AĞAÇTA ARTIM VE BÜYÜME Ağaç ve ağaçlar topluluğu olan meşcere, canlı varlıklardır. Sürekli gelişerek, değişirler. Bu gün belirlenen meşcere hacmi, ilk vejetayon döneminde değişir. Yıllar geçtikten onra çok faklı değerlere ulaşır. Ormandaki kapitalin büyük bölümünü oluşturan hacmin bilinmeinin gerekli olmaı yanında, bunun faizi durumundaki artımın, dolayııyla, meşcerenin ileride alacağı durumun da bilinmei kaçınılmazdır. Vejetayonun başlamaı ile canlı varlık olan meşcerede büyüme faaliyetleri de başlar. Ağaçlarda her vejetayon döneminde, yapılan organik maddeler, dokularda birikir. Oluşan bu maddeler dolayııyla bir gelişme, onuçta da bir büyüme meydana gelir. Organik maddelerin birikmeiyle, başlangıçtaki durum ile belli bir zaman içeriinde ulaşılan on durum araındaki fark, artım olarak iimlendirilir. Artım, hacim elemanları olan çap, boy ve şekil kat ayıında her yıl meydana gelen değişmelerdir. Artım ile büyüme ayrı konulardır. Birbirine karıştırılmamalıdır. Artım, belli zaman içeriinde oluşan miktardır. Artımlar üt üte birikerek, büyümeyi meydana getirir. Ağacın yıldan yıla çapı kalınlaşır, boyu uzar. Her yıl meydana gelen çap gelişmei, çap artımıdır. Çapta oluşan bu artımlar, çap büyümeini, yani kalınlaşmayı; aynı şekilde boydaki artımlar da, boy büyümeini, yani boylanmayı meydana getirir. Artım-büyüme ilişkileri; artım çeşitleri, bunların aralarındaki kanuniyetler, Orman Haılat Bilgii nde incelenmektedir. Dendrometri, meydana gelen artımın miktarının ölçülmei ile ilgilenmektedir. Ancak, heaplarda gerekli olacak deyimler, burada kıaca açıklanmıştır. Cari artım ve ortalama artım olarak, iki çeşit artım vardır. Cari artım, belli bir zamanda meydana gelen artımdır. Ortalama artım; belli zaman diliminde, yani belli bir üre içeriinde meydana gelen artımın, meydana geldiği yıl ayıına bölünmeiyle bulunan miktardır. A. Cari Artım Cari artım, belli zamanda meydana gelen artım olduğundan, zaman üreine göre iim alır. Zaman ürei; bir yıl, belli bir periyot yılları ya da ağacın veya meşcerenin tüm yaşam yılları (ömür) olabilir. Buna göre, cari artım; yıllık, periyodik ve genel olarak üç çeşittir. a. Yıllık Cari Artım (Yıllık Artım) Bir vejetayon döneminde meydana gelen artımdır. Burada önemli olan, vejetayon zamanıdır. Vejetayon yılı ile takvim yılı aynı şey değildir. Vejetayon dönemi, vejetayonun başlangıç ve bitim zamanları araında geçen üredir. Aynı takvim yılı içeriinde, ilk bahardan başlar, ağaç türü ve yetişme yeri iklimine bağlı olarak, on baharda biter. Vejetayon yılı ie farklıdır. Vejetayon dönemi bir önceki yılın on baharında bittiği halde; vejetayon yılı, vejetayon döneminin başladığı, bir onraki yılın ilk baharına kadar devam eder. 2002 yılı vejetayon dönemi, 2002 yılında yer alır ve o yıl ona erer. Halbuki vejetayon yılı, 2003 yılının ocak, şubat ve mart aylarına kadar (Yetişme yerinin iklim koşullarına bağlı olarak, vejetayon döneminin başlangıç tarihine göre) devam eder. b. Periyodik Artım 1
Belli bir periyotta meydana gelen artımdır. Ormancılık çalışmalarında, periyot uzunluğu, genellikle amenajman planlarına bağlı olarak belirlenir. Ağaç ve meşcere ile ilgili periyodik artım heaplarında, genellikle 10 yıllık periyot için heaplama yapılmaktadır. c. Genel Artım Buna büyüme denir. Ağacın veya meşcerenin yaşama başladığı günden, bu ana kadar yapmış olduğu artımlar toplamıdır. Ağacın çapı yıllık artımlar yaparak, onuçta, çap büyümeini meydana getirir. Diğer deyişle, bu günkü çapını oluşturur. Aynı şekilde, yıllık boy artımları da, ağacın boy büyümeini, yani bu günkü boyunu yapar. Ağaçların yaptığı artımlar, ağaçlar topluluğu olan meşcerenin artımını oluşturur. B. Ortalama Artım Yıllık artımın meydana geldiği üre bellidir. Bir yıldır. Bunun ortalamaı öz konuu olmaz. Periyodik ve genel artımların ortalamaı vardır. Bunlar da; a. Periyodik Ortalama Artım Periyodik artımın, meydana geldiği periyot yılları ayıına bölünmeiyle bulunan artımdır. b. Genel Ortalama Artım Bu güne kadar yaptığı tüm artımın (genel artımın), yani yapmış olduğu bu günkü on büyümenin, ağacın veya meşcerenin yaşına bölünmeiyle bulunan artımdır. Burada bir önemli konuya dikkat etmek gerekmektedir. Tek ağaç için genel ortalama artımın heabı doğrudur. Bu gün için belirlenen hacmi, yaşına bölünerek genel ortalama artımı bulunur. Fakat meşcerede durum değişmektedir. Tanımda, yaptığı tüm artım ifadei vardır. Halbuki, meşcerenin on büyüme miktarı, bu gün alanda var olan değere göre belirlenmektedir. Meşcereden bu güne kadar, doğal olarak ölerek ve keilerek ayrılanların hacmi de, meşcerenin yaptığı artıma dahildir. Bu nedenle, bunların da heaba katılmaı gerekir. Meşcerenin genel ortalama artımının heabında, İşin güç olan ve kuşkuya yol açan yönü buraıdır. Kayıtlar ne denli ağlıklı tutula, keilerek ayrılan miktar biliniyor ola da, ölerek ayrılanlar tam olarak bilinemez. Kayıtlar güvenilir olmayan meşcerelerde ie, durum daha da kuşkulu hale gelir. Bu nedenle, ormancılık çalışmalarında, meşcerenin genel ortalama artımı yerine, bu gün var olan miktarın, yaşa bölünmeiyle bulunan değer kullanılmaktadır. Buna Keimlik Ortalama Artım denir. Genel ortalama artımla ilgili heap ve tablolarda, bunun yerine, keimlik ortalama artımın alınmaı yoluna gidilmekte ve kuşkular ortadan kaldırılmaya çalışılmaktadır. Ormancılıkta genel ortalama artım önemlidir. Henüz bir varlığı bulunmayan, fide ya da fidan durumunda olan gençlik, genel ortalama artım dikkate alındığında, önemli bir ekonomik değer ifade eder. Genel ortalama artım heabında yaş rol oynadığından, gençliğin getirilmeinde kazanılacak bir kaç yıl, azımanmayacak ekonomik değerdir. Ot çalı durumunda olan çok genç bireylerin, dahaı, biraz daha yaşlanmış fakat bir değer olamayacak ince ağaçların yer aldığı meşcerelere bu gözle bakmak gerekir. Daha ilk yıl, alanın genel ortalama artım kadar değeri olduğunun, bundan onraki yıllarda, ene ayıına göre alanın değer ürettiğinin bilincinde olunmalıdır. 2
Başarıız gençleştirme çalışmalarında, kayıplar heaplanırken, zamanında gençlik getirilebile maliyeti ne olurdu ve bu gün ahanın gençlikle kapatılarak kurtarılmaı neye mal olmuştur biçiminde değerlendirme yapılmakta; geçen yıllar nedeniyle, genel ortalama artımdan doğan, kayıpların aıl büyük bölümü dikkate alınmamaktadır 6.1. BİR AĞAÇTA ARTIM MİKTARININ BELİRLENMESİ Bir ağaçta meydana gelen artım; mutlak artım ve artım yüzdei olarak iki bölümde incelenir. Mutlak artım ile artım yüzdei farklı kavramlardır ve karıştırılmamalıdır. 6.1.1. Mutlak Artım Belli bir üre içinde meydana gelen artımın miktar olarak ifadeidir. Artımın birimine göre, ayıal olarak belirlenen çokluğu, mutlak artım olmaktadır. Çap ve boy için mutlak artım miktarı, cm ve m; göğü yüzeyi için m 2, hacim ve hacim artımı için de dm 3 veya m 3 cininden ifade edilir. 6.1.1.1. Boy Artımı Ağaç her yıl bir boy uzamaı meydana getirir. Yaşama başladığı günden itibaren, her hangi bir zamana kadar olan artım miktarı, o üre içinde yaptığı mutlak boy artımıdır. Ağacın, keilmiş veya dikili oluşuna göre, bu belirlenir. a. Keilmiş Ağaçta Boy Artımı Keilmiş ağacın uzunluğu, dip kütükten ayılan halka ayıına, kütük yükekliğine ulaşmaı için geçtiği tahmin edilen yıl ayıı olan fidan yaşı eklenerek bulunan yaşına bölünüre, genel ortalama boy artımı bulunur. Her hangi bir yaştaki boyu bulunmak itenire, yıllık halkalardan yararlanılarak, bu belirlenebilir. Gövde keitinde, on yıllık halkadan, öze doğru halkalar ayıldığında, yaşı belli olduğundan, yaşından, ayılan halka ayıı çıkarıldığında, aradaki fark, ağacın o yükekliğe ulaşmaı için geçen yılları göterir. Örneğin, ağaç 80 yaşında ie, her hangi bir keitte 32 yıllık artım halkaı ayılmışa, ağacın o yükekliği (o boyu) almaı için geçen yıl ayıı 80-32 = 48 dir. Bu kuraldan gidilerek, ağacın 50 yaşındaki boyu itendiğinde; 30 halka olan keiti bulmak gerekir. Tahmini bir yerden keit alınır. Halka ayıı 30 dan fazla ie, uca doğru; az bulunuyora, dibe doğru keit alınarak, 30 halka olan keit bulunur. Buradan ağaç dibine olan uzaklık, ağacın 50 yaşındaki boyudur. Burada bir noktaya dikkat edilmei gerekmektedir. Ağacın ellinci yılda yapmış olduğu ürgünün bir uzunluğu vardır. Keit ürgünün dibinden de, ucundan da alınmış ola aynı ayıda yıllık halka bulunur. Bu nedenle, o yılın ürgün boyu kadar bir hata öz konuu olur. Çok ağlıklı onuç iteniyora, keitler alınarak, 30 ve 31 halkanın ayıldığı keitlerin bulunduğu noktalar belirlenir. 30 halkanın ona erdiği, 31 halkanın başladığı nokta ağacın 50. Vejetayonu tamamladığı yerdir. Buradan 50 yaşındaki boyu doğru olarak bulunur. b. Keilmemiş Ağaçta Boy Artımı 3
Genç bireylerde bu kolay olmaktadır. Boyu, doğrudan lata ile ölçülebilir. Yaşı bulunur. Sürgünler belirgin olduğundan her hangi bir yaştaki boyu da bellidir. Ağaç yaşlandıkça, bu iş güçleşir. Ağaç belli bir boya ulaştığında ie, boyun aletle ölçülmei zorunluluğu doğar. Aletle ölçü yapıldığında, alet ve ölçüm hataı öz konuu olur. Yaşlı ağaçlarda ürgünler beliriz hale gelir. Bu durumda, ağaca tırmanılarak, artım burguu kullanılıp, hangi yükekliğe, kaç yaşında ulaştığı bulunmaya çalışılır. 6.1.1.2. Çap v e Keit Yüzeyi Artımı Ağaçlarda çap denilince, hangi çap olduğu belirtilmemişe, d 1.30 (göğü çapı) anlaşılır. Tüm heaplarımız, tablolarımız d 1.30 içindir. Bu nedenle, göğü çapının artımı incelenir. Çap artımında, gövde keitinde çap her tarafta aynı kalınlıkta olmadığından (gövde keiti daire değil, buna benzeyen bir şekildir), dört yarı çap üzerinde ölçü yapmak gerekir. Çapın birinin hakim rüzgar yönünde olmaına dikkat edilmelidir. Keilmiş ağaçta bu bilinemeyeceğinden, uzun ve kıa çaplar, amacı ağlayabilmek için yeterli görülür. Belirgin bir durum yoka, birbirine dik iki çap üzerinde ölçüler yapılmalıdır. a. keilmiş Ağaçta Çap ve Keit Yüzeyi Artımı Keilmiş gövde üzerinde, hangi noktada itenire oradan keit alınarak, çap artımı kolaylıkla bulunabilir. Kabuklu veya kabukuz olarak genel ortalama ya da periyodik çap artımları heaplanır. Keit alınmaı itenmiyora, artım burguuyla çıkarılan artım kalemi, üzerinde, hangi yıldaki çap aranıyora, bu bulunabilir. Periyodik artımlar için bulunacak çaplar, kabukuz çaplar olacağından, kabuklu çaplar, kabukuz çaplara, kabuk payı eklenerek bulunur. Artım burguu yoka, on periyotlardaki artımlar, balta ile çentik açılarak da bulunabilir. b. Keilmemiş Ağaçta Çap ve Keit Yüzeyi Artımı Bu iş için artım burguu kullanılır. Göğü yükekliğinden alınan, birbirine dik iki artım kalemi üzerinde, o noktadan keit alınmış gibi tepitler yapılabilir. Bunlardan yararlanılarak, itenilen yıl ya da periyot için göğü çapı artım miktarı bulunur. Gövde üzerindeki her hangi bir çap için artım miktarının bulunmaı gerektiğinde, itenilen noktada artım kalemi alınarak, çap artımı belirlenir. Bulunan çap artımlarından, göğü yüzeyi artımları heaplanır. 6.1.1.3. Hacim Artımı Hacmin meydana geldiği üreye göre, yıllık, periyodik ve genel hacim artımı; oluştuğu yıl ayıına bölünerek de periyodik ortalama ve genel ortalama hacim artımı bulunur. a. Keilmiş Ağaçta Hacim Artımı Keilmiş ağacın hacim artımı denilince, gövdenin hacim artımı anlaşılır. Dallar için heaplama yapılmaz. Bunlarda artım heaplanmaı güç ve zaman alıcıdır. Ayrıca, verilen emeğe de değmez. Diğer yandan, bu güne kadar düşen dallar ağlıklı olarak aptanamayacağından, bulunacak onuçlar da, tartışmaya açıktır. Dallar için, daha önce bu türde yapılmış çalışmaların onuçlarından, var olan tablolardan yararlanılmaı yoluna gidilir. 4
Gövdenin yaptığı hacim ve bunun periyotlardaki miktarları bellidir. Buna göre, itenilen artımlar bulunabilir. Bu iş için değişik yöntemler kullanılmaktadır. Bunlar aşağıda açıklanmıştır. - Orta Yüzey Formülü İle Gövde Artımının Bulunmaı İtenilen yıl için genel ortalama hacim artımı ya da periyotlarda periyodik artım, aranılan yıllar için uzunluklar ve bu uzunlukların ortaındaki çap belirlenerek, bulunabilir. Bu iş, keitler alınarak, keit alınmak itenmiyora, artım burguundan yararlanılarak yapılabilir. - Preler in Ucu Alınmış Gövde Yöntemi İle Gövde Hacim Artımının Bulunmaı Periyot başında ve onundaki boyların bulunmaında, güçlükler vardır. İtenilen yaş için, yıllık ürgünün vejetayon başındaki yerini tam olarak bulabilmek, uğraştırıcı olmaktadır. Preler, işi kolaylaştırmak amacıyla, uzunluk olarak, periyot başındaki uzunluğun alınmaını önermiştir. Yaşlı gövdelerde, boy artımı çok yavaşladığından, periyot onundaki uzunluğun alınmamaının önemli hata doğurmayacağı kabul edilmektedir. Fakat, boy artımının devam ettiği ağaçlarda, bu biçimde heaplamanın akıncalı olacağı dikkate alınmalıdır. Ancak, orta yüzey formülü ile hacim belirlenmeinde, tüm gövdeye göre, ucu alınmış gövdenin hacminin daha yükek çıkmaı durumu, bu yöntemin bir dayanağını oluşturmaktadır. Yıllık ürgün boyunun uzunluğundan doğacak hata ihmal edilmek itenmektedir. Periyot başındaki uzunluğun ortaındaki, periyot başındaki ve onundaki çaplara göre heaplanacak hacimler farkı, periyodik artım olur. - Sekiyon Yöntemi İle Hacim Artımının Bulunmaı Orta yüzey formülü, gövde uzunluğu arttıkça, hatalı onuç vermektedir. Ucu alınmış gövde yöntemi de tartışmaya açıktır. En ağlıklı gövde hacmi, ekiyon yöntemi ile bulunur. Gövdenin belli yaşlardaki hacimleri, ekiyon yöntemiyle belirlenerek, periyodik hacim artımları ağlıklı biçimde elde edilir. Gövde, belli uzunluklarda ekiyonlara ayrılıp, her ekiyon ortaından keit alınıra, gövde hacim artımının, tüm yaşamı boyunca durumunu ağlıklı biçimde belirlemek mümkün olur. Böylece, ağacın yaşamı boyunca gelişmei incelenebilir. Bu yöntemle, ağacın gelişmeinin ortaya konulmaına, Gövde Analizi denir. Araştırma çalışmalarında ya da ayrıntılı bilgi itenen işlerde gövde analizinden, çok yararlı bilgiler elde edilebilmektedir. Gövde Analizi Gövde analizi, meşcerenin başlangıçtan bu güne kadar durumunun görülmeini ağlayabilecek bir ağaçta, genel gelişimin belirlenmeidir. Bu iş için, uygun ağaç eçilerek, işlemler yapılır. Bu ağaca, Gövde Analiz Ağacı denir. Gövde analiz ağacı, meşcerenin en boylu bireylerinden, en kalınlarından eçilir. Çünkü en boylu ağaçlar tam galip durumdadırlar. Genç yaşlarda, bakıda kalmamış olmaları olaılığının yükek olduğu kabul edilir. En kalınlardan eçilmei de, meşcerenin tüm yaşamı boyunca geçirdiği gelişimi yanıtmaını ağlayabilmeye yöneliktir Gövde analiz ağacının, 5
meşcerenin yaşına ulaşmaı, alandaki en yaşlı bireylerden olmaı itenir. Daha genç fertler, ahaya onradan gelmiş, meşcerenin yaşına ulaşamayan bireyler olabilir. Bu gerekçe ile böyle ağaçlar, analiz ağacı olarak alınmak itenmez. En kalın ağaç en yaşlı ağaç olmayabilir. Fakat, en kalın ağaçlardan gövde analiz ağacı eçilerek, bunun en yaşlı ağaçlardan olabilme şanı artırılmaya çalışılmaktadır. Aki halde, alandaki tüm tam galip ağaçlardan artım kalemi alınarak, yaşlarının belirlenmei gerekir ki bu da ayrı külfet yükler. Kalın ağaçlar, var olan meşcereyi temil etmeye yeterlidir. Çok yaşlı ağaçlar, gelişmei yıllar önce durma noktaına ulaşmış, bir önceki generayondan kalma ya da ahaya önceden gelmiş bireyler olabileceğinden, gövde analiz ağacı olarak alınmazlar. Tam galip ağaçlardan en kalınlarının ahanın yaşlı ağaçları olacağı, meşcerenin başlangıcından beri yapmış olduğu gelişimi temil edebileceği kabul edilir. Gövde analizi için alınacak ağacın yaşının belirlenmei yönünden, ayrıca bir çalışma yapılmaına girilmez. Seçilen gövde analiz ağacı keilmeden önce, yapılmaı, gereken işler vardır. Tebeşirle d 1.30 çapı halka yapılarak; gövdenin kuzey yönü tarafına da, ulaşılabilen yükekliğe kadar tebeşirle çizgi çizilerek, işaret konur. Keimden önce bu işler unutulmamalı, mutlaka yapılmalıdır. Çünkü keilen ağaç bir miktar döner ve kuzey yönü gövdenin hangi yanına geldiği konuunda hata yapılır. Kuzey yönü, alınacak diklerde önem taşımaktadır. Bu konuda hataya meydan verilmemelidir. 1.30 göğü yükekliği de önemlidir. Gövde üzerindeki ölçüler, bu nokta ea alınarak yapılır. Ağaç keildiğinde, göğü yükekliğinin yerinin belirlenmei, keilmeden önce yapılacak tepite göre, hatalı olur. Ağaç keildikten onra, gövdenin üt yüzündeki dallar budanır. Kuzey çizgii işareti gövdenin altına doğru gitmiş olabilir. İşaret bulunarak, uca kadar devam ettirilir. Şerit metre çekilir. Şeridin 1.30 m yeri, keilmeden önce göğü çapının yeri olarak işaretlenmiş noktaya getirilir. Buna dikkat edilmelidir. Ağacın boyu keildiği yerden yukarıda kalan kıım değildir. Şeridin 1.30 m yeri işaretli noktaya getirildikten onra, boyu bulunmakta; keit alınacak noktalar da, buna göre işaretlenmektedir. Önemli neden yoka (bk. Bölüm 3.3.1), ekiyon uzunlukları 2 m alınır. Buna göre, şeridin 1.30 m yeri göğü çapı için işaretlenmiş noktada olduğundan, 0.30 m ilk keit, 1.30 m ikinci keit ve bundan onrakiler (3.30, 5.30, 7.30,... ) için, yerleri işaretlenerek, keitler alınır. Keitler alınırken, diklerin yokuştan aşağı yuvarlanıp gitmemeine dikkat edilmelidir. Alınan keit, tekerlek biçiminde olduğundan, kolayca yuvarlanıp gider. Ya bunu arayıp bulmak ya da yeniden keit almak gerekir. Bu da önemli akıncalar yaratır. Ayrıca, yuvarlanan dik, çatlayıp kırılabilir. Kabuğu oyulur ya da zedelenme onucu kalınlığı azalır.. Yeni keit alınmaı ek iş olur. Daha önemlii de, ekiyonlar olarak ayrılan tomrukların değerlendirilebilmei amacıyla, boyların 2 metrenin altına düşmemei yönünden, keit alınmaı gereken yerlerin kaydırılmaı orunu ortaya çıkar. Keilen tekerlerin (Dik) ağacın dibine doğru olan tarafına, ağacın numaraı, Romen rakamıyla da keit numaraı yazılır. Kuzey yönü ok işareti ile göterilir (Şekil 41). Bu konu çok önemlidir. Dikler üt üte değerlendirileceğinden, gövde ekenine göre bunların ıralanabilmei yönünden, dikin ayım ve ölçüm yapılan diğer yüzünde, kuzey yönünü göteren ok işareti ile aynı doğrultuda ve bir de buna dik olarak çizilen çizgilerde, çaplar belirlenmektedir. 6
Kuzey yönü çizgii, ağaç ve dik numaraları, dikin ağacın dibine doğru olan yüzeyine yazılır. Dikin diğer yüzü, yıllık halkaların kolay ayılabilmei, işaretlerin konulmaı, görülebilmei ve ölçülebilmei yönünden, yüzeyin temiz kalmaı bakımından avantaj ağlar. İğne yapraklı türler hemen reçine algılayarak yüzeyin kirlenmeine neden olurlar. Reçine algıı ağacın dibine doğru olduğundan, üt yüzü temiz kalır. Alt yüz kirlene de, kuzey yönü çizgii, ağaç ve dik numaraları okunabilir. Bu yüzle ilgili her hangi bir işlem yapılmayacaktır. Önemli olan, işaretlerin konulacağı, ayım ve ölçümlerin yapılacağı yüzün daha temiz olmaıdır. Diklere kuzey işareti çizgii ve numaralar yazılırken, dikin alt ve üt yüzüne dikkat edilmeli, üt yüze bir şey yazılmamalıdır. Ağaç numaraı yazılmaı önemlidir. Birden fazla analiz ağacı keildiğinde, gerek ahada yapılan çalışmada ve gereke ki genelde böyle olur, zaman yeterizliği nedeniyle, daha geniş zamanda ve uygun koşullarda, ayım ve ölçümlerin büroda yapılmaı amacıyla, diklerin büroya taşınmaı yoluna gidilir. Aynı numarayı taşıyan diklerin hangi ağaca ait olduğu anlaşılamaz, karışıklıklar meydana gelir. Diklerin karışmaını önlemek için, ağaç numaraına göre bunlar ayrılır. Kuzey yönünün işaretlenmei de, yukarıda belirtildiği gibi, çapların aynı doğrultuda ölçülmeini ağlamak amacıyla yapılmaktadır. Aki taktirde, çap ölçülerinde, olmamaı gereken değerler elde edilir. Artım heapları hatalı olur. Gövde analiz ağacının grafiği de anormal şekilde çıkar Diklerin kalınlığının 5 cm dolayında olmaı yeterlidir. Dik kalınlaştıkça, ekiyon boylarının 2 metreden o ölçüde kıa keilmeine ya da 2 m ekiyon boyu bozulmak itenmeze, keitlerin yerinin değişmeine neden olunur. Ayrıca, taşıma ve çalışma kolaylığı yönünden de, ince dik avantajlıdır. Kırılma akıncaı bakımından, dikler çok da ince olmamalıdır. Dik alınacak yer, gövde kuuruna ratlara, bunun biraz yukarıından keilmelidir (tomruğun değerlendirilebilmei için, boyunun kıaltılmamaına dikkat edilir). Özellikle, odunu kıymetli ağaçlarda bu konuya çok dikkat edilmelidir. Gövde analizinin olabildiğince ağlıklı olmaına çaba harcanırken, ekonomik kayıplara meydan vermemeye de özen göterilmelidir. 7
Şekil 41. Gövde Analizi Ağacından Keilen Dik 0.30, 1.30, 3.30, 5.30,..., metrelerde dikler alınır. İlk ekiyon 0.30-2.30m araındaki 2 metrelik parçadır. Dikler ekiyonun ortaından keilmektedir. Son alınan dikten 1 m onra ekiyon bitmektedir. Bu konuya çok dikkat edilmelidir. Kalan parçanın uzunluğu ve buna göre, on keitin alınacağı yerin heabında, hata genellikle bu nedenle yapılmaktadır. Kalan parça 1 metre ve daha fazla ie, bu parça da bir ekiyon olur ve ortaından on dik olarak bir keit daha alınır. Kalan parça 1 metreden kıa ie, bu parça, bir önceki ekiyona katılır ve ortaından on keit alınır (Şekil 42). Gövde analizinde, diklerin alınacağı noktalara dikkat edilirken, on keitin alınacağı yerin belirlenmeinde, hata yapılmaktadır. Diklerin alındığı noktalar, ekiyonların ortaıdır. 1 m onra ekiyon biter. Buna dikkat edilire, on keit alınacak yerin bulunmaı kolaylaşır ve hata yapılmaz. Şekil 42. Gövde Analiz Ağacından Alınan Diklerin Yerleri Şekil 40 daki örnekte, gövde uzunluğu 21.20 metredir. 17.30 dan onra 19.30 dan keit alınıra, ekiyon 20.30 da bitecektir. Kalan parça 90 antimetredir. 1 metreden kıadır. Ayrı ekiyon olarak alınamaz. 19.30 dan dik alınmayacaktır. Bir evvelki ekiyona gidilir. 18.30 da biten on ekiyondan onra kalan 2.90 m parçanın ortaından on keit alınır. Son keitin yeri; 2. 90 18.30+ = 18.30 + 1.45 = 19.75 m olur. 2 Alında kolay olan bu heaplamada, dikkatizlik onucu genellikle hata yapılır ve on keit yanlış yerden alınır. Buna dikkat edilmelidir. Hata on dik alınan yerden onra kalan 8
parça için heap yapılmaından kaynaklanır. Sekiyon on dik alınan yerde değil, 1 m onra bitmektedir. Heabın buna göre olmaı gerekir. Dip kütükte ayılan yıllık halkalara, duruma göre, genç fidenin bu yükekliği alacağı yıl ayıı tahmin edilerek eklenip, ağacın yaşı bulunur. Ağacın yaşı önemlidir. Sayımlar, buna bağlı olarak yapılan ölçümlerin doğru yapılabilmei için, ağacın yaşı gerçeğe yakın biçimde bulunmalıdır. Dip kütükte halkalar dikkatli ayılmalıdır. Halkaların görülmeinde güçlük çekiliyora, motorlu bıçkı ile yüzey temizletilir. yaş emin olunacak biçimde ayılır. Gerekire, ayım yeniden yapılmalıdır. Dikler Üzerinde Yıllık Halka Sayımı ve Ölçüler: Kuzey işareti yönünde ve bir de buna dik iki çap çizilir. Dört yarıçap üzerinde ağacın yaşına göre, 10 un katları olan ayıdan artan yıl kadar, kambiyumdan öze doğru ayılıp, işaretlenir. Bundan onra 10 ar halka ayılıp, işaretlenir. Çizilmiş olan iki eken üzerinde; en dışta kabuklu çaplar; bundan onra, kambiyum tabakaında ağacın yaşı olan halka için çaplar; ağacın yaşının, 10'un katları alındığında, artan yıl ayıı kadar olan halka ayıldığında (örneğin: ağaç 96 yaşında ie, 96-90 = 6 halka) gelinen nokta (90'nıncı yaş) için çaplar ve öze doğru ayıma devam edilerek, 10 ar yıllık periyotlardaki (80, 70, 60,...,) çaplar ölçülür. En dışta ölçülen çaplar kabuklu, diğerleri kabukuz çaplar olmaktadır. En içte kalan 10'dan az halka da ayılır ve ağacın en on çap ölçümü yapılmış olduğu keit yükekliğini bulmakta bundan yararlanılır. Tablo doldurulduktan onra, ağacın boylanma eğrii çıkarılır. yaşlardaki (ağacın keit yükekliğini aldığı yıl) boylar (keit yükeklikleri) belli olduğundan, bunlar koordinat ekenlerine taşınarak, yaş - boy eğrii çizilir. Şekil. Yaş - Boy Eğrii Artım Heapları 9
Periyotlardaki çap, göğü yüzeyi, ve hacimler belli olur. Boylar, yaş boy eğriinden alınır. Buna göre, tablo düzenlenerek, periyodik ortalama artımlar heaplanabilir. Artım yüzdei, hacim artım yüzdei formülünde, periyot başı ve periyot onu hacim değerleri yerlerine konularak bulunur. 200 ( V Vb) Hacim Artım Yüzdei; Preler formülünden, Pv = n ( V+ Vb) dir. 10, 20,30,..., yaşlar için, hacim artım yüzdeleri heaplanarak, tablo 7 de on ütuna, hacim artım yüzdei olarak yazılır. Hacim artım yüzdeinin heabı; Tablo 7 değerleri yukarıda verilen formülde yerlerine konularak; örneğin, 10 yaşındaki artım yüzdei; periyot başında hacim, 0.0002, periyot onundaki hacim, 0.0078 ve periyot uzunluğu 10 yıl olduğundan; P 200 0.0078 0.0002 = 19 v 10 0.0078 + 0.0002 = için hacim artım yüzdeleri heaplanır. bulunur. Bu biçimde devam edilerek, 20, 30,...yaşlar b. Keilmemiş Ağaçta Hacim Artımı Periyodik boy artımı bilinire, boylardaki çaplar artım burguu ile bulunarak, hacim artımları belirlenir. Keilmemiş ağaçta periyotlar için göğü çapı, artım burguu ile bulunabilir. Fakat boy artımını bulabilmek, özellikle, yaşlı yapraklı tür ağaçlarda güçtür ve hatalara yol açar. Boy için, yaşlı ağaçlarda tahmin de yapılabilir. İğne yapraklı türlerde, bir yılda birden fazla ürgün veren türlerde, yıllık ürgünlere dikkat edilerek, ürgünler ayılıp, periyodik boy artımı bulunabilmektedir. Boyölçer kullanılarak ya da ağaca tırmanılıp, periyodik boy artımı ölçülebilir. Artım Yüzdei Artım yüzdei, belli ürede meydana gelen artımın, bunu oluşturan değerin periyot başındaki miktarına oranıdır. İk Pk = K 100 P k = 100. İ k K dır P k : Artım yüzdei, İ k : k yıllık ürede Meydana gelen artım, K : Artımı meydana getiren değerin, periyot başındaki miktarı. K miktarı bir yıl onunda, K 1 = K + K x 0.0p olur. Yıllar boyunca bu K 1, K 2,..., K n biçiminde çoğalan değerlere ulaşır. K n = K x 1.0p n olur. Yani birleşik faiz formülüne göre faizlenir. Bu formülden 1.0p n çekilire ; 1.0p n Kn = K 10
1.0p = K n n olur. Her iki taraftan 1 cıkarılıra ; K 0.0p = Kn n 1 ; iki taraf 100 ile çarpıldığında ; K Kn p = 100 ( n 1 ) bulunur (Leibnitz Formülü). K Bu formülün kullanışı biraz güç olmaktadır. Daha kolay formüller önerilmiştir. Her yıl eşit artım meydana gelmez. Yıllık artım miktarları farklılık göterdiğinden, uygulamada güvenilir bulunmamaktadır. Periyodik ortalama artım daha doğru görülür. Buna göre artım yüzdei, periyodik artımın, periyot başındaki veya onundaki miktara oranı olarak heaplanabili: K Kb 100 İk P k = 100 = (Breymann I Formülü) veya ; n.kb n.kb K Kb 100 İk P k = 100 = (Breymann II Formülü) n.k n.k Preler, periyodik artımı meydana getiren miktar için, periyot başı ve onundaki değerlerin ortalamaının alınmaını önermiştir. K Kb K+ Kb : = P k : 100 olur. Buradan ; n 2 P k = 200 K Kb ( ) olmaktadır. n K+ Kb Preler formülü geliştirerek, artım yüzdeinin heabını daha kolay hale getirmiştir. a. Boy Artım Yüzdei : Boy artım yüzdei bu formülden bulunur. Keilmiş gövdede veya dikili ağaçta, mutlak boy artımının belirlenmei için yapılan işlemde olduğu üzere; periyot başındaki ve periyot onundaki boylar bulunur, formülde yerlerine konularak, boy artım yüzdei belirlenir. 200 h h b p h = dir. n h + h b b. Çap Artım Yüzdei : Çap artım yüzdei formülü, Breyman tarafından, periyot üreince meydana gelen artımın, periyot yılları ve on çapa göre yüzdei olarak verilmiştir ( Fırat, 1973,. 311). Buna göre; i d p d = 100 dir. nd Çap artımı, gövde üzerinde her noktada aynı biçimde oluşmaz. Çap artım yüzdei heaplanırken, hacim bulunmaında hangi çap kullanılıyora, o çapa ait çap artım yüzdei heaplanır. 11
Artım burguu ile periyot yılları ayıı kadar kıım ölçülerek, kabukuz çaptan çıkarılıp, periyot başındaki kabukuz çap bulunmaktadır. Çap artım yüzdei, kabukuz çap olarak belirlenmektedir. Kabuklu çap artımı yüzdei iteniyora, kabuk faktörü bulunup, kabukuz çaplar bu değerle çarpılarak, kabuklu çaplar heaplanıp, kabuklu çap artım yüzdei de bulunabilir. Periyot için, ayılan halkaların kalınlığı b ie, çap artımı çapın iki yanı için oluştuğundan, çaptan 2b düşülür. Buna göre ; d b = d - 2b olur. Preler formülünde d b yerine eşiti olan d - 2b konulura; 200 d ( d 2b) 200 b P d = ( =. olur. n d+ ( d 2b) n d b b küçük bir ayı olduğundan, paydadaki b ihmal edilerek, formülün daha bait hale getirilebileceği önerilmiştir. Doğrudan, periyot onundaki çapa göre, çap artımı yüzdei heaplanabilmektedir. Buna göre, çap artımı yüzdeini veren formül; b b P d = 200. = 200 olur. n d nd Bu formülde P d, ihmal edilen paydadaki b nedeniyle, Preler formülüne göre heaplanacak değere oranla biraz daha küçük çıkar. b miktar çap, n yılda oluşmaktadır. n b yıllık halkaların ortalama genişliğini verir. Schneider ortalama halka genişliği yerine, b'nin 1 cm ve n'in de on 1 antimetredeki halka ayıı olarak alınmaını önermiştir. Buradaki n periyodik halka ayıı değil, 1 antimetredeki yıllık halka adedini götermektedir. Karışmamaı için formülde n 1 olarak göterilir. P d = 200 nd ı dir. c. Göğü Yüzeyi Artım Yüzdei Keit yüzeyi artım yüzdeini, çap artım yüzdeinden doğrudan heaplamak mümkündür. Çap artım yüzdei ile keit yüzeyi artım yüzdei araında bir bağıntı vardır. Keit yüzeyi artım yüzdeinin, çap artım yüzdeinin iki katı olduğu bulunmuştur. Durum aşağıda açıklanmıştır. d b = d - i d dir. Periyodik göğü yüzeyi artımı: π π Σ i g = d 2 - ( d - Σ i d ) 2 olur. 4 4 π Σ i g = [ d 2 - d 2 + 2 d Σ i d - (Σ i d ) 2 ] dir. 4 (Σ i d ) 2 küçük olup, ihmal edilire ; ' ler gider. 2 d Σ i g = π (2d Σ i d ) olur. Buna göre, keit yüzeyi artım yüzdei; 4 12
i g P g = 100 dir. i g yerine, eşiti olan yukarıdaki değer yazılıra; n. g π 2d i d P 4 g = 100 olur. Sadeleştirilerek; π 2 n. d 4 P g 200 i d = bulunur. n.d i d Breyman II formülüne göre ( p d = 100 ), göğü yüzeyi artım yüzdei, çap artım n.d yüzdeinin iki katı olmaktadır. p g = 2 p d dir. Preler in çap artım yüzdei formülüne uygulanmaı durumunda, çap artım yüzdei için verilen değerler iki ile çarpılarak; 400 b p g = olur. n d Schneider formülüne göre de; 400 p g = dir. n.d 1 d. Hacim Artım Yüzdei : Hacim artım yüzdeinin ağlıklı olarak belirlenebilmei için, periyot başı ve onu olarak, hacim miktarlarının belirlenip, mutlak artımın bulunmaı gerekir. - Keilmiş ağaçta: Gövde analizi bahinde açıklandığı üzere, hacim artım yüzdei, gerçeğe olabildiğince yakın biçimde, belirlenebilmektedir. Gövde analizi, her zaman kolaylıkla yapılabilecek bir iş değildir. Uygulamada, daha pratik olarak, Prelerin ucu alınmış gövde formülünden yararlanılmaktadır. Keilmiş ağacın, periyot başındaki uzunluğu bulunur. Bu uzunluğun ortaından keit alınarak ya da gövdenin bu noktada keilmei itenmiyora, artım kalemi ile, periyot başında ve onundaki kabukuz çapları belirlenir. Hacim heabına gerek kalmadan, çap değerleri orta yüzey formülünde yerine konularak, hacim artım yüzdei bulunur. Kabuklu hacim artım yüzdei iteniyora; periyot onundaki kabuklu çapı bu günkü çaptır. Periyot başındaki kabuklu çapı da, kabuk faktöründen yararlanılarak bulunup, kabuklu olarak da hacim artım yüzdei belirlenir. 13
Geçmiş yıllara ait her hangi bir periyot için de aynı şekilde, periyot başındaki gövde uzunluğu ve bu uzunluğun ortaındaki periyot başı ve onu kabukuz çaplar bulunarak, kabukuz veya kabuk faktöründen yararlanılarak, kabuklu çaplar heaplanıp, kabuklu hacim artım yüzdei belirlenir. - Keilmemiş Ağaçta: Ağacı kemeden gövde hacim artım yüzdeini gerçeğe yakın biçimde bulabilmek çok güç, bir bakıma da olanakızdır. Hacim elemanları olan göğü yüzeyi, boy ve şekil kat ayıı değişim yüzdeleri ile hacim artım yüzdei araında ilişki bulunduğu; belirtilen hacim elemanlarının artım yüzdeleri toplamının, hacim artım yüzdeine eşit olacağı kabul edilmektedir. Buna göre; p v = p g + p h +p f olur. p v : Hacim artım yüzdei, p g : Göğü yüzeyi artım yüzdei, p h : Boy artım yüzdei p f : Şekil (Form) kat ayıı değişim yüzdeidir. Şekil kat ayıı değişim yüzdeinin bulunmaı çok güçtür. Yetişme yeri özellikleri, uygulanan ilvikültürel işlem ve ağacın yaşına bağlı olarak, çok değişkenlik göterir. Ancak, ağacın ömrü yanında, kıa denilebilecek üreler olan periyotlarda, şekil kat ayıı değişim yüzdeinin önemli ölçüde fark götermeyeceği düşünülerek, şekil kat ayıı değişim yüzdei ıfır alınıra; çap ve boy artım yüzdelerinin de eşit olabileceği kabul edilire; p v = p g + p h = p g + p d şekline dönüşür. p g = 2 p d olduğundan; p v = 2 p d + p d = 3 p d olarak alınabilir. Çap artım yüzdei ile hacim artım yüzdei araındaki bağıntı çok karmaşık olduğundan, durumun bu biçimde açıklanamayacağı bir gerçektir. Bu nedenle, yukarıda değinildiği üzere, keilmemiş ağaçta, hacim artımı yüzdeinin, gerçeğe olabildiğince yakın biçimde belirlenebilmei mümkün olamamaktadır. Keilmemiş ağaçta hacim artımı yüzdeinin belirlenebilmei konuunda çalışmalar yapılmış, ormancılık tekniğinin gelişim ürecinde, değişik kişiler tarafından, bir çok formüller önerilmiştir. Ancak, bunların her biri belli koşullar ve durumlar için geçerli olmaktadır. Heabı güç ve zaman alıcı olduğundan, uygulamada kullanılmak itenmemiş, dolayııyla da tutulmamıştır. 14