Ayşe Ledün AKDENİZ İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku Anabilim Dalı Araştırma Görevlisi Meslek Hastalığı Kavramı Üzerine İstanbul - 2015 Beta
Yayın No : 3201 Hukuk Dizisi : 1567 1. Baskı - Şubat 2015 - İSTANBUL ISBN 978-605 - 333-231 - 2 Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye ait tir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya ta ma men ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Bas m A.fi. Bask -Cilt : Net K rtasiye Tan. ve Matbaa San. Tic. Ltd. fiti. Taksim Cad. Yo urtçu Faik Sok. No: 3 Taksim Beyo lu/ ST. Tel: (0-212) 249 40 60 (Sertifika No. 13723) Kapak Tasar m : Veysel Coşkun Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.Ş. (Sertifika No. 16136) Narl bahçe Sokak No. 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 513 87 05-511 36 50 www.betayayincilik.com
Anneme ve babama, hürmetle.
SUNUŞ Kürsümüzün asistanlarından Ayşe Ledün AKDENİZ e yüksek lisans tezi olarak meslek hastalığı kavramı başlığını uygun gördük. Esasen bunu bunun birkaç nedeni vardı. Öncelikle, Anabilim Dalımız da çalışan tüm arkadaşlarımızın akademik hayatlarının bir döneminde mutlaka sosyal güvenlik hukuku ile ilgili bir çalışma yapmasında büyük yarar görüyoruz. İkincisi, sosyal sigortaların diğer konularındaki kavramlar üzerinde o veya bu şekilde bir uzlaşma ve birlik bulunmakla birlikte, meslek hastalığı kavramı konusunda önemli belirsizlikler bulunduğu tespit edilebilmektedir. Bu kavramın bir tez konusu yapılması önemli görülmüştür. Nihayet yüksek lisans tezi olarak sıkça incelenmiş olan geniş bir konu vermek yerine, bir kavramın derinlemesine incelenmesi daha uygun bulunmuş ve böylelikle meslek hastalığı kavramı ortaya çıkmıştır. Öte yandan, ülkemizde iş kazalarına ilişkin belli başlı istatistikler bulunduğu halde meslek hastalığı konusunda gerçeğe yakın hiçbir istatistik bulunmamaktadır. İlgili kurumlar dâhi ülkemizde yılda ne kadar meslek hastalığı olduğunu bilmekten uzaktır. Bu durum bilimsel çalışmalarda da bir bütün olarak meslek hastalığı kavramının hak ettiği önemi bulmadığını göstermektedir. Asistanımız, kendisi için uygun gördüğümüz bu konuyu Alman Hukuku ndan da geniş ölçüde yararlanarak, tüm tartışmaları ortaya koyarak ve sorunların büyük çoğunluğunda kişisel görüş beyan ederek incelemiştir. Jüri üyeleri de tezi oybirliği ile başarılı bulmuştur. Bu tez Ledün ün ilk bilimsel çalışmasıdır. Eminim ki bundan sonra da iş ve sosyal güvenlik hukukunun diğer konularında akademik çalışmalarını sürdürecek ve diğer tüm asistanlarımız gibi kendisi ile gurur duymamızı sağlayacaktır. Kürsümüzün asistanı olarak çalışkanlığı, dürüstlüğü, zarafeti ve hanımefendiliği nedeniyle kendisini kutluyor, hem Kürsümüz ve Fakültemiz hem de çevresi bakımından iyi insan olmasını diliyorum. Prof. Dr. ÖMER EKMEKÇİ
ÖNSÖZ Elinizdeki eserin temelini, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Özel Hukuk Anabilim Dalı Yüksek Lisans Programı kapsamında Prof. Dr. Ömer EKMEKÇİ (Danışman), Prof. Dr. Fevzi Şahlanan, Prof. Dr. Aydın GÜLAN, Prof. Dr. Gülsevil ALPAGUT ve Yard. Doç. Dr. Ender GÜLVER den oluşan jüri önünde 24.07.2012 tarihinde savunularak oybirliği ile başarılı bulunan Sosyal Güvenlik Hukukunda Meslek Hastalığı Kavramı konulu yüksek lisans tezim oluşturmaktadır. Meslek hastalığı riskinin, iş kazasından farklı olarak genellikle uzun bir süreçte ortaya çıkması genellikle iki durum bakımından güçlük arz etmektedir. Bunlardan ilki, hastalığın oluşumuna kadar geçen zamanın hastalığın tespiti bakımından kendine özgü sorunları beraberinde getirmesidir. İkincisi ise, zarardan doğan sorumluluğun tesisi ve tazmini bakımından karşılaşılan zorluklardır. Çalışmamızda meslek hastalığından doğan zarardan sorumluluk konusu kapsam dışında bırakılmış ve meslek hastalığı kavramının incelenmesi amaçlanmıştır. Meslek hastalığı kavramı; riskin gerçekleşmesinde nedensellik bağının kurulmasına ilişkin güçlükler, kavramın tıp bilimiyle yakın ilişkisi ve kavramın iş sağlığı ve yönü de gözetilerek incelenmeye çalışılmıştır. Sosyal güvenlik hukuku sistemimizde meslek hastalığı riski, hemen her zaman iş kazası ile birlikte değerlendirilmekte ise de, onun kendine özgü özellikleri esasında bu duruma pek de uygun görünmemektedir. Esasen mesleğe bağlı ortaya çıkan rahatsızlıkların çeşitliliği, yeni çalışma modellerinin ortaya çıkması ve tıp bilimindeki güncel gelişmeler de meslek hastalığı kavramının daha farklı değerlendirilmesini ve sıklıkla yeniden yorumlanmasını gerektirmektedir. Bu amaçla, çalışmamızda meslek hastalığı kavramı üzerine yoğunlaşılması hedeflenmiştir. Bir parçası olabilmekten mutluluk duyduğum İstanbul Üniversitesi İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku Anabilim Dalı nın öğretim üyelerinden Sayın Hocam Prof. Dr. Ömer EKMEKÇİ, beni sosyal güvenlik hukuku alanında çalışmak üzere yönlendirmiş, tez konumu önermiş, danışmanlığımı üstlenmiş ve bir konuyu ilk kez derinlemesine inceleme çabalarımda bana eleştirileriyle yol göstermiştir.
VIII Lisans dönemi öğrenciliğimden beri üzerimde çok büyük emeği bulunan Sayın Hocam Prof. Dr. Ömer EKMEKÇİ ye bu vesileyle teşekkürlerimi ne şekilde ifade etmek istesem az olacaktır. Yüksek lisans tezimi hazırlamaya çalıştığım dönemde Anabilim Dalı Başkanlığımızı yürütmüş olan ve yakın bir zaman önce kürsümüzden emekli olan Sayın Hocam Prof. Dr. Fevzi ŞAHLANAN, bizlere tecrübeleriyle yol göstermiş ve kürsümüzün huzurlu çalışma ortamını korumuştur. Sayın Hocama teşekkürlerimi sunmak isterim. Lisans döneminden beri öğrencisi olduğum için kendimi hep şanslı saydığım Sayın Hocam Prof. Dr. Aydın GÜLAN, tez jürisinde bulunmayı kabul ederek beni onurlandırmış ve Danıştay ın meslek hastalıklarına yaklaşımını öğrenme çabalarımda da her zaman olduğu gibi- bana yol göstermiştir. Sayın Hocam Prof. Dr. Aydın GÜLAN a teşekkürlerimi sunmak isterim. Sayın Hocam Prof. Dr. Gülsevil ALPAGUT asistanı olduğum günden beri her türlü heyecanımı anlayışla karşılamış ve bana her zaman yardımcı olmuştur. Yanında yetişebilmekten onur duyduğum, örnek almaya çalıştığım Sayın Hocam Prof. Dr. Gülsevil ALPAGUT a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Yüksek lisans tez konusu olarak iş kazası kavramı üzerine çalışmış olan Sayın Hocam Yard. Doç. Dr. Ender GÜLVER, kendi tezini hazırlarken edindiği tecrübelerini çalışmam sırasında benimle paylaşmış ve kıymetli görüş ve eleştirilerini benden hiçbir zaman esirgememiştir. Sayın Hocam Yard. Doç. Dr. Ender GÜLVER e yardımları için çok teşekkür ederim. Araştırmalarımın bir kısmını İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi İş ve Sosyal Güvenlik Hukuku Anabilim Dalı öğretim üyelerinin izinleri ve İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi nin desteği ile Köln Üniversitesi Hukuk Fakültesi nin Almanya ve Avrupa İş ve Sosyal Hukuku Enstitüsü nde gerçekleştirme imkânı bulabildim. Bu vesileyle bana bu fırsatı sunan Sayın Hocalarıma, Enstitüsü nde bana rahatça çalışabilme olanağı tanıyan Sayın Prof. Dr. Dr. h. c. Ulrich PREIS a, Almanya da geçirdiğim süre boyunca her türlü sorumu içtenlikle yanıtlayan meslektaşlarım Dr. Daniel ULBER ile Dr. Felipe TEMMING e ve maddi desteği için İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanlığı na ayrı ayrı teşekkürlerimi sunarım. Son olarak tez yazmaya çalıştığım dönemde üzerimdeki iş yükünü hafifleten, anlayışlı ve yardımsever sevgili kürsü arkadaşlarım ile başta Sayın Nur
IX BAYLAV ve dizgiyi gerçekleştiren Sayın Veysel COŞKUN olmak üzere tüm Beta Basım çalışanlarına teşekkürlerimi sunmak isterim. Eser, annem Fatma AKDENİZ ile babam Hasan Eşref AKDENİZ e ithaf olunmuştur. Anneme ve babama üzerimdeki emekleri için şükranlarımı sunuyor ve bu eseri -asla emeklerinin karşılığı olamayacak- çok küçük bir armağan olarak kabul etmelerini diliyorum. Beyazıt, Şubat 2015 Ayşe Ledün AKDENİZ
İÇİNDEKİLER SUNUŞ...V ÖNSÖZ... VII KISALTMALAR...XV GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM MESLEK HASTALIĞI RİSKİNİN SOSYAL SİGORTALAR SİSTEMİ İÇİNDEKİ YERİ 1. Genel Olarak Sosyal Riskler ve Sosyal Sigortalar...5 2. Sosyal Sigortalar Sisteminde Meslek Hastalığının Bağımsız Bir Sosyal Risk Olarak Tanınması...6 2.1. Sanayileşme Döneminden Önce...6 2.2. Sanayileşme Dönemi ve Meslek Hastalığı Riskine Karşı Oluşturulan İlk Hukuki Düzenlemeler...7 3. Hukukumuzda Meslek Hastalığı Riski...9 3.1. Mesleki Risklere Yönelik İlk Düzenlemeler...9 3.2. Sosyal Sigorta Kanunlarında Meslek Hastalığı...11 3.2.1. 4772 Sayılı Kanun da Meslek Hastalığı...11 3.2.2. 506 Sayılı Kanun da Meslek Hastalığı...13 3.2.3. 1479 Sayılı Kanun da Meslek Hastalığı...16 3.2.4. 2925 Sayılı Kanun da Meslek Hastalığı...17 3.2.5. 2926 Sayılı Kanun da Meslek Hastalığı...18 4. Meslek Hastalığı Hastanelerinin Kuruluşu...18 5. Meslek Hastalığına İlişkin Düzenlemelerin Benzer Hukuki Düzenlemelerle Karşılaştırılması...19
XII 5.1. Meslek Hastalığı Riskinin Benzer Sosyal Risklerle Karşılaştırılması...19 5.1.1. İş Kazası Riski Meslek Hastalığı Riski...19 5.1.2. Hastalık Riski - Meslek Hastalığı Riski...25 5.2. Meslek Hastalığı Kavramının Benzer Kurum ve Konular ile Karşılaştırılması...26 5.2.1. Yıpranma Olgusu - Meslek Hastalığı Kavramı...26 5.2.2. Fiilî Hizmet Süresi Zammını Sağlayan Faaliyetler ve Meslek Hastalığı...28 5.2.3. Mesleğe Bağlı Hastalıklar Meslek Hastalığı İlişkisi...29 5.2.4. Ruhsal Rahatsızlıklar - Meslek Hastalığı İlişkisi...29 5.2.4.1. Mobbing (Psikolojik Taciz) Sonucunda Oluşabilecek Depresyon...30 5.2.4.2. Mesleki Stres - Meslek Hastalığı İlişkisi...33 5.2.4.3. Meslek Hastalığı Olarak Kabul Edilebilecek Ruhsal Rahatsızlıklar...34 İKİNCİ BÖLÜM İŞ KAZASI VE MESLEK HASTALIĞI SİGORTASINDA MESLEK HASTALIĞI TANIMI VE UNSURLARI 1. Meslek Hastalığı Kavramı...39 2. Meslek Hastalığının Zorunlu Unsurları...42 2.1. Sigortalılık...42 2.1.1. İş Kazası ve Meslek Hastalığı Sigortası Kapsamında Olan Sigortalılar...43 2.1.1.1. M. 4/I (a) ve (b) Bentlerine Tabi Sigortalılar...43 2.1.1.2. M. 5 Uyarınca Haklarında İş Kazası ve Meslek Hastalığı Sigortası Uygulanacak Olan Sigortalılar...45 2.1.2. İş Kazası ve Meslek Hastalığı Sigortası Kapsamında Olmayan Sigortalılar...45 2.1.2.1. M. 4/I (c) Bendine Tabi Sigortalılar...45 2.1.2.2. M. 6 Uyarınca Sigortalı Sayılmayanlar...49
XIII 2.1.3. İş Kazası ve Meslek Hastalığı Sigortası Açısından Sigortalı Olmaya İlişkin Bazı Önemli Noktalar...50 2.1.3.1. Sigortalı Olmanın Yeterli Sayılması...50 2.1.3.2. Yalnızca Sigortalının veya Hak Sahibinin Yararlanabilmesi...51 2.1.3.3. Sigortalılık İlişkisinin Sona Ermesinin Hastalığın Tespitini Engellememesi...52 2.1.4. Kayıt Dışı Çalışma Sorunu ve Kot Kumlamaya (Taşlamaya) Bağlı Ortaya Çıkan Silikozis...53 2.2. Hastalığın Ortaya Çıkması (Zarar Unsuru)...58 2.3. Hastalık ve Görülen İş Arasında Nedensellik...59 2.3.1. Genel Olarak...59 2.3.2. Meslek Hastalıklarında Nedensellik Bağları...61 2.3.2.1. Uygun Nedensellik Bağı Teorisi...61 2.3.2.2. Önemli Sebep Teorisi...62 2.3.2.2.1. Genel Olarak...62 2.3.2.2.2. Önemli Sebep Teorisinin Ortaya Çıkışı...63 2.3.2.2.3. Önemli Sebep Teorisinde Nedensellik Bağının Tesisi...64 2.3.2.3. Meslek Hastalıklarına İlişkin Nedensellik Bağlarının Değerlendirilmesi...66 2.4. Meslek Hastalığının Kurum Sağlık Kurulu Tarafından Tespit Edilmesi...68 3. Meslek Hastalığının Tespitinde Zorunlu Olmayan Unsurlar...70 3.1. Meslek Hastalığının Yönetmeliğe Ekli Listede Yer Alması ve Listede Öngörülen Sürede Ortaya Çıkması...71 3.2. Hastalığın Ek-2 Listesinde Öngörülen Süre İçinde Ortaya Çıkması...75 4. Meslek Hastalığı Listesine İlişkin Tartışmalı Bazı Noktalar...77 4.1. Listede Yer Almayan Bir Hastalığın Meslek Hastalığı Sayılması...77 4.2. Meslek Hastalıklarında İspat Yükü...79 4.3. Meslek Hastalıkları Listesinin Güncellenmesi İhtiyacı...81
XIV 5. Karşılaştırmalı Hukukta Belirli Bazı Meslek Hastalıkları İçin Gerçekleşmesi Aranılan Ek Unsur: İşi Bırakma Zorunluluğu...82 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ HUKUKUNDA MESLEK HASTALIĞI 1. Meslek Hastalıklarının İstatistiksel Boyutları...89 2. İş Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatında Meslek Hastalığının Yeri...93 2.1. İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu nda Meslek Hastalığı Kavramı...94 2.2. Meslek Hastalıkları Bakımından Özel Önem Taşıyan Bazı İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmelikleri...97 3. Uluslararası Belgelerde Meslek Hastalığına Yönelik Düzenlemeler...99 SONUÇ...109 KAYNAKÇA...111
KISALTMALAR AB Abs. AET Asbestle Çalışma Yön. ASVG AT Aufl. AY. AYİM AYM Bağ-Kur K. Bkz. BKV BSG BVerfG : Avrupa Birliği : Absatz : Avrupa Ekonomik Topluluğu : Asbestle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik : Allgemeines Sozialversicherungsgesetz : Avrupa Topluluğu : Auflage : Anayasa : Askeri Yüksek İdare Mahkemesi : Anayasa Mahkemesi : Esnaf ve Sanatkârlar ve Diğer Bağımsız Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kurumu Kanunu : Bakınız C. : Cilt Çalışma Gücü Yön. ÇSGB D. : Daire DGUV : Die Berufskrankheitenverordnung : Bundessozialgericht : Bundesverfassungsgericht : Çalışma Gücü ve Meslekte Kazanma Gücü Kaybı Oranı Tespit İşlemleri Yönetmeliği : Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı : Deutsche Gesetzliche Unfallversicherung
XVI die BG dn. : Zeitschrift für betriebliche Prävention und Unfallversicherung : Dipnot E. : Esas Ed. Fiilî Hizmet Süresi Zammı Yön. HD. HGK Hk. ILO Kn. Komm. Legal İHSGHD : Editör : Fiilî Hizmet Süresi Zammı Uygulamasının Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik : Hukuk Dairesi : Hukuk Genel Kurulu : Hakkında : International Labour Organization : Kenar Numarası : Kommentar m. : Madde Mess NZS No. RG. RGBl RVO : Legal İş Hukuku ve Sosyal Güvenlik Hukuku Dergisi : Türkiye Metal Sanayicileri Sendikası : Neue Zeitschrift für Sozialrecht : Numara s. : Sayfa S. : Sayı SGb SGB SSK : Resmi Gazete : Reichsgesetzblatt : Reichsversicherungsordnung : Sozialgerichtsbarkeit : Sozialgesetzbuch : Sosyal Sigortalar Kurumu T. : Karar Tarihi Urt. UVG : Urteil : Bundesgesetz über die Unfallversicherung
XVII vb. vd. Yön. Yüksek Sağlık Kurulu Zbl. Arbeitsmed : Ve benzeri : Ve devamı : Yönetmelik : Sosyal Sigorta Yüksek Sağlık Kurulu : Zentralblatt für Arbeitsmedizin, Arbeitsschutz und Ergonomie