1. Özellikler Teorisi Liderlik teorileri Turizm İşletmeciliği ve Yönetimi 4. HAFTA * Başarılı bir liderliği bireyin sahip olduğu karakteristikleri açısından inceler. * Bir kişinin lider olarak kabul edilebilmesi için çeşitli özellikler itibariyle grup üyelerinden farklı olması gerekir. * Lider, fiziksel ve kişisel özellikleri açısından takipçilerinden farklıdır. LİDERLİK NEDİR? Özellikler teorisine göre liderin özellikleri Belli şartlar altında, belirli kişisel ya da grup amaçlarını gerçekleştirmek üzere, bir kimsenin bir başkasının faaliyetlerini etkilemesi ve yönlendirmesi sürecidir. Yaş Boy Cinsiyet Irk Yakışıklılık Başkalarına güven verme Güzel konuşma yeteneği Zeka Bilgi Kişiler arasında ilişki kurma yeteneği İnisiyatif sahibi olma Hissel olgunluk Samimiyet Dürüstlük Doğruluk Açık sözlülük Kendine güven duyma Kararlılık İş başarma yeteneği Liderlik Teorileri Özellikler Teorisi Davranışsal Teori Durumsal Teori DavranıĢsal Liderlik Teorisi ve Liderlik Liderlik sürecini açıklamaya çalışan bu teorinin ana fikri, liderleri başarılı ve etkin yapan hususun, liderin özelliklerinden çok, liderin liderlik yaparken gösterdiği davranışlar olduğudur. Liderin astlarıyla iletişim şekli, yetki devredip devretmemesi, planlama ve kontrol şekli, amaçları belirleme şekli vs. gibi davranışlar liderin etkinliğini belirleyen önemli faktörler olarak ele almıştır. 1
BU KURAMDA, LĠDER DAVRANIġININ ĠKĠ BOYUTU VARDIR: A-Görev odaklı liderlik (grubu verimli çalıştırır, kaliteli iş yapmaya yöneltir) B-ĠliĢki odaklı liderlik (bireysel gelişimlere katkı yapar, destek olur) Görev Odaklı Ġnsanlar *Hedef ve sonuçlara bakar *Kontrol eder *Rakamlar koyar *Zaman sınırı koyar *Kiminle uğraştığına değil neye ulaştığına bakar ĠliĢki Odaklı Ġnsanlar *Kendisi ve çalışanlarla sürekli ilişki kurar *Serbest bırakmayı uygun görür *Zamanla yarışmaz, rahattır *Başarı, geliştirdiği insani ilişkilerdedir *Dost insanlardır Buna karşın, Y teorisinin varsayımları: -Kişi için çalışma, oyun ve dinlenme kadar tabiidir. -Kişi doğuştan tembel değil. Onu bu hale getiren tecrübelerdir -Kişi belirlediği amaç doğrultusunda kendi kendini kontrol ederek çalışır. -Her insanın potansiyeli vardır. Uygun şartlar altında kişi bunları geliştirir ve daha fazla sorumluluk yüklenmeyi öğrenir. -Bazıları çalışmadığında rahatsız olur, rahatsız eder BUNA ĠNANAN LĠDERE GÖRE: çalışanlar kendi özdenetimini sağlayabilir, yapılması gereken uygun bir ortam yaratmak suretiyle insanın kendini geliştirmesini ve sahip olduğu enerjiyi amaçları doğrultusunda kullanmasını sağlamaktır. İyi çalışmaya verilen ödüller bağlılık yaratır (katılımcı-demokratik lider) DAVRANIŞÇI YAKLAŞIMI TEMSİL EDEN ÇALIŞMALAR 1) Douglas ve Mc Gregor'un X-Y teorileri 2) Ohio State Üniversitesi liderlik çalışmaları 3) Michigan University liderlik çalışmaları 4) Blake ve Mouton'un yönetim gözeneği modeli 5) Likert'in sistem 4 modeli 6) Tannenbaum ve Schmidt in Liderlik Doğrusu Modeli X teorisi inancındaki liderler verimi önemser; iş görenin isteklerini ve özel durumlarını iş dışında bırakır; daha çok otoriter, baskıcı ve sıkı denetim vardır. Herhangi bir gelişme yoktur, sınır verimlilik, depresyonda kültür var. Y teorisinin benimseyen liderler kurumun amaçları ile çalışanların bireysel hedeflerini bütünleştirir. Kişisel gelişimi sağlayıcı, özgürleştirici, etkinleştirici, yetki ve sorumluluk vererek güçlendiricidir. Kontrol, başarı ve sürekli iyileştirme vardır. Daha demokratik ve katılımcı (participative) bir liderlik vardır. Pygmalion Etkisi Kavramı: liderlerin izleyicileri hakkındaki düşünce ve tavırları izleyicilerin davranış ve performanslarını açıklar-gösterir(at sahibine göre kişner) 1) Douglas ve McGregor'un X-Y Teorileri 1957 de, McGregor, yöneticilerin davranışlarını insan davranışı hakkındaki VARSAYIMLARI belirler diyor McGregor 'a göre, bu varsayımlar birbirine zıt görüşleri içeren iki grupta toplanabilir ve X teorisi ile Y teorisi olarak adlandırılabilir. X teorisi şu varsayımları içerir: -Ortalama bir insan çalışmayı sevmez -sorumluluk ve işten mümkün olduğu kadar kaçar. -güvenceyi ve garantiyi her şeye tercih eder. BUNA ĠNANAN LĠDERE GÖRE: İnsanları çalıştırmak için onları zorlamalı, yakından kontrol etmeli ve amaçları gerçekleştirmek için gerektiğinde cezalandırmalı (otoriter) 2) Ohio State Üniversitesi Liderlik ÇalıĢmaları 1945'te başlayan Ohio State Üniversitesi liderlik çalışmasında Öncelikle askeri organizasyonlardaki liderlik olgusu üzerinde durulmuģtur. Çalışmanın amacı liderin nasıl tanımlandığını tespit etmek olmuştur. 1800 sorudan oluşan bir anket form kullanılarak lider davranış biçimi belirlenmeye çalışılmıştır. Yapılan faktör analizi sonucu liderlik sürecini ve lideri açıklayan faktörler (150) belirlenmiştir. Bu çalışmaların sonucunda iki önemli bağımsız değişkenin önemli rol oynadıkları belirlenmiştir. 2
1-Kişiyi dikkate alma faktörü (iliģki yönelimli), liderin davranışlarında izleyicilerine ağırlık vermesini gösterir (liderin izleyicileri üzerinde güven ve saygı yaratması, dostluk-arkadaşlık geliştirmesi) 2-İşe ağırlık verme ve inisiyatif (görev yönelimlilik) faktörü ise, liderin, işe ve işin tanımlanmasına verdiği ağırlıkla ilgili davranışları ifade eder. (hedef, organize etme, iletişim sistemi, iş süreleri belirleme vs davranışları ifade eder). Ohio State çalıģmalarının temel bulguları: 1) Lider kişileri dikkate aldıkça personel devir hızı (çalışan değişimi) ve devamsızlığı azalmaktadır, 3) Michigan University Liderlik ÇalıĢmaları 1948 civarında Michigan Üniversitesi ndeki çalışmalarda, liderlerin davranışlarının küçük grupların performansları üzerindeki etkisine dikkat edilmiştir.. Ohio State çalışmalarında olduğu gibi, liderliğin iki faktör etrafında toplandığı görülmüştür: -işe yönelik davranış (liderlik) -iş görene-kişiye yönelik davranış (liderlik) 2) Lider inisiyatif aldıkça grup üyelerinin performansı artıyor. 3) Eğer lider katılımcı ise, iş gören şikayetleri ve işgücü devri en düşük, iş tatmini en yüksek düzeydedir 4) Eğer lider iş merkezliyse, aynı konularda daha başarısız bulunmuştur. ÇALIġMA SONUÇLARI A-kişiye yönelik bir liderlik davranışı daha etkin ve verimli. B- çalışanlar özel ve yakından denetlendiklerinde (kontrol, ceza vs) verimleri düşüyor; uzaktan denetlendiklerinde verim artıyor Bu nedenle en etkili liderler iģ gören merkezli, katılımcı (demokratik) olanlardır. Ohio araģtırmalarından çıkan baģka diğer sonuçlar: 1.Grup otoriter lider bekliyorsa en uygunu bu liderliği uygulamaktır. 2. Grup daha az otoriter lider istiyorsa, liderin yapıyı harekete geçirme davranışına tepki gösterecektir. 3. Yapılan iş, detaylı düzenlenmiş ve zaman kısıtlı ise herkese ilgi göstermeye çalışan lider başarılı olamaz, devamsızlıklar ve şikâyetler artar. 4)Blake ve Mouton'un yönetim tarzı matriksi modeli Eğitim programlarında kullanılan bu model, liderlerin davranışlarında ağırlık verdikleri faktörleri iki grupta toplamıştır. Bunlar: -üretime yönelik olma (concern for production) -kişiler arası ilişkilere yönelik olma (concern for relationships) boyutlarıdır. 4. İşin özelliği bireyin kendini gerçekleştirmesini önleyici nitelikte ise, bu yoldan motive etmenin faydası olmayacaktır. 5. Astların üstlerle irtibatı az ise, yönetim tarzı otoriter liderlik tipinde olacaktır. 6. Çalışanlar devamlı ilişki içinde ise liderden yüksek anlayış bekleyeceklerdir. 3
Kişiler Arası İlişkilere Yönelik Olma Düşük Yüksek Yönetim Tarzı Matriksi 9 8 7 6 5 4 3 2 1 1.9 ġehir kulübü yönetimi: Dikkatler insan ihtiyaçlarına çevrilmiştir. Bu sayede samimi bir organizasyon ortamı ve rahat bir iş temposuna olanak veren tatminkar ilişkiler gelişmiştir. 1.1 Zayıf Yönetim: İşin yapılmasındaki minimum gayret ve çaba, organizasyonel üyeliği korumak için uygun görülür. 9.9 Takım Yönetimi: Kişilerin kendilerini işlerine adamaları organizasyonel amaçların, ortak menfaatin esas alındığı bir dayanışma içinde gerçekleştirilmesi ve bu durumun sağladığı güven ve saygı ilişkilerinin korunması çalışmalarda başarı sağlar. 5.5 Organizasyonel Yönetim: Yeterli organizasyonel performans için hem işin yaptırılma gereklerini değerlendirmek, hem de insanların morallerini yeterli düzeyde tutmak gerekir. 9.1 Otorite- Ġtaat Yönetimi: Faaliyetlerdeki verim insanların en az seviyede katılımlarının düzenlenmesinden kaynaklanır. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Düşük Yüksek Üretime Yönelik Olma 5)Likert 'in sistem 4 modeli Likert in Sistem 4 modeli lider davranışlarının anlaşılması ve gruplanması ile ilgili olarak geliştirilen modellerden biridir. Yöneticilerin davranışlarını dört grup altında toplamıştır. Her grup belirli varsayımları ve belirli davranışları içerir. Likert in araştırmaları, verimliliği yüksek grupların Sistem 3 ve 4 tipi yönetim altında olduklarını, verimliliği düşük grupların ise Sistem 1 ve 2 tipi bir yönetim altında olduklarını göstermiştir. Modelde 81 çeşit liderlik var. Bunlardan 5 temel lider tipi: 1-Zayıf lider (1,1): iş gören ve üretime ilgi en düşük düzeyde; izleyenler kendi haline bırakılmış 2-Otorite ve Ġtaat (9,1): lider maksimum düzeyde görevle ilgili, bunun için güç, yetki ve denetimden yararlanır; kişiye önem vermez 3-ġehir Kulübü Liderliği (1,9): İş görene en üst, üretime en alt düzeyde önem verilir D)Likert 'in sistem 4 modeli Likert liderlik biçimlerinde dörtlü bir sınıflandırma kullanmaktadır. Sistem 1 (otoriter lider) Sistem 2 (babacan lider) Sistem 3 (astlara danışan lider) Sistem 4 (katılımcı lider) 4-Denge Sağlayıcı liderlik (5,5): hem üretime hem de kişilere ortalama ölçüde ağırlık verir. Ne üretimin ne insanların ihtiyaçları tam karşılanmaz 5-Grup Liderliği (9,9): hem üretime hem de kişilere yüksek düzeyde ilgi vardır, katılım ve işbirliği güçlüdür. Lider başarma tutkusu yüksek olanları işe almak ister. En etkili liderlik biçimidir. MODELĠN YARARI: her lider kendi özelliklerini bilebilir, bunları tarzına göre düzenleyebilir. Uygulamada kullanılıyor ama bilimsel literatürde artık pek dikkate alınmıyor MODELĠN EKSĠKLERĠ: A-Model lider-yönetici davranışlarını kavramsallaştırmış ama araştırmalar bu modeli desteklememiştir B-Çevresel faktörlere önem vermeyip grup liderliğinin her ortamda etkili olduğunu savunmuş ama daha sonraki durumsallık kuramları böyle olmadığını göstermiştir. C-Lider davranışlarının yönelimi açıklanmış fakat izleyici özellikleri üzerinde durulmamıştır. Bu modelle, Liderlikteki başarının sadece lider davranışlarına bağlı olmadığı gerçeğini ortaya çıkmış, araştırmacılar liderlikte başarının farklı değişkenlerini aramaya yönelmiştir. Liderlik Değişkeni 1.Astlara olan güven 2.Astların algıladığı serbesti 3.Üstlerin astlara olan ilgisi Likert in Sistem 4 modeli Sistem 1 (İstismarcı Otoriter) Astlara güvenmez. Astlar iş ile ilgili konuları tartışmak konusunda kendilerini serbest hissetmezler. Sorunların çözümünde astların fikri nadiren alınır. Sistem 2 (İyiliksever Otoriter) Hizmetçi efendisi arasındaki gibi bir güven anlayışına sahiptir. Astlar kendilerini fazla serbest hissetmezler. Bazen astların fikrini sorar. Sistem 3 (Danışılabilen Demokratik) Kısmen güvenir fakat kararlarla ilgili kontrole sahip olmak ister. Astlar kendilerini oldukça serbest hissederler. Genelde astların fikrini alır ve onları kullanmaya çalışır. Sistem 4 (Katılımcı Demokratik) Bütün konularda tam olarak güvenir. Astlar kendilerini tamamı ile serbest hissederler. Daima astların fikrini alır ve onları kullanır. 4
Likert 'in araştırmaları,verimliliği yüksek grupların Sistem 3 ve Sistem 4 tipi bir yönetim altında olduklarını ; verimliliği düşük grupların ise Sistem1 ve Sistem 2 tipi bir yönetim altında olduklarını göstermiştir. Sistem 4 modeline metodolojiye ilişkin çeşitli eleştiriler yapılmıştır. Ayrıca bu modelin Sistem 4 uygulamasını her yerde daima geçerli en etkin yönetim tarzı sayması da eleştiri konusu olmuştur. 1-Birinci durum: Lider kararları alır, astlara bildirir. 2-Ġkinci durum: kararını astlara ikna ederek alır 3-Üçüncü durum: fikrini astlara bildirir, tepkilerini bekler 4-Dördüncü durum: Lider değiģebilecek bir karar alır 5-BeĢinci durum: Lider sorunu ortaya koyar, astların görüģlerini alır ve kararı açıklar. 6-Altıncı durum: Lider konuyla ilgili sınırları tanımlar ve grubun kararını bekler. 7-Yedinci durum: Lider kendisi tarafından belirlenmiģ sınırlar içinde grup üyelerinin etkinliğine izin verir. *LĠDERĠN UYGULAYACAĞI MODEL GRUBUN ÖZELLĠKLERĠNE BAĞLIDIR 6) Tannenbaum ve Schmidt'in Liderlik Doğrusu Kuramı Tannenbaum ve Schmidt liderliği, otoriter liderlikdemokratik liderlik olarak aynı doğru üzerinde iki ayrı uca yerleştirmişler ve bu iki uç (kutup) arasında yedi durum için yedi liderlik özelliği sıralamıştır.bunlar; Liderler yukarıda belirtilen yönetim biçimlerinden birine karar verecekleri zaman şu üç grup etmeni göz önünde bulundurmalıdırlar. -Birinci grup etmenler; liderin iş gören katılımına karşı tutumları, astların üstlerine karşı duyduğu güven, belirsizlik durumlarını yönetebilme kapasitesi vb. gibi etmenlerden oluşur. -İkinci grup etmenler arasında, astların özellikleri yani yeterlilik, denetim, katılım arzusu, sorumluluk, örgütsel amaçlarla özdeşleşip özdeşleşmedikleri vb. gibi etmenler sayılabilir. -Üçüncü grup etmenler, liderliğin oluştuğu durumun doğasını kapsar. Örneğin görev tipi, örgüt kültürü, grup bağlılığı, fiziksel çevre vb. gibi. Liderlik Doğrusu Teorisi (Tannenbaum ve Schmidt) DavranıĢçı Kuramların Toplu EleĢtirisi: OLUMLU YÖNLER: insan unsuru önemsenir, grup katılımına değer verilir Otoriter Görev merkezli Demokratik Ast merkezli OLUMSUZ YÖNLER: çalışanlar karar verme konusunda hevesli değildir Bazı işler sıkıcı olduğundan çalışanlar memnun olmaz, bu da sıkıntılara yol açar Ayrıca, çıkar çatışmaları katılımcı demokratik ortamı bozar Astların insiyatif kullanması Davranışçılar liderin davranışlarını kişiye ve işe yönelik olarak sınıfladılar Otoritenin kullanılması 1 2 3 4 5 6 7 Fakat, hangi durumlarda işe ve hangi durumlarda kişiye yönelik liderlik gerekeceği üzerinde durmadılar. 5
LĠDERLĠKTE DURUMSALLIK TEORĠSĠ Liderlikte lider ve izleyenlerden sonra üçüncü değiģken, DURUMLAR dır. *DeğiĢik koģullar değiģik liderlik tarzlarını gerektirir. *Liderlik durumun gereklerine göre biçimlenmeli, liderler koģullara göre davranmalı *Tek bir yaklaģım her durum için geçersizdir 2-) BaĢarılacak iģin niteliği: işin iyi tanımlanması, yol ve yöntemlerin belirgin-net olması, vizyon tanımı 3-) Liderin mevkiye dayalı otorite (gücü) derecesi: ödüllendirme, cezalandırma, terfi, iģe son verme BAZI SONUÇLAR *Yukarıdaki üç nokta da pozitif ise lider çok etkin olur. Tersi durumda lider kesin başarısız olur *Görev yapısını açıkça belirleyen bir lider izleyenlerle ilişkisi kötü olsa bile yüksek verim sağlar Çeşitli durumların gerekleri dikkate alınarak liderlik biçimleri oluşturulmalıdır. Örneğin; Hızlı ve popüler olmayan kararlara ihtiyaç varsa otokratik liderlik uygulanabilir (askeri rejimler gibi) Katılımcı liderlik ise, kararlara katkıda bulunacak bireyler varsa işe yarar En iyi lider, davranışlarını duruma, gruba ve grubun kişilik yapılarına uydurabilen liderdir. Bu konuda en çok bilinen çalışma Fred Fiedler'in liderlerin etkinlikleri ile ilgili çalışmasıdır. 2) Amaç-Yol Teorisi Robert House ve Martin Evans tarafından geliģtirilen bu teori liderin çalıģanları nasıl güdüleyeceği (çalıģtıracağı) üzerinde durur. Bunun için 1-kurumda çalıģanların bireysel amaçlarını belirlemek 2-astların amaçlara ulaģmalarını sağlamak için motive etmek (ödüllendirmek) ve örgütsel performansı arttırmak 3-Astları üst düzey performans gösterecekleri yönünde inandırmak Özetle, liderin iģi çalıģanlar için önemli amaçlar belirlemek ve bu amaçlara ulaģtırıcı yolları göstermektir. Amaçlara ulaģtırmada 4 tip lider davranıģı biçimi vardır: 1-Fred Fiedler'in Etkin Liderlik Modeli Fiedler e göre, liderin kişiliği ve ortamın yapısı (koşullar) liderliği belirler. Bir müdür, benzer koşullara sahip farklı okullarda başarılı ya da başarısız olabilir. Yani, şartlar liderin kişiliğine uygunsa başarı oluşur. Lider davranışının etkinliğini belirleyen üç etken: 1) Lider-izleyici ilişkisi: sevilme, güvenilme, bağlılık, karizma liderin (kabul edilmesini) izlenmesini etkiler 1-Emredici-Otoriter Liderlik: astlarına görevlerini ve nasıl yapılacağını; kuralları ve mevzuatı belirtir 2-Destekleyici Lider: arkadaşça çalışma iklimi oluşturur, astların gereksinimleriyle ilgienir 3-BaĢarı Yönelimli Lider: rekabet ve performansta mükemmelliği vurgular, yüksek standartlara ulaşmada güven verir 4-Katılımcı Lider: astların fikrini alan, danışan, karar süreçlerine katan tip Lider, bu davranış modellerinden hepsini sergileyebilir, amaaa 6
Emredici liderlik; rol karmaşası ya da çalışan performansı düştüğünde ödül ve güdülemeyle işe yarar Destekçi liderlik; çalışan endişesi veya kendine güveni düşük olduğunda işe yarar BaĢarı yönelimli liderlik; görevin iyi yapılandırılmadığı, astların amaçlara ulaşmada sorun yaşadığı durumda etkilidir Demokratik liderlik; bireysel özerklik ve başarının yüksek olduğu kurumlarda ya da görevin açıkça yapılandırılamadığı durumlarda etkilidir. Durumsallık Kuramlarının EleĢtirisi OLUMLU YÖNLER: * Yöneticiler daha serbest ve rahat *Birey davranıģlarını basitleģtirerek çeģitli durum gereklerine bağlar. *Liderlerin gruplarla en anlayıģlı komuta biçimleriyle birleģtirir *Liderleri çeģitli durumların özelliklerini mantıklı bir biçimde çözümlemeye cesaretlendirir 3- Reddin'in Üç Boyutlu (3-D)Liderlik Modeli Reddin,liderlik konusundaki iki boyuta (ilişki ve görev) ETKĠLĠLĠK boyutunu eklemiştir. etkililik lider davranışından değil durumdan kaynaklanır YANİ, Liderlik davranışı duruma uygunsa ETKİLİ LİDER OLUMSUZ YÖNLER: *Durumsallık yöntemlerini seçen liderler, astlarına tutarlı ve samimi gelmeyebilir. Çünkü liderler, davranışlarını koşullara bağlı olarak değiştirmektedir. Bir durumda lider tutarsızmış gibi görülebilir. *Lider, değişen koşullar nedeniyle, liderlik biçimine uyum sağlayamaz; ya da yeni koşullara uyum sağlamak için yeteneği yeterli olmayabilir. Değilse ETKİSİZ LİDER ortaya çıkar Reddin, 4 etkin ve 4 etkisiz liderlik modeli önermiştir (toplam 8) Üç Boyutlu Liderlik Modeli (Reddin) Ana YaklaĢım Etkisiz YaklaĢım Etkili YaklaĢım Kopuk Ġlgili BirleĢtirici AdamıĢ Terk Eden-Ġlgisiz (hiçbir Ģeye karıģmaz) Görev Yönelimli (görevle çok insanlarla az ilgilenir) UzlaĢtırıcı (hem görev hem de iliģkiyle fazlaca ilgili, kötü karar alıcıdır, baskıdan etkilenir) Otoriter (görevle maksimum, iliģkilerle minimum ilgili) Bürokrat (göreve ve iliģkilere ilgi az) GeliĢtirici (iliģkilere maksimum, göreve minimum ilgi) Yürütücü (hem görevle hem kiģilerle gereği kadar ilgilidir) Babacan (göreve ilgi maksimum, iliģkilere ilgi minimum ama insanlar küstürülmez) Liderlik 7
LĠDER NEDĠR? Lider Aktif Dinleyendir Lider Motive Edicidir Lider DeğiĢimin Öncüsüdür Lider Yaratıcıdır Lider Etkileyendir Lider Sorgulayandır Lider Ekip Kurar Liderlik Liderlik, işletmelerde formal (resmi) ve informal (resmi-olmayan) liderlik olmak üzere iki şekilde ortaya çıkmaktadır. Formal (resmi) liderlik, liderin, örgütün ona verdiği güç ve otorite ile organizasyon içindekileri belli bir amaca doğru yönlendirmesi ve rehberlik etmesi durumunda ortaya çıkmakta Lider nitelemesi, söz konusu bireye işgal ettiği pozisyondan dolayı verilmektedir. Formal yapı içinde yer alan lider, kendisine örgütün tanıdığı yetkiye dayanarak astlarının davranışlarını etkileyebilmektedir. Bu olanak informal liderlerin elinde yoktur. Lider; icraatı gösteriģinden fazla olan kiģidir. Liderlik Nedir? Belirli ortamlarda, izleyenleri belirli amaçlara doğru birleģtiren ve harekete geçiren rol davranıģıdır. Liderlik, karşılıklı davranış ve fikir birliği ile yapıyı harekete geçirmek ve bu hareketi devam ettirmektir. Liderlik amaçları gerçekleştirmek için uğraşanları duruma göre uyarlayıcı, onların sorularını yanıtlayıcı bir roldür. Liderlik, örgütlenmiş bir grubu, belli bir amacı yerine getirmek maksadıyla insan davranışlarını etkileme faaliyetidir. Görüldüğü üzere tanımların birleştiği noktalar genelde aynıdır. Ortak payda durumundaki kriterler; belli bir amacın, belli bir grup insanın olması ve bu grubu yönlendirilecek bir liderin bulunmasıdır Liderlik Informal (resmi-olmayan) liderlik ise, pozisyona dayalı liderlik olarak tanımlanan formal liderliğin dışında, örgüt içinde ortaya çıkan doğal liderlerin faaliyetlerini ifade etmektedir. Informal liderler, grup üyelerinin gereksinimlerini en iyi tatmin eden birey olarak ortaya çıkmakta ve etkileyebilme yeteneği, bu özelliklerinden kaynaklanmaktadır. Bu tip liderler, grubun ihtiyaçlarını çok iyi bildikleri için formal liderlere oranla grubun gereksinimlerine daha çabuk ve etkili bir şekilde cevap verebilmektedir. Peki LİDERLİK tam olarak nedir? Liderlik, diğer insanları da katarak fikirlerini gerçeğe dönüştürme yeteneğidir. Lider olduğunu düşünen, ancak hiç kimsenin kendini izlemediği bir kişi, sadece yürüyüş yapıyor demektir. 8
Neden Lidere ihtiyaç var? Bir işletmede bir lidere ihtiyaç duyma nedenleri; Grubun yeni durumları uyabilmesi Grubun amacını gerçekleştirebilmesi Grup üyelerinin tatmin olabilmesi Grubun kendi bütünlüğünü koruyabilmesi Grup içindeki iş bölümünün rolleri farklılaştırması ile grubu motive etmesi Grup çalışması ile amaca daha kolay ulaşılmasının sağlanması Grupta Lider rolünü üstlenen kişi grup yapısını korumalı ve hedefe ulaşmada katkıda bulunması Liderde bulunması gereken özellikler 1- Güçlü Bir Vizyona Sahip Olmak: 2- Astlarına Güvenmek ve Onların Güvenini Kazanmak: 3- Müşteri İhtiyaçlarına Odaklanmak: 4- Soğukkanlı ve Azimli Olmak: 5- Temsil Niteliği Taşımak: 6- Tutarlılık: 7- Heyecan Yaratma ve Kararlılık: 8- İş Dünyasını İyi Tanımak: 9- Hızlı Karar Alma: 10- Başarıyı Ödüllendirmek: Liderlik ve Karakter Neşeli, insancıl, öz güveni yüksek Astlarına gerçekten eşit muamele eden ve onlara saygı duyan Kendisinin farkında olan, dürüst Güçlü ve zayıf yönlerini görebilen ve zayıf yönlerini geliştirmek için çaba harcayan Açık fikirli, farklı düşünce ve fikirleri dinleyen, ret etmeyen Hareket yönelimli, eyleme geçen ve sonuç alan Amaç ve hedefleri belirleyip hedeflere koşan Olumlu düşünen, vazgeçmeyen Sürekli iletişim kuran, bilgi isteyen, bilgi veren ve bilgiyi paylaşan ETKĠN LĠDERLĠĞĠN ĠKĠ TEMEL KOġULU 1. Etkin KiĢilik : Sağ beyinin değerli verilerini kullanarak, Sol beyinin onaylayacağı yönde davranmak 2. Etkin ĠletiĢim : BaĢkalarını Doğru Okumak ve kendimizi baģkalarına Doğru İfade edebilmek. 50 Etkili liderlerin ortak davranışları ĠĢe Ben ne istiyorum? yerine Ne yapılması gerekiyor? sorusu ile baģlarlar, Daha sonra da farklılıklar yaratmak için ne yapmalıyım? sorusunu sorarlar BaĢarılı Liderlerin Rolleri : a) Örgütsel amaçlarla bireysel amaçları birleştirmek, b) Üst, ast ve eş işgörenleriyle olumlu bir haberleşme ortamı sağlamak, c) Üretimin ve verimliliğin yükselmesini sağlamak, d) Örgütü basarıyla temsil etmek, e) Örgüt içindeki informal grupları çalıştırmak, f) Astları örgütlemek, g) Astların başarılarını objektif ölçütlerle değerlendirmek, h) İnisiyatif kullanabilmek, i) Yetkilerini ve kuvvetini dengeli bir şekilde kullanmak, j) Görevini uygulamada astları arasındaki koordinasyonu sağlamak. 9
Liderin Güç Kaynakları Yasal Güç Ödüllendirme Gücü Zorlayıcı Güç Uzmanlık Gücü Karizmatik Güç Liderin bazı kiģilik özelliklerini kazanması yeni yaklaģımlarda da benimseniyor *KARĠZMA *CESARET *KARARLILIK *KENDĠNE GÜVEN *GÜVENĠRLĠLĠK *FĠZĠKSEL GÜÇ *ÖNGÖRÜ YETENEĞĠ-SEZGĠ *DUYGUSAL GÜÇ *SORUMLULUK ALMA *ZAMANLAMA Liderlik Tarzları 1)Astlarına YaklaĢımına Göre Liderlik Modeli Otokratik Lider Her şeyi kendisi düşünen ve planlayan Kararları kendisi veren Demokratik Lider Katılımcı Astlarına güvenen İnisiyatif veren BaĢı boģ (Tam Serbestlik Tanıyan) 1) Karizmatik Liderlik Karizma, çekiciliği ifade eder, etkileyici kiģilik söz konusudur. Karizmatik lider,sahip olduğu karizma oluģturan özellikleri ile, baģkalarını, kendi istediği yönde davranmaya sevk edebilen kiģidir. -özgüvenli -kararlı -cesur -hitap yeteneği -ikna edici -olağan dıģı durumlara olağanüstü çözümler -vizyon ve değerleriyle etkileyici 21. YÜZYIL YÖNETĠCĠSĠNĠN TEMEL ROLLERĠ *Günümüzde hızlı değiģim liderlerin de rollerinde farklılaģtırdı. *DeğiĢik durumlar farklı liderlere ihtiyacı ortaya çıkardı (Lidertakipçiler-koĢullar farklı olabiliyor) YENĠ LĠDERLĠK ROLLERĠ ANCAK UNUTMAYALIM KĠ; Liderlik hakkındaki yeni değerler, liderliğin liderlik özellikleri ve karizmaya olan ilgisini azaltmıştır. Karizmanın, lideri yanılmaz olduğundan emin hale getirip değişme yeteneğini yok ettiğini, dolayısıyla karizmanın liderliğe engel olduğunu savunanlar var. *Vizyon sahibi olmak *DeğiĢimi yönetmek *Esnek bir yapı kurmak *Sistemin dinamikleģtirilmesi *Bugün ve gelecekte düzen ve düzensizliği yönetme *Öğrenen örgütü oluģturma ve yaģatma Buna bağlı olarak, liderliğin doğuştan olma anlayışı yerine liderliğin öğrenilebileceği kanaati yaygınlaşmıştır. 10
2) DönüĢümcü Liderlik lider izleyicilerin ihtiyaçlarını, değer yargılarını ve kurumu değiģtirendir. Geleceğe, değiģime, yeniliğe yönelik liderliktir -vizyoner (vizyonunu kabul ettirir); ayrıca öngörü sahibi -karizmatik ve model kiģilik -empatik, izleyenlerle yakından ilgili, saygı ve bağlılık sağlayan ****DönüĢtürücü lider astlarını sadece takipçi olmaktan çıkararak, kendi görev ve sorumluluklarının lideri olacak Ģekilde dönüģtürür. DönüĢtürücü lider, bunu, astların kendi öz çıkarlarını ve değerlerini kullanarak (yeniden yorumla) yapar. ****Gerçekte, herkes kendi liderlik rolünü oynayabilir, önemli olan liderin izleyenlerine bu rolü oynayabileceklerine ikna etmesi ve destek olmasıdır. **** DönüĢtürücü Liderlik, aileden spora kadar hayatın her boyutunda gösterilebilir. -iģbirliğine yatkın, yardımcı, destekçi -çalıģanların heyecanını, kendine güvenini, kiģisel geliģimlerini körükler (motivasyon) -yenilikçidir, ilham kaynağıdır (ĠZLEYENLERĠNĠ DE DEĞĠġTĠRĠR) -sorgulayan, risk alan ama güven veren (dürüst) -öğrenmeyi kolaylaģtırıcı (tetikleyici) -hem kurumsal hem bireysel amaçları gözeten 3) Vizyoner Liderlik Vizyoner lider, geleceği okuyarak ona uyum sağlayabilen veya getirebileceği olumsuzluklara karģı Ģimdiden önlem alabilen kiģidir. YANĠ BU DA LĠDERLĠK MĠ? Bakalım ne demiģlerrrrrrrr Vizyoner bir yönetici, diğer yöneticilerden farklı olarak değişik gelişmeleri ve olayları okuyabilme yeteneğine sahiptir olmalıdır (Çelik, 2003: 176). Vizyoner liderin temel özelliği, yolu görmek, yolda yürümek ve yol almak yani yol açmaktır (Erdoğan, 2008: 58). **Lider, moral, motivasyon ve performans yaratan kiģidir **DönüĢümcü liderlik insanların vizyon ve misyonlarının tekrar belirlenmesi, sorumluluklarının tazelenmesi ve amaca ulaģabilmek için sistemin tekrar yapılandırılmasıdır. **DönüĢtürücü lider, astlarını sonuçlara daha fazla duyarlı kılar (hedefe yöneliklik) 4) Transaksiyonel (EtkileĢimci) Liderlik Ana felsefe; lider ve izleyen arasındaki karşılıklı alış veriştir. İzleyenler liderin vaatleri, ödülleri ve pekiştireçleri ile motive edilir ya da ceza ve azarlama ile düzeltme yapılır. Etkileşimci lider; işyerinde iş standartlarına uyulmasını ve iş görenlerin işlerini yaparlarsa ödül alabileceğini vurgular Standartlara uyulmaz, görev yada iş tamamlanmazsa ceza verilir. Etkileşimci lider, bürokratik otoriteye ve örgütteki yasal güce dayanır. 11
5) Etik Liderlik KüreselleĢme ciddi etik sorunlar yaģatıyor ĠĢ yaģamında neyin iyi neyin kötü, neyin doğru neyin yanlıģ olduğu artık problem olmuģtur Etik lider, belirli etik değerleri ve ilkeleri kiģiliğinde taģır; (özellik kuramı) evrensel moral güce dayalı liderliktir. Etik değerlerin iģ görenler tarafından benimsenmesi güçlü bir örgüt kültürüne (durumsallık kuramı) bağlıdır (etik değerlerin zayıf olduğu bir örgütte etik liderlik iģlemez) Örgüt kültürünün güçlü ya da zayıf olması, etik liderin etkililiğini belirler 8) Stratejik Liderlik Geleceği öngörerek strateji oluģturmak, bu yönde çalıģanları yetkilendirmek ve onları örgüt vizyonu doğrultusunda yaratıcı hedeflere yönlendirmektir. Üç boyutu var: geleceği yaratmak, yönetmek ve ekip kurmak ÇalıĢanlardan sürekli geri bildirim almak ve buna göre düzenlemeler yapmak gerekir Stratejik lider, yerine göre, bir çok liderlik rolünü de oynayabilen kiģidir 6) Kültürel Liderlik Kurumun güçlü ve esnek bir kültüre kavuşması; inançlar ve değerler sistemi yaratılmasıdır Kültürel lider, kültürel değerlerin bekçiliğini yapar. Okuldaki önemli değerleri canlı tutar. Yeni adet ve gelenekler yaratır. VİZYONER Kültürel lider okulun sembollerinden (okulun amblemi, marşı); kültürel ve sportif etkinliklerden, okul toplantılarından ve çeşitli törenlerden yararlanır Okul kültürüne yeni değer ve sembol katmak, farklı düşünce ve değerlere saygılı olmak, karşılıklı güveni tesis etmek önemlidir. Okul kültürüyle toplum kültürünü bütünleştirmek, okulda esnek ve değişimleri kendine mal eden bir kültürel atmosfer yaratmak 9) Süper Liderlik Herkes kendi kendisinin lideridir. Liderlik, bu kurama göre kiģisel bir sorumluluktur Süper liderlik, kendini yönetme becerisine sahip bireyler yetiģtirilmesini ve bu yolla hem bireyin kendisini hem de örgütsel amaçları gerçekleģtirme yeteneğine sahip olmasını öngörür. Eğitim lideri süperdir 7) Hizmet Edici Liderlik Liderin temel sorumluluğu astlara hizmettir (astların geliştirilmesi, savunulması ve güçlendirilmesidir). Lider, kurumun çıkarına ters olsa da iyiyi ve doğruluğu temsil etmeli, gerektiğinde adaletsizliğe ve eşitsizliğe karşı koymalı Kurumda güven oluşturmanın yolu dürüst, açık, tutarlı olmak ve astlara güvenmekten geçer. Bu liderlik, toplumda ahlaklı insan sayısını arttırır Hizmet edici liderlik, her türlü hassasiyetin ön planda olduğu özel bir liderlik biçimidir. Bu özel liderlik biçimine her yönetici ya da liderin erişmesi kolay değil. 10. Örnek olan Lider Örnek olma, insanlar üzerinde muazzam etkilidir.olumlu hareketler, olumlu örnekler doğurur. iyi yönü ; Sadakat ve bağlılıkla adanmış kişilerin sayısı artar İhtimal Kötü yönü ; Lider düştüğünde,takipçiler daha büyük zarar görür. 12
11.Güçlendirici (Yetiştirici) Lider Liderliğin en yüksek ve güç verici olanıdır. Bu tip bir lider; 1. İnsanlarla iyi ilişkiler kurar, 2. Olumlu fikirlerini onlara iletir, 3. Ulaşılabileceğine inandırarak motive eder. 4. Başarmaları için eğitim ve donanım sağlar, 5. İnsanları güç ve sorumluluk taşıyabilecek şekilde eğitir, geliştirir, 6. Sonra da onlara otorite verir. JACK WELCH GE - Başkanından Başarılı Liderin Sırları : 1- İnsanlara heyecan verecek vizyon oluşturmak. 2- Doğru insanları seçmek (İyimser - İç motivasyonu yüksek) 3- Çalışanların eğitim ve gelişmesine kaynak ayırmak. (Zaman, para, insan gücü) 4- İnsanları, üretkenliklerini ortaya koyabilecek şekilde serbest bırakmak. 5- Davranış ve Performans açısından kurumun değer sistemine uymayanları, sistemin dışına itmek. Güçlendirici Liderin 6 özelliği 1. Tek başına yapabileceklerinden daha büyük fikirlere sahiptir, 2. İnsanlara inanırlar, 3. İç dünyaları ile barışıktır.geçilme korkuları yoktur, 4. İnsanları geliştirirler, 5. Bir hizmetkar yüreğine sahiptir, 6. Çok başarılıdırlar. Liderin bir tek tanımı vardır. Takipçisi olan liderdir. Peter Drucker Etkili liderler, liderlik türlerinin tümünü bazı zamanlarda kullanırlar. Ancak en büyük liderler, nihai başarılarının insanlara dayandığını bildikleri içindir ki, o insanları daha etkili hale getirmede kaynaklarını, güçlerini ve nihayet başarılarını paylaşırlar. HER YÖNETĠCĠ BİR LĠDER MİDİR?? 13
Lider ve Yönetici Lider Onlara ilham verir. İyi niyetle hareket ederken Sevgi yayılır Biz derken Neyin hatalı olduğunu gösterirken Nasıl yapılacağını Saygıyı hak eder Yönetici İnsanları çalıştırır Kudrete bel bağlar Korku uyandırır Ben der Kimin hatalı olduğunu gösterir Nasıl yapılacağını bilir Saygı görmek ister Bir liderin diğerleri karşısında onurunu ve gücünü arttıracak on öneri Yüzleşme, hatayı, yanlışları izleyicilerin yön düzeltme ihtiyaçlarını özel ilgi, alaka, ve sıcaklık çerçevesinde izleyicilerin riske girebilmelerini de güvenli kılarak teyit etmektir. Duyarlılık, umursamak, düşünmek, ilişkilerdeki küçük şeyleri (ki büyük şeylerdir) hatırlamaktır. Açıklık, izleyiciler hakkında eksiksiz ve doğru bilgi oluşturarak perspektifler edinmek ve aynı zamanda sahip oldukları, kontrol ettikleri veya yaptıkları bir kenara, tamamen niyetlerini,arzularını, değerlerini, ve amaçlarını göz önüne alarak, şu anki durumlarında saygıya layık olabilmeleridir Liderlik Tarzının Seçiminde Rol Oynayan Unsurlar 1- Yöneticinin Kişiliği 2- Yöneticinin Hayat Felsefesi: 3- Çalışma Grubunun Karakteristiği: 4- Yönetici-Ast İlişkişi: 5- Yöneticinin Amirleri ve Örgütsel Yetkiye Sahip Diğer Kişiler Üzerindeki Etkişi: 6- Yöneticinin Diğer Bölümlerle İlişkisi: 7- Görevin Gerekleri ve Çalışma Çevresi: 8- Örgütün Gerekleri 9- Grubun Arzuladığı Liderlik Tipi Bir liderin diğerleri karşısında onurunu ve gücünü arttıracak on öneri Tutarlılık, liderlik stiliniz nedeniyle istediğinizi elde edemediğinizde, kriz veya meydan okumayla karşılaştığınızda, veya köşeye sıkışmış hissettiğinizde oynamaya başladığınız manipülatif bir teknik olsun diye değil; aksine, bu bir değerler grubu, kişisel bir kod, karakterinizin manifestosu, kim olduğunuzun ve kime dönüştüğünüzün bir yansımasıdır. Bütünlük, dürüstçe kelime ve hisleri, başkalarının iyiliğinden başka bir düşünce olmadan, avantaj sağlama, manipüle etme veya kontrol arzusu olmadan, düşünce ve hareketlerle uyuşturmak; eşitlik için çabalarken niyetinizi sürekli olarak gözden geçirmek. Bir liderin diğerleri karşısında onurunu ve gücünü arttıracak on öneri İkna, sebep ve mantık paylaşımını içerir. Sabır, süreç ve kişiyle ilgilidir. Kibarlık, izleyenlerin ifade edebilecekleri yaralanılabilecek şeylerle, açıklıklarla ve duygularla uğraşırken, kabalık, sertlik, ve zorlamaktan uzak kalmaktır. Öğretebilirlik, her cevaba, her içeriğe sahip olmadığınızı, ve izleyicilerinizin farklı bakış açılarına, kararlarına, ve tecrübelerine değer verdiğinizi varsayarak operasyona devam etmektir. Kabul edicilik, yargıdan uzak durmak, şüphenin faydasına inanmak, hiç bir kanıta veya spesifik performansa gerek duymadan yüksek öz değerin devamını sağlamak, ve onları gündeminiz yapmaktır. Başkalarını etkilemeye çalışırken, aşağıdaki üç etkileme kategorisini göz ardı ederek üç büyük hata yaparız: HATA 1. Anlamadan tavsiyede bulunmak 2. Tutumunuzu değiştirmeden yeni ilişkiler kurmak 3. İyi örnek ve ilişkilerin yeterli olduğuna inanmak REÇETE Empati yani, Koltukları Yer Değiştirmek Tutarlı ve samimi olun Vizyon, misyon, roller, hedefler ve standartları öğretin 14
Aslanın komutasındaki tavģanlar ordusu, tavģanın komutasındaki aslanlar ordusundan daha iyidir SUN TZU KENDĠMĠZE SORULAR Ben etkin bir liderim, çünkü; profesyonel olarak en önemli özelliklerimden birisi... GeliĢtirmem gereken liderlik becerisi... Daha etkili bir lider olabilmek için... 15