ÜRETİCİ FİYATLARINA GEÇİŞ ETKİSİNDE ARA MALLARI İTHALATININ ROLÜ

ÜRETİCİ FİYATLARINA GEÇİŞ ETKİSİNDE ARA MALLARI İTHALATININ ROLÜ Şenkan ALDEMİR (*) Öze: Döviz kuru değişimlerinin TÜFE ve ÜFE bazlı yuriçi fiyalara geçiş süreci, son yıllarda üzerinde önemle durulan konulardan biri olmakla birlike; mevcu çalışmalar, döviz kurunun yuriçi üreim sürecinde ara malları ihalaı yoluyla yaraığı ekileri dikkae almaksızın, sadece para poliikası açısından elde edilen kazanımları vurgulayan bir bakış açısına sahipir. Bu çalışmanın amacı, döviz kurunun -ara malları ihalaı yoluyla- üreici fiya endeksi üzerindeki geçiş (yansıma) ekisinin, vekör ooregresyon (VAR) yönemi çerçevesinde ahmin edilmesi olup; kur değişimlerinin-ihal girdi kullanımı yoluyla-yuriçi üreim maliyeleri üzerinde yaraığı ekinin, Türk Lirası ndaki değerlenme olgusuyla birlike önemli ölçüde yükseldiği sapaması yapılmakadır. Anahar Kelimeler: Geçiş (Yansıma) Ekisi, Ara Malları İhalaı, Vekör Oo Regresyon Absrac: The pass hrough process of exchange rae changes o domesic prices based on Consumer Prices Index (CPI) and Producer Prices Index (PPI) is he one of issues ha emphasized imporanly las years. However, relaed sudies have a poin of view ha been highlighed achievemens wih regard o moneary policy, wihou judge he dimension of exchange raes-inermediae goods impors linkages of he issue. The aim of his sudy has been esimaed he pass hrough effec of exchange raes on he PPI by means of he inermediae goods impors by using VAR mehodology. The esimaion resuls reveal ha he pass hrough effec has increased due o appreciaing Turkish Lira. Key Words: The Pass Through Effec, Inermediae Goods Impors, Vecor Auo Regression. I. Giriş Döviz kuru değişimlerinin yuriçi fiyalara geçiş ekisi, nominal kurda gerçekleşen bir birimlik değişimin üreici ve ükeici fiyalarında yol açığı oransal değişimi ifade edecek şekilde, sırasıyla ÜFE ve TÜFE fiya endeksleri emel alınarak incelenmekedir. Nominal kur değişimi karşısında, ihal edilen nihai malların yuriçi fiyalarında oraya çıkan değişim; ükeici fiyalarında gerçekleşen ilk aşama geçiş ekisidir ve TÜFE deki ihala içeriği ile oranılıdır. Nominal kur değişiminin, üreici fiyaları (TEFE) üzerindeki geçiş ekisi ise, yuriçi üreim sürecinde ihal girdi kullanımı nedeniyle oraya çıkmaka olup; büyük ölçüde ara malları ihalaı yoluyla gerçekleşmekedir. Konunun para poliikası açısından aşıdığı önem, yuriçi fiyalara geçiş ekisine ilişkin olarak elde edilecek bilginin, özellikle enflasyon hedeflemesi rejimi çerçevesinde son derece önemli bir göserge nieliğine sahip olmasından kaynaklanmakadır. Geçiş ekisinin derecesi ve sürai, gelecek dönem enflasyon (*) Yrd. Doç. Dr. Musafa Kemal Üniversiesi İİBF İkisa Bölümü

102 Şenkan ALDEMİR oranlarına ilişkin olarak yapılacak ahminlerin başarısı kadar; döviz kuru şokları karşısında oluşurulacak para poliikalarının opimaliesini yükselen, son derece önemli bir bilgi nieliğindedir. Bu çerçevede, enflasyon hedeflemesi rejimi uygulayan ülkeler ile düşük düzeyde isikrar göseren bir enflasyon oranına sahip olan ekonomilerde, yuriçi fiyalara geçiş ekisinin azalma göserdiği sapanmışır (Carbo vd.,2001:343-368). Bu paralelde bir gelişme, Türkiye ekonomisi açısından da geçerlidir. Nispeen yüksek bir enflasyon oranına ve uzun süren bir enflasyon hikayesine sahip olan Türkiye ekonomisinde, enflasyon hedeflemesi rejimi uygulanmadan önceki dönemde, yuriçi fiyalara geçiş ekisinin görece yüksek düzeyde ve hızda gerçekleşiğine ilişkin bulgular, Leigh ve Rossi (2001) çalışmasında elde edilmişir. Ancak, Şuba 2001 iibariyle dalgalı döviz kuru sisemi ve örülü enflasyon hedeflemesi rejiminin uygulanmaya başlanmasının ardından, bu eğilimin büyük ölçüde değişiği görülmekedir. TÜFE ve ÜFE bazında yuriçi fiyalara geçiş ekisi, arık daha uzun sürede ve daha düşük düzeyde gerçekleşmekedir (Kara vd., 2005; Kara ve Öğünç,2005; Arbalı, 2003: 85-124; Ara, 2003). Bu çerçevede, yuriçi fiyalara geçiş ekisinin derecesinde ve sürainde görülen azalma, enflasyonun hedeflendiği bir para poliikası rejimi açısından elbee önemli bir başarıdır ve başlı başına, uygulanan para poliikasının başarısını arıran olumlu bir gelişme nieliğindedir. Ancak, bu süreçe söz konusu başarıya kakı sağlamakla birlike, ekonomi üzerinde olumsuz karakere sahip olan bir olgu gözden kaçırılmakadır. Nominal kur değişimlerinin yuriçi ihal girdi maliyeleri üzerinde yaraığı eki, üreim sürecinde kullanılan yerli ve ihal girdilerin ikame olanaklarını ekilemeke; dolayısıyla yuriçi üreim maliyelerinin, yerli ve yabancı girdi kullanımı şeklinde ifade edilebilecek olan bileşimini değişirmekedir. Ucuzlayan ara malları ihalaının arması, maliye ve buna bağlı olarak fiya arışlarını sınırlamaka; ancak üreim yapısının ihalaa bağımlılığını, ekonomideki döviz açığını ve yerli girdi yerine ihal girdi kullanımını arıran olumsuzluklara yol açmakadır. Bu çalışmada, döviz kurunun ÜFE üzerindeki geçiş ekisi -konuyla ilgili diğer çalışmalardan farklı olarak- ara malları ihalaının üreim maliyeleri üzerindeki ekisini dikkae alan bir ampirik çerçeve içinde ahmin edilmekedir. II. İlgili Lieraür Türkiye ekonomisinde döviz kuru değişimlerinin üreici fiyaları üzerindeki geçiş ekisini konu alan çalışmaların neredeyse ümü (Leigh ve Rossi, 2002; Ara, 2003; Arbalı, 2003: 85-124; Kara ve Öğünç, 2005), aynı ampirik modelin (Mc Carhy,1999) ahminine dayanmaka olup; ÜFE ye yönelik geçiş ekisinde son derece önemli bir role sahip olan ara malları ihalaını dikkae alan bir bakış açısından yoksun bulunmakadırlar.

İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil: 22 Ocak 2008 Sayı: 1 103 Diğer arafan, döviz kuru değişimlerinin yuriçi ihal girdi maliyeleri üzerine ekisi bağımsız olarak ele alınmamakla birlike, konuya ilişkin lieraürü başlıca üç grupa oplamak mümkündür: 1. Yuriçi üreim sürecinde kullanılan ihal girdi yoğunluğu çerçevesinde hesaplanan, ihal girdi bağımlılığı derecesine ilişkin ahminler Yuriçi ihala alebinin gelir ve fiya esnekliğine ilişkin ahminler Reel döviz kurunun ihala ve ihraca üzerindeki ekilerini inceleyen ve bu ekileri üreim-dış icare ilişkisi emelinde açıklayan ampirik çalışmalar Türkiye ekonomisinde ihracaa yönelik sanayileşme sraejisinin benimsendiği 1980 yılından iibaren ilk beş yıl içinde ihala bağımlılığının yaklaşık %60 oranına yükseldiği ve 1990 yılına gelindiğinde bu oranın değişmediği sapanmışır (Günlük-Şenesen ve Şenesen, 2001: 421). Diğer arafan, 1990 yılına ilişkin olarak yapılan ahminlerden farklı olarak, 1996 yılı iibariyle; geleneksel sekörler olarak nielendirilebilecek olan arım, eksil ve gıda sekörlerinin de önemli bir ihala bağımlılığına sahip oldukları belirlenmişir (Şenesen ve Günlük-Şenesen, 2003: 9). Bu çerçevede elde edilen bir diğer bulgu, 1968-1979 döneminde uygulanan ihal ikameci sanayileşme poliikası sayesinde ara mallarında gerçekleşen ihal ikamesinin, oplam ihala arışı üzerindeki ekisidir. Söz konusu dönemde negaif (ekonomideki üm sekörler için -%34 ve imala sanayi için -%89.1) olduğu sapanan bu ekinin, 1979-1990 dönemi iibariyle poziif bir kasayıya (sırasıyla %24.5 ve %19.8) sahip olduğu görülmekedir (Pamukçu ve Boer, 1992: 15). Türkiye ekonomisinde ihala alebinin gelir ve fiya esnekliğine ilişkin olarak yapılan ahminler, fiya esnekliğinin düşük, ancak gelir esnekliğinin yüksek düzeyde bulunduğu şeklinde, genel olarak birbiriyle uyumlu sayılabilecek sonuçlar oraya koymakadır (Şimşek ve Kadılar, 2004: 27-34). Bu çerçevede elde edilen bulgular, ihala kompozisyonunun, ara malları ile yaırım malları ağırlıklı içeriğe sahip olduğu gerçeğini yansımakadır. Reel döviz kurunun ihala fiya endeksini doğrudan, ihraca fiya endeksini ise ihala fiya endeksi kanalıyla dolaylı olarak ekilediğine ilişkin bulgu (Zengin, 2001: 39), üreimin ve dolayısıyla ihracaın yüksek düzeyde bir ihala bağımlılığına sahip olduğunun bir diğer gösergesidir. Aynı paralelde olmak üzere, azalmaya yönelik olarak uygulanacak döviz kuru poliikasının üreimi ve ihracaı olumsuz ekileyeceğine ilişkin olarak yapılan sapamalar (Kale, 2001: 27-56) da benzer şekilde; üreimin önemli bir ihala bağımlılığına sahip olduğunu oraya koymakadır. Diğer arafan, son yıllarda yüksek düzeyde ihraca arışı göseren sekörlerin, aynı zamanda ekonomide en yüksek ihala arışını gerçekleşiren sekörler olması; söz konusu sekörlerden bazılarının esas iibariyle ne ihalaçı i olduğunu oraya koymakadır (Sönmez, 2004: 18). Belirli bir seköre

104 Şenkan ALDEMİR ilişkin ihala ve ihraca rakamları arasındaki farkın giderek azalması, Endüsri İçi Ticare (EİT) kavramı çerçevesinde açıklanmakadır. EİT in yüksek düzeyde bulunması, ya ara mallarının ihal edilip yuriçinde işlendiği ve nihai ürün olarak ihraç edildiği, ya da ara malları ihraç edilip yurdışından nihai ürün olarak ihal edildiği anlamına gelmekedir (Erekin, 2005: 11). Bu kapsamda, EİT in Türkiye deki ihala poliikası açısından karşılığı sırasıyla Dahilde İşleme Rejimi ve Hariçe İşleme Rejimidir. Ülkemizde Dahilde İşleme Rejiminin aşıdığı ağırlık göz önüne alındığında, Türkiye de EİT in, ara malları ihal edilip, yuriçinde işlendiken sonra nihai ürün olarak ihraç edildiği bir yapı sergilediği anlaşılmakadır. Bu düzenleme kapsamında yapılan ara malları ihalaından bir yıl içinde yine aynı ülkeye nihai ürün olarak ihraç edilmesi şarıyla gümrük vergisinin alınmaması, ara malları ihalaını ucuzlaan ilave bir unsurdur (Keyder, 2004: 40). III. Analiik Çerçeve Üreim yapısının ihalaa olan bağımlılığını yansıan yukarıdaki bulgulardan ayrı olarak, yerli ve ihal girdiler arasında belirli ikame olanaklarının da söz konusu olduğu görülmekedir. İhal girdi kullanımı ile ilgili olarak DİE arafından yapılan bir araşırmada, ihala yoluyla girdi emin eden işyerlerinin ümü (25-99, 100-249 ve 250 üzeri çalışana sahip olmak üzere üç grupur), bu durumun nedenini, 2000 yılına ilişkin olarak hem kalieli hem ucuz olması şeklinde özelemekedirler. Oysa 2001 yılı için yapılan açıklama, 25-99 ve 250 üzeri çalışana sahip işyerleri için, yuriçindeki hammadde (girdi) yeersizliği dir (DİE, 2004: 20). Bu çerçevede, yuriçi üreim maliyelerinin yerli ve ihal girdi kullanımı şeklinde ifade edilebilecek olan bileşiminin, döviz kuru harekelerine bağlı olarak değişebileceği görülmekedir. Döviz kurunun ara malı ihalaı yoluyla üreici fiyalarını ne ölçüde ekilediğinin sapanmasına yönelik bir ampirik analiz, yuriçi üreim maliyelerinin, bu maliye yapısını ekileyen başlıca unsurlar çerçevesinde ele alınmasını gerekirmekedir: Üreim maliyelerini ekileyen başlıca kalemler enerji, işgücü, finansman ve ihal girdi maliyei ile verimlilikeki değişmelerdir (Keyder, 2004: 39). Bununla birlike, Türkiye ekonomisi için 1993-1996 yılları iibariyle imala sanayi üreim maliyei unsurlarının nispi önemini oraya koyan bir çalışmada, üreim fakörleri içinde en büyük ağırlığa sahip olan değişkenin ara malları kalemi olduğu (ara malları değerinin oplam maliyeler içindeki payı 1993 yılında %70.99 iken, 1996 yılında %77.78 e yükselmişir); ikinci unsurun - önemi azalmakla birlike (üreim maliyeleri içinde 1993 yılında %152 paya sahipken, 1996 yılında %9.06 ya gerilemişir)- işgücü maliyeleri olduğu; üçüncü sırada ise faiz ödemelerinin yer aldığı (sırasıyla %7.47 ve %4.96) sapaması yapılmakadır (DİE, 2002: 13). Dolayısıyla, ÜFE nin (makroekonomik bir perspekife) yuriçi üreim maliyeleri için bir göserge nieliğine sahip olduğu dikkae alındığında; döviz kuru ile üreici fiyaları

İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil: 22 Ocak 2008 Sayı: 1 105 arasındaki geçiş ekisinin analizine, ara malları ihalaının da dahil edilmesi gerekiği oraya çıkmakadır. IV. Model Mc Carhy (1999) çalışması, döviz kuru değişimlerinin yuriçi üreici ve ükeici fiyalarına geçiş ekisinin vekör ooregresyon yönemi kullanılarak ahmin edilmesi ile ilgili genel bir çerçeve oluşurmakadır ki; geçiş ekisiyle ilgili olarak yukarıda anılan çalışmaların ümünde kullanılan emel model nieliğindedir. Bununla birlike, arz şokları için ulusal para birimi cinsinden perol fiyalarının, alep şokları için ise çıkı (üreim) açığının konrol değişkenleri olarak analize dahil edildiği modelin, esasen gelişmiş ülke ekonomilerine ilişkin geçiş ekisinin ahmin edilmesi amacına yönelik olarak oluşurulduğu görülmekedir. Oysa, üreim sürecinde kullanılan ihal girdi yoğunluğunun döviz kuru değişimlerinden ekilenmesinin kaçınılmaz olduğu gelişmeke olan ülke ekonomileri için, söz konusu ampirik çerçevenin -ihal girdi kullanımını da kapsayacak şekilde- genişleilmesi gerekmekedir. Ara malları ihalaının analize kaılması, arz şoklarının da yuriçi ve yurdışı kaynaklı olmak üzere iki ayrı grupa değerlendirilmelerini gerekirmekedir. Bu çerçevede, Dışsal arz şokları için, Ara Malları İhalaının T.L. Cinsinden Değeri, Yuriçi arz şokları için, Nominal Ücreler/İşgücü Verimliliği Endeksi (birim işgücü maliyeleri olarak da adlandırılmakadır), Yuriçi ve yurdışı alep şokları için ise Kapasie Kullanım Oranı, konrol değişkenleri olarak alınmakadır. lerm: İhala Ağırlıklı Nominal Efekif Döviz Kuru Endeksi lmara: Ara Malları İhalaının T.L. Cinsinden Değeri lkkoim: İmala Sanayi Kapasie Kullanım Oranı lpwim: İmala Sanayi Nominal Ücreler/İşgücü Verimliliği Endeksi lufe: İmala Sanayi Topan Eşya Fiya Endeksi Analizde yer alan değişkenlerin dışsallıkan içselliğe doğru sıralanmaları ile ilgili olarak uygulanan Cholesky Fakörizasyonu yönemi, varyans ayrışırması sonuçlarının dikkae alınmasını gerekirmekedir. Varyans ayrışırması sonuçlarına ii bağlı olarak Cholesky Fakörizasyonu çerçevesinde yapılan sıralama, değişkenler arasındaki nedensellik ilişkisini de yansımakadır: Döviz kurundaki değişimler, öncelikle ara malları ihalaını ekilemeke, ihal girdi kullanımındaki değişim ise sırasıyla kapasie kullanım oranı ile birim işgücü maliyeleri yoluyla, üreici fiyaları üzerinde ekili olmakadır. Değişkenlerin logarimik olarak ifade edildiği zincir (ardışık) vekör ooregresyon (VAR) modeli aşağıdaki gibidir. Ierm [ Ierm ] Ierm E + ε (1) = 1

106 Şenkan ALDEMİR Ierm lmara [ Imara ] +α ε + ε Imara (2) = E + 1 1 Ierm lmara Ikkoim [ Ikkoim ] + β ε + β ε + ε = E 1 1 2 Ikkoim (3) Ierm lmara Ikkoim lpwim [ Ipwim ] + γ ε + γ ε + γ ε + ε Ipwim (4) = E + 1 1 2 3 Ierm lmara Ikkoim lpwim lufe [ Iufe ] + δ ε + δ ε + δ ε + δ ε + ε Iufe (5) = E 1 1 2 3 4 V. Veri Sei İmala Sanayi ÜFE (1987=100), İmala Sanayi Kapasie Kullanım Oranı, İmala Sanayi Nominal Ücre Endeksi (1987=100), İmala Sanayi Verimlilik Endeksi (1987=100), Nominal Döviz Kurları ve ABD Doları Cinsinden Ara Malları İhalaına ilişkin veriler, TCMB inerne siesinden elde edilmişir. Ara malları ihalaı değeri aylık oralama TL./ABD Doları üzerinden TL. na dönüşürülmüşür. İhala ağırlıklı nominal efekif döviz kuru endeksi ise, Türkiye dış icareinde en yüksek paya sahip olan dokuz ülke iii ulusal para biriminin TL. karşılıkları, Türkiye ihalaında sahip oldukları paylar ölçüsünde ağırlıklandırılarak iv elde edilmişir. Tüm veriler aylık olarak düzenlenmiş olup, 1988-2004 dönemini kapsamakadır. VI. Meodoloji VAR modelinin harekeli oralamalar bölümünden elde edilen eki-epki fonksiyonları, 1 sandar sapma değerindeki şokun, değişkenlerin cari ve gelecek dönem değerleri üzerinde yaraığı kümülaif ekilerin izlenmesine imkan vermekedir. Böylece, döviz kuru değişimlerinin üreici fiyaları üzerindeki dinamik ekilerinin izlenmesi mümkün olmaka ve geçiş ekisinin, sadece derecesi değil; aynı zamanda hızı da elde edilebilmekedir (Parsley ve Popper, 1998: 969). Bu çerçevede döviz kuru değişimlerinin üreici fiyalarına geçiş ekisi, nominal döviz kurunda döneminde gerçekleşen 1 sandar sapma değerindeki şoka karşılık, TEFE nin j ay sonra verdiği kümülaif cevabın; yine j ay sonra döviz kurunun verdiği kümülaif cevaba oranlanması yoluyla elde edilmekedir: P PT = i, +J i, +J Ei, +J PT i, +J : Döviz kurunun üreici fiya endeksine (i) yönelik kümülaif yansıma kasayısı. P i, +J : ile +J ayları arasında üreici fiya endeksinde gerçekleşen kümülaif değişim.

İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil: 22 Ocak 2008 Sayı: 1 107 E i, + J : ile +J ayları arasında döviz kurunda gerçekleşen kümülaif değişim. Böylece, nominal döviz kurundaki bir birimlik değişim karşısında TEFE nin cari ve gelecek dönem (beklenen) değerlerinde oraya çıkan değişim, üreici fiyalarındaki yüzde değişimi ifade emeke olup; döviz kurunun cari ve gelecek dönem (beklenen) değerlerinde gerçekleşen değişim, döviz kurundaki yüzde değişimi ifade emekedir. Kümülaif eki-epki fonksiyonu kasayılarının birbirine oranı ise geçiş ekisinin dönem içindeki seyrini vermekedir (Farequee, 2004:9). VII. Modelin Tahmini ve Tahmin Sonuçları Verilerin zaman serisi özelliklerini es ederek başladığımız analizde, ADF birim kök esi sonuçlarına göre değişkenlerin birinci dereceden durağan oldukları görülmekedir (bknz.tablo 1). Tablo 1: ADF Birim Kök Tesi Sonuçları Değişkenler ADF -isaisiği(düzey) ADF -isaisiği(ilk fark) rendsiz rendli rendsiz rendli lerm -2,1680-2,5252-8,7298* -8,7091* lmara -2,130513-3,615028* -8,222039* lkkoim 0,541631-3,487883* -18,53129* lpwim 0,003398-4,276707* -13,33400* lufe -1,224085-1,559645-14,20637* -14,42592* MacKinnon (1996) kriik değerleri %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeyleri için, sırasıyla rendsiz modelde -46, -87 ve -57; rendli modelde ise -4.00, -43 ve -13 ür. Bununla birlike, VAR modelinin değişkenlerin düzey değerleri kullanılarak ahmin edilmesi, analiz döneminin ikinci periyodu (2001:04-2004:12) iibariyle sınırlı sayıda gözleme sahip olunması dolayısıyla; uygun bir yaklaşım olarak benimsenmişir. İki al döneme ilişkin olarak, sırasıyla 3 ve 1 olarak seçilen gecikme uzunluğunun belirlenmesi konusunda dikkae alınan krierler, aşağıdaki gibidir: 1.VAR modelinden eki-epki fonksiyonlarının elde edilebilmesi için VAR siseminin isikrar koşulunu sağlaması gereği çerçevesinde, sisemin

108 Şenkan ALDEMİR karakerisik köklerinin birim çember içinde kalarak durağanlık şarını karşılaması (Maddala,1992: 579-610). Haa erimleri arasında ardışık bağımlılığın bulunmadığına ilişkin eorik varsayımın karşılanması gereği çerçevesinde, ookorelasyon LM esinin ardışık bağımlılığın bulunmadığını ileri süren- H o hipoezinin kabul edilmesi (Maddala, 1992: 251-252). Haa erimleri kareleri oplamının minimize edilmesi gereği çerçevesinde, Akaike ve Schwarz bilgi krierlerinin görece düşük bir düzeye sahip olması (Sock, 2003: 453-455). VAR modelinden elde edilen ahmin sonuçları, döviz kuru değişimlerinin üreici fiyalarına geçiş ekisinde, ikinci dönem iibariyle neredeyse iki kaına ulaşan bir arış gerçekleşiğini oraya koymakadır: A. Eki-Tepki Fonksiyonu Analizine İlişkin Sonuçlar Birinci Dönem (1988:01-2001:01): Analiz döneminin ilk periyodunda, geçiş ekisinin henüz - aylarda yaklaşık %60 ile en yüksek düzeyine ulaşığı dikka çekmekedir (bknz.tablo 2). 18 aylık bir sürecin sonunda, döviz kurunun ÜFE üzerindeki ekisi % 40 lar düzeyine gerilediği için, kur harekelerinin üreici fiyaları üzerinde, büyük ölçüde bekleniler yoluyla çalışan eki ye bağlı olarak değişim yaraığı anlaşılmakadır. Tablo 2: Eki-Tepki Fonksiyonu Analizi Çerçevesinde Geçiş Ekisi 1,2 1 0,8 0,6 p-88-01 p-2001-2004 0,4 0,2 0 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 Enflasyon oranlarının görece yüksek düzeylerde süreklilik göserdiği ilk dönemde oraya çıkan bu durum, döviz kuru düzeyinin, beklenilere ilişkin bir göserge nieliğine sahip olması dolayısıyla oraya çıkan doğal bir sonuçur. Bu çerçevede, oralama bir yıllık bir zaman dilimi içinde %40 lar düzeyinde isikrar

İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil: 22 Ocak 2008 Sayı: 1 109 kazandığı görülen geçiş ekisi, döviz kuru değişimlerinin girdi ihalaı yoluyla üreici fiyalarını %40 oranında ekilediğini ifade emekedir. İkinci Dönem (2001:04-2004:12): İkinci dönemde ise ilk aylarda görece yüksek ve giderek aran bir geçiş ekisinin söz konusu olduğu görülmekedir (bknz.tablo 2). Henüz ikinci ayda %80 düzeyinde iken, 18 aylık sürecin sonunda %95 ile en yüksek düzeyine ulaşan eki; üreim sürecindeki ihal girdi kullanımının neredeyse iki kaı yükseldiğini oraya koymakadır. B. Varyans Ayrışırması Analizine İlişkin Sonuçlar Tablo 3: A. Varyans Ayrışırması Analizi Sonuçları (1988:01 2001:01) lerm lmara lkkoim lpwim lufe lerm 1. lmara 1. lkkoim 1. lpwim 1. lufe 1. 92,15 85,94 78,70 48,77 48,52 43,39 57,52 67,34 64,38 17,10 22,94 21,59 11,50 7,63 5,27 1,20 1,25 1,14 49,64 46,36 46,34 2,91 6,49 14,04 2,16 7,86 18,07 0,81 0,57 0,64 1,77 6,13 10,91 1,07 4,36 8,43 38,37 25,10 20,67 30,50 26,87 23,79 4,05 4,21 5,55 0,77 2,03 4,06 0,38 0,44 1,25 0,48 0,48 0,40 47,60 38,46 32,38 3,08 5,54 7,73 4,08 4,62 5,18 0,12 0,30 0,56 0,69 0,56 0,48 2,62 3,84 4,15 80,52 82,03 80,78 1,2 ve 3 rakamları; sırasıyla ilk alı aya, ikinci alı aya (bir yıla) ve üçüncü alı aya (birbuçuk yıla) ilişkin varyans ayrışırması sonuçlarını ifade emekedir. Dinamik bir sisemde, değişkenlerden birine ilişkin bir şokun, diğer şokların geleceke beklenen değerleri üzerinde belirli bir zamanda yaraığı ekinin ölçülmesine imkan veren eki-epki fonksiyonları, yansımanın büyüklüğü ve hızı ile ilgili bilgi sağlamakadır. Çeşili dışsal şokların, ilgili fiya endeksindeki değişimi ne oranda açıkladıkları ise, varyans ayrışırması analizi ile oraya konulmakadır (Hahn, 2003: 24). Bu çerçevede, döviz kuru ve ara malları ihalaındaki değişimlerin, ÜFE üzerindeki nispi önemlerini oraya koyan varyans ayrışırması analizi sonuçları, ilk dönem ve ikinci dönem iibariyle son derece büyük farklılıklara işare emekedir:

110 Şenkan ALDEMİR Birinci Dönem (1988:01-2001:01): Döviz kuru ve ara malları ihalaına ilişkin şokların, ÜFE deki değişimleri oplam açıklama gücü ilk dönemde birinci 6 ay, ikinci 6 ay ve üçüncü 6 ay için sırasıyla %13, %9 ve %7 dir. İkinci Dönem (2001:04-2004:12): İikinci dönemde ise bu oranlar, sırasıyla %58, %62 ve %63 e yükselmekedir. Üselik sadece döviz kuru şokları dikkae alındığında söz konusu oranlar, ilk dönem için %12, %8 ve %6 iken; ikinci dönem için % 47, %43 ve %41 dir. (bknz. Tablo 3) Tablo 3: B. Varyans Ayrışırması Analizi Sonuçları (2001:04 2004:12) lerm lmara lkkoim lpwim lufe lerm 1. lmara 1. lkkoim 1. lpwim 1. lufe 1. 79,14 75,20 74,47 60,28 52,74 50,69 28,65 24,98 24,77 4,20 4,51 6,78 46,84 43,19 41,25 5,59 8,58 9,62 10,19 9,21 9,65 12,81 25,76 29,08 12,75 23,99 27,92 11,13 18,67 21,70 9,07 9,20 8,92 15,63 19,54 20,06 52,20 42,70 38,37 32,93 31,28 29,00 9,68 9,50 9,99 4,77 5,16 5,16 7,92 8,68 8,76 4,47 3,62 3,13 46,14 33,50 27,31 2,20 1,94 1,77 1,42 1,84 1,80 5,95 9,80 10,82 1,83 2,92 4,62 3,95 6,70 8,97 30,12 26,67 25,25 1,2 ve 3 rakamları; sırasıyla ilk alı aya, ikinci alı aya (bir yıla) ve üçüncü alı aya (birbuçuk yıla) ilişkin varyans ayrışırması sonuçlarını ifade emekedir. Varyans ayrışırması analizi çerçevesinde, döviz kuru şoklarının üreici fiyaları değişimlerini açıklama gücünde, ikinci dönem iibariyle önemli bir arış gerçekleşiği görülmekedir. Üselik, ilk dönemde ÜFE değişimlerini açıklama gücüne sahip bulunmayan ara malları ihalaının, ikinci dönem iibariyle belirgin bir açıklayıcılığa sahip olduğu anlaşılmakadır. Dolayısıyla, kümülaif eki-epki fonksiyonları yanında, varyans ayrışırması analizi sonuçları da; döviz kuru değişimlerinin ihal girdi kullanımı yoluyla üreim maliyeleri üzerinde yaraığı ekinin, ikinci dönem iibariyle önemli bir arış göserdiğini oraya koymakadır.

İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil: 22 Ocak 2008 Sayı: 1 111 VIII. Sonuç ve Değerlendirme Reel kur arışlarına bağlı olarak ulusal para birimi cinsinden ucuzlayan ara malları ihalaının, üreim maliyeindeki arışları sınırlayan ilave bir unsur olarak, dezenflasyon poliikalarına ve enflasyon hedeflemesi rejiminin başarısına kakı sağladığı anlaşılmakadır. Bununla birlike, ihal girdi kullanımındaki arış yoluyla para poliikası açısından elde edilen kazanımların, üreim kesiminde karşılığını bulan bir alernaif maliyei söz konusudur: Nominal kur değişimlerinin ihal girdi maliyeleri üzerinde yaraığı eki, yuriçi üreim maliyelerinin yerli ve yabancı girdi kullanımı şeklinde ifade edilebilecek olan bileşimini değişirmekedir. İhal edilen ara mallarının, üreim sürecinde giderek aran yoğunluka kullanılmaları dolayısıyla, yuriçi üreim ve isihdam sürecinde yerli üreim fakörlerinin kullanımları sınırlanmaka ve bu durum, başa isihdam hacmi olmak üzere, ekonominin reel kesiminde önemli olumsuzluklara yol açmakadır. Ekonomide aran ihala bağımlılığı para poliikası açısından değerlendirildiğinde ise, T.L. da olası değer kayıplarının yaşanmasıyla birlike -geçmiş dönemlerle kıyaslanmayacak ölçüde büyük bir enflasyonis eki yarama poansiyelinin bulunduğu görülmekedir. Nominal kur değişimlerinin ara malları ihalaı kanalıyla yuriçi üreim maliyeleri üzerinde yaraığı ekinin ahmin edildiği bu çalışmada elde edilen bulgular; aynı zamanda üreimin dışa bağımlılığına ilişkin bir göserge olarak da yorumlanabilir. Özellikle 2001 yılından iibaren uygulamaya konulan dalgalı döviz kuru ve enflasyon hedeflemesi rejimlerinin, enflasyon oranını azalmada göserdikleri başarı, gerçeken ekileyicidir. Bununla birlike, yuriçi üreim sürecinin giderek aran bir ihala bağımlılığına sahip olmasının, ersine çevrilmesi -kolaylıkla- mümkün olmayan ve giderek aran, birikimli bir süreç nieliği aşıdığı unuulmamalıdır. Bu olgunun, ülkemizde son yıllarda anık olduğumuz, isihdam arışı yaramayan büyüme sürecine ne ölçüde kakı sağladığının değerlendirilmesi ise bundan sonra yapılacak araşırmaların konusudur. Kaynaklar Ara, K.(2003) Türkiye de Opimum Döviz Kuru Rejimi Seçimi Ve Döviz Kurlarından Fiyalara Geçiş Ekisinin İncelenmesi, Tcmb Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü Uzmanlık Yeerlik Tezi Arbalı, E. (2003) Exchange Rae Pass Through İn Turkey: Looking For Asymmerries, Cenral Bank Review, 2(1), Ss.85-124 Carbo,V., Landernech,O.,Schmı-Hebbel K. (2001) Assessing Inflaion Targeing Afer A Decade Of World Experience, Inernaional Journal Of Finance And Economics, 6(4), Ss.343 368 Die (2002),Yıllık İmala Sanayi Üreim Ve Tükeim İsaisikleri,Ankara Die (2004),İmala Sanayi Sekörünün Avrupa Birliği Pazarındaki Rekabe Gücü Araşırması, Ankara

112 Şenkan ALDEMİR Erekin, M.(2005) Sekörler İibariyle Üreim-Dış Ticare İlişkisi Ve Rekabe Koşulları,Hp://Www.Dm.Gov.Tr/Ead/Ticare/Ureım/D-Ur.Doc, 04.04.2005. Fareqee. H.(2004) Exchange Rae Pass- Through İn The Euro Area : The Role Of Asymmeric Pricing Behaviour, Imf Wp No:04/14, January 2004 Günlük Şenesen, G. Ve Şenesen, Ü.(2001) Reconsidering Impor Dependency İn Turkey: The Breakdown Of Secoral Demands Wih Respec To Suppliers, Economic Sysem Research, 13(4), Ss.417 428 Hahn, E.(2003) Pass Through Of Exernal Schocks To Euro Area Inflaion, European Cenral Bank Wp, No:243 Kale, P.(2001) Turkey s Trade Balance İn The Shor And Long Run :Error Correcion Modeling And Coinegraion,Inernaional Trade Journal, 15(1), Ss.27 56 Kara,H. Ve Öğünç, F.(2005) Exchange Rae Pass Thrugh İn Turkey: I İs Slow, Bu İs İ Really Low Cbr Wp, No: 05/10 Kara, H.,Küçük Tuğer, H.,Özlale, Ü.,Tuğer, B.,Yavuz, D.,Yücel, E.M. (2005) Exchange Rae Pass-Through İn Turkey: Has I Changed And To Wha Exend, Cbr Wp, No: 05/04 eyder, N. (2004) 2003 Yılında Kur Ve Maliyein İhraca Ve İhala Üzerindeki Ekisi,Asomedya, Ocak Sayısı, Ss.37 45 Leıgh, D. Ve Rossı, M.(2002) Exchange Rae Pass-Through İn Turkey, Imf Wp No.02/204 Maddala.G. S. (1992) Inroducion To Economerics, Macmillan Publishing Company, Second Ediion. Mc Carhy, J. (2000) Pass Through Of Exchange Raes And Impor Prices To Domesic Inflaion İn Some Indusrialized Counries, Federal Reserve Bank Of New York Saff Repors, No:111 Pamukçu, T. Ve De Boer, P. (2000) A Srucural Decomposiion Analysis Of Impors Of Turkey (1968-1990), Hp://www.Applsas. Org.Cn/ 180/13papers/Pamukcuurkeydecomposiion.Pdf, 105.2005 Sönmez, M. (2004) Türkiye nin Dış Ticareinin Sekörel Analizi: 2000-2004, Ege Bölgesi Sanayi Odası, İzmir. Sock, J. H.(2003) Inroducion To Economics, Addison Wesley. Şenesen,Ü. Ve Günlük Şenesen,G. (2003), Impor Dependency Of Producion İn Turkey: Srucural Change From 1970 s To 1990 s, Hp://Www.Erf.Org.Eg/Tenhconf/Secoral- Background/Senesen&Gulay.Pdf, 05.06.2005 Şimşek, M. Ve Kadılar, C.( 2004) Türkiye nin İhala Talebi Fonksiyonunun Sınır Tesi Yaklaşımı İle Eşbüünleşme Analizi:1970-2002, Doğuş Üniversiesi Dergisi, 1(1), Ss.27 34 Zengin,A.(2001), Reel Döviz Kuru Harekeleri Ve Dış Ticare Fiyaları (Türkiye Üzerine Ampirik Bulgular), Hp://www.Cumhuriye.Edu. Tr/Edergi/Makale/114.Pdf, 25.12004

İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil: 22 Ocak 2008 Sayı: 1 113 Son Nolar i Makine ve ulaşım araçları, enerji, kimyasallar, arımsal hammaddeler, işlenmemiş alın, madenler, ükeim malları, demir-dışı mealler. Ne ihracaçı sekörler ise hazır giyim, dokuma, yarı mamuller ve demir-çelikir. ii 18 aylık bir zaman periyodu iibariyle, döviz kuru en yüksek düzeyde dışsallık gösererek, yaklaşık %80 oranında geçmiş dönem değerleri arafından belirlenmekedir. Ara malları ihalaı, yaklaşık %44 oranında döviz kuru ve %47 oranında kendi geçmiş dönem değerleri arafından belirlenmekedir. Kapasie kullanımı, öncelikle döviz kuru (%65), ardından geçmiş dönem değerleri (%21) ve son olarak ihal girdi kullanımı (%14) ile belirlenmekedir. Birim işgücü maliyeleri, geçmiş dönem değerleri (%33), kapasie kullanımı (%24), döviz kuru (%22) ve ihal girdi kullanımı (%18) arafından belirlenmekedir. TEFE ise, öncelikle döviz kuru arafından belirlenen (%10) en içsel (bağımlı) değişken konumundadır. iii Almanya, ABD, İalya, İngilere, Fransa, Hollanda, Belçika, İsveç, Japonya iv Ülkelerin oransal payları ile endeks oluşurmada kullanılan ağırlıkları, sırasıyla Almanya için 0,21 ve 0,30; ABD için 0,09 ve 0,13; İalya için 0,12 ve 0,17; İngilere için 0,068 ve 0,0096 ; Fransa için 0,07 ve 0,1; Hollanda için 0,03 ve 0,042; Belçika için 0,024 ve 0,034; İsveç için 0,021 ve 0,03; Japonya için 0,064 ve 0,09 dur.1 Ocak 2002 arihinden iibaren Euro nun endekseki ağırlığı %64,6 olarak belirlenmişir.