I SOSYAL HAKLAR (Kısa ve Eleştirel Bir Bakış) Yard. Doç. Dr. Umut Omay
II Yay n No : 2425 Sosyoloji Dizisi : 4 1. Baskı Nisan 2011 İSTANBUL ISBN 978-605 - 377-447 - 1 Cop yright Bu ki ta b n bu ba s s n n Tür ki ye de ki ya y n hak la r BE TA Ba s m Ya y m Da t m A.fi. ye ait tir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya ta ma men ya da özet ha lin de, fo to ko pi, fak si mi le ve ya bafl ka her han gi bir fle kil de ço al t la maz, da t lamaz. Nor mal öl çü yü aflan ik ti bas lar ya p la maz. Nor mal ve ka nu nî ik ti bas lar da kay nak gös te ril me si zo run lu dur. Dizgi : Beta Bas m A.fi. Baskı - Cilt : Kahraman Neşriyat Ofset San. Tic. Ltd. Şti. (Sertifika No: 12084) Yüzyıl Mah. Matbaacılar Cad. Atahan No: 34 K: 4 Bağcılar/İstanbul (0-212) 629 00 01 Kapak Tasar m : Gülgonca Çarp k Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. Narl bahçe Sokak Damga Binas No: 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
III Çok erken kaybettiğim ve yokluğuna hiç alışamadığım babama...
IV
V Önsöz Sosyal hakların ortaya çıkışında, sanayi devriminin bir sonucu olarak kabul edilebilecek işçi sınıfının kapitalist üretim süreci içinde şekillenmiş doğası etkili olmuştur. Bugün gelinen noktada ise sosyal haklar, işçi sınıfının yanı sıra toplum içindeki diğer dezavantajlı grupların korunması ve asgari bir düzeyde de olsa yaşama ve kendilerini gerçekleştirme haklarının sağlanması amacını taşımaktadır. Sosyal haklar aynı zamanda, temel hak ve özgürlüklerin pekiştiricisi olma özelliğini de bünyesinde barındırmaktadır. Dolayısıyla sosyal haklar, temel hak ve özgürlüklerin ayrılmaz bir parçası olarak görülmektedir. Sosyal haklar bu özelliği nedeniyle, sadece ulusal düzeyde değil, uluslararası düzeyde de birçok belge ile tanınmış ve güvence altına alınmıştır. Oysa, uluslararası düzeyde tanınmış ve yine uluslararası düzeyde bir çok belge ile güvence altına alınmış olması, sosyal hakların uygulamada zayıf kalmasını engellememektedir. Bu çalışmanın amacı da bu noktada ortaya çıkmaktadır. Bu çalışmanın amacı, sosyal hakların ne olduğundan hareketle yaşanan sorunların nedenleri üzerinde durmak ve sosyal haklar konusunda karşılaşılan sorunları eleştirel bir bakış açısıyla tartışmaya açmaktır. Bu kitabın hazırlanması fikri, 2009 yılında düzenlenen I. Sosyal Haklar Uluslararası Sempozyumu ve 2010 yılında düzenlenen II. Sosyal Haklar Ulusal Sempozyumu nda sunmuş olduğum tebliğler ve bu tebliğlere yapılan eleştiriler sonucunda ortaya çıkmıştır. I. Sosyal Haklar Uluslararası Sempozyumu nda sunmuş olduğum tebliğ Sosyal Haklar: Kapitalizmin Hizmetinde (mi)? başlığını taşımaktaydı. Bu tebliğde, sosyal hakların manipülasyona uğratıldığını ve bu nedenle kapitalizmin yeni pazarlanabilir nesnelerine dönüştüğünü ileri sürmüş ve sosyal haklara bu gözle de bakılmasını önermiştim. II. Sosyal Haklar Ulusal Sempozyumu nda sunduğum tebliğ ise Sosyal Haklar: Kapitalizmin Tek Taraflı Bir Anlaşması mı? başlığını taşımaktaydı. Bu tebliğde, sos
VI yal hakların dayandırıldığı uluslararası kurum ve belgelerin eleştirel bir gözle incelenmesi gerektiğini, çünkü gelinen noktanın sosyal hak talebinde bulunanların ulaşmayı arzu etmedikleri bir nokta olduğunu ileri sürmüştüm. Her iki tebliğ için, olumlu ve olumsuz yönde, bir çok eleştiri aldım. Bu kitap, bu eleştiriler çerçevesinde şekillenmiştir. Elinizde bulunan kitabın isminin ne olması gerektiği konusunda tereddüt yaşanmış olduğunu belirtmek gerekir. İlk aklıma gelen isim Sosyal Hakların Diyalektiği olmuştur. Ancak, kitabın asıl yazılma nedeni sosyal haklara eleştirel bir gözle bakmak olduğu için şimdiki başlığın daha uygun olacağını düşündüm. Yine de, kitabın sonuç bölümünde sosyal hakların diyalektiği konusuna kısa da olsa değinmeye çalıştım. Bana bu kitabı yazma cesaretini sağlayan bütün eleştiri sahiplerine ayrı ayrı teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Bir diğer teşekkürüm ise, bu kitabı yayınlamama yardımcı olan Beta Basım Yayın Dağıtım Yönetim Kurulu Başkanı Seyhan Satar ve bütün Beta Basım Yayın Dağıtım çalışanlarınadır. Son olarak, bu kitabı hazırlarken bana her türlü anlayışı ve sabrı göstermiş olan eşim Gültüvin e de teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Yard. Doç. Dr. Umut Omay İstanbul, Mart 2011
VII İçindekiler Önsöz... V Giriş... 1 I. BÖLÜM: SOSYAL HAKLAR NEDİR...3 Hak Kavramı ve Çeşitli Tartışmalar... 4 Sosyal Hak Kavramı ve Çeşitli Tartışmalar... 6 Sosyal Hak Türleri... 9 Çalışma Hakkı... 13 Adil ve Uygun İşte Çalışma Şartları... 14 Sendikal Haklar... 16 Sosyal Güvenlik Hakkı... 18 Ailenin, Anneliğin, Çocukların ve Gençlerin Korunması... 19 Yaşama Standardı Hakkı... 21 Sağlık Standardı Hakkı... 24 Eğitim Hakkı... 26 Zorunlu İlköğretimi Sağlama Yükümlülüğü... 29 Kültürel Yaşama Katılma Hakkı... 31 II. BÖLÜM: SOSYAL HAKLARA NEDEN İHTİYAÇ VARDIR?: SOSYAL HAKLARI ORTAYA ÇIKARAN NEDENLER VE SÜREÇLER...33 Kapitalizm ve Liberalizm Bağlamında Sosyal Haklar... 34 Aydınlanma Çağı... 40 Bireycilik... 43
VIII Toplum Sözleşmesi... 47 Değişen Devlet Anlayışı... 50 Sosyal Devlet Refah Devleti... 52 Sosyal Hakların Uluslararası Kaynağı Olarak Birleşmiş Milletler... 57 III. BÖLÜM: SOSYAL HAKLARA ELEŞTİREL BİR BAKIŞ...65 Çalışma Hakkı na Eleştirel Bir Bakış... 66 Adil ve Uygun İşte Çalışma Şartları na Eleştirel Bir Bakış... 73 Sendikal Haklar a Eleştirel Bir Bakış... 74 Sosyal Güvenlik Hakkı na Eleştirel Bir Bakış... 77 Ailenin, Anneliğin, Çocukların ve Gençlerin Korunması na Eleştirel Bir Bakış... 80 Yaşama Standardı Hakkı na Eleştirel Bir Bakış... 83 Sağlık Standardı Hakkı na Eleştirel Bir Bakış... 85 Eğitim Hakkı na Eleştirel Bir Bakış... 89 Zorunlu İlköğretimi Sağlama Yükümlülüğü ne Eleştirel Bir Bakış... 96 Kültürel Yaşama Katılma Hakkı na Eleştirel Bir Bakış... 99 IV. BÖLÜM: SOSYAL HAKLAR NEDEN SORGULANMALIDIR?... 105 SONUÇ... 131 KAYNAKÇA... 139