İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ ENDÜSTRİ MÜHENDİSLİĞİ İŞ ETÜDÜ & ERGONOMİ Yrd.Doç.Dr.Tarık Küçükdeniz
Bölüm 1: İş Etüdü & Ergonomiye Giriş İşin Tanımı İş Etüdü Nedir? Ergonomi Nedir? Endüstri Mühendisliğinin Tarihçesi 1
Bölüme Giriş İşin türleri nelerdir? Bir işin tamamlanma süresi nasıl hesaplanır? Farklı çalışanlar aynı işi farklı sürelerde bitirebildiğine göre standart bir süre var mıdır? İşlerin farklı kişiler tarafından hep aynı şekilde yapılması nasıl sağlanabilir? Bunun faydaları nelerdir? 2
Bölüme Giriş İş etüdü ve ergonomi, hemen hemen sanayi devrimi ve endüstri mühendisliğinin doğuşu ile paralel bir süreçte ortaya çıkan, işletme hedeflerine ulaşmak için geliştirilmiş çeşitli bilimsel yönetim tekniklerini içinde barındıran kavramlardır. Bu ders kapsamında öncelikle iş etüdü ardından ergonomi konuları ele alınacaktır. 3
İşin Tanımı Endüstri Mühendisliği açısından iş bir işletmede, işletme fonksiyonlarının yerine getirilmesi için, çalışanlar tarafından gerçekleştirilen her türlü eyleme verilen addır. Örnekler: Bir pres tezgahına işlenecek levhanın yerleştirilmesi, makinenin çalıştırılması, işlenen parçanın makineden alınması Sevkiyatı yapılacak malların son mamul deposunda paletlere yüklenmesi, paletlerin tıra yüklenmesi Muhasebe kayıtlarının tutulması, ücretlerin hesaplanması Müşteri siparişlerinin çizelgelenmesi Kalite kontrol için ölçümler yapılması, ölçüm sonuçlarının değerlendirilmesi İşe alınacak personel için görüşmelerin yapılması 4
İşin Türleri Bedensel İş: Makine kullanımının yaygın olmadığı dönemlerde işlerin büyük çoğunluğu insanın kas gücünü kullanımına dayalı olarak gerçekleştirilmekteydi. Ancak makineleşmenin artması ile yapılan işlerin türü değişmeye başladı. Örneğin öncesinde kas gücü kullanarak bir malzemenin, bir yerden başka bir yere taşınması işi, makineleşme ile birlikte, bu taşıma işini yapacak makinenin kumandasını yürütmek olarak değişti. Dolayısıyla genel olarak makineleşmenin artması ile birlikte bedensel işin de şekil değiştirdiğini söylemek mümkündür. 5
İşin Türleri Zihinsel İş: Fiziksel aktiviteden ziyade, kişinin karar verme, yönetme, kontrol etme, inceleme gibi faaliyetlerini içerir. 6
İş Etüdü Alman İş Etüdü ve İşletme Organizasyonunun (REFA) iş etüdü tanımı şöyledir: İş Etüdü, iş sistemlerinin incelenmesi ve düzenlenmesine ilişkin yöntem ve deneyimlerin, çalışan kişinin iş yapabilme gücünü ve gereksinimlerinin de göz önünde tutarak, işin iyileştirilmesi ve işletmenin daha ekonomik çalışmasını sağlamak amacıyla uygulanmasıdır (Kurt ve Dağdeviren, 2003). Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) tarafından hazırlanmış olan İş Etüdü tanımı ise şöyledir: İş Etüdü, belirli özelliklere sahip bir faaliyetin yürütülmesinde gerekli olan insan ve malzeme kaynaklarının mümkün olan en iyi şekilde kullanımını temin etmek için başvurulan metot etüdü ve iş ölçümü tekniklerinin içeren bir terimdir. 7
İş Etüdünün Amaçları İşi yapmanın en ekonomik yolunu bulmak: Özellikle kar amacı güden işletmelerde gerçekleşen faaliyetlerin mümkün olan minimum maliyet ile yerine getirilmesi çok önemlidir. Bu amaçla iş etüdü vasıtasıyla bir işin gerçek maliyeti (işçilik zamanı, kullanılan hammadde miktarı) gibi belirlenerek, bunun azaltılması için iyileştirme önerileri geliştirilebilir. 8
İş Etüdünün Amaçları Metot, malzeme ve araçları standart hale getirmek: İş etüdü vasıtasıyla bir işin yapılış şekli kayıt altına alınarak standart hale getirilmeye çalışılır. Bu, özellikle yaptığını yaz, yazdığını yap türündeki genel kalite yönetimi anlayışı kapsamında ihtiyaç duyulan bazı bilgilerin iş etüdü teknikleri ile elde edileceği anlamına gelmektedir. Bir genelleme yapılacak olursa, süreçlerin (işlerin, faaliyetlerin) standart hale getirilmesi, yani her tekrarlandığında aynı şekilde, aynı adımları takip ederek tekrarlanmasının sağlanmaya çalışılması, kalite yönetiminin de istediği bir tutumdur. 9
İş Etüdünün Amaçları Kalifiye bir işçinin işi yapması için gerekli zamanı tespit etmek: Müşteri siparişlerinin, üretilmesi için hangi makinede, hangi işçi tarafından, ne miktarda ve ne zaman üretileceğinin belirlenmesi gereklidir. Buna üretim planlama denir. Sipariş aldığımız bir müşteriye, siparişini ne zaman teslim edeceğimizi söylemek için üretim planında bu yeni siparişi değerlendirerek bir termin tarihi belirlenir. Ancak tüm bu planların yapılması için işlerin standart sürelerinin bilinmesi gereklidir. 10
İş Etüdünün Amaçları Gereksiz faaliyetlerden kurtulmak: Her türlü israf istenmeyen bir durumdur. Gereksiz faaliyetler de birer israftır. Örneğin bir parçanın üretimi sırasında işçi sık sık ara mamul deposuna gidiyorsa, ve bu durum küçük bir iyileştirme ile giderilebilecek ve dolayısıyla işçinin depoya gidiş gelişi azaltılabilecek ise bu gereksiz bir faaliyettir ve ortadan kaldırılması gereklidir. İş etüdü kapsamında, yapılan faaliyetlerin değerlendirilerek gereksiz olanların azaltılması her zaman dikkat edilen önemli bir husustur. Bu kapsamda ileriki haftalarda katma değerli aktivite ve katma değersiz aktivite tanımları yapılacak ve daha detaylı olarak ele alınacaktır. 11
İş Etüdünün Amaçları Gerekli faaliyetleri mümkün olan en ekonomik şekilde düzenlemek: Sadece her bir faaliyetin en ekonomik biçimde gerçekleştirilmesi değil, aynı zamanda bu faaliyetlerin ardışık olarak yerine getirilmesi ile ortaya çıkan süreçlerde de ekonomikliğin sağlanması önemlidir. Örneğin bir ürünün üretilmesi çok sayıda faaliyetin ardışık ve birbirine paralel gerçekleştiği karmaşık bir süreçtir. Bu işlerin her birinin ekonomikliğinin yanı sıra işlerin sıralanmasının da en iyi şekilde yapılması, tüm sürecin minimum maliyet ile gerçekleştirilmesini sağlayacaktır. 12
İş Etüdünün Amaçları Kaynaklardan yararlanma oranını arttırmak: Verimlilik kavramı, ders kapsamında ele alınacak önemli başlıklardan biridir. İşletmelerde genellikle kullanılan bir performans ölçütü olarak verimliliğin nasıl hesaplanacağı ve verimliliğin nasıl arttırılacağı iş etüdü kapsamında ele alınan bir konudur. 13
İş Etüdünün Amaçları İş gücünü eğitmek: İş etüdü teknikleri ile işlerin yapılış şekilleri standart hale getirilir. Bu bilgi işe yeni başlayan personelin işin yapılış şeklini öğrenmesi sürecinde faydalanabileceği önemli bir kaynaktır. 14
İş Etüdünün Amaçları Çalışma koşullarını iyileştirmek: Ders kapsamında ele alınacak konularda biri de ergonomidir. Ergonomiden kasıt, ürün ergonomisi değil, iş ergonomisi yada iş yeri ergonomisidir. Burada amaç işin yapılış şeklinin ve işin yapıldığı ortamın insan ihtiyaçlarına uygun hale getirilmesini sağlamaktır. 15
İş Etüdünün Temel Fonksiyonları Bir işin yapılabilmesi için gerekli, uygun zamanın belirlenmesi İşgücünün, işini daha etkin bir şekilde yapmasına imkan sağlayacak yolların bulunmasıdır. Bu iki fonksiyon iş etüdünde iki teknik ile ele alınır: Metod Etüdü İş Ölçümü 16
İş Etüdünün İşletme Hayatındaki Yeri İşletmenin Asıl Amacı İşletmelerin Alt Amaçları 17
Metod Etüdü İşlerin daha basit ve verimli yapılmasını sağlamak amacıyla, malzeme, makine ve işgücünden daha fazla faydalanmak imkanlarının araştırılması ve bunlarla ilgili yeni metotların geliştirilmesidir. 18
Metot Etüdü İşlerin daha basit ve verimli yapılmasını sağlamak amacıyla, malzeme, makine ve işgücünden daha fazla faydalanmak imkanlarının araştırılması ve bunlarla ilgili yeni metotların geliştirilmesidir. 19
İş Ölçümü Vasıflı bir işçinin, belirli bir işi, belirli bir çalışma hızıyla yapması için gereken zamanı belirlemek amacıyla çeşitli tekniklerin uygulanmasıdır. 20
Endüstri Mühendisliğinin Doğuşu Endüstri Mühendisliğinin doğuşu 1700 lü yılların ortalarında İngiltere de başlayan Endüstri Devrimine kadar dayandırılmaktadır. Bu dönemde ortaya çıkan yeni imalat yöntemleri ve imalat anlayışları, bu bilim dalının sonraki dönemlerde bilimsel temellerini oluşturacak olan kavramların kökeni olarak kabul edilir. 21
Endüstri Mühendisliğinin Doğuşu Özellikle 1765 yılında James Watt ın buhar makinesini icat etmesi ve bunun endüstriyel alanda uygulamaya başlaması ile üretimde su gücüne ve suya bağımlılık bitmiş ve tesislerin kurulabileceği yerlerde daha fazla alternatifin olması, daha ucuz enerji, bu sayede daha düşük maliyetler, daha düşük fiyatlar sağlanmıştır. Kömür, suya göre çok daha yoğun bir enerji kaynağıdır. Bu sayede hem artık tesislerin nehir kenarlarına kurulması zorunluluğu ortadan kalkmış hem de daha ucuz enerji kullanımı sağlanarak üretim maliyetleri azalmıştır. Kömür ile çalışan buhar makinesi, tesislerin kömüre ulaşabildikleri sürece, herhangi bir yerde kurulabilmelerine olanak sağlamıştır. James Watt 22
Endüstri Mühendisliğinin Doğuşu Bu gelişmeler piyasaların genişlemesine, sermayenin büyümesine ve ilk defa merkezi lokasyonlarda kitlesel imalatın daha ekonomik olmasına sebep olmuştur. 23
1700 ler Buhar Makinesi > Ucuz Enerji > Düşük Maliyet - Düşük Fiyat > Piyasaların Büyümesi 1765 - Sanayi Devrimi James Watt 24
Endüstri Mühendisliğinin Doğuşu Modern endüstri mühendisliği yaklaşımlarının temelinde yatan üretim sistemi konsepti, yukarıda anlatılan aşamalarda ortaya çıkan fabrikalarda doğmuştur. 1700 lü yıllar ve 1800 lü yılların başlarında endüstri mühendisliğinin doğuşuna katkı yapan olaylardan bazıları şunlardır; 25
1800 ler Adam Smith Adam Smith - Ulusların Refahı Adam Smith in Ulusların Refahı kitabında bahsettiği konulardan özellikle işgücünün bölünmesi, endüstri devriminde pek çok yeniliğin hayata geçirilmesi için fikirlerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. İlk makine imalatı fabrikası kurulmuş, burada maliyet hesaplama sistemleri geliştirilmiştir. 26
Endüstriyelleşmenin Evreleri Somürü Çağı: Endüstriyel gelişmenin başlangıcında esir düzeni. İşçinin hiçbir hakkı yoktur. Sınırlı yararlanma çağı: Sömürü düzeninde işgücü erken yaşta tükendiğinden üretim kapasitesi düşmüştür. İş kanunları ortaya çıkmaya başlıyor. 27
Endüstriyelleşmenin Evreleri Akılcı Çağ: İnsanı sömürmeden üretimi arttırmanın yollarının aranması. Ergonomi konusunda çalışmalar yapan... ile başlar. Kurucusu endüstri mühendisleridir. Kaçak İşçi: Haklarından istifade ettirilmeyen, yasalara aykırı çalışma. 28
Tanzanya da Kölelik Anıtı 29
Tekstil fabrikasında çalışan işçiler 30
Maden Ocağının zor çalışma koşulları 31
Çocuk işçiler. Endüstriyelleşmenin başlangıcında çalışmaya başlama yaşı 5 e kadar inmiştir. 32
1800 ler - Eli Whitney Eli Whitney Eli Whitney ve Simeon North un değiştirilebilir parçalar (Interchangeability of parts) konsepti, imalatta yeni bir devrim yaratmıştır. Böylece işçilerin her biri ayrı ayrı bir ürünün farklı parçalarını üreterek, bunların montaj aşamasında bir araya getirilerek son mamulün ortaya çıkması sağlanmıştır. 33
Interchangeability Of Parts İşçilerden bir ürünün tamamının üretimini değil, bir alt parçasının üretimini gerçekleştirmeleri istenerek, daha kısıtlı beceri ile daha iyi üretim yapabilme imkanı doğmuş, Bu yaklaşım üretimin hızını arttırmış, Parçaların montaj aşamasında bir araya gelebilmeleri için belirli standartlar dahilinde üretilmeleri zorunluluğu doğmuş, bu üretim hatalarında azalmaya sebep olmuştur. 34
Endüstriyel Ortamın Doğuşu Tüm bu gelişmeler daha sonra Frederick W. Taylor un esas çalışma konusu olan Endüstriyel Ortam ın oluşmasını sağlamıştır. 35
1900 ler - Taylor Bilimsel Yönetim 1911 - Frederick W. Taylor 36
Taylor ve Endüstriyel Ortam Taylor un sisteminin temelinde yatan prensip, üretim süreçlerinin parçalara bölünmesi ve her bir parçanın ayrı ayrı iyileştirilmesi olarak özetlenebilir. Taylor un temel yaklaşımında tüm hatalı, gereksiz ve yavaş hareketlerin iyileştirilmesi ve çeşitli aparatlar yardımıyla mekanik işlerin hızlandırılması söz konusuydu. 37
Taylor ve Endüstriyel Ortam Taylor, Whitney in parçalara uyguladığı prensipleri, işin kendisine ve iş yapış şekillerine uygulamıştı. Taylor, iş yapış şekillerini küçük parçalara ayırıp, nasıl daha iyi yapılabileceklerini analiz ederken, işi yapmak için gereken zamanı azaltmak için de çalışmış, temel iş ölçüm tekniklerini ve iş standartlarını geliştirmiştir. 38
Taylor ve Endüstriyel Ortam Tüm bu katkılar endüstri mühendisliğinin temel uygulama alanlarından biri olan İş Etüdü nü doğurmuş, bu uygulamaların neticesinde stok yönetimi, sipariş yönetimi, işçi seçimi, işyerinde eğitim, tesis içi yerleşimin iyileştirilmesi gibi alanlarda bilimsel yöntemler geliştirilmeye başlanmıştır. 39
Frank & Lillian Gilbreth Video kamera kullanarak hareketleri inceleyen ve insan hareketlerini 18 temel kategoriye ayırarak metot ve hareket etüdünü geliştirmişlerdir. Bunun yanı sıra Lillian Gilbreth in Yönetimin Psikolojisi isimli kitabı endüstriyel psikoloji ve iş yerinde ergonomi kavramlarının ortaya çıkmasına yardımcı olmuştur. 40
Henry Laurence Gantt Teşvik primi sistemi Motivasyon Verimlilikte güdülemenin önemi Gantt Şemaları 41
1900 lü yılların başlarında yaşanan bu gelişmeler ile birlikte bilimsel yönetim dediğimiz, bir takım bilimsel tekniklerin iş hayatına uygulanması, sonuçların ölçüm yolu ile değerlendirilmesi gibi yaklaşımlar endüstriyel ortamlarda hayata geçmeye başlamıştır. 42
Batı ülkelerinde ve Doğu da Japonya da gerçekleşen hızlı sanayileşme toplumların günlük hayatlarında da çok büyük değişikliklere sebep olmuş, bu durum, endüstriyel devrim ile birlikte, bugün sosyoloji dediğimiz bilim dalının da ortaya çıkmasına sebep olmuştur. 43
Linkler The Ergonomics Society http://www.ergonomics.org.uk Human Factors and Ergonomics Society - https://www.hfes.org Institute of Industrial Engineers - http://www.iienet.org International Ergonomics Association - http://www.iea.cc OSHA - https://www.osha.gov İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü - http://www.csgb.gov.tr/csgbportal/isggm.portal 44
Bölüm Sonu Soruları İş etüdünün hastanelerde kullanım alanlarına örnekler veriniz. İş etüdünün bankalarda kullanım alanlarına örnekler veriniz. İş etüdünün lojistik firmalarında kullanım alanlarına örnekler veriniz. İş etüdünün firma yönetimi açısından sağladığı avantajlar nelerdir? İş etüdünün çalışanlar açısından sağladığı avantajlar nelerdir? Zaman etüdünün diğer adı nedir? 45
Gelecek Hafta Gelecek hafta verimlilik ve etkinlik kavramları işlenecektir. Verimlilik probleminin matematiksel modeli anlatılırken MS Excel içerisindeki Solver Add-In (Çözücü eklentisi) kullanılacaktır. Öğrencilerin bilgisayarlarında MS Excel programı ve programın içerisinde Solver eklentisi yüklü olarak derse gelmeleri faydalı olacaktır. 46
Kaynaklar Doğruer, İ.M., İş Etüdü, Açılımkitap, 2008 Kurt, M., Dağdeviren, M., İş Etüdü, Gazi Kitabevi, 2003 Aykut Berber, Klasik Yönetim Düşüncesi, Alfa yayıncılık, 2013 47
auzef.istanbul.edu.tr 48