankr, Türkiye T +90 312 586 35 75 Syf 30