Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon - 533 - Türkiye de Oluan Taknlarn Nedenleri ve Etkilerinin Azaltlmas Üzerine Bir Çalma Doç,Dr. Necati Gülbahar Geliim Üniversitesi,Mühendislik ve Mimarlk Fakültesi Avclar/stanbul Tel : 0554 774 4841 e-mail: ngulbahar28@hotmail.com Özet Su ve toprak canllar için hayat kaynadr. Yerküredeki miktarlarnn sabit olmas nedeniyle, kii bana düen paylar giderek azalmaktadr. Canllara hayat veren su kaynaklar kontrol edilemedii takdirde taknlar meydana gelmekte can ve mal kayplar olmaktadr. Akarsulardaki takn olaylarnn çeitli sebepleri vardr; bunlar, iklim, toprak, topografya, bitki örtüsü ve insan olarak ifade edilebilir. Bunlarn içinde en önemlisi araziyi yanl kullanan insan faktörüdür. Zira, orman ve meralarn tahribi, akarsu kesitinin çeitli nedenlerle daraltlmas ve takn yataklarnn yaplamaya açlmas; hem takn olumasna neden olmakta ve hem de olas bir taknda çok ar kayplarn meydana gelmesine yardmc olmaktadr. Son yllarda, özellikle kentlerde yaadmz takn olaylar arazilerin sadece ksa vadeli ekonomik çkarlar düünülerek yanl kullanldn gösteren somut kantlardr. AB üyesi ülkeler takn konusunda koruma ve kullanma dengesine dayanan, yasal prosedürlerini hazrlam ve somut admlar atmaya balamlardr. Bu makalede, genel olarak dünyadaki takn bölgelerinden bahsedildikten sonra, ülkemizin takna duyarl bölgeleri vurgulanmtr.özellikle, yakn zamanlarda ülkemizde meydana gelen taknlardan örnekler verilerek, nedenleri irdelenmeye çallmtr.. Yaplan deerlendirmeler sonunda, havzada ki takn, heyelan, deprem gibi problemlerin esas itibariyle Bütüncül Bir Havza Planlamas temelinde çözümlenebilecei anlalm olup bu husustaki çözüm önerileri sunulmutur. Anahtar kelimeler: Bütünleik havza, havza planlamas, yüzey ak, arazi kullanm, sürdürülebilirlik A Study on the Causes and Mitigation of the Effects of Floods in Turkey Water and soil, which are the source of life, are natural resources. Since they are limited in the earth, the share of per capita is decreasing. When water resources are not under control, they cause losses of life and property. There are several reasons why floods occur in any place. However, they can be expressed as climate, soil, topography, vegetation and human. The most important of them is human effect. Indeed, destruction of forest and meadows, allowing of settlement in flood plain, narrowing of cross section of canals for any reasons facilitate the floods, as well as aggravates the damage ocurred.the flood events in the last decades ocurred especially in cities in Turkey, are the concrete samples which the lands are used incorrectly and considering only short term interests. EU member states have prepared their law and regulations based on balance of use and protection and put in the implementations in this regard. In this paper, after mentioning generally the flood areas in the world, the sensitive regions in Turkey have considered. Especially, the reasons of the floods happened in recent years in cities were examined as samples. As a result, it is considered that the problems such as flood, landslide and earthquake can be solved with the
- 534 - Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon consideration of integrated watershed planning and management approach. Finally some proposals were made for recovery the situation and solution. Giri Su ve toprak canllarn hayat kaynadr. Ancak miktarlar sabit olup, hzla artan dünya nufusu, kii bana düen su ve toprak miktarn her geçen gün azaltmaktadr. Önümüzdeki 50 yllk bir dönemde su ve gda yetersizlii had safhada olacaktr. Dünyann hemen her tarafnda insanlar, su kaynaklarna yakn olmak, verimli topraklar ilemek, kolay ve ucuz ulam salamak,lman iklimde yaamak gibi nedenlerden dolay yerleim yerlerini akarsu,göl ve deniz kenarlardaki düz ky kesimlerinde kurmulardr. Ancak bu bölgeler ayn zamanda jeolojik, meteorolojik ve hidrolojik, olaylarn en aktif olduu yerlerdir. Takn açsndan bakarsak,özellikle ky ve akarsu taknlarnn en sk yaand yerler bu bölgelerdir. Nitekim,Avrupa Birlii(AB), takn konusuna gereken önemi vermi ve 2007 ylnda Su Çerçeve Direktifi nin bir eki olarak Takn Direktifi ni kabul etmitir. Esas itibariyle, bu direktifte temel yaklam Bütünleik Havza Yönetimidir.Bunun için, takn riski ön deerlendirme, takn tehlike ve risk haritalar ve takn risk yönetim plan olmak üzere üç aamal bir plan kabul edilmi ve 2015 kadar üye devletler tarafndan uygulanmas kararlatrlmtr. Ayrca, Babakanln 2006/27 sayl Dere Yataklar ve Taknlar ve 2010/5 sayl Akarsu ve Dere Yataklar Islah genelgelerinde DS nin koordinatörlüünde ve onay ile havza baznda çalma yaplmasndan bahsedilmektedir. 2010 da Afyon da yaplan II.Ulusal Takn Sempoz yumu sonuç bildirgesinde de, havzada bütünleik bir havza planlamas önerilmektedir. Tanm olarak, akarsu takn, bir akarsuyun kendi yatandan taarak çevresindeki arazi, yerleim yeri ve alt yap tesislerini bir süre su altnda brakarak, zarar vermesi sel basmas veya takn olarak tanmlanabilir. Burada sel ve takn genel olarak ayn anlamda kullanlmakta ise de tanmlar arasndaki küçük bir farka iaret etmek yerinde olur. Sel bir akarsuyun yüksek debili ve hzl akm olarak tanmlanr. Takn ise böyle bir akmn normal yatandan taarak etraf su altnda brakmas olarak ifade edilebilir. Bu durumda her sel bir takn deildir. Taknlar esas itibariyle meydana geldikleri yere, zamana ve tekerrür süresine göre çeitli ekillerde adlandrabilirler; ky taknlar, akarsu taknlar, yaz ve k taknlar gibi. Taknlar üphesiz jeolojik zamanlardan günümüze kadar gelen, bundan sonra da olacak doal bir olaydr üphesiz son yllarda yaanan küresel snmann etkisiyle yaanan iklim deiikliinin kuraklk ve takn olaylarnn sklkla ve büyük boyutlarda gözlenmesine neden olduu bilimsel aratrmalarla ortaya konulmaktadr. Günümüzde dünyann çeitli yerlerinde yaan ani ve ar yalardan veya eriyen hzl kar erimelerinden sonra oluan seller veya taknlar çok yaygndr. Taknlar depremlerden sonra, kentsel ve krsal bölgelerde en fazla can kayb ve ekonomik zarara neden olan doal olaylardr. Türkiye, dünyada deprem, takn ve heyelan açsndan en aktif bölgede bulunmaktadr. Bu nedenle, havza planlamas ve yönetimi, arazi kullanm planlamas bakmndan en çok dikkatli olmas gereken bir ülke konumundadr (ekil 1). Bu makalede dünyadaki takn bölgelerinden genel olarak bahsedildikten sonra, ülkemizdeki takna duyarl bölgelere dikkat çekilecek ve özellikle kentlerdeki akarsu taknlarnn neden olduu zararlar irdelenerek ve çözüm önerileri sunulacaktr. KLM VE TOPORAFYA Türkiye kuzey yarmkürede, Alp-Himalaya kuanda yer almakta olup,tektonik bakmdan çok hareketli bir bölgededir, düz ovalar çok az ve kylar Karadeniz,.Ege ve Akdenizde dar bir erit halinde uzanmaktadr.ya rejimi düzensiz olup;.220-3000 mm arasnda deiir.arazinin % 50 si dik eimlidir.orman ve mera tahribat büyük boyutlardadr.yanl arazi kullannm çok yaygndr. Ülke topraklarnn %83 orta ve iddetli erozyon tehdidi
Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon - 535 - altndadr. E..E. Genel Müdürlüü ölçümlerine göre her yl akarsularla 440 milyon m3 toprak ask materyali olarak tanmaktadr. Bunun % 15 i 66 milyon m3 yatak yükü olarak kabul edilirse, her yl ortalama 500 milyon m3 toprak denizlere tanmaktadr(çevre Atlas, 2004). Takn says 1974-2003 döneminde meydan gelen takn saysnn ülkelere göre dalm ekil1. Dünyada takn bakmndan aktif bölgeler (EM-DAT,2013) TAKINLARIN NEDENLER Doadaki hidrolojik döngü esas olarak; buharlama, ya, szma, yü zey ak ve yeralt ak aamalarndan meydana gelir. Takn esasnda bir yüzey akdr ve hidrolojik döngünün bir aamasdr. Bir akarsu havzasnda meydan gelen taknlarn oluumu esas olarak iklim, havzann biçimi, jeolojik, topografik yap ve eim, toprak yaps ve bitki örtüsüne baldr. Ancak taknlar doal bir afet haline getiren insanlarn plansz ve yanl arazi kullanmlardr.bunlar arasnda, özellikle plansz, çarpk ve hzl kentleme,kentlerde yeil alanlarn yok edilmesi,dere yatana veya takn alanlarnda yaplama,tarm da yanl uygulamalar, orman ve mera tahribat, yanl sanayi ve ulam politikalar bu problemlerin temel nedenleridir. Butün bu olumsuzluklar, hidrolojik açdan infilitrasyonu veya szmay azaltmak, yüzey akn artrmak anlamna gelir. ABD de yaplan bir aratrmada, doal zeminde yüzey ak %10, infilitrasyon %50 ve evapotransprasyon %40 olurken; yeil alanlar yok edilmi kentlerde ise yüzey ak % 55,infilitrasyon %15 ve evapotransprasyon % 30 olarak tespit edilmitir. Burada dikkat edilecek bir nokta da, kentlerde bitkiler yok edildii için evapotransprasyonda azalmaktadr (ekil 2). Dier taraftan dere kysndaki takn alannn rant hrsyla yaplamaya açlmas buradaki yaplar tartmasz bir ekilde dorudan takn riski altnda brakmak anlamna gelmektedir. Daha da kötüsü, takn alannda yaplan yaplar, Arimet Kanununa göre, takn seviyesini yükselterek, takn alan dnda olan yerlerin de takn riski altnda kalmasna neden olurlar (ekil 3).
- 536 - Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon ekil 2.Yüzey ak ve geçirgenlik (FISRWG,USA,2013) 100 yllk doal takn seviyesi 100 yllk yükselen takn seviyesi ekil 3. Doal takn seviyesi ve yaplamann etkisi (USGS,2013) Genel olarak havzaya normalden fazla ya dümesi, veya ani kar erimesi yüzey aklarn artrarak, nehir veya dere yatandaki debiyi büyük deerlere çkarmakta ve yatandan taan su kütlesi, sel veya takn meydana getirerek, civarndaki yerleim yerlerine, hayvanlara, ekili alanlara ve araziye çok büyük zararlar verir. Kentlerde özellikle, bir gecede yaplan imar plan deiiklikleri, yanl yaplama, yamur suyu drenaj ve kanalizasyon sistemlerinin maksimum debilerini aarak, sistemi tayamaz hale getirmekte,sonuçta ana akarsu yatandan taarak takn meydan gelmekte ve can kaybna neden olmakta, civarndaki tesis ve arazileri su altnda brakmaktadrlar. Taknlarn en sk rastlanan sebebi, iddetli ve uzun süreli yatr. Burada da, szma hz kuru toprakta balangçta yüksektir, topran suya doygunluu artkça sabit bir deerde kalr. Bunun anlam da, topran suya doygunluu bal olarak yüzey ak giderek artar. Uzun süreli ar ve iddetli yalardan sonra özellikle fazla eimli ve geçirimsiz topraklarda takn olay kolayca meydana gelmektedir. Ayrca kar yann da youn olarak yad havzalarda scakln birden bire artmas sonucu kar örtüsünün erimesi de taknlara yol
Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon - 537 - açabilmekte ve takn debilerini büyütmektedir. Her iki etkenin beraber meydana gelmesi ise en tehlikeli taknlar oluturmaktadr. GÖZLEM VE DEERLENDRMELER DM nin verilerine göre, ülkemizde taknlar, Karadeniz, Akdeniz ve Bat Anadolu bölgelerinde, özellikle Trabzon, Rize, Bartn, zmir ve Hatay illerinde ilkbahar ve sonbahar aylarnda olduu gözlemlenmitir (ekil 4). ekil 4. Sel zarar ve tehlikenin illere dalm (ÇEM,2013) Özellikle kentlerde yaanan taknlar, pek çok insann etkilenmesine ve hayatn kaybetmesine,çevresel tahribata ve çok büyük ekonomik kayplara neden olmaktadr (Tablo1). Tablo1.Türkiye de toplam takn says ve sonuçlar (EM-DAT,2013) Yllar Takn says Ölüm Etkilenen nsan Ekonomik Zarar 1900-2013 39 1342 1 778 520 2 195 500 US $ DS nin yapt deerlendirmelerine göre; taknlarn her yl ülkemize verdii zararlar 100 000 000 US $ civarnda olup, buna karn projeli yapsal önlemler olarak ylda ortalama olarak 30 000 000$ lk bir harcama yaplmaktadr. (Uskay. ve Aksu S., 2002) DS kaynaklarna göre; 1975-2011 yllar arasnda 820 adet takn olay meydana gelmi, bu taknlar sonucunda 660 can kayb olmu, 799758 hektar tarm arazisi takna maruz kalm, taknlar ülke ekonomisine ylda yaklak 150 milyon TL zarar vermitir. Bununla beraber son yllarda ani seller ve bunun bir sonucu olarak da ehir sellerinde önemli artlar görülmektedir (DM, 2013). DM'nin gözlemlerine göre;kars, Rize, Ankara, Balkesir, zmir, Mula ve Antalya illerinde taknlarn görülme skl oldukça fazladr (ekil 5). Ancak buna Edirne ve Bartn illerimizi de dahil etmek gerekir. Zira, Bulgaristan da yalar nedeniyle barajlar doldu mu, kapaklar açlmakta Edirne sk sk takn sular altnda kalmaktadr. Ancak, DS nin bu konuda Bulgaristan la ortak bir proje yürüttüü de bilinmektedir. Bartn ilinde de her ne kadar TEFER projesi kapsamnda erken uyar sistemi kurulmu ise de, imar planlar ve alt yapda esasl revizyon yaplmad sürece taknlar bu ilimizde can ve mal kayplarna yol açmaya devam edecektir.
- 538 - Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon ekil 5. 1940-2010 Yllar Sel Takn Gözlenme Saylar (DM,2013) DM verilerine göre,takn saylarna bakarsak yllar itibariyle, yaplan barajlar ve dier tesislere ramen takn saylarnda önemli bir azal görülmemektedir. Nitekim 1940-2009 aralndaki yllk maksimum takn says 2009 ylnda gerçeklemitir (ekil 6). ekil 6.Takn oluum saylar (DM, 2013) Türkiye de son yllarda meydana gelen taknlar incelendiinde ehir taknlar daha çok öne çkmaktadr. 2009 ylnda stanbul da yaanan Ayamama deresi takn 33 kiinin yaamn yitirmesine büyük ölçekte ekonomik kayplara neden olmutur. Burada, yaplamann dere yata ve takn alannda olduu açk bir ekilde görülür (ekil 7-9).
Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon - 539 - ekil 7. stanbul Ayamama deresi takn alan krokisi ekil 8. stanbul Ayamama deresi takn ekil 9. stanbul taknnndan bir görünüm Sadece 2012 Temmuz ay içerisinde, Trakya bölgesinde ve Samsun ve Sinop illerinde meydana gelen taknlar sonucunda 17 vatandamz hayatn kaybetmi ve çok büyük maddi hasar meydana gelmitir (ekil 10-11). 1967 de Samsun da Mert rma yatandan taarak 102 binada ar hasar meydan getirmi olduu bilinmektedir. Ayrca, DS nin Mert rma kydan 6,5 km slah edilmesi gerekir diye raporu olmasna ramen, bir devlet kurumu olan TOK Mert
- 540 - Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon rma dere yatanda ve takn alannda toplu konut projesi yapmtr. Sonuçta Canik ilçesinde10 vatandamz hayatn kaybetmi ve çok büyük maddi zarar meydana gelmitir (MO, 2012). ekil 10 Samsun da TOK konutlar 2012'de yaanan takn ekil 11.Sinop taki takn SONUÇ ve ÖNERLER Türkiye de havza planlamas konusunda son yllarda yaplan çalmalara ramen, havzadaki arazilerin kullanmnda; kentleme, tarm, sanayi, madencilik, enerji, ulam, su temini ve kanalizasyon gibi büyük ölçekli alt ve üst yap planlama ve projelendirmelerinde, sürdürebilirlik ve koruma ve kullanma dengesinin göz ard edildii görülmektedir. Bir akarsu havzasnda sadece takn deil, deprem, heyelan, ç gibi doal afetlerin ve erozyon ve sedimantasyonun kontrol altna alnabilmesi ve zararlarnn azaltlabilmesi için, problemleri havza temelinde ele alan Bütünleik Bir Havza Planlamas ve Yönetiminin gerekli olduu tartmasz kabul edilmektedir. Böyle bir planlamada havzada, su kaynaklar, toprak, maden, enerji, orman, tarm, mera, sulak alanlar, kentleme, ana ulam hatlar ile igili bütün talepler sürdürülebilirlik temelinde, bütüncül bir bak açsyla ele alnmaktadr. Özelikle, havza genelinde, deniz, göl ve akarsular etrafnda koruma bantlar oluturulmas büyük önem tamaktadr (ekil 12). Böyle bir çalma ekosistemin de korunmasna da hizmet edecektir.
Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon - 541 - ekil12. Bir akarsu koruma alan örnei Bu çerçevede alnacak önlemleri aada belirtilen önleyici, acil yardm ve afet sonras olmak üzere üç guruba ayrmak mümkündür: Önleyici tedbirler: Bir havzada sürdürülebilirlik ve koruma ve kullanma dengesi temelinde,bütünleyici bir yaklamla yaplacak her türlü alt ve üst yap ile ilgili mühendislik çalmalarn kapsar.takn konusundaki en etkili çalmalardr.erken uyar sistemi kurulmas da bu çalmalar içinde yer almaldr. Takn srasnda alnacak tedbirler : Bunlar kamu ve kurum yöneticileri ile afet ve acil durumlarda görevli elemanlarn müdahale, kurtarma ve yardm çalmalarn kapsayan çalmalardr. Takn sonras alnacak tedbirler: Bu tedbirler daha ziyade merkezi ve yerel yöneticilerin hasar tespiti, eitim, bilgilendirme ve yasal düzenlemeler gibi çalmalarn kapsar. KAYNAKLAR Aksu S.(2010), Takn önleme çalmalar, iyi uygulama örnekleri takn tesislerinde iletme bakm ve yönetim GAPSEL konferans, anlurfa,2010 Bayazt M.(1995), Hidroloji Ders kitab, TÜ,stanbul EM-DAT(2013),Summerised table of floods of Turkey, International Disaster Data Base,www.em-dat.net,Universite Catholiqué de Louvan, Belgium. DS Faaliyet Raporu(2011),DS Genel Müdürlüü,Ankara MO Rapor (2009),IMO Istanbul ubesi, Teknik Güç dergisi,say197 sayfa 10-20 Ekim 2009 Korkanç S.Y. ve Korkanç M.(2006), Sel ve taknlarn insan hayat üzerindeki etkileri ZKÜ Bartn Orman Fakültesi Dergisi,cilt 8,say 9,2006 Sümer V.(2010). Sel afet yönetimi ve deneyim paylalmas GAP SELkonferans, anlurfa,2010 Teknik Rapor(1998), Bartn da sel sular altnda Demokratik Kitle Örgütlerinin ve Meslek odalarnn hazrlad teknik rapor ve basn bildirisi,1998. Turolu H.(2005), Bartn da meydan gelen sel ve taknlara ait zarar azaltma ve önleme önerileri TURQUA-V sempozyumu, TÜ, stanbul, 2005 II.Ulusal Takn Sempozyumu Sonuç Bildirgesi (2010), Çevre ve. Orman Bakanl, DS, AGM,DM, II. Ulusal Takn Sempozyumu Sonuç Bildirgesi, Afyonkarahisar,2010 Uskay S. Aksu S.(2002), Ülkemizde taknlar,nedenleri,zararlar ve alnmas gerekli önlemler TMH,say420-422 sayfa 133-136,Ankara www.meteor.gov.tr
- 542 - Takn ve Heyelan Sempozyumu / 24-26 Ekim 2013, Trabzon www.emdat.net www.usgs.gov.us www.tema.org.tr www.cem.gov.tr www.imo.org.tr