TÜRK TELEKOMÜNİKASYON SEKTÖRÜ İLE ÜLKE EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER ARASINDAKİ İLİŞKİNİN VARLIĞININ VE BOYUTUNUN EKONOMETRİK ANALİZİ ECONOMETRIC ANALYSIS OF EXISTENCE AND DIMENSION OF RELATIONSHIP BETWEEN TURKISH TELECOMMUNICATION SECTOR AND DEVELOPMENTS IN NATIONAL ECONOMY Ayşe Kur 1 Telekomünikasyon Kurumu Ankara Öze e-posa: Bu çalışmada, Telekomünikasyon sekörünün ekonomik büyümedeki önemi üzerine, dünyada yapılan akademik çalışmalar da incelenmek sureiyle, 1970-1999 yıllarının kapsadığı 30 yıllık dönemde, Türk elekomünikasyon seköründe ekin varlık göseren yerleşik işlemeci TTAŞ nin yaırım verileri kullanılarak, belirilen dönemde bu yaırımların emsil eiği Türk elekomünikasyon sekörü ile ülke ekonomisindeki gelişmeler arasındaki ilişkinin oraya konulması amacıyla ekonomerik analizi yapılmış ve elekomünikasyon seköründeki söz konusu yaırımların ekonomik büyümede olumlu gelişmeler sağladığı sonucu elde edilmişir. Absrac In his sudy, he economeric analysis performed using he invesmen daa of Turk Telekomunikasyon A.S. in he 30 years beween 1970 and 1999 which is incumben and was influenial (influenced effecively) in Turk elecommunicaions secor a his perriod, on imporance of Turk elecommunicaion secor in economic growh by researching academic sudies in he world, showed ha he respecive invesmens creaed posiive developmens economic growh. 1. GİRİŞ Hızla ilerleyen eknolojik gelişmeler, hayaımızın her alanını ekilemeke, bilgi ekonomisi, yeni ekonomi ve inerne ekonomisi gibi kavramları gündeme geirmekedir. Bilgi ve ileişim seköründeki olağanüsü gelişmeler, mal ve finans piyasalarının ülke sınırlarını aşmasını sağlayarak dünyayı ekonomik bir küreselleşmeye doğru göürmeke, bu gelişmelerle birlike dünya ekonomisi daha liberal bir yapıya dönüşmekedir. Bu dönüşüm bir yandan bilgi ve bilgi akışını sağlayan elekomünikasyon hizmelerine olan alebin giderek armasına ve çeşilenmesine neden olmaka ve elekomünikasyon sekörünün eknolojik boyua hızla gelişmesi sonucunu doğurmakadır. akur@k.gov.r Bu hızlı gelişmelerin bir sonucu olarak elekomünikasyon sekörü, arık günümüzde bireysel ve kile haberleşmesinin sağlanmasının çok öesinde, bilgi oplumunun emel alyapısını oluşuran ve kendi başına icari ve ekonomik değeri olan bir sraejik sekör haline gelmekedir. Telekomünikasyon seköründe yaşanan gelişmeler ışığında, eknolojik yarışın sekördeki rekabei sraejik bir savaşa dönüşürmesiyle dünya elekomünikasyon pazarından aldıkları payı büyüme çabasında olan bir çok ülke, oraya çıkan yeni elekomünikasyon düzenine uygun olarak hızla yeniden yapılanma sürecine girmişir. Telekomünikasyon sekörlerini alan ve ölçek olarak büyüen bu ülkelerde, eknolojik gelişmeler sonucu çeşilenen elekomünikasyon hizmelerine yaırımlar yapılmış, hizmeler çeşilenerek yaygınlaşmış ve bu sayede önemli sayısal büyüklüklere ulaşılmışır. Bu gelişmelerin sonucu olarak da sekörün ekonomideki ağırlığı armaya başlamış ve elekomünikasyon ekonomik büyümenin önemli bir bileşeni haline gelmişir [1-6]. Bu çalışmada, dünyada yapılan akademik çalışmalar da incelenmek sureiyle,türkiye elekomünikasyon yaırımlarındaki büyümenin ekonomik büyümeye kakısı yapısal ekonomerik model çerçevesinde incelenmişir. Bu araşırmada 1970-1999 dönemlerini kapsayan yıllık zaman serisi verileri kullanılmış ve ekonomik büyümenin gösergesi olarak reel gayri safi yur içi hasıladaki büyüme oranı dikkae alınmışır. Ayrıca, ekonomik büyüme ile ilgili ikisa lieraürü de dikkae alınarak yapısal ekonomerik modele açıklayıcı değişkenler olarak sermaye, emek ve ihalaaki büyüme değişkenleri de dahil edilmişir. Korelasyon analizi ve yapısal ekonomerik modelden elde edilen bulgular, elekomünikasyon yaırımlarındaki büyümenin ekonomik büyüme üzerinde poziif yönde bir kakıya sahip olduğunu göseren isaisiksel ve ekonomerik kanılar vermişir. Ekonomerik analizler Eviews pake programı kullanılarak gerçekleşirilmişir.
2. TELEKOMÜNİKASYON VE EKONOMİK BÜYÜME 2.1. Telekomünikasyonun Ekonomideki Yeri ve Önemi Bilgi ve ileişim eknolojilerinin birbirleriyle yarışırcasına hızla gelişmeleri, dünyada çok geniş kapsamlı ekonomik ve sosyal değişikliklerin gerçekleşmesine yol açmakadır. Küreselleşmeye enegre olmuş ülkelerde bilgi ve ileişime dayalı iş kolları geleneksel sanayi alanlarının yerini alırken, 1990 lardan iibaren elekomünikasyon, üreimden finansal hizmelerin sağlanmasına kadar önde gelen icare ve sanayi gibi bir çok sekörün gelişmesinde büyük öneme sahip olmuşur [4, 7]. Serbes piyasa ekonomisinin ekin olarak işlerliği, ancak güvenilir bilginin uygun zamanda karar vericilere ulaşması ile mümkündür. Kaynakların daha verimli alanlara kaydırılarak oplum refahının arırılması sürekli, güvenilir ve ekin bir bilgi akışı ile mümkün olabilir. Telekomünikasyon hizmeleri ülke kaynaklarının daha ekin dağılımında en önemli araçlardan biri olan mali piyasaların, haberleşme yoğun sekörler olan urizm ve ulaşırma hizmelerinin ayrılmaz bir parçası olduğu gibi üreici, opancı, perakendeci ve ükeici zincirinde bilgi akışını sağlayarak her ürlü mal ve hizme piyasalarının arz ve alepeki değişimlere uyum içinde ve ekin bir şekilde işleyebilmesi için en önemli araçlardan biri haline gelmişir [4, 8, 9]. Bilişim eknolojisindeki gelişmeler ışığında, elekomünikasyon hizmelerinin ekin dağıımı, daha düşük işleme maliyeleri ve aran bilgi yoluyla direk, hızlı bilgi yayılımıyla da dolaylı olarak fayda sağlar. Bir çok gelişmiş ülkede bilgi oluşumu ve ileimi büyümenin emel kaynağıdır [10]. Niekim, elekomünikasyon seköründe hızlı gelişmelerin devam eiği gelişmiş ülkelerde, eknolojik gelişmeleri yakalamış modern bir elekomünikasyon şebekesi, hem bilgi elde emenin sabi işleme maliyelerini, hem de mevcu pazarlara kaılmanın değişken işleme maliyelerini azalmakadır. Aynı zamanda modern bir sisem kamu bürokrasisindeki işleme maliyeleri ve firma içi maliyeleri azalma gibi bir çok ekiye sahipir. Dolayısıyla, gelişmiş ülkelerde düşük maliyeler, elekomünikasyon alyapısının gelişimi ve ekonomik büyüme ile sonuçlanmakadır [11]. Bu nedenle elekomünikasyon alyapı yaırımları bir çok hüküme ve uluslararası şirkee önceliğe sahipir [10]. ITU ve OECD ülkelerinde de elekomünikasyonun büyümeye kakı sağladığı, haa elekomünikasyon yaırımlarının engellenmesinin gelişme ve büyümede büyük kayıplara neden olacağı ezi savunulmakadır [12]. Özelemek gerekirse, ülke ekonomisinin daha ekin ve verimli işlemesi ve küresel rekabe karşısında varlığını sürdürebilmesi için ekin bir bilgi akışının sağlanması gerekmekedir. Gelişmiş ülkeler arık sanayi oplumunu aşıp bilgi oplumu olma yolunda çaba sarf emekedirler [7, 13]. Ekonomiler giderek bilgi yoğun hale gelmeke ve bilgi yoğunluğu arıkça bilgi akışını sağlayan elekomünikasyon hizmelerine olan alep giderek armaka ve çeşilenmeke, elekomünikasyon seköründe yaşanan eknolojik gelişmeler de hem elekomünikasyon hizmelerinin hem de dünya ekonomisinin küreselleşmesinde önemli rol oynamakadır [4, 9]. 2.2. Telekomünikasyonun Ekonomik deki Rolü 1980 lerin başında ekonomik büyüme kavramının belirlenmesinde önemli değişiklikler oraya çıkmışır. Klasik yaklaşımda üreim, bir ülkenin önce arım ürünleri ve hammadde üreiminde yekinleşmesini, ardından da sanayi ürünleri ve hizmeler sekörünün gelişmesini anımlamakaydı. Ancak günümüzde icarein yapılanmasına bakıldığında, hizmeler sekörünün sanayi ürünleri icareini ve buna bağlı olarak da arımsal ürünler ve hammadde icareini gelişirdiği görülmekedir. Öe yandan, hizmeler sekörünün kendi içinde de hiyerarşik bir yapılanma oraya çıkmışır. Bu yeni yapılanmada ileişim sekörü; aşımacılık, sigoracılık, bankacılık ve bilgi eknolojileri gibi alanların al yapısını oluşurmakadır. Mali piyasalar, küreselleşmenin ekisiyle ileişim ağlarını üm dünyayı kapsayacak biçimde oluşurarak yeni çalışma düzeni gelişirmiş ve ekonomik siseme olan ekileri muazzam boyulara ulaşmışır. Bu bağlamda, ileişim al yapısına yapılan yaırımlar, ekileşim içinde bulunduğu üm sekörler de göz önüne alındığında, yeni çalışma düzeni ve ekonomisinde uzun dönemdeki büyüme düzeyinde önemli bir nielik ve nicelik kazanmakadır [1]. Böylece, ileişim eknolojileri gelişirken sanayi gibi diğer sekörlerin çıkılarını kullanmaka ve böylece dolaylı olarak diğer sekörlerin de gelişimine yol açarak Kaldor büyüme modelinde 1 [14] de öngörüldüğü gibi verimli bir büyüme sağlamakadır. Bilginin ileişim ağları üzerinden gönderilmesi, alınması ve yöneilmesi, dünyanın her arafında benzer sandarların kullanıldığı, karşılanabilir maliyelerle, ayrım gözemeyen, evrensel erişimin sağlandığı bir düzeyin oluşurulmasını gerekli kılmakadır. Bu da, elekomünikasyon sekörüne yapılacak büyük orandaki yaırımlarla ve bu sekörün gelişimiyle mümkün olabilmekedir. Kısacası, bilginin aşınmasındaki emel araçlardan birisi olan elekomünikasyon ekonomik 1 Kaldor büyüme modeli üç büyüme yasasını içermekedir. Birinci yasada, üreim çıkısındaki büyüme ile GSYİH deki büyüme arasında, ikinci yasada üreim çıkısındaki büyüme ile üreim verimliliğindeki büyüme arasında ve üçüncü yasada üreim çıkısındaki büyüme ile üreim dışındaki diğer alanlardaki büyüme arasında kuvveli doğrusal ilişkilerin olduğu oraya konulmakadır [15].
faaliyelerin küreselleşmesinde önemli bir rol oynamakadır. Böylece elekomünikasyonun ekonomik büyümeye ekisi önemli bir boyua ulaşmakadır. Tüm bu gelişmelerden dolayı son yıllarda poliika belirleyiciler elekomünikasyona öncelik vermiş ve bu süre içinde sekör büyük gelişmeler gösermişir [15]. Bu gelişmeler Türkiye de, AB ve OECD ülkelerinde elekomünikasyon sekörünün GSYİH içerisinde aldığı payların aran değerlerinden de açık bir şekilde görülmekedir. Bunların öesinde, elekomünikasyon sekörü ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi oraya koymak için yapılan ekonomerik çalışmalardan elde edilen sonuçlar da, elekomünikasyon ile ekonomik büyüme arasındaki güçlü ve poziif ilişkiyi arışma göürmez bir şekilde gözler önüne sermekedir [10]. Bu gelişmelerin bir sonraki adımı olarak da, elekomünikasyon alyapı yaırımlarıyla aran ekonomik ekinlik ve büyüme elekomünikasyon hizmelerine daha yüksek oranda milli gelir harcaması ile sonuçlanmaka ve daha fazla oranda elekomünikasyon yaırımlarını eşvik emekedir. 2.3. Lieraür Araşırması: Bazı Seçilmiş Ekonomerik Çalışmalar Küresel anlamda, ekonomik büyümeye kakı sağlayan bilgi ve ileişim eknolojileri hemen hemen büün ekonomik sekörlerde olduğu gibi elekomünikasyon seköründe de verimliliği arırmada, yöneim problemlerinin üsesinden gelmede, hizmelerin kaliesini gelişirmede ve hizmeleri genişlemede çok büyük bir poansiyele sahipir. Ekonomik gelişme poliikalarının merkezine bilgi ve ileişim eknolojisini yerleşiren ve bu alanda en dikkae değeri Singapur olan birçok sanayileşmiş ülke örneklerinde bu poansiyeli görmek mümkündür. Bilgi eknolojisi ve elekomünikasyon hizmelerinin, daha önceki eknoloji dönemlerinden daha yüksek oranda elde edilebilir, daha güçlü ve çok yönlü olmasına rağmen, birçok gelişmeke olan ülkede bilgi ve ileişim eknolojilerinin ekonomik büyümeye kakısının ne şekilde olduğunu oraya koymak zordur. Özellikle Afrika, Ora Asya ve Lain Amerikanın bazı bölgeleri gibi dünyanın birçok yerinde bilgisayar, elekomünikasyon ve benzer diğer eknik konuların olanaklarının sınırlı olduğu iyi bilinmekedir. Günümüzde birçok gelişmeke olan ülke, dünya ekonomisine işirak edecek az gelişmiş ülkelerin yeerlilikleri açısından incelendiğinde, daha fazla eknoloji ve bilgi yoğunluğu anlamına gelen küresel ekonomi içinde elekomünikasyon ve eknik gelişim düzeyleri bakımından ciddi oranda dezavanajlıdır. Küreselleşme rendinin dünya ekonomisindeki bazı bölgelerde ve fakir ülkelerde daha fazla küçülme ile sonuçlanacağı, sosyal yapılarında bozulmaya neden olacağı korkuları vardır. Yine de yeni eknolojilerde güvenli yaırıma yönelik çabalar sürmekedir. Birçok ülkede finansal güçlüklere rağmen, eknoloji yayılımının düzenli bir şekilde yapılmasının önemli olduğu kabul edilmekedir. Bu yaırımlar ekonomik gelişme sağlayacak mı?, Bilgi ve ileişim eknolojisinin yayılımından beklenen ekonomik değişmeler nelerdir?, Hangi yaklaşımlar ekonomik gelişmeden fayda sağlayabilecek? sorularına cevap aranmakadır. Gelişmeke olan ülkelerdeki bilgi ve ileişim eknolojileri lieraürü incelendiğinde, bu soruların öneminin yeerince anlaşılmadığı ve büyük ölçüde ekonomik büyüme, bilgi ve ileişim eknolojisi arasındaki ilişkiden habersiz olunduğu gözlenmekedir. Bu ülkelerdeki rapor edilmiş deneysel çalışma ve avsiyelerin çoğu, bilgi ve ileişim eknolojisi yayılımının ekonomik değeri ile ilgili ahminlere dayanmakadır. Teknik yeerliliklere sahip olma ve hızlı eknolojik değişiklikleri uygulama yarışında, güçlü eknolojilerin sağlayacağı değişimleri anlamada nispeen küçük çabalar sarf edilmişir. Gelişmeke olan ülkelerde eknolojik gelişmelerin ekileri üzerine yapılan arışmalar, bu gelişmelerin yaraacağı fırsaları öne çıkaran iyimser bakış açısı ile bu eknolojilerin onların kazançlarını sömüreceği olasılıklarını dikkae alan köümser bakış açısı arasındaki emel çaışmayı sergilemekedir. Gelişmeke olan ülkelerde güçlü eknolojilerin ekileri üzerinde fikir ayrılıkları yaşanırken, gelişmiş ülkelerde eknolojik yeniliklerin ekonomik önemi üzerine eoriler dahi gelişirilmişir. Ekonomik değişimin birçok çağdaş eorisi, bilgi ve ileişim eknolojisinin önemini kabul eder. Bu eorilerde, eğer eknolojilerin uygulamaları ekonomideki büün sekörleri ekilerse, o eknolojiler yaygın olarak nielendirilmekedirler. Daha belirgin olarak eğer eknoloji; Geniş ölçüde yeni ürün ve hizme üreirse, Ekonominin birçok seköründe işlem, hizme ve ürünlerin performansını gelişirir ve maliyeleri azalırsa, Geniş ölçüde sosyal kabul görürse, Kârlılık ve rekabe avanajı için güçlü sanayi kazancı meydana geirirse yaygın ekonomik ekilere sahipir. Çağdaş eorilerin emelindeki bilgi eknolojisi, II. Dünya Savaşı sonrası dönemin en yaygın eknik yeniliği olarak kabul edilmekedir. Bunun yanı sıra, bilgi eknolojisinin, birçok sanayileşmiş ülkede eknolojik değişimlerin merkezinde olduğu düşünülmekedir. Bilgi eknolojisi, ekonominin büün sekörlerinde üreim ve dağıım koşullarını ekileyen büyük bir uygulama alanını kapsamakla birlike geniş bir ürün ve hizme yelpazesine sahip bilgisayar, yazılım ve elekomünikasyon endüsrilerinin emelidir [16]. Küreselleşen dünya ekonomisinde, köklü değişimlerin yansıması sonucu, bilgi ve ileişim eknolojilerine kadar yayılım göseren elekomünikasyon seköründeki gelişmelerin ekonomik büyümeye olumlu kakılar sağladığı çağdaş eoriler kapsamında oraya konulmuşur.
Bu alanda, Jipp in (1963) ilk emel çalışmasından bu yana ekonomik büyüme ile elekomünikasyon sekörü arasındaki ilişkileri ekonomerik boyua ele alan bazı çalışmalar yapılmışır. Bunlardan bir kısmı ülke bazında gerçekleşirilen yaay-kesi verileri üzerine esis edilmiş iken bir kısmı da zaman serisi verilerine dayanan ülke ya da sekör emelinde çalışmalardır. Ayrıca, sınırlı sayıda da olsa yaay-kesie ülkeleri, zaman boyuunda da yılları içerecek şekilde oluşurulan panel veri sei üzerine esis edilmiş ekonomerik çalışmalar da yapılmışır. Ekonomerik boyua ele alınan bu çalışmalarda, korelasyon analizi, yapısal ekonomerik modelleme ve Granger nedensellik esi yaklaşımı kullanılmışır [10]. Jipp in 1963 yılındaki çalışmasında, ülkelerin gelirleri ve elekomünikasyon yoğunluğu (100 hane başına elefon sayısı) arasında ilk kez poziif yönde kuvveli bir ilişki olduğu bulgusu elde edildiken sonra gerçekleşirilen ekonomerik araşırmalarda da benzer sonuçlar elde edilmişir [10]. Örneğin, Huey-syh Chen ve Eddie C. Y. Kuo (1985) çalışmasında Singapur a ai 1964-1982 dönemlerini kapsayan yıllık zaman serisi verileri kullanılmış olup ekonomik büyüme ile elefon kullanımın içsel değişkenler, gelişme deseği ve elefon alebinin ise dışsal değişkenler olduğu eşanlı ekonomerik model çerçevesinde bir araşırma yapılmışır. Ayrıca, çalışmada ele alınan değişkenler Bebe ve Gilling arafından üreilen indeks sayılarıdır. Elde edilen bulgular iki içsel değişken arasında isaisiksel olarak anlamlı bir ilişki olduğunu oraya koymuşur [17]. J. F. Cronin, E. B. Parker, E. K. Colleran ve M. A. Gold arafından 1991 yılında yapılan çalışmada da Amerika Birleşik Devleleri ne ai 1958-1988 dönemlerini kapsayan yıllık zaman serisi verileri kullanılmışır. Gayri safi yur içi hasıla (GSYİH) ile elekomünikasyon yaırımları arasındaki ilişki Granger nedensellik esi ile araşırılmışır. Bu es sonucunda GSYİH ve elekomünikasyon yaırımları arasında çif yönlü Granger anlamında nedensellik olduğu bulgusu elde edilmişir [18]. Bu çalışmalara ilaveen F. J. Cronin,, E. K. Colleran, P. L. Herber ve S. Lewizky arafından 1993 yılında gerçekleşirilen çalışmada, 1958-1990 yıllarını kapsayan ABD verileri kullanılmış, elekomünikasyon yaırımları ve verimlilik arasındaki ilişki Granger nedensellik esi ile araşırılmışır. Verimlilik değişkeni; oplam özel sekör, arım-dışı özel sekör ve imala sanayi sekörleri olmak üzere üç boyua ele alınmış ve elekomünikasyon yaırımlarındaki büyümenin bu üç verimlilik indeksindeki büyümenin Granger anlamında nedeni olduğu sonucuna varılmışır [19]. Bunlara ilaveen, R. R. Dholakia ve B. Harlam ın 1994 yılındaki çalışmasında yine Amerika Birleşik Devleleri nin elli eyaleini kapsayan 1990 yılına ai yaay-kesi veri sei kullanılmış ve ekonomik gelişme olarak oralama yıllık ücreler ile kişi başına gelir değişkenleri ayrı ayrı dikkae alınmışır. Bu çalışmada, elekomünikasyon seköründeki büyümenin emsilcisi olarak işlemelerdeki çalışan başına elefon ha sayısı kabul edilmişir. Bağımlı değişken ekonomik gelişme ve bağımsız değişken işlemelerdeki çalışan başına elefon ha sayısı olmak üzere gerçekleşirilen basi doğrusal regresyon analizi sonuçları, bu iki değişken arasında poziif yönde oldukça kuvveli bir ilişki olduğu bulgusunu vermişir. Ayrıca, bağımsız değişkenler kümesi eğiim (kişi başına kamu okul harcamaları), enerji ükeimi ve kırsal kesim ooyol uzunluğu (fiziksel al yapı) şeklinde genişleilerek gerçekleşirilen çoklu regresyon analizlerinden de benzer bulgular elde edilmişir [20]. G. Madden ve S. J. Savage arafından 1998 yılında gerçekleşirilen çalışmada ise 27 Ora ve Baı Avrupa ülkesinin 1990-1995 dönemleri arasındaki yıllık gözlemlerinden oluşan panel veri sei kullanılmışır. Bağımlı değişken ekonomik büyümenin gösergesi kişi başına reel GSYİH büyüme oranı olup elekomünikasyon sekörünün ekonomik büyüme üzerindeki ekisi bu sekördeki yaırımların GSYİH içindeki payı ve 100 kişi başına ana elefon haındaki büyüme oranı olmak üzere iki ayrı ekonomerik model çerçevesinde ele alınmışır. Çalışma kapsamına alınan diğer bağımsız değişkenler ise nüfus arış oranı, Kamu yaırımlarının GSYİH içindeki payı ile sabi yaırımların GSYİH deki payıdır. Araşırmada kullanılan birleşirilmiş regresyon (Pooled regression) sonuçları elekomünikasyon sekörünün ekonomik büyüme üzerinde olumlu yönde ekisi olduğunu gösermişir [21]. G. Madden ve S. J. Savage nin 2000 yılındaki araşırmasında Mankiw, Romer ve Weil in (MRW, 1992) ekonomik büyüme modeli elekomünikasyon sermayesini de içerecek biçimde genişleilerek ekonomerik analizler yapılmışır. Analizlerde 43 ülkeye ai yaay kesi veri kümesi kullanılmış olup değişkenlerin üreilmesinde 1992 ve 1975 verilerinden yararlanılmışır. Bağımlı değişken ikisaden faal nüfus (15-64 yaş arası nüfus) başına reel GSYİH iken bağımsız değişkenler fiziki yaırımların GSYİH içindeki payı, beşeri sermaye (ora öğreime kayılı öğrencilerin ikisaden faal nüfusa oranı) ve elekomünikasyon sermaye birikimi yerine de elekomünikasyon yaırımlarının GSYİH içindeki payı ile ikisaden faal nüfus başına ana elefon haı değişkenleri ele alınmışır. Elde edilen bulgular elekomünikasyon sekörünün ekonomik büyüme üzerinde isaisiksel olarak anlamlı ve poziif yönde kakılar sağladığını gösermişir [10]. G. Brock, ve E. Suherland arafından 2000 yılında ele alınan çalışmada da Sovye Sosyalis Cumhuriyeler Birliği nden ayrılan 15 ülkenin 1960-1987 yılları arasındaki verileri üzerine esis edilen Granger ve Sims nedensellik esleri bağlamında bir araşırma yapılmışır. Bu çalışmada, sanayi üreimindeki büyüme ile kensel alanda 100 kişi başına düşen elefon sayısındaki büyüme arasında Granger anlamında nedensellik esleri
yapılmış ve sadece 3 ülkede (Moldovya, Türkmenisan ve Özbekisan) elekomünikasyondaki büyümenin ekonomik büyümenin nedeni olduğu sonucuna ulaşılmışır. Buna karşın, Moldovya hariç 14 ülkede ekonomik büyüme elekomünikasyondaki büyümenin nedenidir bulgusu elde edilmişir. Elde edilen bu sonuçlar, gelişmiş ülkeler için yapılan çalışmalarla uarlı olmayan sonuçları içermekedir [10]. Sonuç olarak, Telekomünikasyon sekörü ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi espi emeye yönelik yapılan çalışmalar, aralarında güçlü poziif bir ilişkinin olduğunu gösermekedir. Özellikle son yıllardaki elekomünikasyon alyapısına dünya çapında yapılan büyük yaırımlardan dolayı elekomünikasyon sekörünün ekonomik büyümedeki rolü armışır [11]. 2.4. Ekonomerik Analiz: Türkiye Örneği (1970-1999) Bu çalışma ile, elekomünikasyon sekörünün ekonomik büyümedeki önemi üzerine dünyada yapılan çalışmalara paralel olarak, 1970-1999 yıllarının kapsadığı 30 yıllık dönemde, Türk elekomünikasyon seköründe ekin varlık göseren yasal yükümlü işlemeci TTAŞ nin yaırım verileri kullanılarak, belirilen dönemde bu yaırımların emsil eiği Türk elekomünikasyon sekörü ile ülke ekonomisindeki gelişmeler arasındaki ilişkinin oraya konulması amacıyla ekonomerik analizi gerçekleşirilmişir. Araşırma 1970-1999 dönemlerini kapsayan yıllık zaman serisi verileri ile gerçekleşirilmişir. Bölüm 3.2 de ifade edilen model için kullanılan değişkenler aşağıda anımlanmışır: Y: Gayri Safi Yur İçi Hasıla (GSYİH, 87 fiyalarıyla, milyon TL) K: Sermaye- Elekrik Enerjisi Tükeimi (10 6 kwh) L: İşgücü-İmala Sanayinde Ücrele Çalışanların Yıllık Oralama Sayısı T: Telekomünikasyon Yaırımları (87 fiyalarıyla, milyon TL) M: İhala (milyon $) Burada sermaye değişkeninin emsilcisi olarak elekrik enerjisi ükeimi alınmışır. Bunun nedeni, sermaye soğu değişkenine ilişkin verilere ulaşılamamasıdır. Madden ve Savage nin 2000 yılında yapığı çalışmada da, gelişmeke olan ülkelerde sermaye değişkenine ilişkin verilerin bulunmamasından dolayı vekil (proxy) değişkenlerin kullanıldığı belirilmekedir [10]. analiz çalışmasında diğer değişkenler bazındaki veriler de 1999 yılına kadar alınmışır. Korelasyon analizi ve ekonomerik model paramerelerinin ahmininde değişkenlerin büyüme oranları dikkae alınmışır. Bu oranlar, X X X 1 1 100 formülü ile arafımızca üreilmişir. Böylece üm değişkenler büyüme oranı şeklinde ifade edilmiş ve birimden bağımsız hale geirilmişir. Ayrıca, düzey seviyesinde iken zaman içerisinde aran bir eğilim ile rend içeren değişkenler, büyüme oranı şeklinde anımlanarak durağan bir yapıya kavuşurulmuşur. Böylece, gerek çoklu doğrusal bağlanı gerekse de sahe (spurious) regresyon bağlamında oraya çıkabilecek olan sorunlar beraraf edilmişir. Ekonomik büyüme (Kişi başına GSYİH deki büyüme) ile elekomünikasyon yaırımlarındaki büyüme arasında zaman içerisindeki seyir 1970-1999 yılları için Şekil 1 de verilmişir. Bu Şekil incelendiğinde, iki değişken arasında zaman içerisinde birlike hareke eden bir eğilimin olduğu görülmekedir. Özellikle, bu iki değişkenin yaklaşık aynı dönemlerde birlike negaif veya poziif değerler alması, ekonomik büyüme ve elekomünikasyon yaırımlarındaki büyüme arasında poziif yönde kuvveli bir ilişkiyi işare emekedir. Gerek ekonomik büyüme ile elekomünikasyon yaırımlarındaki büyüme gerekse de araşırma kapsamındaki diğer değişkenler arasındaki ilişkileri somu bir şekilde görmek için değişkenler arasındaki Pearson Korelasyon kasayıları hesaplanmış ve Çizelge 2 de verilmişir. Pearson korelasyon kasayısı değişkenler arasındaki doğrusal ilişkinin yönü ve derecesi hakkında bilgi veren isaisiksel bir ölçüür. Korelasyon kasayısının anım aralığı [-1, 1] olup, negaif değerler ers yönde, poziif değerler ise aynı yönde doğrusal bir ilişkiye işare eder. İki değişken arasında doğrusal bir ilişki yoksa korelasyon kasayı sıfır olacakır. Buna karşın, korelasyon kasayısı ± 1 değerine yaklaşıkça iki değişken arasındaki doğrusal ilişkinin derecesi aracak ve bu durum kuvveli bir doğrusal ilişkinin varlığına işare edecekir. Telekomünikasyon yaırım verileri Türk Telekomünikasyon Anonim Şirkeinden ve diğer değişkenler bazındaki veriler Devle İsaisik Ensiüsünden emin edilmişir [22, 23]. İmala sanayinde ücrele çalışanların sayısına ilişkin Devle İsaisik Ensiüsü verilerinin sağlıklı olarak 1999 yılına kadar emin edilebilmesinden dolayı, ekonomerik
Yüzde 60,00 40,00 20,00 0,00-20,00 1971 1973 1975 1977 1979 1981 1983 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 Yıllar -40,00-60,00 Ekonomik Telekomünikasyon Yaırımlarındaki Şekil 1. Ekonomik büyüme ile elekomünikasyon yaırımlarındaki büyüme arasındaki ilişki (1970-1999) Çizelge 2. Değişkenler arasındaki korelasyon marisi GSYİH deki Telekomünikasyon Yaırımlarındaki Sermayedeki İşgücündeki İhalaaki GSYİH de Telekomünikasyon Yaırımlarındaki Sermayedeki İşgücündeki İhalaaki 1,00 0,52 0,69 0,49 0,38-1,00 0,36 0,12 0,09 - - 1,00 0,38 0,28 - - - 1,00 0,42 - - - - 1,00
Çizelge 2 deki korelasyon marisi incelendiğinde, ekonomik büyüme ile araşırma kapsamındaki diğer değişkenler arasında aynı yönde ora derecede doğrusal bir ilişki olduğu görülmekedir. Ekonomik büyüme değişkeniyle en yüksek korelasyona sahip değişken 0,69 değeri ile sermayedeki büyümedir ( Elekrik Enerjisi Tükeimindeki büyüme). Bunu 0,52 değeri ile elekomünikasyon yaırımlarındaki büyüme değişkeni izlemekedir. Telekomünikasyon yaırımlarındaki büyüme değişkeni ile araşırma kapsamındaki diğer değişkenler arasındaki korelasyonlar kıyaslandığında, bu değişkenin ekonomik büyümeyle en yüksek korelasyona (0,52) sahip olduğu görülmekedir. Korelasyon analizi değişkenler arasındaki nedensel ilişkiler hakkında bilgi verici değildir. Bu nedenle değişkenler arasındaki nedensel ilişkiler, uygulamalı ekonomerik çalışmalarda Granger nedensellik esi bağlamında araşırılmakadır. Buna karşın, yapısal ekonomerik modellemede değişkenler içsel ve dışsal olmak üzere iki gruba ayrılmaka ve modeldeki değişkenlerin içsel-dışsal ayırımı araşırmacı arafından önsel bilgi (ikisa eorisi) çerçevesinde yapılmakadır. Adlandırmadan da anlaşılacağı gibi, dışsal değişken model dışından belirlenirken, içsel değişken model arafından belirlenmekedir. Dışsal değişken model dışından belirlendiği için, diğer üm dışsal değişkenlerin değişmediği anlamında, diğer her şey sabiken, dışsal değişkenlerin herhangi birindeki bir değişimi içeren kurumsal analizleri yapmak ve bu müdahalenin içsel değişkenler üzerindeki ekisini belirlemek anlamlı bir analizdir. Ayrıca, yapısal ekonomerik modellerde paramereler de yapısal ve yapısal olmayan şeklinde sınıflandırılmış olup yapısal paramerelerin zaman içinde değişmeyeceği kabul edilmişir. Model kurucu bir paramereyi modeldeki diğer paramerelerden fonksiyonel olarak bağımsız varsayarak modeli kuruyorsa, o paramere yapısal olarak adlandırılır. Bir paramere yapısal ise, diğer her şey sabiken, bu paramerenin farklı değerleri için içsel değişkenlerin eğilimlerini karşılaşırmak anlamlı bir analiz olacakır. Diğer bir ifadeyle, yapısal paramereler ile karşılaşırmalı saik analizlerin gerçekleşirilmesi mümkün olmakadır. Yapısal ekonomerik modellerde sadece ve sadece dışsal değişkenler içsel değişkenlerin nedenidir. O halde, araşırmacı arafından içsel-dışsal değişken ayırımının yapılması değişkenler arasındaki nedensel ilişkilerin yönünü belirleme anlamına gelecekir. Bu çalışmada ekonomik büyüme ( GSYİH deki büyüme, GRY) değişkeni içsel (bağımlı) değişken olarak ele alınmışır. Dışsal (bağımsız) değişkenler ise kişi başına elekomünikasyon yaırımlarındaki büyüme (GRT), kişi başına elekrik enerjisi ükeimindeki büyüme (GRK), kişi başına ihalaaki büyüme (GRM) ve imala sanayinde ücrele çalışanların yıllık oralama sayısındaki büyüme (GRL) değişkenleridir. Ayrıca, 1980 yılında 24 Ocak kararları ile meydana gelen yapısal değişimi yansımak üzere 1980 den önceki yıllar için sıfır diğer dönemler için de 1 değerini alan kukla değişken modele kaılmışır. Değişkenlerin bu ayrımından sonra, yapısal ekonomerik model aşağıdaki gibi anımlanmışır: GRY = α + β1d80 + β 2GRT + β 3GRK + β 4GRL + β 5GRM + U Burada U rassal haa erimi iken β lar modelin yapısal paramereleridir. Model paramereleri 1971-1999 dönemleri arasındaki yıllık 29 gözlem kullanılarak En Küçük Kareler (EKK) yönemi ile ahmin edilmiş ve sonuçlar Çizelge 3 e verilmişir. Çizelge 3. Ekonomerik model ahmin sonuçları Bağımlı Değişken: GSYİH deki (GRY) Paramerelerin Tahmin Meodu: En Küçük Kareler Dönem : 1971-1999 (Yıllık Veriler) Gözlem Sayısı : 29 Değişkenler Kasayılar Sandar Haalar -İsaisikleri P-değerleri Sabi -4,7316 1,4259-3,3183 0,0030 D80 2,2946 1,0677 2,1492 0,0424 GRT 0,0376 0,0171 2,2041 0,0378 GRK 0,5571 0,1392 4,0022 0,0006 GRL 0,2321 0,1168 1,9865 0,0590 GRM 0,0257 0,0222 1,1581 0,2587 R-Kare 0,6991 Düzelilmiş R-Kare 0,6337 Durbin-Wason 2,3892 F-İsaisiği 10,6897 P-değeri (F-İsaisik) 0,0000
Çizelge 3 e verilen ahmin sonuçlarından - isaisikleri incelendiğinde, ihalaaki büyüme değişkeni hariç diğer değişkenlerin amamının I. Tip haa α =0,05 düzeyinde isaisiksel olarak anlamlı olduğu görülmekedir. Bu durum, elekomünikasyon yaırımlarındaki büyümenin ekonomik büyüme üzerinde ekisini yansıan isaisiksel bir kanı olarak değerlendirilebilir. Telekomünikasyon değişkenine ai paramere 0,0376 olarak ahmin edilmişir. O halde, diğer her şey sabiken, elekomünikasyon yaırımlarındaki büyüme oranı 1 puan arığında ekonomik büyüme oranı 0,0376 puan aracakır. Buna karşın, fiziki sermayenin gösergesi olan elekrik enerjisi ükeimindeki büyüme değişkeninin parameresi 0,5571 olarak ahmin edilmiş iken işgücü (emek) değişkeninin gösergesi olan imala sanayinde ücrele çalışanların yıllık oralama sayısındaki büyüme değişkeninin parameresi 0,2321 olarak ahmin edilmişir. Tüm değişkenler büyüme oranı şeklinde ifade edildiği için, elde edilen bulgular, ekonomik büyümeye sermaye ve emek değişkenlerinin daha büyük kakı sağladığı şeklinde yorumlanabilir. Ayrıca, 24 Ocak 1980 ekonomik kararlarının ekisini yansıan D80 kukla değişkenine ai kasayı isaisiksel olarak anlamlı bulunmuşur. Bu durum, 1980 yılından sonra ekonomik büyüme değişkeninin oralamasında bir değişim olduğu anlamına gelmekedir. Bununla birlike, modelin büünüyle anlamlı olup olmadığının es edilmesinde kullanılan F-esi sonucu, modelin büünüyle anlamlı olduğu sonucunu vermişir. 2 Bu bilgilere ilaveen, modelin açıklama gücünün ( R ) yaklaşık %70 olduğu sonucuna ulaşılmışır. O halde, çalışmada kullanılan bağımsız değişkenler bağımlı değişken ekonomik büyümedeki değişimin %70 ini açıklamakadır. Ayrıca Durbin-Wason (DW) isaisiği 2,39 olup haa erimleri arasında birinci dereceden ookorelasyon olmadığını gösermekedir. Bu durum şu şekilde açıklanmakadır: Durbin-Wason ablosundan, 29 gözlem için d isaisiğinin al sınırı (dl) 1,05 ve üs sınırı (du) 1,841 olarak bulunmuşur. Durbin-Wason d esi karar ablosunun oluşurulmasına ilişkin 4-dU ve 4-dL değerleri, bu çalışma için 4-dU=2,159 ve 4- dl=2,95 olarak hesaplanmışır. Türkiye için yapılan analizde bulunan Durbin-Wason (DW) isaisiğine ai 2,39 değeri [4-dU; 4-dL] : [2,159; 2,95] kararsızlık bölgesine düşmeke ve bu durumda Ho : p=0 yani ookorelasyon yok hipoezi kabul edilmekedir. Elde edilen bulgular, arafımızca kurulan yapısal ekonomerik modelin gerek ikisadi bekleniler gerek isaisiksel krierler ve gerekse de ekonomerik ölçüler bakımından, oldukça aminkâr sonuçlar verdiğine işare emekedir. Tüm bu bulgulara göre, elekomünikasyon yaırımlarındaki büyümenin ekonomik büyüme üzerinde poziif yönde ve isaisiksel olarak anlamlı bir ekiye sahip olduğu sonucuna ulaşılmakadır. 3. SONUÇ VE ÖNERİLER Yirmibirinci yüzyılın ilk çeyreğine damgasını vuracak küresel bilişim eknolojilerinin başlangıç nokasını oluşuran elekomünikasyon alyapılarının ülkeler için önemi açıkır. İçerisinde bulunduğumuz bilgi çağında, ülkelerin başarılı bir geleceğe sahip olabilmeleri, bilginin gelişmiş ve yeerli ileişim sisemleri aracılığıyla paylaşılıp işlenmesiyle doğrudan bağlanılıdır. Bu bağlamda, elekomünikasyon alyapılarının bilişim alyapılarına dönüşüm sürecinde; bilinçli, gerçekçi, uarlı poliikalar uygulayan ülkeler, yirmibirinci yüzyılın başlarında dünya pazarlarında önemli rekabe üsünlükleri elde emişir. Hem dünya ekonomisindeki hem de elekomünikasyon eknolojilerindeki eğilimleri zamanında gören ülkeler dünya pazarlarında, eknolojinin sunduğu fırsalardan ve rekabeçi serbes piyasa yapısının geirdiği faydalardan en üs düzeyde yararlanabilmek için, 1980 li yılların başlarından iibaren elekomünikasyon seköründe önemli reformlara yönelmişlerdir. 1980 öncesinde birçok ülkede devle arafından ekel olarak sunulan elekomünikasyon hizmelerinde sekör yapıları ve düzenlemeleri ile sekörün sosyal, ekonomik ve ulusal açıdan aşıdığı rol yeniden değerlendirilmeye başlanmışır. Bu değerlendirmeler sonucunda bazı ülkelerde geleneksel devle ekeli olan elekomünikasyon kuruluşları özelleşirilirken bazılarında sekörün çeşili alanlarına özel kesimin kaılımını sağlayan serbesleşme poliikaları izlenmeye başlanmışır. Bu değişim, elekomünikasyon sekörünü en karlı ve verimli yaırım alanlarından biri haline geirmişir. Dünyadaki gelişmiş ülkelerin bu alanda önemli alyapı yaırımları yapmaları raslanı değildir. Çünkü dünyaya hâkim olan yeni çalışma düzeninde elekomünikasyon yaırımlarının ekonomideki önemi armış, haa elekomünikasyon ekonomik büyümenin önemli bir bileşeni haline gelmişir. Bu çerçevede, bir ülkenin gelişmişlik düzeyini belirleyen ağır sanayi poansiyeli, günümüzde yerini bilgi üreimi, bilgisayar kullanımı ve ileişim eknolojisinde ulaşılan düzeye bırakmışır. Bu bağlamda seköre yapılan yaırımların büyük önem arz emesi, üm dünyada elekomünikasyon seköründe hızlı eknolojik ve ekonomik gelişmeler elde edilmesi sonucunu doğurmuşur. Ekonomik büyüme için yaırımları arırma zorunluluğunun bulunduğu, birçok ikisa eorisi arafından da kabul edilmekedir. Haa, elekomünikasyon gibi diğer sekörlerin gelişimi ve büyümesinde lokomoif görevi yapan ikisaden ekin eknolojilere yaırım yapılması, verimli bir büyüme sağlayacağından, bu seköre yapılacak yaırımlar ekonomik kalkınma açısından diğer sekörlere nazaran daha büyük öneme sahipir. Bu düzeyde bir ekonomik gelişmenin sağlanabilmesinin emelinde ise ekin piyasaların organize edilmesi ve gerekli kurumsal yapının oluşurulması yamakadır.
Günümüzde bilgi ve ileişim eknolojisinde sağlanan gelişmeler büyük bir hızla devam ederken, ileişim dünyayı adea orak bir çaı alında oplamışır. Bilgi ve ileişim eknolojilerinin, gelişmiş ülkeler arafından rekabe üsünlüğü sağlamada kullandıkları en önemli araç haline geldiği 21. yüzyılda, Türkiye nin gelişmiş ülkeler arasında yer almasında, bu eknolojileri özümseyip bir üs seviyede üreir hale gelmesi vazgeçilmez bir koşuldur. Gelişmeke olan ekonomilerin gelişmiş ekonomiler ile ikisadi gelişmişlik farkını kapaabilmelerinin ek yolu, uzun dönemde sürdürülebilir bir büyümeyi sağlamalarından geçmekedir. Alyapı yaırımlarının ülke ekonomileri için önemi ve uzun dönemde sürdürülebilir rekabein sağlanması için gerekliliği göz önüne alındığında, Türkiye'de de serbesleşmeyle birlike elekomünikasyon seköründe alyapıya dayalı bir rekabe oramının oluşurulması ve bilgi oplumuna geçiş sürecinde alernaif elekomünikasyon alyapıları kurmak ve işlemek iseyen girişimcilerin piyasaya girişinin sağlanması ve gerekli düzenlemelerin oluşurulması büyük önem arz emekedir. İleişim seköründe özellikle yaırım gerekiren hizmelerde kaynak ihiyacı yüksek olduğundan ve geri dönüşü ancak ora ve uzun vadede mümkün olabileceğinden, alyapıya dayalı rekabe oramında hizme sunacak işlemecilerin seköre girişlerinin deseklenmesi için, yapılacak düzenlemelerin, yaırımcıların rekabeçi bir kâr elde edebilmelerini öngörecek nielike olması gerekmekedir. Diğer yandan, sadece alyapı yaırımları üzerine esis edilmiş piyasaların, ek başına sürdürülebilir bir rekabe oramının oluşmasını sağlamalarının da güç olduğu bilinmekedir. Türkiye de serbesleşme sonrası özellikle sabi şebeke kapsamında doğal ekel konumunda bulunan elekomünikasyon piyasasında, yeni ve alernaif alyapıların oluşması hiç de kısa olmayan bir süreci ve büyük yaırımları gerekirmekedir. Serbesleşme süreci içerisinde hizme çeşililiği ve kaliesinin arırılması ve ükeicilerin aran rekabein geirilerinden en üs düzeyde faydalanmasına olanak sağlamak açısından, başlangıça hizme sağlayıcı işlemelerin eşvik edilerek sekörün pek çok alanında hizme sunumunun sağlanması büyük önem aşımakadır. Telekomünikasyon hizmelerinin yaygınlaşması, ülkenin aıl alyapılarının daha verimli kullanımına da kakıda bulunacaklardır. Hepsinden önemlisi, yeni hizmelerin yaygınlaşırılması; alyapılara ihiyacı arıracak ve yeni alyapıların kurulması ile elekomünikasyon sekörünün büyümesini sağlayacakır. büyümenin yakalanabilmesi için alyapıya dayalı rekabe poliikalarının izlenmesi kaçınılmaz görünmekedir. Bu bağlamda, Türkiye nin önümüzdeki yıllarda gelişmeke olan ülkeler kaegorisinden gelişmiş ülkeler kaegorisine geçebilmesi için elekomünikasyon seköründe aacağı adımlar belirleyici olma poansiyeline sahipir. Düzenleme sürecinin iyi değerlendirilmesi, ülkenin bilgi oplumu olma yolunda ihiyacı olan, dinamik elekomünikasyon sekörü ve güçlü elekomünikasyon alyapısının oluşurulması ekonomik büyümede de varlığını göserecekir. Niekim, ekonomerik çerçevede yapılan akademik çalışmalar elekomünikasyon yaırımlarının ekonomik büyümeye poziif yönde kakısını oraya koyan bulguları içermekedir. Bu çalışmada da 1970-1999 dönemini kapsayan yıllık zaman serisi verileri ile gerçekleşirilen yapısal ekonomerik model çerçevesindeki analiz, bu konu üzerine yapılan diğer akademik çalışmalarla uarlı sonuçlar vermiş ve bu gerçeklerin Türkiye için de geçerliliğini oraya koymuşur. 1970-1999 yıllarını kapsayan 30 yıllık dönemde Türk elekomünikasyon sekörü ile ülke ekonomisindeki gelişmeler arasındaki ilişkinin oraya konulduğu bu çalışma çerçevesinde, verilerin emin edilmesi halinde günümüze kadar genişleilebileceği, haa mobil hizme yaırımları kullanılarak ekonomik büyümeye ekilerinin gözlenebileceği değerlendirilmekedir. Teşekkür Telekomünikasyon Kurumunun Türk Telekomünikasyon Sekörü İle Ülke Ekonomisindeki Gelişmeler Arasındaki İlişkinin Varlığının ve Boyuunun Ekonomerik Analizi isimli Uzmanlık Tezi çalışmasından derlenen bu bildirinin söz konusu Tez çalışmasının Tez Yöneicisi olan ve bu çalışmanın hazırlanması sırasında değerli görüş, öneri ve deneyimleriyle yardım ve kakılarını esirgemeyen, yönlendirici ve yol göserici olan Gazi Üniversiesi İkisadi İdari Bilimler Fakülesi Ekonomeri bölümünde öğreim üyesi Sayın Doç. Dr. Nezir KÖSE ye, sağladığı imkân ve fırsalardan dolayı Telekomünikasyon Kurumuna ve misyonu iibariyle ülkemizde her ürlü veri oplama ve derleme görevi bulunan ve bu çalışmada da verilerinden isifade edilen Türkiye İsaisik Kurumuna eşekkürlerimi sunarım. Bununla birlike, bilgi oplumuna geçiş sürecinde ora ve uzun vadede ekin bir elekomünikasyon piyasasının oluşurulması, ükeici refahına ciddi anlamda bir kakıda bulunulması ve özellikle sekörde hedeflenen eknolojik ve ekonomik gelişmenin sağlanabilmesi ve hepsinden önemlisi sürdürülebilir bir ekonomik
Kaynakça [1] DPT, 2001, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı: Bilişim Teknolojileri ve Poliikaları Özel İhisas Komisyonu Raporu, s. 9. hp://ekuup.dp.gov.r/bilisim/oik576.pdf, 31 Aralık 2003. [2] Safel, R., 2001, Türkiye Vakıflar Bankası T. A. O., Telekomünikasyon sekörü, Sekör Araşırmaları Serisi/No:25, s. 4, 7-10. [3] Telekomünikasyon Kurumu Sekörel Araşırma ve Sraejiler Dairesi Başkanlığı, 2002, Tekel Sonrası Telekomünikasyon Hizmeleri Pazarı: PSTN Şebekesinin Rekabee Açılması Üzerine Analizler, Araşırma Raporları, s.1-4, 18, 30, 48, 53, 54. hp://www.k.gov.r/k2/yayin/raporlar/pdf/tst HP-RAPORU-ocak.pdf, 31 Aralık 2003. [4] Bekmez, S., Ayas, N., 2003, Türk elekomünikasyon seköründe yeni ekonomi ve rekabe: Uygulamalı oyun eorisi, Telekomünikasyon seköründe rekabe-1, 2, 3, 31 Ekim 2003. hp://urk.inerne.com/haber/yaziyaz.php3?yazii d=8574 hp://urk.inerne.com/haber/yaziyaz.php3?yazii d=8579 hp://urk.inerne.com/haber/yaziyaz.php3?yazii d=8580 [5] Hazine Müseşarlığı, Telekomünikasyon seköründe reform, s. 1-3, 6-7. hp://www.hazine.gov.r/elekom_web.pdf, 31 Aralık 2003 [6] DPT, 2001, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Haberleşme Özel İhisas Komisyonu Raporu, s. 3, 7-10 11, 13, 57, 68, 70. hp://ekuup.dp.gov.r/bilisim/oik581.pdf, 31 Aralık 2003 [7] ITU, 2002, Trends in Telecommunicaion Reform 2002, s. 1, 2, 3, 4, 5, 16, 23. [8] Keskin, N., 2001, Telekomünikasyon Seköründe Yeniden Yapılanma, Ankara Ün., Sosyal Bilimler Ensiüsü Kamu Yöneimi ve Siyase Bilimi Yöneim Bilimi Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, s. 6-8, 10,11, 13, 31. [9] Çakal, R., 1996, Doğal Tekellerde Özelleşirme ve Regülasyon, DPT Uzmanlık Tezi, s.37-39. www.dp.gov.r/dpweb/ekuup98/uzez/cakalr.h ml - 7k, 31 Aralık 2003 [10] Madden, G., Savage, S. J., 2000, Telecommunicaions and economic growh, Inerneional Journal of Economics, Vol. 27 No. 7/8/9/10, pp. 893-906. [11] Brock, G., Suherland, E., 2000, Telecommunicaions and economic growh in he former USSR, Eas European Quarerly, XXXIV, No. 3, pp. 319-335. [12] Jaquier, N., 1984, Telecommunicaions for developmen: Findings pf he ITU-OECD projec, Telecommunicaions Policy, Vol. 8, Isuue 2, pp. 83-88. [13] Sraejik Teknik Ekonomik Araşırmalar Merkezi (STEAM), I. (20-21 Kasım 2000), II. (9-10 Ekim 2001) ve III. (9-10 Ekim 2002) Telekomünikasyon arenası sonuç raporu, hp://www.ued.org.r/dergi/index.hml hp://www.ued.org.r/dergi/index.hml hp://www.ued.org.r/dergi/index.hml, 31 Aralık 2003. [14] Thirlwal, A. P., 1999, Growh and Developmen, Mcmillan Press Ld., Hong Kong, pp. 79-81. [15] Srover, S., 1989, Telecommunicaions and economic developmen, Telecommunicaions Policy, Vol. 13, Isuue 3, pp. 194-196. [16] Avgerou, C., 1998, How can IT enable economic growh in developing counries?, Informaion Technology for Developmen, Vol.8 Issue 1, pp. 15-28. [17] Chen, H., Kuo, E. C. Y., 1985, Telecommunicaions and economic developmen in Singapure, Telecommunicaions Policy, Vol. 9, Issue 3, pp. 240-244. [18] Cronin, J. F., Parker, E. B., Colleran E. K. and Gold, M. A., 1991, Telecommunicaions infrusrucure and economic growh, Telecommunicaions Policy, Vol. 15, Issue 6, pp. 529-535. [19] Cronin, F. J., Colleran, E. K., Herber, P. L. and Lewizky, S., 1993, Telecommunicaions and growh: The conribuion of elecommunicaions infrusrucure invesmen o aggregae and secoral produviviy, Telecommunicaions Policy, Vol. 17, Issue 9, pp. 677-690. [20] Dholakia, R. R., Harlam, B., 1994, Telecommunicaions and economic developmen: Economeric analysis of he US experience, Telecommunicaions Policy, Vol. 18, Issue 6, pp. 470-477. [21] Madden, G., Savage, S. J., 1998, CEE elecommunicaions and economic growh, Inerneional Economics and policy, No. 10, pp. 173-195. [22] DİE, 2003, Devle İsaisik Ensiüsü Verileri [23] TTAŞ, 2003, Türk Telekomünikasyon A.Ş. Verileri