I Zafer KAHRAMAN Bahçeflehir Üniversitesi Hukuk Fakültesi Medeni Hukuk Anabilim Dal Araflt rma Görevlisi REKABET HUKUKU AÇISINDAN OL GOPOL ST K BA IMLILIK
II Yay n No : 1976 Hukuk : 920 1. Bask - May s 2008- STANBUL ISBN 978-975 - 295-874 - 6 Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da - t m A.fi. ye aittir. Her hakk sakl d r. Hiçbir bölümü ve paragraf k smen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : B e t a B a s m A. fi. Bask - Cilt : K a h r a m a n O f s e t Ba c lar/ stanbul (0-212) 629 00 01 Kapak Tasar m : Gülgonca Çarp k Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No. 13-15 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 513 87 05-511 36 50 e-mail: betakitap@betakitap.com www.betakitap.com
III Sevgili Annem ve Babam Nihal ve Mehmet KAHRAMAN a...
V TEfiEKKÜR Rekabet Hukuku Açısından Oligopolistik Bağımlılık başlıklı yüksek lisans tez çalışmamız, 2007 yılının Ağustos ayında, Sayın Prof. Dr. Hamdi Yasaman ın başkanlığında, tez danışmanım Sayın Prof. Dr. H. Ercüment Erdem ve Sayın Doç. Dr. İzak Atiyas tan oluşan jüri önünde savunulmuş ve oybirliğiyle kabul edilmiştir. Kitapta, tezin içeriği bakımından hiçbir değişiklik yapılmamış, jürinin görüşü uyarınca tez sunulduğu biçimiyle aynen basılmıştır. Akademik hayatımın bu ilk çalışmasında bana özenle rehberlik eden Sayın Prof. Dr. H. Ercüment Erdem e; görüşlerini paylaşmak suretiyle tezime yaptığı olumlu ve değerli katkıları sebebiyle Sayın Doç. Dr. İzak Atiyas a; aynı kürsüde çalışma ayrıcalığına sahip olduğum, destek ve güvenini benden esirgemeyen hocalarım Prof. Dr. Özer Seliçi ve Prof. Dr. H. Cumhur Özakman a; uzunca bir süredir birlikte çalışma şansına sahip olduğum hocalarım Prof. Dr. Saibe Oktay Özdemir ve Doç. Dr. Gülçin Elçin Grassinger e, tezi kitap haline getirmem için beni cesaretlendiren ve bunu mümkün kılan Sayın Prof. Dr. Aziz Can Tuncay a ve bu çalışmanın basım ve yayımını sağlayan ve tezimi elinizde tuttuğunuz hale getiren Beta Yayınevi ne teşekkürü bir borç bilirim. Bahçeşehir Üniversitesi Hukuk Fakültesinde mutlu bir çalışma ortamını paylaştığımız tüm çalışma arkadaşlarıma, aynı kürsüde zevkle çalıştığım Aslı Makaracı, Seda Öktem Çevik ve Öz Seçer e; emeklerinin karşılığını hiçbir zaman ödeyemeyeceğim ve tezimin redaksiyon aşamasında da bana sabırla yardımcı olan sevgili anne ve babama; Ankara daki araştırmalarımda yanımda olan kardeşim Ender Kahraman a; tezin yazım aşamasında ve hayatta desteklerini benden hiç eksik etmeyen aileme, İlkay Yelkenci ye, Tulû ve Ezo Harsa ya, Çetin Mert Yavuz a, Bleda Rıza Kurtdarcan a ve Burcu Savaş a candan teşekkürlerimi sunarım. Zafer Kahraman İstanbul, 2008
VI
VII SUNUfi Pazar ekonomilerinin yapı taşlarının başında kuşkusuz pazarın serbestçe ve piyasa koşulları içerisinde oluşması gelir. Pazarın bu şekilde oluşumu ise ancak rekabetçi piyasalarda olabilir. Bu nedenle, pazar ekonomisini benimseyen devletler açısından piyasalarda rekabetin oluşturulması ve korunması önemlidir. Türkiye Cumhuriyeti, Gümrük Birliği ile başlayan süreçte, 13.12.1994 tarihinde 4054 sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanunu nu ( RKHK ) kabul ederek rekabetçi piyasaların oluşturulması ve korunması açısından önemli bir adım atmıştır. Ancak, RKHK nun tam olarak uygulanması ve işlerlik kazanması 05.11.1997 tarihinde 1997/5 sayılı Tebliğ ile Rekabet Kurumu teşkilatının oluşturulduğunun bildirilmesinden sonra olmuştur. Bu nedenle, Türk rekabet hukukunun 10 yıllık bir geçmişe sahip olduğu, piyasaların bu hukuku tanıdığı ve benimsediği ve artık gelişme sürecine girdiği söylenebilir. Türk rekabet hukukunun bu şekilde oluşması ve gelişmesinde konuya ilişkin bilimsel çalışmaların ve araştırmaların da katkısı büyüktür. Bu çalışmalar, bir yandan Rekabet Kurumu nun da gereksinim duyduğu kaynakları sağlarken diğer yandan da uygulamaya ışık tutmaktadır. Son yıllarda rekabet hukukuna ilişin olarak gittikçe artan sayıda monografik çalışma ve makalenin yayınlanması, yüksek lisans ve doktora tezlerinde rekabet hukuku konularının incelenmesi ve böylece rekabet hukukuna olan ilginin artarak sürmesi sevindiricidir. Elinizdeki çalışma, Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesinden ve aynı üniversitenin Yüksek Lisans programından öğrencim olan Zafer Kahraman ın jürinin oy birliğiyle kabul ettiği yüksek lisans tezidir. Zafer Kahraman ın gerek lisans gerekse yüksek lisans seviyesinde izlediği rekabet hukuku derslerimin rekabet hukukuna ilişkin bir tez yazmaya karar vermesinde etkili olması benim için ayrı bir sevinç kaynağıdır. Zafer Kahraman ın her türlü eleştiriye ve katkıya açık durması, kendisinden istediğim pek çok değişikliği ve araştırmayı tam ve zamanında yerine getirmesi tez danışmanı olarak benim için de verimli ve keyifli bir çalışma süreci oluşturmuştur. Rekabet hukuku açısından oligopolistik bağımlılık, bir hukukçu için rekabet hukukunda yazılması zor konulardan biridir. Zira konunun iktisadi açıdan da irdelenmesi ve temelde iktisatçıların ortaya koyduğu oyun teorisi gibi teorilerin de ele alınması gereklidir. Zafer Kahraman, tezinde hem iktisadi hem de hukuki konulara büyük bir dikkatle eğilmiş ve yabancı kaynaklarla da tezini zenginleştirmiştir. Tezin hazırlanmasında kullanılan yabancı mahkeme kararları ve doktrindeki eserlerin Türk uygulamacılar ve bilim insanları için de yararlı olacağını düşünüyorum.
VIII Zafer Kahraman ın bu teziyle rekabet hukukuna önemli bir katkıda bulunduğuna inanıyor, kendisini özverili çalışmalarından ötürü kutluyor ve başarılarının devamını diliyorum. Prof. Dr. H. Ercüment Erdem Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ticaret Hukuku ABD Öğretim Üyesi
IX İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER...IX KISALTMALAR...XIII GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM Oligopolistik Bağımlılık Teorisi I. Pazarın Özel Bir Görünümü: Oligopol Pazarlar...5 A. Oligopol Kavramı...6 1. Tanım Sorunu...6 a. Kavram...6 b. Unsurlar...7 aa. Az Sayıda Teşebbüs...7 bb. Yoğunlaşmış Pazar Gücü...7 cc. Oligopolistik Bağımlılık...7 2. Tekel, Tam Rekabet Piyasası ve Oligopol Pazar...8 B. Oligopol Pazarlarda Arz ve Fiyatın Belirlenmesine İlişkin Modeller...11 1. Oligopol Pazarlarda Bağımsız Davranışları Açıklamaya Yönelik Temel Modeller...11 a. Cournot ve Bertrand Modelleri...12 b. Nash Dengesi...13 2. İşbirlikçi Oligopol Modelleri...14 a. İşbirliği Saikinin Açıklanması...14 b. Aldatmaca Tehdidi...14 c. İşbirliğinin Sürdürülebilirliği...15 d. İşbirliğine İlişkin Varılan Sonuçlar...18 3. Oyun Teorisi Yaklaşımı ve Tekrarlanan Oligopol Oyunu...18 a. Oyun Teorisi Açıklaması ve Tutuklular Açmazı Örneği...19 b. Tekrarlanan Oligopol Oyunu...21 II. Oligopol Sorunu...22 A. Kartel Anlaşmaları ve Oligopolistik Bağımlılık Karşılaştırması...23 1. Kartel Anlaşmaları...23 a. Kartel Anlaşmasının Oluşmasına Elverişli Koşullar...24 aa. Pazara İlişkin Koşullar...24 aaa. Pazarın Yapısal Özellikleri...24
X bbb. Talebe İlişkin Özellikler...25 bb. Kartel Üyelerinin Özellikleri...25 cc. Teşebbüsler Arası Bağlantı...26 b. Kartelin Varlığını Sürdürmesi ve Aldatmaca Tehdidi...26 2. Oligopolistik Bağımlılık...29 B. Oligopol Sorununun İncelenmesi...31 1. Tanım ve Sorunun Ortaya Konması...31 a. Oligopolistik Bağımlılığın Açıklamadaki Önemi...31 b. Genel Olarak Oligopol Sorunu...33 2. Oligopol Sorununa İlişkin Görüşler ve Oyun Teorisinin Katkıları...35 a. Okulların Görüşleri...35 aa. Harvard Ekolü...35 bb. Chicago Ekolü...36 b. Oyun Teorisinin Katkıları...39 3. Whish in Eleştirileri...42 a. Aldatmacalara Karşı Etkin Cezalandırma...43 b. Uzlaşının Sağlanması...43 c. Rekabetin Devam Etme Olasılığı...44 d. Fiyat Liderliği...45 4. Değerlendirme...46 İKİNCİ BÖLÜM Oligopol Pazarlarda Uyumlu Eylem I. Uyumlu Eylem...51 A. Kavram...52 1. Tanım...52 a. Yabancı Doktrin ve Mahkeme Kararlarında Yapılan Tanımlar...52 aa. Yabancı Kararlardaki Tanımlar...52 bb. Yabancı Doktrin...54 b. Türk Doktrini ve Mahkeme Kararlarında Yapılan Tanımlar...55 aa. Türk Doktrini...55 bb. Türk Rekabet Kurumu Kararları...56 c. Görüşümüz...57 2. Anlaşma Kavramının Yanındaki Rolü...58 a. Amaç Bakımından...58 b. Uygulama Bakımından...60 B. Uyumlu Eylemin Unsurları...61 1. Genel Olarak...61 a. Doktrinde Aranan Unsurlar...61 b. İçtihatlarda Sayılan Unsurlar...62 2. Unsurların Değerlendirilmesi...63 a. Birden Çok Teşebbüsün Varlığı...63
XI b. Teşebbüsler Arası Bağlantı veya Ortak Plan Arayışı...65 aa. Bağlantı...65 bb. Ortak Plan Arayışı...66 c. Bilinçli Paralellik...67 d. Ekonomik ve Rasyonel Bir Gerekçeyle Açıklanamama...69 e. Rekabeti Sınırlayıcı Amaç veya Etki...70 II. Oligopol Pazarlarda Uyumlu Eylem Arayışı...74 A. Uyumlu Eylemin İspatı...74 1. Teşebbüsler Arasındaki Bağlantı...75 a. Doğrudan Bilgi Değişimi...76 b. Dolaylı Bilgi Değişimi Sağlayan Yöntemler...78 aa. Toplantılara Katılma...78 bb. Tavsiyeler...79 cc.kamuya Yönelik Duyurular...80 2. Dolaylı İspat Yönteminin Uygulanması...82 a. Amerikan Rekabet Hukukunda Ek Faktörler...83 aa. İşbirlikçi Davranış İçin Makul ve Mantıklı Bir Saikin Varlığı...84 bb. Birlikte Uygulanmadığında Teşebbüsün Çıkarına Aykırı Olan Davranışlar...84 cc. Kolaylaştırıcı Eylemlere Başvurulması...86 dd. Pazar Yapısı Müsait Olmamasına Rağmen Paralel Davranışlar Gözlenmesi...87 ee. Davranışın Uyumlu Eylem Haricinde Makul Bir Ticari Açıklaması Olmaması...88 b. Avrupa Rekabet Hukukunda Dolaylı İspat...89 c. Türk Rekabet Hukukunda Uyumlu Eylem Karinesi...90 B. Oligopole Özgü Paralel Davranışların Değerlendirilmesi...93 1. Sherman Act 1 ve ATA.m.81 Kapsamında Değerlendirme...94 a. Amerikan Rekabet Hukukundaki Yaklaşımlar...94 b. Avrupa Hukukundaki Durum...97 2. RKHK.m.4 Kapsamında Değerlendirme...98 3. Değerlendirme...104 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Oligopol Pazarlarda Birlikte Hakim Durum I. Birlikte Hakim Durum Kavramı...106 A. Hakim Durum...106 1. Kavram...106 a. Tanım...106 b.unsurlar...108 aa. Ekonomik Gücün Varlığı...108 bb. Bağımsızlık...109
XII cc. Devamlılık...109 2. İlgili Pazarın Tespiti...110 a. İlgili Ürün Pazarı...110 b. İlgili Coğrafi Pazar...112 B. Birlikte Hakim Durum...112 1. Kavramın Ortaya Çıkışı...114 a.kavramın Kabulünden Önceki Aşamalar...114 b. Kavramın Kabulü ve Gelişimi...116 2. Birlikte Hakim Durum İncelemesi...119 II. Oligopol Pazarlarda Birleşme ve Devralmaların Denetimi...123 A. Birleşme ve Devralmalar Analizi...123 1. Amerikan ve Avrupa Rekabet Hukukundaki Durum...124 2. Türk Rekabet Hukukundaki Durum...128 B. Oligopol Pazarlarda Etkin Rekabetin Kısıtlanması...129 1. Pazarın Yoğunluğu...129 2. Oligopolün İç ve Dış Rekabete Kapalı Olması...132 a. Oligopol Dışı Rekabete Karşı Kapalı Olma...132 aa. Pazara Giriş Engelleri...132 aaa. Hukuki Engeller...133 bbb. Yapısal Engeller...133 ccc. Ölçek Ekonomileri...134 bb. Karşıt Güç Yokluğu veya Yetersizliği...135 b. Pazarda İç Rekabetin Bulunmaması: Eşgüdüm...135 aa. Eşgüdümün Kurulması İçin Gerekli Özellikler...136 aaa. Pazarın Şeffaflığı...136 bbb. Ürünlerin Türdeşliği...137 ccc. Fiyat Dışı Rekabetin En Az Seviyede Olması...138 ddd. Pazarın Olgunluğu...138 eee. Teşebbüslerin Simetrisi...139 (i). Maliyet yapısı...139 (ii). Pazar Payı...139 (iii). Kapasite...140 fff. Talebin Durağanlığı ya da Esnek Olmaması...140 ggg. Geçmiş Performans...141 hhh. Yapısal Bağlar...141 bb. Eşgüdümün Devamlılığı İçin Gerekli Özellikler: Cezalandırma Mekanizmaları...141 aaa. Aldatmacanın Tespiti...141 bbb. Etkin Cezalandırma...142 SONUÇ...145 KAYNAKÇA...151
XIII KISALTMALAR ABD : Amerika Birleşik Devletleri ATA : Avrupa Topluluğu Antlaşması ATAD : Avrupa Topluluğu Adalet Divanı Bkz. : Bakınız C. : Cilt CMLR : Common Market Law Review ECLR : European Commission Law Report dn. : dipnot ECR : European Court Reports FTC : Federal Trade Commission Komisyon : Avrupa Birliği Komisyonu m. : madde No. : Numara OECD : Organization for Economic Cooperation and Development OFT : Office of Fair Trading OJ : Official Journal p. : paragraf RG : Resmi Gazete RK : Rekabet Kurumu RKHK : Rekabetin Korunması Hakkında Kanun S. : Sayı s. : sayfa str. : satır TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi US : United States vb. : ve bunun gibi vd. : ve devamı vs. : ve saire