PSKOLOJK DANIMA VE REHBERLK TE ETK Murat TADAN lhan YALÇIN ÖZET Bu çalımada Psikolojik Danıma ve Rehberlik uygulamalarında göz önünde bulundurulması gereken etik ilkelerin incelenmesi amaçlanmıtır. Bu amaçla, öncelikle etik ve meslek etii kavramları açıklanmı, daha sonra psikolojik danıma ve rehberlik alanında çalıanlar için gelitirilmi olan etik ilkeler üzerinde durulmutur. Çalıma kapsamında Türk Psikolojik Danıma ve Rehberlik Dernei, Amerikan Psikolojik Danıma Dernei ve Amerikan Okul Psikolojik Danımanları Dernei nin yayınladıı etik ilkelerden yararlanılmıtır. lkelerden bazıları örnek olaylarla zenginletirilerek açıklanmıtır. Son olarak psikolojik danıma ve rehberlik hizmetlerinde etik ve yasa arasındaki iliki incelenmitir. Psikolojik danıma uygulamalarının etik ilkeler çerçevesinde gerçekletirilmesi için ilkelerin hem alanda çalıanlar tarafından içselletirilmesi hem de uygulamaların yaptırım gücü olan bir denetleme kurumu tarafından kontrol edilmesi gerekmektedir. Anahtar Sözcükler: Etik, meslek etii, psikolojik danıma ve rehberlik etii. ETHICS IN COUNSELING ABSTRACT The aim of this study was to analyze the code of ethics which has to be taken into consideration in the services of counseling. By this aim, first of all the terms of ethics and professional ethics were explained and then the code of ethics was emphasised. In this study, the code of ethics of Turkish Psychological Counseling Association, American Counseling Association and American School Counselor Association were used. Some of these code of ethics was explained and enriched by case studies. At the end of the study the relations between ethics and laws in the counseling were examined. In order to do counseling services in the frame of code of ethics, these code of ethics must be accepted by the counselors and also the applications must be controlled by an organisation which has an authority. Keywords: Ethics, professional ethics, counseling ethics. 1. Giri Etik, felsefi anlamda insan davranılarının doru veya yanlı olarak deerlendirilmesini incelerken, daha çok olması gerekenler üzerinde durur. Meslek grupları, toplumdaki etik duyarlılıın artması ile birlikte meslein etik ilkelerini açıklama ihtiyacı duymulardır. Meslekler ile ilgili kurum ve kurulular, yayınladıkları ilkeler ile üyelerinin uygulamalarına standartlar getirmeyi ve onları koruyarak denetlemeyi amaçlamılardır. Mesleki etik ilkelerinin temel amacı, meslek üyelerinin, kendilerini eletirerek, gelimelerine olanak salamaktır. Meslek etii ilkeleri, dorudan insan ile ilgili mesleklerde çalıanların uyması gereken davranı kurallarıdır. Meslek etiinin en önemli yararlarından biri Ara. Gör. Murat Tadan, Ankara Üniversitesi, Eitim Yönetimi, Teftii, Planlaması ve Ekonomisi Anabilim Dalı Ara. Gör. lhan Yalçın, Ankara Üniversitesi, Eitimde Psikolojik Hizmetler Anabilim Dalı 99
Psikolojik Danıma ve Rehberlik te Etik dünyanın her yerinde aynı meslek çalıanlarının bu kurallara uygun davranmalarının gerekli olmasıdır (Aydın, 2003, 25). Etik ilkeleri, bütün sorunlara ilikin yanıtların verildii metinler olarak düünmemek gerekir. Bu ilkeler, eylemin doru ya da yanlılıının belirsiz olduu durumlarda bireylere yol göstermelidir. Bununla birlikte etik ilkeler ile doru davranıların tevik edilmesi ve yanlı davranılardan caydırılması için bazı parametrelerin oluturulması amaçlanır (DeSensi ve Rosenberg, 1996 akt. Aydın, 2003, 29). Psikolojik danıma ve rehberlik alanında çalıanlar, insanlara yardım hizmeti sundukları için etik ilkeler, bu alanda daha da önem kazanmıtır. Psikolojik danıma ve rehberlik alanında etik ilkeler ilk olarak Amerikan Psikolojik Danıma Dernei (ACA) tarafından ortaya konulmutur. Voltan-Acar (2003), 1985 yılında yazdıı bir makalesinde psikolojik danımanlık mesleinin bazı etik ilkelerini hukuk mesleinin ilkeleri ile karılatırmıtır. Türk Psikolojik Danıma ve Rehberlik Dernei (Türk PDR-DER) ise 1995 yılında, PDR alanında çalıanlar için bir kılavuz niteliinde olan etik ilkeler kitapçıını hazırlamı ve yayınlamıtır. Bu ilkeler okul psikolojik danımanları da (okul rehber öretmenleri) dâhil tüm ruh salıı çalıanlarının uygulamalarını kapsamaktadır. Bir meslek alanında çalıma ilkelerinin var olmasının ve bu ilkelerin yayınlanmasının, meslek çalıanlarında etik duyarlılıın oluumuna katkı getirebilecei düünülmektedir. Psikolojik danıma ve rehberlik (PDR) hizmetlerinin de baarıya ulaabilmesi için benimsenen ilkeler, aaıdaki gibi ifade edilmitir (Kuzgun, 1997; Kepçeolu, 1997; Özolu, 1997; Erkan, 2000): 1. PDR hizmetlerinin odaında birey vardır. Bu yüzden her birey seçme özgürlüüne sahiptir ve saygıya deer bir varlık olarak görülür. 2. PDR hizmetlerinden yararlanma gönüllüü gerektirir. 3. Rehberlik anlayıı, her türlü çalıması ile örenciyi merkez alan bir eitim sistemini öngörür. 4. PDR hizmetlerinde gizlilik esastır. 5. Rehberlik ve Psikolojik danıma hizmetlerinde birey ile ilgili herkesin anlayı ve ibirlii içerisinde çalıması gerekir. 6. Rehberlik ve Psikolojik danıma hizmetleri eitimin ayrılmaz bir parçasıdır. 7. Rehberlik hizmetleri bireylerin tüm yönleriyle gelimesine yöneliktir. 8. Rehberlik hizmetlerinden tüm hayat boyunca yararlanılabilir. 9. Rehberlik hizmetlerinde bireysel farklılıklara saygı esastır. 10. Rehberlik hizmetlerinde toplumsal sorumluluk da ihmal edilemez. 11. Rehberlik hizmetleri planlı, programlı, örgütlenmi bir biçimde ve profesyonel bir düzeyde sunulur. 12. Rehberlik ve Psikolojik danıma hizmeti sunulacak birey ve örenciyi her yönüyle tanımak esastır. Yukarıda ifade edilen meslek ilkeleri, psikolojik danıma ve rehberlik alanında çalıanlar için yol gösterici olmutur. Çalıanların psikolojik danıma ve rehberlik mesleini icra ederken meslein gerektirdii etik ilke, kural ve standartlarına uymaları zorunluluktur (Doan ve Tekinalp, 2002, 22). Psikolojik danıma ve rehberlik alanında belirlenen etik ilkelerin amaçları aaıdaki gibi ifade edilebilir (Van Hoose ve Kottler, 1995 akt. Gladding,2000): a.etik ilkeler, psikolojik danımanları korur ve yönlendirir. Psikolojik danımanlar, mesleki düzenlemelerle yasalar tarafından kontrol yerine, görevlerini özdenetim yoluyla kendileri düzenlemektedirler. b.etik ilkeler, meslek içerisinde iç anlamazlıkların ve önemsiz çekimelerin kontrolüne yardımcı olarak meslein gelimesinin devamlılıını salar. c.etik ilkeler, danıanları özellikle yasal olmayan uygulamalardan korur. Psikolojik danımanların, mesleki yasalara ek olarak etik ilkelere uygun davranmaları durumunda standartlara uygun kararlar verdikleri kabul edilir. Türkiye de PDR programlarından mezun olanların çounluu eitim kurumlarında istihdam edilmektedir. Okul psikolojik danımanları dier alanlarda hizmet veren psikolojik 100
danımanlardan farklı olarak bazı sorumluluklar üstlenmilerdir. Dolayısıyla bu çalımada okul psikolojik danımanlarının uymaları gereken etik ilkeler üzerinde durulmutur. 2. Okul Psikolojik Danımanlarının Sorumlulukları Hem ilköretim hem de ortaöretim kurumlarında görev yapan okul psikolojik danımanları, özel konumları gerei örenciye, ailesine ve meslektalarına karı sorumlulukları vardır. Okul psikolojik danımanlarının bu sorumlulukları Amerikan Okul Psikolojik Danımanları Dernei tarafından aaıdaki gibi ifade edilmitir (ASCA, 2003): a- Okul psikolojik danımanlarının örencilere karı bazı sorumlulukları bulunmaktadır. Bu kapsamda okul psikolojik danımanları örencilere birey olarak saygı duymalı, örenciler için mesleki yöneltme faaliyetlerini yürütmeli, örencilerin eitsel ve duyusal olarak gelimelerini salamalı, sahip oldukları kiisel deerleri örencilere aktarmaktan kaçınmalı, örencileri, durumu ile ilgili politika, kanun, kural, düzenlemelerle ilgili bilgilendirmeli ve örencilerin haklarını korumalı, kurumsal prosedür, kanun ve güvenilirlik kuralları gerei, örencilere verilen hizmetler kapsamındaki kayıtların güvenlii salamalı ve korumalı, örencilerin, ihtiyaçlarına uygun bilgisayar programları uygulamalı, örencilere yaptıkları uygulamalar ile ilgili bilgiler verilmeli, mezunları izleme çalımaları yapılmalıdırlar. b- Okul psikolojik danımanlarının okula karı da bazı sorumlulukları vardır. Okuldaki çalıanların, okulun misyon, personel ve verimliliine zarar verebilecei koullarda, ilgili bilgilendirmeyi yapmalı, bilgilendirme yapılırken danıan-psikolojik danıman ilikisindeki güvenilirlie üst düzeyde dikkat etmeli, okulda psikolojik danımaya ihtiyaç duyulduunda hizmet vermeli, PDR hizmetlerinin okul içindeki ilevinin sınırlandırıldıı durumlarda yetkilileri durumdan haberdar etmeli, sadece alanıyla ilgili ilerde görev kabul etmeli, çalıtıı kurumdan bir görev nedeniyle ayrıldıında yerine psikolojik danıman pozisyonuna uygun bir kiinin istihdamını önermeli ve okuldaki tüm birimler ile ibirlii içerisinde çalımalıdırlar. c- Okul psikolojik danımanlarının kendilerine karı sorumlulukları unlardır; birey olarak mesleki yeterlik ve yetkinlik sınırları içinde ilevini sürdürmeli, davranılarının sorumluluunu taımalı, danıana zarar verecek ve mesleki açıdan yetersiz olduu hiçbir etkinlie katılamamalı, mesleki bilgi ve becerisini sürekli gelitirmelidirler. d- Okul psikolojik danımanlarının mesleki sorumlukları ise unlardır: Balı oldukları kurumun etik dıı davranıların engellenmesi konusunda politikalarını ve yaptırımlarını kabul etmeli ve politikaların doru ilemesi için çalımalı, bireysel etik davranı gelitirmede kendi tarzlarını oluturmalıdırlar. Görüldüü gibi okul psikolojik danımanlarının örencilere, okula, kendilerine ve mesleine karı önemli sorumlulukları vardır. Örencilerin kiisel/sosyal, eitsel ve mesleki açıdan gelimelerini kolaylatırmak için, okul psikolojik danımanları çalımaları sırasında bu sorumlulukları göz önünde bulundurmalıdırlar. Okul psikolojik danımanlarının, sözü edilen sorumlulukları yerine getirirken uymaları gereken önemli etik ilkeler bulunmaktadır. Bu etik ilkelerden bazıları aaıda ayrıntılı bir ekilde incelenmitir. 3. Okul Psikolojik Danıma ve Rehberlik Hizmetlerinde Etik lkeler Alan yazında okul psikolojik danımanlarının dikkat etmeleri gereken etik ilkelerden özellikle üzerinde durulan konular; özgür seçim ve bilgilendirilmi onay almak, psikolojik danımada konuulanların gizliliini salamak, deer aktarımından, psikolojik danıma hizmetlerinde bilgisayar teknolojisinin yanlı kullanımından ve danıanla duygusal-cinsel ilikiden kaçınmak olarak ifade edilmitir. Aaıda bunlara ilikin bilgilere yer verilmitir. 3.1. Bilgilendirilmi onay (informed consent) ve özgür seçim. Hem bilgilendirilmi onay hem de danıanın seçme özgürlüü psikolojik danımanın doası ve gönüllükle ilgilidir. Psikolojik danımanlar, danıanlara psikolojik danımanın amaçları, salanan hizmetlerin nitelii, yapılacak görümenin yarar ve riskleri, psikolojik danımanın süresi, gizlilik derecesi, kullanılacak teknikler ile psikolojik danıma dosyası hakkında bilgi vermelidirler. Bu bilgiler 101
Psikolojik Danıma ve Rehberlik te Etik ııında psikolojik danımaya balayıp balamama konusundaki son karar danıana aittir. Bu artların açıkça ifadesi psikolojik danımanın hem mesleki, hem de etik sorumluluudur (Nugent,2000, 64). Psikolojik danımanlar, danıanları bilgilendirirken danıanın ruh halini göz önüne almalıdırlar. Bu durum psikolojik danımanlar için güç olabilir. Psikolojik danımanlar, çok fazla ya da çok az bilgilendirme yapmamalıdırlar, bu iki durum arasında dengeyi bulmalıdırlar. (Corey,1990, 57). Örnein, bir lise örencisi okul psikolojik danımanı ile yaptıı oturumlar sırasında uyuturucu madde kullandıından söz edebilir. Bu gibi durumlarda psikolojik danıman, etik açıdan herhangi bir sorun yaanmaması için, psikolojik danıma sürecinin balangıcında psikolojik danıma oturumlarının gizliliinin sınırları hakkında bilgi vermelidir. Bu bilgilendirme aamasında da, çok ayrıntılı bilgilendirilmesi danıanı kaygılandırabilir. Bu yüzden psikolojik danımanlar, danıanları ve ailelerini bilgilendirirken hem duyarlı, hem de bu konuda beceri sahibi olmalarıdırlar. Danıanlara sunulacak bilgilendirilmi onay, bir plan çerçevesinde sunulmalıdır. Danıanlar çounlukla psikolojik danıma ile ilgili olarak hiçbir haklarının ve sorumluluklarının olmadıını düünebilirler. Psikolojik danımanların, her türlü hareketi danıanı çok fazla etkileyebilir. Psikolojik danıma sürecinin baarılı olarak devam etmesi için psikolojik danımanın, danıanı doru bir ekilde bilgilendirmesi önemlidir (Corey, 1990, 57). 3.2. Psikolojik danımanın gizlilii. Gizlilik konusu da psikolojik danıma ilikisinde danıanların önemli bir hakkı olarak görülmektedir. Bu hak, ASCA ve Türk PDR-DER etik ilkelerinde açıkça belirtilmitir. Buradaki gizlilik kavramının anlamı; psikolojik danımaya ilikin kayıtların danıanın izni olmadan bakalarına duyurulmamasıdır. Danıan bu ilkeye güvenerek psikolojik danıman ile kendisi hakkında açıkça konuur (Nugent, 2000, 64). Psikolojik danıman ile paylatıı sırların bakalarıyla konuulduunu fark eden bir danıan, bir baka psikolojik danımana bavurmakta güçlük çekecektir ve bu tür olaylar, bakalarının da bu hizmetlere güveninin sarsılmasına yol açacaktır. Bu tip davranıları gösteren psikolojik danımanların hem kendilerine, hem de mesleklerine zarar verdikleri söylenebilir ( Kuzgun, 1997, 199). Psikolojik danıma ve rehberlik alanında etik duyarlılıın gelimesinde, yaanmı bazı olayların üzerinde özellikle durulmasının yararlı olacaı düünülmektedir. A.B.D. de 1969 yılında yaanmı, gerek yazılı ve görsel basında, gerekse de akademik çevrelerde çokça tartıılan, kayıtlara Tarasoff vakası olarak geçen bir olay, psikolojik danıma etii açısından önemli görülmektedir. Örnek olay: Tarasoff Davası Poddlar adlı adam, 27 Ekim 1969 tarihinde, sevdii ancak bu sevgisine karılık bulamadıı Tarasoff u öldürür. Olayın kahramanları Poddlar ve Tarasoff, Kaliforniya Üniversitesi nde örencidirler. Olaydan bir yıl önce bu kiiler, bir dans kursunda tanıırlar ve Tarasof bir yeni yıl partisinde Poddlar ı öper. Bu öpücükten sonra, Poddlar, Tarasof ile ciddi bir iliki yaadıklarına inanır. Daha sonra, Tarasoff Poddlar a onunla ilgilenmediini ve baka erkek arkadaının olduunu söyler. Bu sözler üzerine Poddlar depresyona girer, çalımaları ile salıını önemsememeye ve kendi kendine konumaya balar. Bir arkadaına Tarasoff un odasını bombalayacaını anlatır. Poddlar bir süre sonra arkadaları tarafından ikna edilerek örenci salık merkezine gitmeye balar. Dokuzuncu görümesinde, Poddlar, psikolojik danımana Tarasoff u yaz tatilinden sonra öldüreceini söyler. Psikolojik danıman, kampüs polisine haber verir, Poddlar tutuklanır ve polis olayı soruturmaya balar. Soruturma sonrasında polis Poddlar ın, kızı öldürmeyeceine ikna olur ve Tarasoff tan uzak duracaına ilikin söz alır. Salık merkezi bakanı, Poddlar ın tedavi görmesi ve hastanede yatması için ikna edilmesini ister. kna çabalarından sonra Poddlar, psikolojik danımayı terk eder. Bir süre sonra da Poddlar, Tarasoff un evinde onu bıçakla öldürür, ardından polise haber vererek teslim olur. Daha sonra 1974 ve 1976 yıllarında iki kez duruma yapılır. Duruma sonunda verilen kararda, danıan ile birlikte hem sorgulayan polisler hem de psikolojik danıman suçlu bulunur ( www.tarasoff. Case ). 102
Bu olayın psikolojik danıma ve rehberlik hizmetlerinde etik ilkeler açısından deerlendirilmesi gerekmektedir. Danıan bir bakasını öldürmekten söz ettiinde, önlem almakla birlikte, psikolojik danımanın hedefteki kiiyi de bu durumdan haberdar etmesi gerekirdi. Ciddi bir tehlike söz konusu olduunda psikolojik danıman, tehlikeyi gidermek için giriimlerde bulunurken, hedefteki bireyin uyarılmasını salamakla da yükümlüdür. Psikolojik danımanın bireye karı sorumluluu, bireyin ve toplumun iyilii için taıdıı sorumluluk ile sınırlıdır. Psikolojik danımanın, bu gerçei psikolojik danıma ilikisi balamadan önce veya psikolojik danıma sırasında, uygun bir zamanda danıana açıklaması gerekmektedir ( Kuzgun, 1999, 200). 3.3. Psikolojik danıman ve danıan arasındaki duygusal-cinsel iliki. Psikolojik danıman ile danıan arasında duygusal-cinsel iliki kurulmasının uygun olmayacaı, psikolojik danıma ile ilgili etik ilkelerde açıkça belirtilmitir. Amerikan Psikolojik Danıma Dernei (ACA) bu durumu psikolojik danımanlar danıanlarla hiçbir ekilde cinsel ilikiye giremezler ve cinsel ilikiye girmi olanlar, ilikiye girdikleri danıanlarıyla psikolojik danıma yapamazlar eklinde ifade etmitir (Corey, 1990; Peterson ve Nisenholz, 1999,59 ; Nugent.,2000,62). Psikolojik danıman ile danıan arasındaki duygusal-cinsel iliki, hem danıanlara hem de psikolojik danımanlık mesleine zarar verir. Psikolojik danımanlar, danıanlar ile ilikilerinde cinsel içerikli ifadeler kullanmamalı veya cinsellii çarıtıracak davranılarda bulunmamalıdırlar. Psikolojik danıma sürecindeki duygusal-cinsel iliki, etik ilkelerle olduu gibi yasalar tarafından da yasaklanmıtır (Gladding, 2000, 59). Psikolojik danıma ilikisi balamadan önce, danıan ve psikolojik danıman arasında duygusal ve cinsel iliki olmayabilir. Ancak oturumlar esnasında psikolojik danıman, sezgileriyle böyle bir ilikinin gelitiini görebilir. Bu gibi durumlarda psikolojik danımanlar nasıl davranmalı, psikolojik danımaya devam etmeli midirler? gibi sorular etik ilkeler çerçevesinde tartıılmalıdır. Etik davranmak her zaman profesyonel kiinin sorumluluu altındadır. Psikolojik danıman, danıanıyla arasında duygusal iliki gelitiini fark ettii an psikolojik danıma ilikisini sonlandırmalıdır. Gerekirse meslektalarından yardım istemeli, danıanı kurban, kendisini de madur eden olmaktan kurtarmalıdır. Ruh salıı alanında çalıan kiilerin meslek eitimlerinde danıanlarla cinsel ilikiye girmemeleri ve bu gibi durumlarla ba etmeleri öretilmektedir. Ancak psikolojik danımanın bu konuda bilgi sahibi olması yetmemektedir. Eitim sürecinde psikolojik danıman adaylarının, bu konudaki etik ilkeleri içselletirmeleri beklenmektedir (Notman ve Nadelson, 1994; Gabbard, 1991 akt. Özmen, 1998). 3.4. Psikolojik danıma ve rehberlik sürecinde deer aktarımından kaçınmak. Deerler, birey veya grupların sahip oldukları tutum ve davranılar ile etik ilkeler üzerinde etkilidirler. Bireylerin sahip oldukları yaam biçimi; deer sistemlerinin, dini, felsefi, sosyal, kültürel ve politik birikimlerinin etkisiyle ortaya çıkar. Psikolojik danıma sürecinde bireyler arasındaki deer farklılıkları, çatımalara yol açabilir( Nugent,2000, 63). Psikolojik danımanlar, danıanların karar vermelerine yardımcı olmak için deiik tutum ve davranıları içeren alternatifler sunar ve onların bireysel geliimlerine katkı salar. Psikolojik danımanlar, görevleri gerei farklı deer sistemlerini aratırmak durumundadırlar. Deer sistemleri her topluma göre farklılık gösterebilir. Psikolojik danıman, oturumlar süresince sahip olduu deerlerle danıanı etkilemekten kaçınmalıdır. Psikolojik danımanlar, bireysel deerlere sahip olabilirler, ancak danıanlara alternatif önerilerde bulunurken bu deerlerini aktarmaktan kaçınmalıdırlar (Corey, 1990). Örnek Olay: Bir erkek örenci, kiilerarası iliki problemleri nedeniyle, örenim görmekte olduu üniversitenin Psikolojik Danıma ve Rehberlik Merkezi ne bavurur. Birkaç oturum psikolojik danıma yardımı aldıktan ve psikolojik danımanla güvenli bir iliki kurduktan sonra, danıan ecinsel olduunu, bu durumdan rahatsız olmadıını ancak ailesi ve arkadaları ile paylaamadıı için kendisini huzursuz hissettiini söylemitir. Psikolojik danıman ecinsellii kabul edilemez bulan birisidir ve daha önce bir ecinsele psikolojik danıma yardımında 103
Psikolojik Danıma ve Rehberlik te Etik bulunmamıtır. Buna ramen danıan ile psikolojik danıma sürecine devam etmitir. Süreç içerisinde psikolojik danıman, danıanını yargıladıını ve ona kendi deer yargılarını empoze etmeye baladıını fark etmitir. Yukarıdaki olay, psikolojik danımanların deer yargılarının etkisinde kalarak danıanlarına yaklamalarına bir örnek oluturmaktadır. Her ne kadar psikolojik danımanların danıanlara deer aktarımından kaçınmaları gerektii belirtilse de, böyle bir durum fark edildii anda gereken önlem alınmalıdır. Psikolojik danıman süreçte objektif olamadıını anladıında bunu uygun bir ekilde danıanına anlatmalı ve onu bir baka psikolojik danımana yönlendirmelidir. 3.5. Psikolojik danıma ve rehberlik hizmetlerinde bilgisayar teknolojisinin yanlı kullanımı. Bilgisayar teknolojisinin, psikolojik danımada yanlı kullanımı etik açıdan sıkıntılar dourabilir. Psikolojik danıma sürecinde bilgisayara kaydedilen danıana ait bilgiler, bakaları arasında yayılabilir ve kullanılabilir. Bu bilgilerin nternet aracılıı ile farklı yerlerde kullanılabilecei endiesi de bulunmaktadır (Gladding, 2000, 61). lgilerin, yeteneklerin, kiiliin ölçümü için gelitirilmi olan bilgisayar programlarının sayısında artı görülmektedir. Bu programların psikolojik danıma hizmetlerinde kolaylık ve çabukluk saladıı söylenebilir. Ayrıca, bu programlar aracılıı ile geni kitlelere mesleki yöneltme hizmeti de verilmektedir ( Locus, 1994 akt. Külaholu, 2002, 42). Bilgisayar programları ile sunulan bu tür hizmetlerin dikkatli bir ekilde yapılması gerekmektedir. Aksi takdirde önemli etik sorunlar ortaya çıkabilir. Aaıda bu konuyla ilgili bir örnek olaydan kısaca söz edilmektedir. Örnek Olay: Bir örenci okul psikolojik danıma ve rehberlik servisine gelir ve psikolojik danıman olmadan bilgisayarda bir psikolojik test programını yanıtlar. Bu testin sonucu, örencinin bazı kiisel sorunlara yatkınlıının ortalamadan daha yüksek olduunu gösterir. Bu sırada örenci zaten depresyondadır. Bilgisayar programı açıkça örencinin, eer istenirse, daha ileri düzeyde psikolojik yardım alabileceini belirtmektedir. Örenci psikolojik danıma merkezinden ayrıldıktan sonra, daha da depresif olmutur. Örencinin anne-babası ve psikolojik danımanı olmadan tek baına bilgisayarda yanıtladıı psikolojik testin, örencide daha derin sorunlara yol açacaı düünülmektedir (Talbutt, 1992). Yukarıdaki örnek olayda, psikolojik danıma ile ilgili hazırlanmı olan bir bilgisayar programının yanlı kullanılmasının örencide problemlere yol açabilecei görülmektedir. Danıanın psikolojik testlerin sonucu hakkında bilgilendirilmesi, psikolojik danımanlar için bir mesleki bilgi ve beceri gerektirir. Psikolojik danımanların, danıanların yanıtladıı testlerin sonucu ile ilgili olarak, danıanları doru bir ekilde bilgilendirmeleri gerekmektedir. 4. Psikolojik Danıma ve Rehberlik te Etik ve Yasa likisi Yasal kurallar ve etik ilkeler birbirleriyle ilikili kavramlardır. Bu iliki içerisinde yasaların dorudan yaptırım gücü olmasına ramen, etik ilkeler için böyle bir durum söz konusu deildir. Ayrıca etik ilkelerin ve yasal kuralların her zaman örtütüü de söylenmeyebilir. Örnein, bir psikolojik danımanın mesleinde kendini iyi bir ekilde yetitirmesi etik bir ilke iken, bu konuda yasal bir zorunluluk yoktur. Etik ilkeler bir konu yasallamadan önce, o konuyla ilgili toplumsal duyarlılıın olumasını salarlar ve bu ilkeler yasalatıı zaman etik de büyük ölçüde amacına ulamıtır. 4.1. Okul psikolojik danımanlıında ailelerin hakları. Örencilerin yaları küçük olduundan, hakları aileleri ve mahkemeler tarafından korunmalıdır. Çocuklar kendi yaamları ile ilgili kararları vermek için gerekli yetenek ve kapasiteye sahip olmadıkları için yasal olarak ailelerin bu kararların verilmesine katılıp katılmayacakları tartımaları devam etmektedir (Remley, 1985 ; Schmidt, 1993, akt. Muro ve Kottman, 1995, 379). Aaıda bu konuya ilikin bir örnek olay sunulmutur. 104
Örnek Olay: lköretim dördüncü sınıfa devam eden örencinin annesi, çocuunu ertesi yıl özel okula göndermek istediini belirtirken, çocuk okuldan ayrılmak istememektedir. Anne, bu konuyla ilgili olarak okul psikolojik danıma ve rehberlik servisine bavurur. Okul psikolojik danımanı bu durumda ne yapmalıdır? Psikolojik danıman, etik ilkeler gerei bu karardan birinci derecede etkilenecek kiinin çocuk olduunu anneye hatırlatmalı ve böyle bir kararın öncelikle çocuk ile verilmesi gerektiini aileye bildirmelidir. Okul psikolojik danımanı görevi gerei; anne ve çocuu okul deitirmenin, örenci üzerinde oluabilecek psikolojik etkileri hakkında bilgilendirmelidir. Ailelerle ilgili tartıılan bir baka konu ise, okullardaki deiik etkinliklere, bireysel ve grupla psikolojik danıma oturumlarına çocukların katılımında ailelerin izninin olup olmayacaıdır. Ailelerin inanç ve deerlerinin okul psikolojik danımanınınkilerle çatıtıı durumlarda, aileler çocuklarının bazı etkinliklere katılmalarını istemeyebilirler. (Alexander ve Alexander, 1985 akt. Muro ve Kottman, 1995, 380). Bu durumda okul psikolojik danımanları, çocukların uygulamalardan herhangi bir zarar görmeyecekleri konusunda ailelere garanti vermelidirler. 4.2. Okul psikolojik danımanlıında çocuk ihmal ve istismarlarını rapor etmek. Okul psikolojik danımanları, herhangi bir çocuun istismarına yönelik bir bilgi sahibi olursa, bu bilginin psikolojik danıman tarafından rapor edilmesi hem yasal hem de etik zorunluluktur (Peterson ve Nizenholz, 1999, 58). Okul psikolojik danımanları okullarındaki tüm personelin, örencilere yönelik fiziksel, cinsel ve duygusal istismar ve ihmal, aileleri tarafından terk edilme ve yetersiz bakım gibi tüm istismar durumlarını rapor etmeli ve ilgili kurumlara bildirmelidirler (Muro ve Kottman, 1995, 381). Örnek Olay: Bir ilköretim okulu öretmeni, sınıfındaki bir örencinin uzun süredir derslerdeki baarısının dütüünü, buna paralel olarak da durgunlatıını fark etmi ve örencinin bu konuda yardım alması için okul psikolojik danımanı ile iletiime geçmesini salamıtır. Çocukla yaptıı görümelerde, okul psikolojik danımanı örencinin bir süredir evde fiziksel ve cinsel istismara maruz kaldıını ve bunu da kimseyle paylaamadıını örenmitir. Psikolojik danıma sürecinin gizlilii esastır ancak yukarıdaki örnek olayda ve benzeri durumlarda, psikolojik danımanın böyle bir bilgiyi gizli tutmaması gerekmektedir. Psikolojik danıman örencinin yararını gözeterek, okul idaresinin de ibirlii ile ilgili kurumlarla iletiime geçmeli ve örencinin bir an önce istismardan kurtarılmasına yardımcı olmalıdır. 4.3. Psikolojik danımanların mahkemelerde tanıklıı. Psikolojik danımanların mahkemelerde tanıklık yapıp yapamayacakları etik olarak tartıılmaktadır. Bir psikolojik danımanın, üç faklı durumda mahkemeye tanık olarak çarılması söz konusudur. Bunlardan en yaygın olanı, psikolojik danımanın gördüü bir olaydan dolayı mahkemeye tanık olarak çarılmasıdır. Bir dier durum, psikolojik danımanın danıan ile olan ayrıcalıklı ilikisinden dolayı mahkemeye çarılmasıdır. Örnein, psikolojik danımanın danıan veya danıanın ailesi ile ilgili olarak tutmu olduu görüme notları, mahkeme tarafından deerlendirilmek için psikolojik danımandan istenebilir ve psikolojik danıman mahkemeye çarılabilir. Üçüncü durum ise psikolojik danımanların mahkemeye uzman tanık olarak çarılmasıdır (Peterson ve Nizenholz, 1999, 63). 4.4. Psikolojik danıma ve rehberlikte okul kayıtlarına ulaılabilirlik. Okul psikolojik danımanlarının örencilerle ilgili olarak tutmu oldukları bilgileri uygun ekilde muhafaza etmeleri etik bir gerekliliktir. Yalnız bu gereklilik için, psikolojik danımanların kendi yönetmelikleri ile yasaların yorumu arasında faklılık bulunabilir. Örnein, Amerika da ailelerin eitim hakları ve mahremiyetleri yasası (FERPA) tüm okul personeli ve psikolojik danımanların davranılarını kapsar. FERPA yasalarına göre, aileler çocuklarına ait kayıtları inceleme hakkına sahiptirler. Bu yasa gerei psikolojik danıma bilgilerini muhafaza etme sorumluluu bulunan 105
Psikolojik Danıma ve Rehberlik te Etik psikolojik danımanlar zor durumda kalabilirler. Okul psikolojik danımaları, yasalar çerçevesinde, örencilere ait kayıtların korunması hususunda kendi yönetmeliklerini ailelere ve topluma tanıtmalıdırlar. Bu konudaki genel kanı, kiisel dosyaların ve psikolojik danıma ilikisinin özel olduudur (Muro ve Kottman, 1995, 382). 5. Sonuç Etik ilke ve standartlar, psikolojik danıma ve rehberlik alanında çalıanların mesleki kimlik ve görevlerini açıklamayı, sorumluluk sınırlarını belirlemeyi kolaylatırırlar. Bu ilkeler, psikolojik danımanların mesleklerini icra ederken karılaabilecekleri sorunlu durumlarda onlara yol gösterecek ipucu davranıları göstermektedirler (Türk PDR-DER, 2000). Etik kurallara uymak veya etik kuralları izlemekle etik kuralları en ideal ekilde uygulamak arasında fark vardır. Örnein, etik ilkeleri zorunlu olarak benimsemi bir psikolojik danımanın asgari standartlara göre iini yapması beklenir. Psikolojik danıman temel kurallara uyarken, mesleki standartların gerekliliini karılamaya çalıır. deal etik anlayıını benimseyen psikolojik danımanların ise, üst düzeyde standartlar için çaba göstermeleri beklenmektedir. Psikolojik danımanların uygulamalarında, danıanlar için neyin daha doru olduunu düünme eiliminde olmaları beklenir. Yasalara uymak ve asgari standartları yerine getirerek davranmak, etie uygun davranıın bir parçası olmakla birlikte uygulamada psikolojik danımanlardan bundan daha fazlası beklenmektedir (Doan ve Tekinalp, 2002, 23). Psikolojik danıma ve rehberlik alanında çalıanlar için etik ilkeler konmasına ramen, bu alanda çalıanlarda etik dıı davranılar görülebilir. Bunlar; mesleki yeterliliin ve yetkinliin sınırlarını iyi tayin edememek, danıanların bilgilerinin gizliliini muhafaza edememek, cinsel ve duygusal istismar ile sonuçlanan uygulamalarda bulunmak, ölçme araçlarının izinsiz ve yanlı kullanımına neden olmak gibi davranılardır. Hem nitelikli psikolojik yardım hizmeti sunmak hem de yanlı uygulamaları önlemek amacıyla psikolojik danıma hizmeti sunan meslek elamanlarını denetleyecek mekanizmaların oluturulması zorunludur. Ülkemizde de psikolojik danımanlık etik ilkeleri oluturulmasına ramen, etik dıı durumları denetleyecek mekanizma yoktur. Bu alanda etik ilkelerin daha da güçlü olarak uygulanması için bu denetim mekanizmasına ihtiyaç vardır. 106
KAYNAKÇA American School Counselor Association, Code of Ethics, Aydın,. (2003). Eitim ve Öretimde Etik. Ankara: Pegem Yayıncılık. Corey, G. (1990). Theory and Practice of Counseling and Psychotherapy. California: Brooks / Cole Publishing Company. Doan, S ve Tekinalp, E. (2002). Lisans düzeyinde meslek sorunları ve ahlak ilkeleri dersinin ilenii. Gazi üniversitesi Örnei. Psikolojik Danımanlıkta Etik Sempozyumu Kitapçıı. stanbul: Yöret Vakfı. Erkan, S. (2000). lköretimde Rehberlik. (Editör : Yıldız Kuzgun) Ankara: Nobel Yay. Gladding, S. T. (2000). Counselling. U.S.A Printice Hall Pearson Education. U.S.A. R.R. Donnelay and Sans Company. Kepçeolu, M. (1997). Psikolojik Danıma ve Rehberlik. stanbul: Baak Ofset. Kuzgun,Y. (1997). Rehberlik ve Psikolojik Danıma. Ankara: ÖSYM Yayınları Külaholu,. (2002). Bilgisayarlı rehberlik programlarının etik açıdan deerlendirilmesi. Psikolojik Danımanlıkta Etik Sempozyumu Kitapçıı. stanbul: Yöret Vakfı. Muro ve Kottman (1995). Guidance and Counseling in the Elementary and Middle Schools. wm C. Brown Communications. U.S.A. Nugent, F. A. (2000). Counseling. New Jersey : Pearson Education. Uper Gaddle River Company Özmen, M. (1998). Terapist-Hasta likisinde Cinsel Taciz. Türk Psikoloji Dergisi 9 (4), 308-314. Özolu, S. Ç. (1997). Eitimde Rehberlik ve Psikolojik Danıma, Ankara, A.Ü. Basımevi. Peterson, V. ve Nizenholz, B. (1999). Counseling U.S.A.Viciom Company. Talbutt, L. C. (1992) (Çev: Ersever, Ö. H.). Etik Kurallar ve Bilgisayar Kullanımı: Okul Danımanları çin Örtük Yanıtlar. A.Ü. Eitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 25 (2), 571-577. Türk PDR Dernei (2000). PDR Alanında Çalıanlar çin Etik Kurallar. Ankara. Voltan-Acar, N. (2003). PDR de Yirmibe Yıl (Makaleler). Ankara, Nobel Yayınları. http://www.schoolcounselor.org/content.cfm?l1=1&l2=15. Aralık. 2003. www.tarasoff case.htm. Aralık. 2003. 107