Doç. Dr. G. Mine GERNİ İlişkilerin Maddi Yönü SOSYAL SERMAYE ve ÖRGÜTSEL BOYUTU İstanbul - 2013 Beta
Yayın No : 2914 İşletme-Ekonomi Dizisi : 588 1. Baskı - Mayıs 2013 - İSTANBUL ISBN 978-605 - 377-938 - 4 Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye ait tir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya ta ma men ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Bas m A.fi. Bask -Cilt : Net K rtasiye Tan. ve Matbaa San. Tic. Ltd. fiti. Taksim Cad. Yo urtçu Faik Sok. No: 3 Taksim Beyo lu/ ST. Tel: (0-212) 249 40 60 (Sertifika No. 13723) Kapak Tasar m : Müge Günbaş Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.Ş. Narl bahçe Sokak No. 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 513 87 05-511 36 50 www.betayayincilik.com
Sevgili Ailem; Cevat, Murat ve Parla için
SUNUŞ Sosyal sermaye kavramı, fikir olarak eski olmasına rağmen, bugün tartışıldığı şekliyle ve farklı bilim alanlarının ilgilendiği bir konu olarak gündemi oluşturması 1990 lardan sonraya rastlar. Ekonomi ve sosyoloji bilimlerini birleştirmesi, bireyden gruplara, örgütlere ve toplumun tamamına sağladığı yararlar nedeniyle kısa sürede geniş bir literatüre sahip olmuş, sadece araştırmacıların değil politika yapıcılarının ve piyasa aktörlerinin de ilgi odağı haline gelmiştir. Sosyal sermaye doğal bir biçimde kendimizi içinde bulduğumuz sosyal ilişkilere yeni bir bakış açısı sunmakta, ilişkiler i bir bakıma maddi boyutu ile yeniden ele almamızı sağlamaktadır. En kısa tanımıyla sosyal sermaye, ilişki ve ağların kaynak yaratan bir değer olduğunu ifade eder. Veya sosyal sermaye, güven, normlar ve sosyal ağlar aracılığı ile toplumun kendini etkin bir şekilde organize ederek ortak değerler üretebilme kapasitesi dir. Sosyal sermaye, sosyallik ve sermaye gibi iki uç kavramı bir araya getirmesi ile başlayan karmaşık doğası itibariyle, oldukça soyut ve çeşitli yönleriyle tartışmalı bir kavramdır. Tartışmaların önemli bir bölümü, tanımın ortaya konmasında, kavramsallaştırma ve ölçüm konularında yaşanmaktadır. Sosyal sermaye terimiyle ilgili tanımsal ve ideolojik sorunlar; sosyal sermayenin boyutu, seviyesi, biçimi, belirleyicileri, olumlu ve olumsuz etkileri tartışmalarında fazlaca çeşitliliğe sebep olmuştur. Bu tartışmalar, kavramlaştırma çalışmalarının güç kaybetmesine ve ortak ölçüm göstergeleri konusunda belirsizlik yaşanmasına sebep olmaktadır. Karmaşık ve tartışmalı yapısı gereği, sosyal sermaye ile ilgili yapılan çalışmalarda genel eğilim konuyu bütüncül bir bakış açısı ve çeşitli yönleri ile ele almak olmuştur. Aynı nedenlerle; iki ana kısım ve on bölümden oluşan kitabımızın birinci kısmında sosyal sermaye geniş bir literatüre (doğrudan ve dolaylı) dayanarak genel çerçevesi ile ele alınmış, bütün boyutları ve tartışılan yönleriyle verilmeye çalışılmıştır. Bu kapsamda; kavramın tarihsel
VI geçmişi, tanımı, belirleyicileri, türleri, sermaye olup olmadığı ile ilgili tartışmalar, bulunduğu düzeyler, boyutları, ölçülmesi, diğer sermaye türleri ile ilişkisi, pozitif ve negatif dışsallıkları incelenmiştir. Sosyal sermaye konusuyla ilgili ortaya konulan her aşama, terimin tam olarak anlaşılabilmesi, doğru bir şekilde kavramlaştırılması ve geçerli ölçüm yöntemlerinin geliştirilmesi için verilen çabalardır. Sosyal sermaye; mikro (birey), mezo (grup-örgüt), makro (toplum) gibi çeşitli düzeylerde kendini göstermektedir. Esasında, bu düzeyler birbirinin içine geçmiş ve birbirleriyle etkileşim içindedirler. Örneğin; bir birey eş zamanlı olarak bir topluluk, bir örgüt ve bir toplum içinde bulunur. Ayrıca, bireyin sosyal ilişkileri içinde bulunduğu her seviyeyi (grup-toplum) etkilerken, toplumun sosyal sermayesi de bireyin sosyal sermayesini etkiler. Dolayısıyla, her bir seviyenin etki ve sonuçları farklı olmakla birlikte, konunun ortaya konması açısından çıkış noktaları ve genel çerçeve aynıdır. Sosyal sermayeyi genel boyutları ile ele almamızın diğer bir nedeni de, bu çalışmada ikinci kısmın konusu olan örgütsel sosyal sermaye için zemin oluşturma gayretidir. Sosyal sermaye kuramının Pierre Bourdieu, James S. Coleman ve Robert Putnam ın çalışmalarına dayanan hâkim yaklaşımları vardır. Sosyal sermaye ile ilgili çalışmalar genellikle bu görüşler üzerinden şekillenmektedir. Çalışmamızda, sosyal sermayenin üç klasik yazarının görüşlerine yer verilmekle beraber, giderek isimleri klasikleşme yolunda olan Francis Fukuyama, Nan Lin, Don Cohen, Laurence Prusak, John Field, Janine Nahapiet, Sumantra Ghoshal, Deepa Narayan, Michael F. Cassidy, Michael Woolcock gibi birçok yazarın görüşleri de geniş ölçüde yer almaktadır. Çalışmamızın ikinci kısmı, yakın zamanda oluşmuş geniş bir sosyal sermaye literatürüne kıyasla daha az çalışılmış olan örgütsel sosyal sermaye üzerinedir. Toplumda önemli yerleri ve fonksiyonları olan örgütlerin sosyal sermayeleri aynı zamanda bulundukları toplumun da sosyal sermayesini oluşturmaktadır. Sosyal sermayenin her düzeyi birbirini besleyerek ilerlediği için, örgütlerin sosyal sermayesi çalışanların sosyal sermayesinden, çalışanların sosyal sermayesi ise örgütteki ilişkilerin niteliğinden etkilenir. Sosyal sermayenin örgütsel boyutu, esasında çok seviyeli bakış açısı gerektirir. Çok seviyeli bakış açısı, bireysel ve topluluk davranışlarının ortaya
VII çıktığı çeşitli bağlamları ve bu davranışlarla iç içe geçmiş sosyal örgütlenme düzeylerini (örneğin; endüstriler içindeki örgütleri, örgütler içindeki ekipleri, ekiplere mensup bireyleri) nasıl etkilediğini daha açık bir biçimde ortaya koymaktadır. Örgütsel birimlerin iç içe geçmişliği ile ayrıntılı biçimde ilgilendiği için, sosyal sermaye temel olarak çok düzeyli bir kuramsal bakış açısı gerektirir. Bireysel ve topluluk çıktılarını etkilediğinden, araştırmacıların örgütsel sosyal sermayeyi çoklu tahlil düzeylerinde incelemeleri doğru yol olarak gözükmektedir. Örgütsel sosyal sermayenin teorik çalışmalarda ele alınan iki yönü vardır. Bunlardan biri örgüt içinde çalışanların birbiriyle ilişkisini ifade eden içsel sosyal sermaye, diğeri ise örgütün (üyelerinin) dışsal aktörlerle (paydaşlarla) ilişkisini ortaya koyan dışsal sosyal sermayedir. Bu çalışmamızda, sosyal sermayenin örgütsel boyutu içsel örgütsel sosyal sermaye bakış açısıyla ele alınmaktadır. Literatürde, genellikle, sosyal sermayenin ilişkiler yolu ile toplumların değer yaratma kapasitesini artırarak daha eğitimli, daha sağlıklı, refah düzeyi daha yüksek, daha fazla demokratikleşmiş toplumlar yaratma gibi birçok yararları ortaya konulmuştur. Ancak giderek artan bir şekilde, sosyal sermayenin aşırı sıkı bağlardan ve bağlarda gömülü güç ilişkilerinin yarattığı negatif dışsallıklarından da bahsedilmektedir. Bu negatif etkiler örgütler için de söz konusu olmakla beraber, kanımızca, örgütsel açıdan sosyal sermayenin doğuracağı yararlar daha net ve belirgindir. Sosyal etkileşimlerin değere dönüşmesi üzerinden şekillenen sosyal sermayenin örgütler üzerinde en önemli yararı, bilgiyi yaratma, üretme ve yeniliklere dönüştürebilme kapasitesini ortaya çıkarmasıdır. Küresel rekabet ortamında bilgi teknolojilerinin yaygınlaşması, süreçlerin bilgiye dayalı olması ve hızlı değişim gibi etkenler, işletmelerde bilgi yönetimini ön plana çıkarmıştır. Bilgi yönetiminde bilginin, özellikle örtülü bilginin, sosyal ilişkilerin niceliğine ve niteliğine bağlı olarak yaratılması dikkatleri sosyal sermayeye yöneltmektedir. Bu kısımda sosyal sermaye ve bilgi yaratma ilişkisi yapısal, ilişkisel ve bilişsel sosyal sermaye boyutlarıyla detaylı bir şekilde verilmeye çalışılmıştır. Çalışmamızda, örgütsel sermayeyi artırma kapsamında örgütsel vatandaşlık davranışı ve örgütsel sosyal sermaye ilişkisi irdelenerek, örgütsel va-
VIII tandaşlık davranışlarının oluşturulmasının örgütsel sosyal sermayeyi nasıl geliştirebileceği konusu işlenmiştir. Örgütsel vatandaşlık davranışları ile örgütsel sosyal sermayenin örtüşen özellikleri vardır. Zira Putnam ın ifade ettiği gibi, bir topluluktaki iyi vatandaşlar o toplulukta sosyal sermaye gelişimine katkı sağlıyorlarsa, o halde, iyi örgütsel üyeler de (vatandaşlar) örgütün sosyal sermaye gelişimi için önemli olabilirler. Örneğin; itaat, sadakat ve katılım gibi örgütsel vatandaşlık özellikleri kabul edilen davranışlar örgütsel işleyişi etkinleştirerek performansı yükseltirken, aynı zamanda çalışanlar arasında sevgi, güven ve özdeşleşmeyi artırarak sosyal sermayeyi geliştirmektedirler. Ancak örgütsel vatandaşlık davranışlarının örgütsel etkililik için yararları bilinmesine rağmen, örgütsel performans ile nasıl bir ilişkisi olduğu çok fazla incelenmemiştir. Keza örgütsel sosyal sermayenin örgütlerin etkin işlemesinde önemli rol oynadığı kabul edilse de, örgütlerin nasıl sosyal sermaye oluşturabildikleri yeterince araştırılmamıştır. Örgütsel vatandaşlık davranışlarının sosyal sermaye ile bağlantısı ve örgütsel sosyal sermayeyi artırmaya katkısı, örgütsel vatandaşlık davranışlarının örgütsel performans ile ilişkisi ve örgütsel vatandaşlık davranışlarının nasıl artırılabileceği ile ilgili araştırmalar örgütsel sosyal sermaye seviyesinin yükseltilmesinde işletmelere yol gösterici olacaktır. Sosyal sermayenin oluşturulması kapsamında, örgütsel yapıların ve çeşitli yönetsel uygulamaların etkileri, çalışmamızda yer alan diğer bir konudur. Yönetimsel kontrole açık üç temel yapılanma boyutu olan merkezileşme, resmileşme ve uzmanlaşma ile sosyal sermaye arasındaki etkileşim örgütsel performans için oldukça önemli sonuçlar doğurabilmektedir. Ancak sosyal sermayeyi artırmak adına yapılacak uygulamalar bazı olumsuz sonuçlar da yaratabileceklerinden, yöneticileri çeşitli tercihler yapmak zorunda bırakabilir. Örneğin; merkezîleşmemiş karar alma, ancak astlarda güçlü bir görev bilinci varsa işbirliği normlarını artırabilir. Yüksek resmileşme düzeyi faaliyetlere bir amaç netliği getirirken, diğer yanda düşük resmileşme, örgütsel sosyal sermayenin önüne daha az engel koyarak olumlu etkilerini arttırmaktadır. Yine yüksek uzmanlık düzeyinin getirdiği mesleki bağımsızlık, çok büyük ve çok amaçlı örgütlerde aktörler ve departmanlar arasında kopukluk yaratabilir. Ancak örgüt yüksek düzeyde ilişkisel ve bilişsel sosyal sermayeye sahipse, ileri derecede mesleki uzmanlığın performansı yükseltmesinden
IX yararlanabilmektedir. Farklı örgütsel yapılanmalar ve yönetsel uygulamaların sosyal sermaye üzerindeki etkileriyle ilgili yapılacak daha ayrıntılı çalışmalar, sosyal sermayenin oluşturulması ve artırılması konusunda işletmelere yol gösterici olabilecektir. Yine çalışmamızın bu bölümünde, sosyal sermayenin oluşturulması ile ilgili fikir oluşturması bakımından, yüksek sosyal sermayeye sahip ve bu alana büyük ölçüde yatırım yapan United Parcel Service isimli şirketin uygulamaları aktarılmıştır. Son olarak; toplam kalite yönetimi, takım organizasyonu, öğrenen organizasyonlar, personeli güçlendirme, yeni ekonomi işletmeleri gibi günümüzde popüler olan yönetim kavram ve teknikleriyle öne çıkan uygulamaların sosyal sermaye ile amaçlanan sonuçları çağrıştırdığı düşüncesindeyiz. Aynı zamanda bilgi çağı işletmelerinin özellikleri olan bilgiyi paylaşma, üretme, yeniliklere dönüştürme, çalışanlar arasında yüksek dayanışma ve takım ruhu (yani yoğun etkileşim), sosyal sermayenin sonuçlarıyla da örtüşen özelliklerdir. Örneğin; toplam kalite yönetimi unsurlarından olan çalışanların katılımı ve grup çalışması, paylaşma, dayanışma ve yetiştirmeye vurgu yapan güçlendirme uygulamaları, kademe azaltma, yalın organizasyon gibi yönetim anlayışları örgütlerin içsel sosyal sermayesi ile ilişkilendirilebilecek özelliklerdir. Yine, dış kaynaklardan yararlanma, şebeke organizasyonları ve stratejik birlikler oluşturma uygulamaları dışsal örgütsel sosyal sermayeyle ilişkilendirilebilirler. Yüksek düzeyde sosyal sermayeye sahip işletmelerin yeni yönetim uygulamalarından daha başarılı sonuçlar alabilecekleri düşünülebilir. Çalışmamızda, sosyal sermaye ile ilgili farklı perspektifleri ortaya koyarak yapılacak araştırmalar üzerinde yeni çağrışımlar yaratmayı umuyor, tüm eksik ve hataların tarafıma ait olduğunu belirtmek istiyorum. Nihayet bu çalışmanın kitaba dönüşmesi ve yayımında, her zaman olduğu gibi dostça ilgilerini esirgemeyen Sayın Seyhan SATAR beyefendinin şahsında tüm Beta Yayıncılık çalışanlarına teşekkür ediyorum. Doç. Dr. Mine GERNİ Marmara Üniversitesi SBMYO Öğretim Üyesi
İÇİNDEKİLER SUNUŞ...V Birinci Kısım SOSYAL SERMAYE: GENEL YAKLAŞIM I. SOSYAL SERMAYE FİKRİNİN / KAVRAMININ DOĞUŞU VE TARİHSEL GELİŞİMİ...1 A. Sosyal Sermaye Kavramının Doğuşu...1 B. Sosyal Sermaye Kavramının Tarihsel Gelişimi...4 II. III. IV. SOSYAL SERMAYENİN TANIMI VE UNSURLARI...9 A. Tanımla İlgili Tartışmalar...9 B. Sosyal Sermaye Tanımları...11 C. Sosyal Sermayenin Unsurları...17 1. Normlar...18 2. Güven...21 3. Sosyal Ağlar...26 SOSYAL SERMAYENİN ANALİZ DÜZEYLERİ...28 A. Bireysel ve Kollektif Düzeyde Sosyal Sermaye...29 B. Mikro, Mezo ve Makro Düzeyde Sosyal Sermaye...31 SOSYAL SERMAYE TÜRLERİ (Biçimleri)...33 A. Yatay ve Dikey, Güçlü ve Zayıf, Formel ve Enformel Ağların Formüle Ettiği Sosyal Sermaye ve Diğer Alt Türler... 33 B. Bağ Kurucu, Köprü Kurucu ve Birleştirici Sosyal Sermaye...37 1. Bağ Kurucu Sosyal Sermaye...37 2. Köprü Kurucu Sosyal Sermaye...39 3. Birleştirici Sosyal Sermaye...41 C. Sosyal Sermayenin Boyutsal Sınıflandırılması...42 V. SOSYAL SERMAYE VE SERMAYE TARTIŞMALARI...43 VI. DİĞER SERMAYE BİÇİMLERİ...48 A. Beşeri Sermaye...48
XII B. Kültürel Sermaye...53 1. Bedenleşmiş (içselleşmiş) kültürel sermaye...57 2. Nesnelleşmiş Kültürel Sermaye...58 3. Kurumsallaşmış Kültürel Sermaye...59 C. Entelektüel Sermaye ve Sınıflandırılması...60 1. Beşeri Sermaye...63 2. Yapısal Sermaye...64 3. Müşteri Sermayesi...66 D. Olumlu Psikolojik Sermaye...66 VII. SOSYAL SERMAYENİN ÖLÇÜLMESİ...70 A. Sosyal Sermayenin Ölçülmesindeki Zorluklar...70 B. Sosyal Sermayeyi Ölçme Çalışmaları...74 VIII. SOSYAL SERMAYENİN SONUÇLARI...80 A. Sosyal Sermayenin Olumlu Sonuçları...80 1. Sosyal Sermayenin Ekonomi Üzerindeki Olumlu Etkileri...80 2. Sosyal Sermayenin Diğer Olumlu Etkileri...86 B. Sosyal Sermayenin Olumsuz Sonuçları...88 IX. İkinci Kısım ÖRGÜTSEL SOSYAL SERMAYE ÖRGÜTSEL SOSYAL SERMAYE...93 A. Örgütsel Sosyal Sermayenin Tanımı ve Önemi...93 B. Örgütsel Sosyal Sermayenin Çeşitleri ve Boyutları...95 1. İçsel ve Dışsal Sosyal Sermaye...95 2. Örgütsel Sosyal Sermayenin Boyutları...97 C. Örgütsel Sosyal Sermayenin Yararları...98 1. Genel Olarak Yararları...98 2. Sosyal Sermayenin Bilgi Yaratmadaki Önemi...100 3. Yapısal, İlişkisel ve Bilişsel Sosyal Sermaye ve Bilgi Yaratma İlişkisi...102 D. Örgütsel Sosyal Sermayenin Oluşturulması...103 E. Sosyal Sermayenin Oluşturulmasında Örgütsel Yapının Etkileri...107 X. ÖRGÜTSEL VATANDAŞLIK DAVRANIŞI VE ÖRGÜTSEL SOSYAL SERMAYE OLUŞUMUNA KATKISI... 111 KAYNAKÇA... 117