Varlık Kapışması İkinci Dünya Savaşı nda Devlet, İş Adamı-Politikacı Arasında Yaşanan Kapışmanın Hikâyesi: Varlık Vergisi Doç. Dr. Ali Rıza GÖKBUNAR
Yayın No : 3052 Araştırma : 16 1. Baskı Aralık 2015 İSTANBUL ISBN 978-605 - 333-510 - 8 Copyright Bu kitabın bu basısının Türkiye deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım A.Ş. ye aittir. Her hakkı saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi Baskı - Cilt : Beta Basım A.Ş. : Birlik Fotokopi Baskı Ozalit Gıda San. Tic. Ltd. Şti. Nispetiye Mah. Birlik Sokak No:2 Nevin Arıcan Plaza 1. Levent/Beşiktaş/İST. Tel: (0212) 269 30 00 (Sertifika No. 20179) Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. (Sertifika No. 16136) Narlıbahçe Sokak Damga Binası No: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
Bir tanecik Kızım Melike Ülkü ye
İçindekiler Giriş 1 Birinci Bölüm 40 ların Türkiye sinde Ekonomik, Mali, Siyasi ve Toplumsal Yaşam Ekonomik ve Mali Durum 8 1923-1950 Tek Partili Demokrasi 11 Turancılık ve Solculuk Tartışmaları 12 Bıçak Sırtı Politikalar/Almanlarla Ekonomik İşbirliği 15 Basın 18 Türk Silahlı Kuvvetleri 19 Türk Toplumu 20 Türk Köylüsü 22 Emekçiler 24 Ayrıcalıklı Vatandaşlar 28 İkinci Bölüm Savaşmayan Bir Ülkenin Savaş Ekonomisi ve Maliyesi Uygulamaları I. Dünya Savaşı Finansmanı 34 II. Dünya Savaşı nda Savaş Ekonomisi ve Maliyesi Uygulamaları 35 Türkiye de Savaş Ekonomisi ve Maliyesi 38 Savaş Ekonomisi Planı 41 ii
Üçüncü Bölüm Savaş Rantı Paydaşları: Muhtekirler, Vurguncular, Madrabazlar Vurguncu, Muhtedir Kimdir? 49 II. Dünya Savaşı nda İhtikâr 53 Vurguncu, İhtikâr ve Karaborsa ile Mücadele Alınan Önlemler 62 İşletmelere, Tarımsal ve Ticari Ürünlere El Koyma 69 Milli Korunma Mahkemeleri 73 Milli Birlik Duygusunu Geliştirme 76 İhtikâr Suçu İşleyenlere İdam Cezası 79 İhtikâr ve Karaborsayla Mücadeledeki Yetersizliklerin Nedenleri 83 Dördüncü Bölüm Varlık Vergisi nin Hazırlık ve Kanunlaşma Süreci Refik Saydam Hükümeti Dönemi Varlık Vergisi Hazırlıkları 100 Şükrü Saraçoğlu Hükümeti Dönemi Varlık Vergisi Hazırlıkları 104 Beşinci Bölüm Varlık Vergisinden Beklentiler Dönemin Gazeteci Yazarlarının Varlık Vergisinden Beklentileri 112 Mali Beklenti 113 Vergilendirilmeyen Varlıklı Kesimlerin Vergilendirilmesi 114 Karaborsa ve İhtikârla Mücadele 119 Emisyonun Azaltılması 123 Fiyat Artışlarının Önlenmesi 123 Gösterişçi Tüketimi Engelleme 127 vi iii
Altıncı Bölüm Varlık Vergisi Uygulanma Süreci Varlık Vergisi Mükellefiyeti 134 Varlık Vergisi Komisyonlarının Kuruluşu, Görevleri ve Çalışma Yöntemleri Çalışmaları 135 Komisyonlarının Verginin Tespiti (Tarhı) İşlemi 137 Komisyonların Bilgi Kaynakları 139 Varlık Vergisi Komisyon Kararların Sonuçları 141 Ankara da Varlık Vergisi Uygulaması 143 İstanbul da Varlık Vergisi Uygulaması 144 İzmir de Varlık Vergisi Uygulaması 149 Mersin de Varlık Vergisi Uygulaması 150 Adana da Varlık Vergisi Uygulaması 151 Bazı Varlık Vergisi Mükellefleri 152 Varlık Vergisi nin Ödenmesinde Sağlanan Kolaylıklar 160 Varlık Vergisi Tahsil Süreci 164 Varlık Vergisi Terkini 171 Yedinci Bölüm Varlık Vergisi Mükelleflerinin Tepkileri Varlık Vergisi Mükellefleri Ülkeden Kaçması 184 Varlık Vergisi Mükellefleri Haciz İşlemlerinden Servetlerini Kaçırması 189 Maliye Dairesi Çalışanlarına Rüşvet Vererek Kurtulma ve Mükelleflerin Dolandırılmaları 195 Sekizinci Bölüm Varlık Vergisini Ödemesini Sağlamaya Yönelik Propaganda Çalışmaları Mükelleflerin İş Merkezlerine Gönderileceğine İlişkin Haberlerle Vergi Tahsilatını Arttırmaya Yönelik Olarak Yapılan Propaganda 198 İş Merkezlerine Gönderilen Mükelleflerin Yaşadıkları Zorlukları Anlatan Haberler Yoluyla Yapılan Propaganda 205 vii iv
Yurt Dışı Basında Yayınlanan Haberler Yoluyla Verginin Haklılığını ve Tahsilatını Artırmaya Yönelik Propaganda 211 Varlık Vergisini Ödeyen Mükelleflerle Yapılan Röportajlarla Verginin Tahsilatını Artırmaya Yönelik Yapılan Propaganda 212 Köşe Yazıları Yoluyla Propaganda 215 Propagandanın Sonuçları 220 Dokuzuncu Bölüm Varlık Vergisi Ödemeyen Mükelleflere Yönelik Önlemler: Mal Varlıklarına Haciz ve İş Yükümlülüğü Varlık Vergisi Ödemeyen Mükelleflerin Mallarına Haciz 223 Haciz Edilen Malların Satışı 229 Haciz İşlemlerinin Sonuçları 233 Varlık Vergisi nin İş Yükümlülüğü İle Ödeme Süreci 234 Tasvir-i Efkâr Gazetesi Muhabiri Kandemir in Çalışma Kampları Günlüğü 245 Çalışma Alanlarından Eve Dönüş 250 Çalışma Kamplarının, Mükelleflerin Vergi Borcunu Ödemedeki Etkisi 251 Onuncu Bölüm: Varlık Vergisi Uygulamasına Yönelik Eleştiriler Vergileme Tekniği Açısından Yapılan Eleştiri 259 Komisyon Kararlarına İtiraz Edilmemesi Eleştirisi 261 Varlık Vergisi Azınlık Karşıtı Bir Yaptırım Olduğu Eleştirisi 262 Varlık Vergisi nin Sermayenin Türkleşmesine Yönelik Bir Uygulama Olduğu İddiası 264 Varlık Vergisi nden CHP Üyeleri nin Korunduğu Eleştirisi 266 Varlık Vergisi nin İmtiyazlı Tüccarlara Yönelik Bir Uygulama Olduğu İddiası 268 Varlık Vergisi nin İstanbul Vergisi Oluğu İddiası 270 Varlık Vergisine Yönelik Eleştirilerin Değerlendirilmesi 271 viii v
Varlık Vergisinin Vergileme Tekniğine Uygun Olmadığı Eleştirisinin Değerlendirilmesi 272 Varlık Vergisine Kısmen İtiraz Edilmesi 274 Varlık Vergisi nin Azınlıklara Yönelik Bir Ayrımcı Politikanın Ürünü Olduğu İddiasının Değerlendirilmesi 275 Varlık Vergisiyle Sermayenin Türkleştirildiği İddiasının Değerlendirilmesi 281 İmtiyazlı Tüccarları Vergilendirilmesi İddiasının Değerlendirilmesi 284 Varlık Vergisi nin İstanbul Vergisi İddiasının Değerlendirilmesi 285 Onbirinci Bölüm Varlık Vergisi Uygulamasının Mali, İktisadi ve Sosyal Sonuçları Varlık Vergisinin Mali Sonuçları 291 Para Miktarını Dengeleme Hedefi 294 Piyasadaki Mal ve Hizmetlerin Fiyatlarının Azalması Beklentisi 294 Varlık Vergisi Yoluyla İhtikârın ve Karaborsanın Önleme Beklentisinin Değerlendirilmesi 300 Varlık Vergisinin Mükelleflerin Ekonomik Durumları Üzerindeki Etkisi 305 Varlık Vergisinin Demografik Yapı Üzerinde Etkisi 315 Onikinci Bölüm Genel Değerlendirme: İkinci Dünya Savaşı nın Rant Paylaşımını Kazananlar ve Kaybedenler 317 Son Söz 335 Ek: II: Dünya Savaşı Yıllarında Varlık Vergisi ile İlgili Gazetelerde Yayınlanmış Köşe Yazıları 337 Bibliyografya 497 ix vi