Anatola: Turzm Araştırmaları Dergs, Clt 25, Sayı 1, Bahar: 35-48, 2014. Copyrght 2014 anatola Bütün hakları saklıdır ISSN: 1300-4220 (1990-2014) DOI: 10.17123/atad.vol25ss195016 Borsa İstanbul da İşlem Gören Turzm Şrketlernn Fnansal Performanslarının Gr İlşksel Analz Yöntemyle Ölçülmes Measurng the Fnancal Performances of Toursm Frms Traded on the Borsa Istanbul through Gray Relatonal Analyss Method Fath ECER, Fath GÜNAY Yrd. Doç. Dr., Afyon Kocatepe Ünverstes, İktsad ve İdar Blmler Fakültes, Uluslararası Tcaret ve Fnansman Bölümü, 03030, Afyonkarahsar. E-posta: fecer@aku.edu.tr Arş. Gör., Afyon Kocatepe Ünverstes, Turzm Fakültes, Gastronom ve Mutfak Sanatları Bölümü, 03030, Afyonkarahsar. E-posta: fgunay@aku.edu.tr MAKALE BİLGİLERİ Makale şlem blgler: Gönderlme tarh: 26 Hazran 2013 Brnc değerlendrme: 18 Eylül 2013 İknc değerlendrme: 24 Ekm 2013 Kabul: 1 Kasım 2013 Anahtar sözcükler: Turzm şrketler, Fnansal performans, Fnansal oranlar, Gr lşksel analz, Türkye. ÖZ Turzm sektörü, gerek ekonomye sağladığı katkı gerekse sthdam üzerndek olumlu etks nedenyle ülkelern ekonomk kalkınmalarında öneml br yere sahptr. Bu nedenle turzm şrketlernn fnansal performanslarını ölçmek yönetcler, yatırımcılar ve sektörde yer alan dğer şrketler açısından oldukça önemldr. Ancak geçmşte fnansal oranlar, turzm şrketlernn performanslarının ölçülmesne yönelk olarak nadren kullanılmıştır. Çalışmanın temel amacı, turzm şrketlernn fnansal performanslarını fnansal oranlardan yararlanarak ölçmektr. Bu amaçla çalışmada Gr İlşksel Analz (GİA) yöntemnden yararlanılmış ve Borsa İstanbul da (BIST) şlem gören dokuz turzm şrketnn 2008-2012 dönemne lşkn fnansal performansı lkdte, kaldıraç, kârlılık ve faalyet göstergeler kapsamındak on yed fnansal orana göre değerlendrlmştr. Elde edlen bulgulara göre turzm şrketlernn fnansal performanslarının ölçülmesnde en öneml gösterge kaldıraç göstergesdr. Çalışmada ayrıca turzm şrketler performanslarına göre de sıralanmıştır. Bu bağlamda çalışma, turzm sektöründe fnansal oranların performans belrlemeye yönelk olarak kullanılableceğn göstermştr. ARTICLE INFO Artcle hstory: Submtted: 26 June 2013 Resubmtted: 18 September 2013 Resubmtted: 24 October 2013 Accepted: 1 November 201 Key words: Toursm frms, Fnancal performance, Fnancal ratos, Gray relatonal analyss, Turkey. ABSTRACT Toursm sector s the pupl of countres due to both ts contrbuton to the economy and the postve mpact on employment. Measurng the fnancal performances of the toursm frms, therefore, s crucal for managers, nvestors and other busnesses n the sector. However, fnancal ratos were used to rarely to measure the fnancal performances of the toursm frms n the past. The man purpose of the study s to measure the fnancal performances of the toursm frms utlzng fnancal ratos. For ths purpose, the Gray Relatonal Analyss (GRA) method s used n ths study and fnancal performances of nne toursm frms traded n Borsa Istanbul (BIST) are evaluated as to seventeen fnancal ratos ncludng lqudty, leverage, proftablty, and actvty ndcators between the perod 2008-2012. Accordng to the fndngs, the most mportant ndcator to measure the fnancal performances of the toursm frms s leverage ndcator. Moreover, toursm frms are ranked wth respect to the performance n the study. In ths context, ths study showed that fnancal ratos could be used n order to determne performance n the toursm sector. GİRİŞ Turzm sektörü konaklama, yeme çme, acenteclk gb brçok konuda hzmet sunulan genş br sektör konumunda olup aynı zamanda brçok kşye de sthdam olanağı sağlamaktadır. Bunlara lave olarak huzurun yerleşmes, sosyal ve kültürel etkleşm, gelrn dengel dağılması gb brçok alanda turzmn olumlu etklernden de söz etmek mümkündür. Performans, amaçların gerçekleştrlmes çn gösterlen planlı tüm çabaların ve sonuçlarının ntel ya da ncel olarak değerlendrlmesdr. Kısaca performans, br obenn, öncelkler belrlenmş br konuda bell br süre çnde br hedefe bağlı olarak sonuçlar üretme yeteneğ olarak tanımlanablr (Erdl ve Kalkan 2005). Şrket performansı se şrket yapısı, fnansal yapı ve sermaye yapısıyla lgl genş br boyut çndek sorulara yanıt veren analz, Clt 25 = Sayı 1 = Bahar 2014 = 35
Borsa İstanbul da İşlem Gören Turzm Şrketlernn Fnansal Performanslarının Gr İlşksel Analz Yöntemyle Ölçülmes ölçüm, değerlendrme ve yorumlarla amacına ulaşan ntel ve ncel br çalışmadır. Şrket performansının ölçümü gerek yönetcler gerekse ortaklar ve yatırımcılar açısından oldukça önemldr. Çünkü şrket performansıyla br şrketn elndek kaynakları ne derecede etkn kullandığı tespt edleblr. Ayrıca, kârlılık düzeyndek artış ve azalışlar, malyet düşürme çabalarındak olumlu gelşmelern durumu da performans ölçüm ve değerlendrmeleryle anlaşılablr (Kabakçı 2008; Ecer vd. 2011). Şrket performansı, fnansal ve fnansal olmayan performansın bleşmnden oluşur. Fnansal performans, br şrketn hedefledğ ekonomk amaçları ne kadar gerçekleştrdğn fade eder (Ecer vd. 2011). Fnansal performans analz le frmalar sağlıklı karar alma, planlama ve denetm şlevlern etkn br bçmde yürüteblmektedr. Fnansal performans le aslında şrketlern şrket performansına bütünsel br bakış açısı sağlanablmektedr (Coşkun 2007; Aydenz 2009). Turzm alanında performans ölçümüne yönelk yapılmış brtakım çalışmalar bulunmaktadır ve çalışmaların brçoğunda otellern performanslarının ölçüldüğü görülmektedr (Hwang ve Chang 2003; Rodrguez ve Robane 2004; Sharma ve Upnea 2005; Jang vd. 2006; Wang vd. 2006; Lee ve Jang 2007; Kandır vd. 2008; Shang vd. 2008; Chen 2009; Fantazy 2010; Chen 2011). Bu çalışmalarda dış kaynak kullanımı le performans lşks, fnansal performansı etkleyen mkro ve makro faktörler, web stes gelştrme le fnansal performans lşks, pazar çeştlendrme stratesnn fnansal performans ve stkrarına etkler, e-tcaretn otel performansı üzerndek etks gb konular ele alınmıştır. Ver olarak se otellern doluluk oranları, oda başına gelr, çalışan başına gelr ve metrekareye düşen gelr, müşterlerle yapılan anket sonuçları le otellern gelr, kârlılık ve hsse sened verlernn kullanıldığı görülmektedr. Ancak fnansal performans ölçümüne yönelk olarak alanyazında tespt edlebldğ kadarıyla br çalışma dışında (Koyuncugl ve Özgülbaş 2010) fnansal oranlardan yararlanılmadığı görülmektedr. Dolayısıyla çalışmanın alanyazındak öneml br eksklğ gdereceğ düşünülmektedr. Çok krterl karar verme teknkler kapsamında yer alan Gr İlşksel Analz (GİA) yöntem aynı zamanda gr sstem teorsnn alt başlıklarından br olup derecelendrme ve sınıflandırma problemlernde kullanılmaktadır. Yönteme smn veren gr kelmes belrsz blgy (kısmen blnen kısmen blnmeyen) fade etmektedr. Ver sayısının az olduğu ve dağılımın normal olmadığı problemlere çözümler sunması bu yöntemn en öneml avantaı olarak görüleblr. Özellkle son beş yıldan bu yana GİA yöntemnn sosyal blmler alanında sıklıkla kullanılmaya başlandığı görülmektedr (Wang 2009; Kuo ve Lang 2011; Golmohammad ve Mellat-Parast 2012; Chuang 2013). Yapılan alanyazın ncelemesnde görüldüğü kadarıyla turzm şrketlernn fnansal performanslarının GİA yöntem le ölçülmesne lşkn br çalışmaya rastlanılmamıştır. Söz konusu çalışmalarda genellkle çok değşkenl statstksel yöntemler ve parametrk olmayan analzlerden ver zarflama analz gb yöntemler kullanılmıştır. Ancak statstksel yöntemlern uygulanmasında ortaya çıkan ver sayısının az olması, verlern dağılımının normal olmaması, ölçme düzey gb brtakım kısıtlar araştırmacıları farklı yöntem arayışına tmştr. Bu çalışmada kullanılan verlern normal dağılıma uyup uymadığını belrlemek çn normallk testler yapılmış ve dağılımın normal olmadığı belrlenmştr. Sonuç olarak, turzm şrketlerne lşkn az vernn olması ve verlern normal dağılıma uymaması nedenyle GİA yöntemnn kullanılması uygun görülmüştür. Türk turzm sektöründe borsaya kote olan şrketlern ncelendğ bu çalışmada amaç, turzm şrketlernn fnansal performanslarını oranlar aracılığıyla analz etmek ve fnansal değerlendrme yapmaktır. Böylelkle çalışmanın sektördek dğer turzm şrketlerne fnansal davranış ve kararlar açısından yol gösterc olableceğ düşünülmektedr. Analzlerde BIST te şlem gören dokuz turzm şrketnn 2008-2012 dönemne lşkn on yed fnansal oranı kullanılmıştır. Çalışma yed bölümden oluşmaktadır: İknc bölümde Türkye de turzme kısaca değnlmştr. Üçüncü bölümde turzm sektöründe fnansal performansa yönelk alanyazın taraması, dördüncü bölümde çalışmada yararlanılan fnansal oranlar ele alınmıştır. GİA yöntemnn algortması beşnc bölümde sunulduktan sonra altıncı bölümde yapılan uygulama ele alınarak elde edlen bulgular değerlendrlmştr. Son bölümde se ulaşılan sonuçlar ele alınmış ve lerde yapılacak çalışmalara lşkn önerlere yer verlmştr. TÜRKİYE TURİZMİNE KISA BAKIŞ Turzm, hem gelşmş hem de gelşmekte olan ülkelern ekonomk, syas ve sosyo-kültürel dna- 36 n Anatola: Turzm Araştırmaları Dergs
Fath Ecer - Fath Günay mklern olumlu yönde etkleyen, yarattığı katma değer ve sthdam le dünyada en hızlı gelşen sektör konumundadır. Türkye açısından mll gelre sağladığı katkı, ödemeler dengesne katkısı, etk alanına gren ş kolları ve yarattığı sthdam le büyük br öneme sahptr (Kandır vd. 2008). Türkye açısından aktf dış turzm 1980 l yıllardan tbaren öneml br gelşme göstermştr. 1985 yılında ekonomde uygulamaya konulan program le teşvk edlen sektörler arasında yer alan turzm sektörü, bu alandak yatırımların artması le ülke ekonomsne büyük oranda katkı sağlayan kaynaklardan br durumuna gelmştr (Çl Yavuz 2006). Türkye dek turzm şrketler geçmşten günümüze sürekl br artış göstermş olup 1990 yılında 1250 dolaylarında olan otel sayısı 2011 yılında 2773 e ulaşmıştır. 2000 yılı sonrasına lşkn Türkye nn turzm verlernn yer aldığı Tablo 1 e göre turzm sektörü bugün yıllık 30 mlyar $ a yakın turzm gelr ve 30 mlyona yakın turst sayısıyla kendnden söz ettren br noktadadır (www.kultur.gov. tr 2013). Ayrıca turzm gelrlernn GSMH çndek payı %3 ler cvarında olan Türkye, turst sayısı açısından 2009 yılında dünya yedncs, turzm gelrler sıralamasında se Hong Kong un ardından dünya onuncusu durumundadır (TÜROFED 2010). Tablo 1. Türkye ye İlşkn Turzm Verler Güvenlrlk Katsayıları ve Değşkenler Arasındak İlşkler) Yıllar Turst Turzm Gelrler Yatak Sayısı (Mlyar $) Kapastes 2000 10.428.153 7,6 325.168 2001 11.618.969 10,1 368.148 2002 13.256.028 11,9 396.148 2003 14.029.558 13,2 420.697 2004 17.516.908 15,9 454.290 2005 21.124.886 18,2 483.330 2006 19.819.833 16,9 508.632 2007 23.340.911 18,5 532.262 2008 26.336.677 22,0 567.470 2009 27.077.114 21,2 608.765 2010 28.632.204 20,8 645.267 2011 31.456.076 23,0 680.323 2012 36.776.645 29,3 - Kaynak: Turzm verler, http://www.kultur.gov.tr/eklent/2140, turzmverlerpdf.pdf?0 TURİZM ALANINDA FİNANSAL PERFORMANS ÇALIŞMALARI Daha önce yapılan çalışmalar ncelendğnde turzm şrketlernn fnansal performanslarını ölçmeye yönelk çalışmaların sayısının, özellkle de Türkye dek turzm şrketlerne yönelk yapılmış çalışma sayısının oldukça az olduğu görülmektedr. Koyuncugl ve Özgülbaş (2010), Türk turzm sektörünün fnansal analzn yaptıkları çalışmalarında turzm şrketlernn car oran bağlamında lkdte sorunu yaşamadıklarını, nakt orana göre yne nakt sıkıntısı çnde olmadığını ortaya koymuşlardır. Ayrıca sektörün borç ağırlıklı br yapıya sahp olduğu, hatta 2001 krz dönemnde borç oranı artarken 2001 den sonra azaldığı, ancak hala yabancı kaynak ağırlıklı br sermaye yapısına sahp olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Çalışmada elde edlen br dğer bulgu da faalyet göstergelernde sektörün tüm etknlk göstergelernn düşme eğlmnde olduğudur. Yazarlar son olarak net kâr marı açısından sektörün kârlılık oranlarının çok düşük olduğunu ve varlıkların kârlılığı açısından turzm şrketlernn belrl yıllarda performanslarının düşük olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Kandır vd. (2008), turzm sektöründek büyümenn turzm şrketlernn fnansal performanslarına olan etklern ncelemey amaçlamışlardır. Bu çerçevede çalışmada turzm gelrlernn mll gelre oranı ve turzm şrketlernn fnansal performansları arasındak lşk ncelenmştr. Çalışmada fnansal performans; yatırım kârlılığı, öz sermaye kârlılığı ve satışların kârlılığı le ölçülmüştür. Elde edlen sonuçlar, turzm şrketlernn doluluk oranları le fnansal performansları arasında doğru yönlü br lşk olduğunu göstermştr. Dğer yandan üç performans ölçütü le turzm gelrlernn mll gelre oranı arasındak lşk negatf yönlü olarak saptanmış olup 1994 ve 2001 yıllarında yaşanan ekonomk krzlern turzm şrketler performansını olumsuz şeklde etkledğ saptanmıştır. Hwang ve Cheng (2003) çalışmalarında ver zarflama analz kullanarak 45 oteln 1998 dek yönetsel performansını ve 1994 ten 1998 e kadar geçen süredek etknlğn ölçmüşlerdr. Çalışma sonucunda yönetsel performansın otellern uluslararasılaşma düzeyne bağlı olduğunu ortaya koymuştur. Rodrguez ve Robana (2004) yaptıkları çalışmada otel şrketlernde dış kaynak kullanımının performansa ve hzmet kaltesne etksn ncelemşlerdr. Clt 25 = Sayı 1 = Bahar 2014 = 37
Borsa İstanbul da İşlem Gören Turzm Şrketlernn Fnansal Performanslarının Gr İlşksel Analz Yöntemyle Ölçülmes Çalışmanın sonuçlarına göre dış kaynak kullanımı otel performansını etklemektedr. Sharma ve Upnea (2005), çalışmalarında Tanzanya dak küçük otellern fnansal performanslarını etkleyen mkro ve makro faktörler ncelemşlerdr. Jang vd. (2006), otellern lşk pazarlamasında web stes gelştrme le fnansal performansları arasındak lşky kanonk korelasyon yöntem le ncelemşlerdr. Elde edlen sonuçlar, web ste üzernde e-lşk pazarlaması gelştrmenn otel şrketlernn fnansal performansları üzernde güçlü br etksnn olduğunu göstermştr. Lee ve Jang (2007), otellerde pazar çeştlendrme stratesnn otel fnansal performans ve stkrarına etklern ncelemşlerdr. Çalışmada fnansal performansı ölçmek çn muhasebe ölçümler, pazar ölçümler ve rsk ayarlı performans ölçümü kullanılmıştır. Elde edlen bulgulara göre pazar çeştlendrme, kâr artışını sağlamamakta ancak kısmen performans stkrarını arttırmaktadır. Shang vd. (2008), çalışmalarında e-tcaretn otel performansı üzerndek etksn ver zarflama analzyle ncelemşlerdr. Çalışmada dış faktörlern çıkarılması sonrasında e-tcaretn etknlk üzernde anlamlı br etksnn bulunmadığı ortaya konulmuştur. Dğer br fadeyle e-tcaretn Tayvan dak uluslararası otel şrketlernn etknlğnde ana belrleyc olmadığı belrlenmştr. Wu vd. (2008), 1992-2005 dönemnde 56 uluslararası oteln performansını belrlemek çn aralarında Gr Teorye Dayalı GM(1,1) yöntemnn de bulunduğu çeştl tahmn modellern kullanmışlardır. Değerlendrmede ver olarak otellern doluluk oranları, oda başına gelr, çalışan başına gelr ve metrekareye düşen gelr kullanılmıştır. Sonuç olarak en y tahmn yapan modeln GM(1,1) olduğu saptanmıştır. Ver zarflama analznn kullanıldığı çalışmada Chen (2009), Tayvan dak br otel zncrnn performansını sadece yed değşken kullanarak değerlendrmştr. Fantazy (2010), çalışmasında Kanada da 105 oteln tedark zncr yönetm ve stratek satın alma davranışlarının performans üzerndek etklern ncelemştr. Chen (2011), dünyada gelşen küresel olayların Tayvan dak otellern performansları üzerndek etklern araştırmıştır. Bu amaçla otellern gelr, kârlılık ve hsse sened verlern kullanarak panel ver analz yapmıştır. Elde ettğ sonuçlarda turzm lglendren krzlern ve turzm hareketllğnn genşlemesnn otel performans ölçütler üzernde etkl olduğu tespt edlmştr. Wang vd. (2006), yaptıkları çalışmada toplam kalte yönetm, pazar oryantasyonu ve otel performansını ncelemşlerdr. 588 örnek üzernde yapılan araştırmada yapısal eştlk modellemes ve dskrmnant (ayırma) analz kullanılmıştır. Elde edlen bulgular, pazar oryantasyonunun ve toplam kalte yönetmnn otel performansını poztf şeklde etkledğn göstermştr. Çalışmada ayrıca dış çevre faktörlernn toplam kalte yönetm, pazar oryantasyonu ve otel performansı arasında arabulucu rol oynadığı belrlenmştr. ÇALIŞMADA KULLANILAN FİNANSAL ORANLAR Türkye de borsaya kote olan turzm şrketlernn fnansal performanslarını ölçmeye yönelk yapılan bu çalışmada dört temel fnansal gösterge (lkdte, kaldıraç, kârlılık ve faalyet) kapsamında yer alan on yed fnansal oran kullanılmıştır. Fnansal performans ölçümünde kullanılablecek brçok oran olmakla brlkte rastgele her oranın kullanılması ulaşılmak stenen amaçtan sapmalara neden olablmektedr. Bu nedenle uzman görüşlernden yararlanarak çalışmada on yed oran kullanılmıştır. Çalışmada yararlanılan kaldıraç gösterges, şrketlern sahp olduğu borçların varlıklarına oranlarını gösterr. Kârlılık gösterges, şrketlern yapmış olduğu yatırımlardan elde ettğ kârları ortaya koyar. Lkdte gösterges, şrketlern kısa vadel yabancı kaynaklarını dönen varlıklarıyla karşılayablme gücünü gösterr. Faalyet gösterges se şrketn varlıklarını ne ölçüde verml kullandığını ortaya koyar. Şrket yönetmne, şrketn faalyet gösterdğ sektöre ya da ekonomnn çnde bulunduğu duruma göre değşeblmekle brlkte genellkle bu göstergelerden lkdte, kârlılık ve faalyet göstergelernn maksmum, kaldıraç göstergelernn se mnmum olması arzu edlen br durumdur (Akgüç 2010; Uçkun ve Grgner 2011). Tablo 2 de çalışmada kullanılan oranlara ve bu oranlara lşkn blglere yer verlmştr. Lkdte Gösterges Kapsamındak Oranlar Çalışmada, lkdte göstergeler kapsamında car oran, ast test oranı ve nakt oran kullanılmıştır. Genel olarak bu oranların yüksek olması stenen br durumdur. 38 n Anatola: Turzm Araştırmaları Dergs
Fath Ecer - Fath Günay Tablo 2. Performans Ölçmede Kullanılan Fnansal Oranlar Fnansal Gösterge Formülasyon Kod Hedef Lkdte Car Oran=Dönen Varlık/Kısa Vadel Borç FO1 Maksmum Ast Test Oranı=(Dönen Varlık-Stoklar)/Kısa Vadel Borçlar FO2 Maksmum Nakt oran=(hazır değerler+menkul Kıymetler)/Kısa Vadel Borçlar FO3 Maksmum Kaldıraç Borç/Öz Sermaye Oranı=Uzun Vadel Borçlar/Öz Sermaye FO4 Mnmum Borç Oranı=Toplam Borç/Toplam Varlıklar FO5 Mnmum Kısa Vadel Borçların Ağırlığı Oranı=Kısa Vadel Borçlar/Toplam Varlıklar FO6 Mnmum Öz Sermaye Çarpanı Oranı=Toplam Varlıklar/Öz Sermaye FO7 Mnmum Uzun Vadel Borç/Toplam Varlık Oranı=Uzun Vadel Borçlar/Toplam Varlıklar FO8 Mnmum Karlılık Brüt Kâr Marı=Brüt Satış Kârı/Net Satışlar FO9 Maksmum Net Kâr Marı=Net Kâr/Net Satışlar FO10 Maksmum Toplam Varlık Kârlılığı=Net Kâr/Toplam Varlıklar FO11 Maksmum Öz Sermaye Kârlılığı=Net Kâr/Öz Sermaye FO12 Maksmum Faz ve Verg Önces Kâr/Toplam Varlık Oranı=Faz ve Verg Önces Kâr/Toplam Varlıklar FO13 Maksmum Faalyet Alacak Devr Hızı=Net Satışlar/Tcar Alacaklar FO14 Maksmum Stok Devr Hızı=Satışların Malyet/Ortalama Stok FO15 Maksmum Aktf Devr Hızı=Satışlar/Aktf Toplamı FO16 Maksmum Tcar Borçlar Devr Hızı=Kredl Alışlar Tutarı/Tcar Borçlar FO17 Mnmum Car Oran Yaygın olarak kullanılan car oran, frmanın toplam lkdtesn ölçer. Car oran, şrketn car aktflernn car pasflern (borçlarını) kaç defa kapsadığını, yan onun kaç katı olduğunu gösterr ve aşağıdak formülle bulunur (Peker ve Bak 2011; Okka 2012): Car Oran=Dönen Varlıklar/Kısa Vadel Borçlar Car oran ne kadar büyük olursa şrketn vades gelen borçlarını ödeme kablyet o derece yükselr. Bunun yanı sıra car aktflern paraya dönüşeblme hızı da önemldr. Car aktflere, nakt ve pazarlanablr menkul değerler, tcar alacaklar, stoklar ve dğer car aktfler; car pasflere se kısa vadel fnansal borçlar, tcar borçlar, uzun vadel borçların vades gelmş kısımları ve dğer kısa vadel borçlar dâhldr. Sektör ortalaması öneml olmakla brlkte yüksek olması brçok şrket çn uygun olacağı genelde kabul görmektedr (Okka 2012). Ast Test Oranı Car aktfler arasında yer alan paraya dönüşme hızı nspeten düşük olan stokların dönen varlıklardan düşülmesyle elde edlr. Stoklar, nakde ve pazarlanablr menkul değerler le tcar alacaklara göre daha az lkt kabul edlmektedr ve lkt hale getrmek zaman alacaktır. Ast test oranı le öğrenlmek stenen şey, şrketn borçlarının ne kadarını ödeyebleceğdr. Stoklara güvenmeden borç ödeme gücünü gösteren bu oranın 1.0 veya bundan büyük olması y olarak ntelendrlr ve aşağıdak formülle hesaplanır (Okka 2012): Ast Test Oranı=(Dönen Varlıklar-Stoklar)/Kısa Vadel Borçlar Nakt Oranı Br şletmenn en lkt varlıkları, hazır değerler le menkul kıymetlerdr. İşletme lkdtes analz edlrken genellkle nakt orana da bakılır. Genel olarak yüksek olması beklenmekle brlkte şrket kısa sürede borçlanablrse nakt oranının düşüklüğü pek öneml görülmeyeblr. Hesaplama şlem se aşağıdak gb yapılır (Aydın vd. 2007): Nakt Oranı=(Hazır Değerler+Menkul Kıymetler)/Kısa Vadel Borçlar Kaldıraç Gösterges Kapsamındak Oranlar Sermaye Yapısını Dengeleme (trade off) teors, hedef borç oranlarının şrketten şrkete değşebleceğn kabul eder. Mal açıdan güçlü, madd duran varlıkları olan ve verglendrleblr kârı tasarruf sağlamaya yeterl olan şrketlern hedef borç oranları yüksek olmalıdır. Rskl, madd olmayan duran varlıklara sahp kârsız şrketler se öz kaynak fnansmanına dayanmalıdırlar. Bu teorye göre, şr- Clt 25 = Sayı 1 = Bahar 2014 = 39
Borsa İstanbul da İşlem Gören Turzm Şrketlernn Fnansal Performanslarının Gr İlşksel Analz Yöntemyle Ölçülmes ketn borç-öz sermaye arasındak seçm, borçlanmanın sağladığı avanta le neden olduğu dezavanta arasındak br denge noktasında yer almalıdır. Şrket, borçlanma sayesnde ödenen fazn sağlayacağı verg tasarrufu, serbest nakt akım problemnn azaltılması ve yönetcler fnansal br dsplne sokması gb avantalara sahp olur. Bunun yanında şrket aşırı borçlanma nedenyle doğablecek fnansal sıkıntılara ve ortaklar le kred verenler arasında doğacak olan temsl malyetlerne katlanmak zorundadır. Böylece şrketler borçlanmanın getreceğ malyetler le sağlayacağı avantalar arasında br dengeleme yapmak durumunda kalırlar (Okuyan ve Taşcı 2010). Çoğu araştırmacı kaldıraç göstergesnn düşük olmasının stenen br durum olduğunu (Akgüç 2010) belrtmesnden dolayı çalışmada bu durum göz önünde bulundurulmuştur. Borç/Öz Sermaye Oranı Kred verenlern ortaklara oranla şrkete ne büyüklükte yatırım yaptıklarını gösteren bu orana şrketn fnansal kaldıraç dereces de denr ve aşağıdak formülle hesaplanır (Okka 2012): Borç/Öz Sermaye Oranı=Uzun Vadel Borçlar/Öz Sermaye Borç Oranı Kaldıraç oranı olarak da adlandırılan borç oranı, şrket varlıklarının hang oranda borçlarla karşılandığını gösterr. Oranın düşük olması şrkete kred verenler çn y br gösterge ken oranın yüksek olması, şrketn fnansal rsknn arttığını gösterr. Bu rskn yükselmes şrketn kred almasını zorlaştırır, sermaye malyetn yükseltr ve aşağıdak formülle hesaplanır (Peker ve Bak 2011): Borç Oranı=Toplam Borç/Toplam Varlıklar Kısa Vadel Borçların Ağırlığı Oranı Kısa vadel yabancı kaynakların toplam yabancı kaynaklara oranı şrketn borçlarının vade yapısı hakkında br fkr verr (Akgüç 2010). Oranın yüksek olması şrket borçlarının ödenme vadelernn yaklaştığını, ödeme rsknn arttığını ve şrketn gerekl nakt htyacı çn tedbrler alması gerektğn gösterr. Bu bakımdan mümkün olan en düşük sevyede olması stenr ve aşağıdak formülle hesaplanır (Peker ve Bak 2011): Kısa Vadel Borçların Ağırlığı Oranı=Kısa Vadel Borçlar/Toplam Borçlar Öz Sermaye Çarpanı Oranı Şrket varlıklarının öz sermayenn kaç katı olduğunu gösterr. Bu oranın düşük olması şrketn az borç yükü altında olduğunu gösterr ve dolayısıyla mümkün olan en düşük sevyede olması stenr ve aşağıdak formülle hesaplanır (Peker ve Bak 2011): Öz Sermaye Çarpanı Oranı=Toplam Varlıklar/Öz Sermaye Uzun Vadel Borç/Toplam Varlık Oranı Elde edlen oran toplam varlık değerlernn ne kadarının uzun sürel yabancı kaynaklarla fnanse edldğn gösterr (Cvan 2009). Düşük olması beklenmekle brlkte oranın elde edlmesnde kullanılan formül se aşağıdak gbdr (Gülcan 2011; Kobtek 2013); Uzun Vadel Borç/Toplam Varlık Oranı=Uzun Vadel Borçlar/Toplam Varlıklar Kârlılık Gösterges Kapsamındak Oranlar Genel olarak bu oranların yüksek olması stenen br durumdur. Brüt Kâr Marı Bütün gderler karşılayıp net kâra katkı sağlayan değerdr. Net satışlar le satılan malın malyet arasındak farkın, satışlara bölünmesyle hesaplanır (Peker ve Bak 2011). Brüt Kâr Marı=Brüt Satış Kârı/Net Satışlar Net Kâr Marı Satılan her lralık malın yüzde kaçının vergden sonrak net kârı fade ettğn gösterr. Bu noktaya kadar bütün gderler yapıldığı çn net kâr, şrkete br katkı mahyetndedr. Aşağıdak formülle hesaplanır (Peker ve Bak 2011; Okka 2012): Net Kâr Marı=Net Kâr/Net Satışlar Toplam Varlıkların Kârlılığı Oranı Varlıklara yapılan toplam yatırımın br dönem çnde ne kadar kâr sağladığını başka br fadeyle etkn kullanılıp kullanılmadığını gösterr (Peker ve Bak 2011). Aktf getr oranı, aktf kârlılık oranı olarak da smlendrlr ve aşağıdak formülle hesaplanır (Okka 2012): Toplam Varlıkların Kârlılığı Oranı=Net Kâr/Toplam Varlıklar 40 n Anatola: Turzm Araştırmaları Dergs
Fath Ecer - Fath Günay Öz Sermaye Kârlılık Oranı Ortaklarca frmaya yapılan yatırımın etkn kullanılıp kullanılmadığını gösterr ve aktf öz sermaye getr oranı olarak da adlandırılır. Bu oranın aktf kârlılık oranından farkı, fnansal kaldıraç sevyesnn etksdr. Fnansal kaldıraç y kullanılmışsa öz sermaye kârlılık oranı da yüksek olur ve aşağıdak formülle hesaplanır (Peker ve Bak 2011; Okka 2012): Öz Sermaye Kârlılık Oranı=Net Kâr/Öz Sermaye Faz ve Verg Önces Kâr/Toplam Varlık Oranı Genel olarak faz ve verg önces kârın kaynaklara oranlanmasıyla bulunan ekonomk rantablte olarak fade edlen (Aydın vd. 2007; Akgüç 2010) oran, şletmenn varlıklarından ne derece kâr elde ettğn göstermektedr. Kârla yatırım arasındak lşk, şletmenn fnansman şeklnden bağımsız olarak nceleneblmektedr. Faz ve verg önces kâr ele alındığından şletme kârlılığı, fnansman şeklnden bağımsız olarak değerlendrleblmektedr. Varlıkların kârlılığı net kâr rakamı ele alınarak ncelendğnde, dğer koşullar aynı ken daha yüksek fazle borçlanan şletmenn kârlılığı daha düşük olacaktır (Aydın vd. 2007). Aşağıdak formülle hesaplanır: Faz ve Verg Önces Kâr/Toplam Varlık Oranı=Faz ve Verg Önces Kâr/Toplam Varlıklar Faalyet Gösterges Kapsamındak Oranlar Faalyet göstergeler olarak genellkle alacak devr hızı, alacakların ortalama tahsl süres, stok devr hızı, stokların ortalama tahsl süres, aktf devr hızı, sabt varlık devr hızı ve tcar borçlar devr hızı değerlendrlmektedr. Bu çalışmada, alacak ve stok devr hızları kullanılmış olup ortalama tahsl süreler kullanılmamıştır. Ayrıca sabt varlık devr hızlarında, br şletmenn dğerlerne oranla yüksek satış rakamına karşılık düşük sabt varlık kullanması nedenyle yükseklk göstermesnden dolayı değerlendrmede br sıkıntıya yol açacağı kanısıyla dahl edlmemştr. Alacak Devr Hızı Alacak devr hızı, şrketn alacaklarının yılda kaç defa tahsl edldğn gösterr (Okka 2012). Devr hızının düşük olması, şletmenn alacaklarını tahsl edlmeme rskn artırır. Alacak devr hızı arttıkça şletmenn lkdtes artablr. Dğer yandan alacak devr hızının yüksek olması şletmenn standarttan daha düşük br lkdte oranıyla çalışableceğn de gösterr (Aydın vd. 2007). Orana ulaşırken kredl satışlar le tcar alacaklar kullanılır. Ancak kredl satışlar versne ulaşılamaması durumunda net satışlar kullanılır (Okka 2012). Çalışmada da kullanılan hesaplama formülü şu şekldedr: Alacak Devr Hızı=Net Satışlar/Tcar Alacaklar Stok Devr Hızı Satılan malın malyetnn stoklara bölünmesyle bulunan oran stokların ortalama yılda kaç kez yenlendğn gösterr. Makul ölçülerde, stok devr hızı arttıkça şrketn lkdtes artar ve kârlılığı yükselr. Aşırı yükselmes se şrketn stok yeterszlğ çnde bulunduğu ve stok rskne maruz kaldığını gösterr (Okka 2012). Stok devr hızı hesaplanırken kullanılan formül aşağıdak gbdr (Akgüç 2010); Stok Devr Hızı=Satışların Malyet/Ortalama Stok Formüldek ortalama stok tutarı, hesap dönem başında ve sonundak stok tutarlarının artmetk ortalamasının alınmasıyla elde edlr (Akgüç 2010). Aktf Devr Hızı Toplam aktfn yılda kaç kez döndüğünü gösterr. Aktf devr hızı, şrkete yapılan yatırımların nasıl kullanıldığının br göstergesdr. Aynı sektörde aktf devr hızı yüksek olan şrketlern, dğer şrketlere oranla, aktf varlıklarını daha verml kullanıldığı anlaşılır. Aktf devr hızının yükselmes frma kârlılığını ve dolayısıyla hsse başına kârı arttırır (Okka 2012). Aktf Devr Hızı=Satışlar/Aktf Toplamı Tcar Borçlar Devr Hızı Bu oran le yılda kaç kez borçların ödendğne ulaşılır. Kredl alımların tcar borçlara bölünmesyle elde edlen oran çn kredl alışlar verlmemşse bütün alışlar kredl gb düşünülerek, satılan malın malyet tcar borçlara oranlanır (Okka 2012). Tcar borçlar devr hızının genel olarak düşük olması beklenen br durumdur ve şrket lkdte sıkıntısı çne grmez, ancak düşük olmasının neden vades gelmesne karşın ödenemeyen borçlar se şletme kred rskn arttıracaktır (Akgün 2002). Aşağıdak formülle hesaplanır: Tcar Borçlar Devr Hızı=Kredl Alışlar Tutarı/Tcar Borçlar Clt 25 = Sayı 1 = Bahar 2014 = 41
Borsa İstanbul da İşlem Gören Turzm Şrketlernn Fnansal Performanslarının Gr İlşksel Analz Yöntemyle Ölçülmes GRİ İLİŞKİSEL ANALİZ (GİA) YÖNTEMİ GİA yöntem, pek çok krtern bulunduğu durumlarda alternatfler arasından seçm yapmada kullanılablen br yöntemdr. GİA özellkle örneklemn küçük olduğu ve örneklem dağılımının blnmedğ durumlarda değşkenler gruplandırmada terch edlr (Feng ve Wang 2000). Gr sstem teors lk olarak Deng (1982) tarafından ortaya atılmıştır. Buradak gr term, blgnn eksk olmasını ya da hç blnmemesn fade etmektedr. Belrl br sstem çersnde k eleman ya da k alt sstem arasındak benzerlkler ya da farklılıklar gr lşk olarak smlendrlmektedr. Elemanlar arasındak benzerlk ve farklılıklardak değşmlern derecesndek gelşmeler ölçmekte yararlanılan yöntem se GİA olarak adlandırılmaktadır. Bu yöntem, gr br sstemdek her br faktör le kıyas yapılan faktör (referans) sers arasındak lşk derecesnn belrlenmesn sağlamaktadır. Her br faktör br dz (satır veya sütun) olarak tanımlanır. Faktörler arası etk dereces se gr lşksel derece olarak adlandırılır (Feng ve Wang 2000; Sofyalıoğlu 2011). GİA, performans ölçümlernde sıklıkla kullanılmaktadır. Özellkle çeştl fnansal rasyolar yardımıyla değerlendrmeler yapılablmektedr (Peker ve Bak 2011). GİA nın kullanılma amaçlarından br dğer se pek çok değşken arasından önemsz olanları ayırt ederek öneml olanları kend arasında gruplara ayırmaktır. Br gruptak değşkenler brbryle lşkl değşkenler olmakta ve böylelkle dğer gruplardan ayrılablmektedrler. Ver set büyük olduğunda ve ver set normal dağılıma sahp olduğunda faktör analz, kümeleme analz, ayırma analz gb yöntemler kullanılablmektedr. Ancak ver sayısı az ve verlern dağılımı normal olmadığında yapılan analzlern güvenlrlğ azalmaktadır. Böyle durumlara br de ver setnn eksk olması eklendğnde GİA le gerçekten öneml olan değşkenlern analzlere dahl edleblmes sağlanablmektedr (Ho ve Wu 2006). GİA yöntemnn adımları şunlardır (Wu, 2002): 1. Adım: Karar matrsnn oluşturulması x1 (1) x2(1) X xn(1) x (2) 1 x (2) 2 x (2) n x x x ( n) ( n) ( n) 1 2 n (1) 2. Adım: Karşılaştırma matrsnn oluşturulması Referans sers x0 ( x0(1), x0(2),..., x0( ),..., x0( n)) şeklndedr. Burada X 0 (),. krtern normalze değerler çndek en büyük değern göstermektedr. Referans sers karar matrsnn lk satırına yazılarak karşılaştırma matrs oluşturulur. 3. Adım: Normalzasyon şlem ve normalzasyon matrsnn oluşturulması Bu adımda ver set normalze edlr. Farklı brmlere ve büyüklüklere sahp olan verler aynı standarda getrmek amacıyla normalzasyon şlemler yapılmaktadır. Burada 3 olası durumla karşılaşılablr:. Fayda durumu: Eğer amaç daha y ya da büyük değer elde etmekse (2) numaralı formül kullanılır. x mn x x max x mn x (2). Malyet durumu: Eğer amaç daha küçük ya da az br değer elde etmekse (3) numaralı formül kullanılır. max x x x max x mn x (3). Optmallk durumu: Eğer amaç optmal br değer elde etmekse (4) numaralı formül kullanılır. x x0b x max x x 0b (4) (4) numaralı formülde X 0b (),. krtern hedef değerdr ve max x aralığında ( ) x0b mn x br değer alır. Bu şlemlern ardından (1) dek karar matrs şu hale dönüşür: X x1 (1) x2(1) xn(1) x (2) 1 x (2) 2 x (2) n x 1 ( n) x2( n) xn( n) (5) 4. Adım: Mutlak değer tablosunun oluşturulması X 0 le X arasındak mutlak değer aşağıdak formülle bulunur: 42 n Anatola: Turzm Araştırmaları Dergs
Fath Ecer - Fath Günay 01(1) 0( ) x0( ) x 02(1) 0m(1) (6) 5. Adım: Gr lşksel katsayı matrsnn oluşturulması mn max 0 max 0 (7) formülü kullanılarak hesaplanır. (7) numaralı formülde ζ ayırıcı (dstngush) katsayısıdır ve [0,1] aralığında değer alır. Ancak şlemlerde 0,5 alınması max tavsye max edlmektedr. max Ayrıca o ve mn şeklnde hesaplanır. 6. Adım: İlşk derecesnn hesaplanması (8) (8) numaralı formülde Ѓ 0 elemanın gr lşk derecesn göstermektedr ve krterlern eşt önem düzeynde olduğu varsayıldığında kullanılır. Eğer krterlern farklı ağırlıkları söz konusu se o n 1 o o( ) n 1 n 1 [ W o ] formülünden yararlanılır. ANALİZ VE BULGULAR 0m 01( n) 02( n) 0m( n) (9) Şrketlern performans değerlemelernde genellkle fnansal oranlar terch edlmektedr. Çünkü şrketlern geçmş dönemlernde gösterdkler performansları karşılaştırmanın en bast yolu fnansal oranları kullanmaktır. Çalışmada kullanılan verler BIST te halka arz edlen dokuz turzm şrketnn 2008-2012 dönemne lşkn en güncel verlerdr. Bu şrketler konaklama, acenta ve yyecek çecek kollarında faalyet göstermektedr. BIST te şlem gören turzm şrket sayısının az olması nedenyle farklı kollardak şrketler br arada analzlere tab tutulmak zorunda kalınmıştır. Çalışmanın kısıtı olarak değerlendrleblecek bu zafyet gelecekte borsada şlem görecek şrket sayısının artması halnde analzlern tek br ş koluna odaklanılarak yapılmasıyla ortadan kaldırılablr. 01 02 (2) (2) (2) Turzm şrketlernn performanslarını değerlendreblmek çn öncek bölümde bahsedlen on yed fnansal orandan yararlanılmıştır. Tablo 3 tek verler turzm şrketlernn 2008-2012 dönemne lşkn fnansal oranlarının ortalamaları alınarak elde edlmştr. GİA yöntemnn lk aşamasında karşılaştırma matrs oluşturulur. Tablo 4 tek karşılaştırma matrs, aynı zamanda Tablo 3 tek gerçek ver setnden oluşmuş olan matrstr. Tek farkı yüksek olması stenen sütunlardak en büyük değern ve mnmum olması stenen her sütundak en küçük değern eklenmesyle oluşturulan referans sers satırının Tablo 4 te yer almasıdır. Tablo 4 esas alındığında lkdte göstergesne göre en y lkdteye sahp şrket B dr. Oranlar bazında (FO1, FO2, FO3) değerlendrme yapmak gerekrse B, D ve J şrketlernn dğer şrketlere göre daha y durumda olduğu görülmektedr. Sonuç olarak belrtlen turzm şrketlernn vades gelen borçlarını ödeme kablyetnn yüksek olduğu ve stoklara güvenmeden borçlarını daha kolay ödeyeblecekler fade edleblr. Ayrıca kısa vadel borçlar karşısında bu şrketlern mevcut varlıklarına göre daha drençl olduğu söyleneblr. Kaldıraç gösterges kapsamında yer alan FO4 e göre B ve J en düşük değer almıştır ve en y durumdadırlar. Benzer şeklde FO5 e göre B, FO6 ya ve FO7 ye göre C, FO8 e göre se B ve H en y durumda olan turzm şrketlerdr. Genel olarak bakıldığında se B ve C turzm şrketlernn kaldıraç göstergeler bakımından dğer şrketlere göre daha y olduğu görülmektedr. Böylece genel olarak bu turzm şrketlernn varlıklarının daha küçük oranda borçlarla karşılandığı ve toplam borçlar çnde kısa vadel yabancı kaynakların daha az yer tuttuğu söyleneblr. Kârlılık gösterges çndek oranlar ncelendğnde se FO9 a göre A, FO10 a ve FO11 e göre D, FO12 ye göre F ve FO13 e göre se D turzm şrketlernn yüksek değerler alarak en y konumda oldukları fade edleblr. Özetle A, D ve F turzm şrketlernn ortakları tarafından yapılan yatırımın etkn kullanıldığı ve varlıklara yapılan yatırımların öneml ölçüde kâr sağlamış olduğu söyleneblr. Faalyet gösterges kapsamında yer alan oranlardan FO14 ve FO16 ya göre B, FO15 e göre A ve FO17 ye göre C turzm şrketlernn dğerlerne göre daha y pozsyonda oldukları söyleneblr. Do- Clt 25 = Sayı 1 = Bahar 2014 = 43
Borsa İstanbul da İşlem Gören Turzm Şrketlernn Fnansal Performanslarının Gr İlşksel Analz Yöntemyle Ölçülmes layısıyla bu şrketlern faalyetlern gerçekleştrrken verml şeklde varlıklarını kullandıkları söyleneblr. Karşılaştırma matrsn oluşturulmasından sonrak aşamada normalze matrs elde edlr. Şrket sahpler, yönetcler ve hssedarları genellkle şrketlernn lkdte, kârlılık ve faalyet oranlarının yüksek, kaldıraç oranlarının se düşük olmasını sterler. Bu bakımdan normalze matrsn elde edlmesnde lkdte, kârlılık ve faalyet oranlarında (FO17 harç) (2) numaralı formül, kaldıraç oranlarında se (3) numaralı formül kullanılmıştır. Örneğn FO1 oranı çn normalze şlem şöyle yapılmıştır: 0,47 0,25 0,0071 0,01 31,03 0,25 Yapılan hesaplamalar sonucunda elde edlmş olan normalze matrs Tablo 5 tek gbdr. Normalze matrsn bulunmasından sonra (6) numaralı formül kullanılarak mutlak değerler tablosu oluşturulur. Mutlak değerler tablosu oluşturulurken normalze değerler le referans değerler arasındak uzaklıklar hesaplanır. Daha açık br fadeyle referans değerlernden normalze değerler çıkartılarak Tablo 6 dak mutlak değerler tablosu elde edlmştr. Tablo 7 dek Gr İlşksel Katsayılar Matrs, gr lşk katsayısı ζ nn olarak alınması ve (7) numaralı formülün kullanılmasıyla elde edlmştr. Dört temel fnansal göstergenn farklı ağırlıkları söz konusu olduğundan bu değerlern hesaplamasında (9) numaralı formülden yararlanılmıştır. Tablo 7 ye göre oranlar bakımından tam etknlğe (1,00) ulaşmış turzm şrketler şunlardır: Car oran, ast test oranı, nakt oran, borç/öz sermaye oranı, borç oranı, uzun vadel borç/toplam varlık oranı, alacak devr hızı ve aktf devr hızı oranına göre B, kısa vadel borçların ağırlığı oranı, öz sermaye çarpanı oranı ve tcar borçlar devr hızı oranına göre C, brüt kâr marı ve stok devr hızı oranına göre A, net kâr marı, toplam varlık kârlılığı ve faz ve verg önces kâr/toplam varlık oranına göre D ve son olarak öz sermaye kârlılığı oranına göre se F. Son olarak Tablo 8 de turzm şrketlernn gr lşksel derecelern gösteren değerler yer almaktadır. Tablo 8 dek bulgulara göre turzm şrketlernn fnansal performansında etkl olan en öneml fnan- Tablo 3. Turzm Şrketlernn Fnansal Oranları (2008-2012) Lkdte Gösterges Kaldıraç Gösterges Kârlılık Gösterges Faalyet Gösterges FO1 FO2 FO3 FO4 FO5 FO6 FO7 FO8 FO9 FO10 FO11 FO12 FO13 FO14 FO15 FO16 FO17 A 0,47 0,42 0,22 0,13 0,17 0,36 1,20 1,70 0,66-0,16-0,02-0,03-0,01 19,09 39,76 0,15 6,49 B 31,03 31,03 30,33 0,02 0,08 0,81 1,09 0,01 0,13-0,31-0,02-0,02-0,01 256,75 0,00 54,13 222,26 C 0,25 0,15 0,02 0,88 0,87 0,17 0,56 0,71-0,54-2,54-0,06 0,24-0,02 11,24 6,27 0,05 1,72 D 4,31 4,20 3,88 0,10 0,14 0,32 1,16 0,09 0,62 0,13 0,04 0,04 0,04 23,12 22,61 0,25 6,90 E 0,82 0,54 0,32 0,48 0,57 0,66 2,40 0,23-3,46 0,01 0,00 0,00 0,00 2,24 1,93 0,19 3,64 F 1,19 0,76 0,75 3,90 0,91 0,61 8,71 0,37 0,21-2,21-0,10 0,36-0,01 26,95 0,51 0,13 13,61 G 1,51 1,09 1,01 0,08 0,29 0,80 1,38 0,05 0,27-0,21-0,01-0,05 0,02 4,25 1,70 0,09 6,52 H 0,50 0,43 0,23 0,03 0,57 0,97 2,32 0,01 0,25 0,05 0,03 0,06 0,03 6,59 4,40 0,66 37,11 J 3,96 3,93 3,58 0,02 0,13 0,72 1,15 0,02 0,47 0,03-0,01-0,02-0,01 9,04 29,12 0,14 2,72 Tablo 4. Karşılaştırma Matrs Lkdte Gösterges Kaldıraç Gösterges Kârlılık Gösterges Faalyet Gösterges FO1 FO2 FO3 FO4 FO5 FO6 FO7 FO8 FO9 FO10 FO11 FO12 FO13 FO14 FO15 FO16 FO17 Referans 31,03 31,03 30,33 0,02 0,08 0,17 0,56 0,01 0,66 0,13 0,04 0,36 0,04 256,75 39,76 54,13 1,72 A 0,47 0,42 0,22 0,13 0,17 0,36 1,20 1,70 0,66-0,16-0,02-0,03-0,01 19,09 39,76 0,15 6,49 B 31,03 31,03 30,33 0,02 0,08 0,81 1,09 0,01 0,13-0,31-0,02-0,02-0,01 256,75 0,00 54,13 222,26 C 0,25 0,15 0,02 0,88 0,87 0,17 0,56 0,71-0,54-2,54-0,06 0,24-0,02 11,24 6,27 0,05 1,72 D 4,31 4,20 3,88 0,10 0,14 0,32 1,16 0,09 0,62 0,13 0,04 0,04 0,04 23,12 22,61 0,25 6,90 E 0,82 0,54 0,32 0,48 0,57 0,66 2,40 0,23-3,46 0,01 0,00 0,00 0,00 2,24 1,93 0,19 3,64 F 1,19 0,76 0,75 3,90 0,91 0,61 8,71 0,37 0,21-2,21-0,10 0,36-0,01 26,95 0,51 0,13 13,61 G 1,51 1,09 1,01 0,08 0,29 0,80 1,38 0,05 0,27-0,21-0,01-0,05 0,02 4,25 1,70 0,09 6,52 H 0,50 0,43 0,23 0,03 0,57 0,97 2,32 0,01 0,25 0,05 0,03 0,06 0,03 6,59 4,40 0,66 37,11 J 3,96 3,93 3,58 0,02 0,13 0,72 1,15 0,02 0,47 0,03-0,01-0,02-0,01 9,04 29,12 0,14 2,72 44 n Anatola: Turzm Araştırmaları Dergs
Fath Ecer - Fath Günay Tablo 5. Normalze Matrs Lkdte Gösterges Kaldıraç Gösterges Kârlılık Gösterges Faalyet Gösterges FO1 FO2 FO3 FO4 FO5 FO6 FO7 FO8 FO9 FO10 FO11 FO12 FO13 FO14 FO15 FO16 FO17 Referans 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 A 0,01 0,01 0,01 0,97 0,90 0,77 0,92 0,00 1,00 0,89 0,59 0,06 0,10 0,07 1,00 0,00 0,98 B 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 0,21 0,94 1,00 0,87 0,84 0,62 0,09 0,14 1,00 0,00 1,00 0,00 C 0,00 0,00 0,00 0,78 0,05 1,00 1,00 0,59 0,71 0,00 0,29 0,70 0,00 0,04 0,16 0,00 1,00 D 0,13 0,13 0,13 0,98 0,93 0,82 0,93 0,96 0,99 1,00 1,00 0,22 1,00 0,08 0,57 0,00 0,98 E 0,02 0,01 0,01 0,88 0,41 0,39 0,77 0,87 0,00 0,95 0,74 0,13 0,26 0,00 0,05 0,00 0,99 F 0,03 0,02 0,02 0,00 0,00 0,46 0,00 0,79 0,89 0,12 0,00 1,00 0,10 0,10 0,01 0,00 0,95 G 0,04 0,03 0,03 0,98 0,75 0,21 0,90 0,98 0,90 0,88 0,66 0,00 0,73 0,01 0,04 0,00 0,98 H 0,01 0,01 0,01 1,00 0,41 0,00 0,78 1,00 0,90 0,97 0,93 0,27 0,78 0,02 0,11 0,01 0,84 J 0,12 0,12 0,12 1,00 0,95 0,32 0,93 1,00 0,95 0,96 0,65 0,09 0,12 0,03 0,73 0,00 1,00 Tablo 6. Mutlak Değerler Tablosu Lkdte Gösterges Kaldıraç Gösterges Kârlılık Gösterges Faalyet Gösterges FO1 FO2 FO3 FO4 FO5 FO6 FO7 FO8 FO9 FO10 FO11 FO12 FO13 FO14 FO15 FO16 FO17 A 0,99 0,99 0,99 0,03 0,10 0,23 0,08 1,00 0,00 0,11 0,41 0,94 0,90 0,93 0,00 1,00 0,02 B 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,79 0,06 0,00 0,13 0,16 0,38 0,91 0,86 0,00 1,00 0,00 1,00 C 1,00 1,00 1,00 0,22 0,95 0,00 0,00 0,41 0,29 1,00 0,71 0,30 1,00 0,96 0,84 1,00 0,00 D 0,87 0,87 0,87 0,02 0,07 0,18 0,07 0,04 0,01 0,00 0,00 0,78 0,00 0,92 0,43 1,00 0,02 E 0,98 0,99 0,99 0,12 0,59 0,61 0,23 0,13 1,00 0,05 0,26 0,87 0,74 1,00 0,95 1,00 0,01 F 0,97 0,98 0,98 1,00 1,00 0,54 1,00 0,21 0,11 0,88 1,00 0,00 0,90 0,90 0,99 1,00 0,05 G 0,96 0,97 0,97 0,02 0,25 0,79 0,10 0,02 0,10 0,12 0,34 1,00 0,27 0,99 0,96 1,00 0,02 H 0,99 0,99 0,99 0,00 0,59 1,00 0,22 0,00 0,10 0,03 0,07 0,73 0,22 0,98 0,89 0,99 0,16 J 0,88 0,88 0,88 0,00 0,05 0,68 0,07 0,00 0,05 0,04 0,35 0,91 0,88 0,97 0,27 1,00 0,00 Tablo 7. Gr İlşksel Katsayılar Matrs Lkdte Gösterges Kaldıraç Gösterges Kârlılık Gösterges Faalyet Gösterges FO1 FO2 FO3 FO4 FO5 FO6 FO7 FO8 FO9 FO10 FO11 FO12 FO13 FO14 FO15 FO16 FO17 A 0,33 0,34 0,33 0,95 0,83 0,68 0,86 0,33 1,00 0,82 0,55 0,35 0,36 0,35 1,00 0,33 0,96 B 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 0,39 0,89 1,00 0,80 0,75 0,57 0,35 0,37 1,00 0,33 1,00 0,33 C 0,33 0,33 0,33 0,69 0,35 1,00 1,00 0,55 0,63 0,33 0,41 0,63 0,33 0,34 0,37 0,33 1,00 D 0,37 0,37 0,36 0,96 0,88 0,73 0,87 0,92 0,98 1,00 1,00 0,39 1,00 0,35 0,54 0,33 0,96 E 0,34 0,34 0,34 0,81 0,46 0,45 0,69 0,79 0,33 0,92 0,66 0,37 0,40 0,33 0,34 0,33 0,98 F 0,34 0,34 0,34 0,33 0,33 0,48 0,33 0,71 0,82 0,36 0,33 1,00 0,36 0,36 0,34 0,33 0,90 G 0,34 0,34 0,34 0,97 0,66 0,39 0,83 0,96 0,84 0,80 0,60 0,33 0,65 0,34 0,34 0,33 0,96 H 0,34 0,34 0,33 0,99 0,46 0,33 0,70 1,00 0,83 0,94 0,88 0,41 0,70 0,34 0,36 0,34 0,76 J 0,36 0,36 0,36 1,00 0,90 0,42 0,87 0,99 0,91 0,93 0,58 0,35 0,36 0,34 0,65 0,33 0,99 sal gösterge %72,76 le kaldıraç göstergesdr. Onu sırasıyla %62,89 le kârlılık, %54,26 le faalyet ve %41,64 le lkdte gösterges takp etmektedr. Elde edlen bulgular lkdte gösterges açısından değerlendrldğnde B turzm şrketnn %100 le tam etknlğe ulaşmış olduğu ve lkt kaynaklarında oldukça etkn olduğu söyleneblr. Dğer sekz turzm şrketnn se brbrne yakın değerler alarak etknlkten oldukça uzak oldukları tespt edlmştr. Özetle, B turzm şrket lkt kaynakları yönünden oldukça y durumda olup dğer şrketler se zor durumdadırlar. Kaldıraç gösterges çerçevesnde elde edlen sıralamalar ncelendğnde D turzm şrketnn %87,23 le en y durumda olduğu ve tam etknlğe yaklaşmış olduğu bulunmuştur. Bu şrket sırasıyla %85,45 le B, %83,75 le J ve %76,22 le G turzm şrketler zlemektedr. F se %43,73 le tam etknlkten oldukça uzak br noktadadır. Kârlılık gösterges esas alındığında tam etknlğe ulaşmış turzm şrketnn olmadığı görülmektedr. Hesaplanan etknlk oranları %46 le %87 arasındadır. Ayrıca en y kârlılık göstergelerne sahp turzm şrketler sırasıyla D, H ve G şrketlerdr. Özellkle brüt kâr marı yüksek olan D şrket bu nedenle kârlılık göstergelernde en y durumda olan turzm şrketdr. Clt 25 = Sayı 1 = Bahar 2014 = 45
Borsa İstanbul da İşlem Gören Turzm Şrketlernn Fnansal Performanslarının Gr İlşksel Analz Yöntemyle Ölçülmes Tablo 8. GİA Sonuçları Lkdte Kaldıraç Kârlılık Faalyet İlşk Düzey Genel Gösterges Gösterges Gösterges Gösterges sıralama (%41,64) (%72,76) (%62,89) (%54,26) Etknlk Sıra Etknlk Sıra Etknlk Sıra Etknlk Sıra A %33,50 8 %73,08 5 %61,50 5 %66,03 2 %61,16 4 B %100 1 %85,45 2 %56,78 7 %66,67 1 %75,88 1 C %33,33 9 %71,69 6 %46,78 9 %51,18 5 %53,22 7 D %36,50 2 %87,23 1 %87,40 1 %54,47 4 %70,47 2 E %33,64 6 %64,02 8 %53,51 8 %49,86 6 %52,38 8 F %33,89 5 %43,73 9 %57,51 6 %48,22 8 %46,76 9 G %34,12 4 %76,22 4 %64,41 3 %49,25 7 %59,12 5 H %33,51 7 %69,64 7 %75,17 2 %44,75 9 %58,81 6 J %36,24 3 %83,75 3 %62,92 4 %57,88 3 %63,49 3 Faalyet göstergesne göre se etknlk sıralamasının lk üç sırasında B, A, J yer almıştır. G, F, H şrketler se son üç sıradak şrketlerdr. Hesaplanan etknlk oranları se %44 le %66 arasında değer almıştır. Şekl 1 e göre en y fnansal performansa sahp turzm şrketler sıralamasında lk sırada B, knc sırada D ve üçüncü sırada se J yer almıştır. En kötü performansa sahp turzm şrketler se %53,22 le C, %52,38 le E ve %46,76 le F dr. B nn dğerlernden daha y fnansal performans göstermesnn temelnde lkt kaynaklarını doğru ve etkn kullanması, borç kullanımını başarılı br şeklde yönetmes ve varlıklarını verml kullanması yatmaktadır. D, gerçekleşen kârlılığın etksyle ve borçlarını y yönetmesyle sıralamada knc olmuştur. Özellkle D şrket, lkdte göstergesne göre de oldukça y durumdadır ve gerekl lkdteye sahp olmasının sıralamaya katkısı poztf yönde olmuştur. Sıralamada üçüncü olan J, tüm göstergelere göre brbrne yakın sıralamalarda yer almıştır. 0,8000 0,7000 0,6000 0,5000 0,4000 0,3000 0,2000 0,1000 0,0000 A B C D E F G H J Şekl 1. Turzm Şrketlernn Fnansal Performansları Son olarak Tablo 8 dek GİA sonuçları hem göstergeler bazında hem de genel bazda ncelendğnde şu hususlar dkkat çekmektedr: B, kaldıraç göstergelernde knc, kârlılık göstergelernde se yednc sırada olmasına rağmen genel sıralamada lk sıradadır. Bunun ana neden şrketn lkdte ve faalyet göstergelernn dğer şrketlere nazaran oldukça yüksek durumda olmasıdır. Kaldıraç ve kârlılık göstergesnde lk sırada, lkdte göstergesnde se knc sırada yer alan D turzm şrket bu performansıyla genel sıralamada knc sırada yer almıştır. Lkdte, kaldıraç ve faalyet göstergelerne göre üçüncü sıradak J şrket se genel sıralamada üçüncü olmuştur. Dğer yandan borçlarını ödemede güçlükler yaşadığı görülen ve varlıklarını verml kullanmadığı tespt edlen F turzm şrket sıralamada sonuncu olmuştur. SONUÇ VE ÖNERİLER Br faalyetn fnansal açıdan y yönetlerek uzun yıllar üstün performans göstermes yatırımın sürekllğ ve sağladıkları açısından önemldr. Yönetclern kendlern değerlendrmede fnansal performansın öneml br gösterge olması yanında şrkete ortak olmak steyen yatırımcıların şrketlern performanslarını dkkate aldıkları blnmektedr. Ayrıca fnansal performans ölçümüyle br şrket kend bulunduğu noktayı tespt ederek rakplernn ne kadar önünde ya da gersnde olduğunu da göreblmektedr. Turzm şrketler, büyük yatırımların gerektğ ve verlen karar le yatırımın ger dönüşünün uzun 46 n Anatola: Turzm Araştırmaları Dergs
Fath Ecer - Fath Günay yıllar mümkün olmadığı sektörlerden brdr. Dolayısıyla bu tür şrketler açısından fnansal performansın ölçülmes son derece önemldr. Çalışmada BIST te şlem gören dokuz turzm şrketnn performansı fnansal oranlardan yararlanılarak ölçülmüştür. Gerçekte Türkye dek turzm şrket sayısı üç bn cvarında olmasına rağmen bu şrketlere lşkn gerekl tüm verlere ulaşılamadığı çn bu şrketler çalışmada analzlere dahl edlememştr. Çalışmaya dahl edlen turzm şrketler lkdte göstergesnden üç, kaldıraç ve kârlılık göstergelernden beşer ve faalyet göstergesnden dört fnansal orana göre değerlendrlmşlerdr. Elde edlen bulgulara göre turzm şrketlernn fnansal performans ölçümünde en öneml gösterge, kaldıraç göstergesdr. Kaldıraç göstergesnde etknlk değerler %43-%87 aralığında bulunmuştur. Çok y olarak yorumlanamasa da bu değer aralığı y şeklnde değerlendrleblr. En öneml göstergenn kaldıraç gösterges olmasından hareketle turzm sektöründe yer alan şrketlern borç kullanma kararlarında braz daha dkkatl davranmaları gerektğ açıkça görülmektedr. Kaldıraç göstergesn sırasıyla kârlılık, faalyet ve lkdte göstergeler zlemektedr. Kârlılık göstergesnde etknlk değer aralığı %46-%87 dr ve turzm şrketlernn yönetcler kârlarını braz daha arttırıcı yönde yatırım kararı vermeye özen göstermeldrler. Faalyet göstergesnde %44-%66 olarak gerçekleşen etknlğn orta derecede br etknlğe şaret ettğ dkkat çekmektedr. Bu bağlamda turzm şrketlernn varlıklarını verml kullanmadıkları söyleneblr. Lkdte göstergesnde se etknlk değerler %33-%100 şeklnde ortaya çıkmıştır. Her ne kadar tam etknlğe ulaşılmış gb görülse de sadece br şrketn tam etknlğe ulaştığı, dğer şrketlern etknlğnn se %35 cvarında ve düşük olarak ntelendrleblecek br etknlğe sahp olduğu fade edleblr. Dolayısıyla turzm şrketlernn kısa vadel borçlarını dönen varlıklarıyla karşılamada başarılı olamadıkları ve bu konuda daha fazla çaba göstermeler gerektğ vurgulanablr. Dğer taraftan elde edlen bulgular turzm şrketlernn etknlkler çerçevesnde yorumlanırsa lkdte göstergelerne göre B turzm şrket en y performans sergleyen turzm şrket olmuştur. Dğer turzm şrketlernn se düşük ve brbrne yakın performans gösterdkler belrlenmştr. Bu durum B nn kısa vadel yabancı kaynaklarını rahatlıkla dönen varlıklarıyla karşılayabldğn göstermektedr. Kaldıraç göstergelerne göre yapılan değerlendrmede turzm şrketler arasında D, B ve J en y performansa sahp şrketlerdr. Bu şrketlern varlıklarını borç le fnanse etmede dğer turzm şrketlerne göre daha başarılı oldukları söyleneblr. Kârlılık göstergeler açısından değerlendrme yapıldığında se D, H ve G turzm şrketlernn en y, C nn se en kötü performansa sahp turzm şrketler olduğu görülmüştür. Böylece, D, H ve G turzm şrketlernn daha kârlı yatırımlar yaptığı söyleneblr. Son olarak faalyet göstergeler çerçevesnde en y durumda olan şrket B, en kötü durumdak şrket se H dr. Bu bağlamda B nn varlıklarını oldukça verml şeklde kullandığı fade edleblr. Sonuç olarak turzm şrketlernn genel fnansal performans sıralaması şu şeklde gerçekleşmştr: Çalışmanın alanyazına katkısının k şeklde olacağı düşünülmektedr. Brncs, çalışmanın sektördek dğer turzm şrketlerne fnansal davranış ve kararlar açısından yol gösterc ntelklere sahp olmasıdır. İkncs se BIST te şlem gören turzm şrket sayısının az olması ve bu şrketlere lşkn geçmşten günümüze değn tüm verlere erşmn mümkün olmaması nedenyle çalışmanın GİA yöntemnn turzm alanında uygulanablrlğnn ortaya konulmasıdır. Böylelkle çalışmanın Türk turzm sektörüne farklı br bakış açısı kazandıracağı ve katkı sağlayacağı söyleneblr. Çalışmanın kısıtı turzm şrketlernn borsa performans verlerne ulaşılamaması nedenyle bu verlern analzde yer almamış olmasıdır. İlerde yapılacak çalışmalarda bu verler de eklenerek fnansal performans ölçümü gerçekleştrleblr. Ayrıca sonrak çalışmalarda turzm şrketlernn fnansal performansları yıllar tbaryle ölçüleblr. Böylece turzm şrketlernn yıllara göre performanslarındak değşmler nceleneblr. Bunun yanı sıra eğer çok sayıda turzm şrketne lşkn verlere ulaşılablrse analtk hyerarş yöntem, TOPSIS, ver zarflama analz gb yöntemlerle de performans ölçümü yapılablr. KAYNAKÇA Akgüç, Ö. (2010). Fnansal Yönetm. İstanbul: Avcıol Basım Yayım. Akgün, M. (2002). İşletmelerde Etknlk ve Nakt Çevrme Süres Analz, İSMMMO Mal Çözüm Dergs, 60 (12): 186-198. Clt 25 = Sayı 1 = Bahar 2014 = 47