T.C. KARADENĠZ TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ BEġĠKDÜZÜ MESLEK YÜKSEKOKULU BÜRO HĠZMETLERĠ VE SEKRETERLĠK BÖLÜMÜ BÜRO YÖNETĠMĠ VE YÖNETĠCĠ ASĠSTANLIĞI PROGRAMI

T.C. KARADENĠZ TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ BEġĠKDÜZÜ MESLEK YÜKSEKOKULU BÜRO HĠZMETLERĠ VE SEKRETERLĠK BÖLÜMÜ BÜRO YÖNETĠMĠ VE YÖNETĠCĠ ASĠSTANLIĞI PROGRAMI ĠġLETMELERDE VERĠMLĠLĠK ARAġTIRMA YÖNTEM VE TEKNĠKLERĠ DERSĠ Seda KARA, 256213 Esra ġġġman, 252984 Sema DURSUNKAYA, 252978 Kübra ÖZDEMĠR, 252930 Gonca SĠVRĠ, 252966 DanıĢman: Öğr.Gör. C. Yunus ÖZKURT HAZĠRAN 2012 BEġĠKDÜZÜ

ÖNSÖZ Bu çalışma, işletmelerde verimliliği etkileyen faktörler tespit etmek ve bunların gerçekleşme derecesini belirlemek, üretim sonunda elde edilen çıktı ile o üretimde kullanılan girdilerin üretimle ilişkilerini belirleyen kendi verimlilik oranlarının bilinmesi ve bunların değişik koşullar altında eğilimlerinin izlenmesi, gerektiğinde niceliklerini değiştirip en iyi girdi bileşimi ile en yüksek üretim düzeyine ulaşmasını yollarını öğrenmek amacıyla yapılmıştır. Çalışma iki bölümden oluşmuştur. Birinci bölümde, verimlilik ile ilgili genel bilgiler verilmiştir. İkinci bölümde ise, verimliliği geliştirme konusu hakkında bilgiler verilmiştir. Çalışma yürütülürken yardımlarını gördüğümüz çalışma yöneticimiz Öğr. Gör. C. Yunus ÖZKURT a teşekkürlerimizi sunarız. Haziran 2011, Beşikdüzü Seda KARA Esra ŞİŞMAN Kübra ÖZDEMİR Sema DURSUNKAYA Gonca SİVRİ ii

İÇİNDEKİLER Sayfa Nr. ÖNSÖZ... ii TABLOLARIN DİZİNİ... iv GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM... 2 1.1. VERİMLİLİK... 2 1.1.1. Verimlilik Kavramı... 3 1.1.2. Verimliliğin Önemi... 9 1.1.3. Verimliliği Etkileyen Faktörler... 9 1.2. VERİMLİLİK GELİŞTİRME... 11 1.2.1. İşletmelerde Verimliliği Sağlayacak Ortamlar... 11 1.2.2. Verimli Olan Bir İşletmede Gerekli Olan Üç Öğe... 11 1.2.3. Verimliliğin İnsani Koşulu... 11 1.2.4. Değişen Koşullar ve Verimlilik... 12 1.2.5. Verimliliğe Etkisi Olan Organizasyon Özellikleri... 12 1.2.6. Verimlilik İçin Gereken İş Yapısı... 13 1.2.7. Verimliliği Artırma Çabaları ve İnsan Unsurları... 14 İKİNCİ BÖLÜM... 16 2.1. VERİMLİLİĞİ ARTIRMA ÇABALARI... 16 2.1.1. Yönetimin Rolü... 18 2.1.2. Örgüt Yapısı ve Kültürü... 18 2.1.3. Yönetim Biçimleri... 18 2.1.4. İş Gücünün Güdülenmesi... 19 2.1.5. İş Örgütleme... 19 2.1.6. Verimlilik Eğitimi... 19 2.1.7. Verimlilik ve İnsan... 20 SONUÇ VE ÖNERİLER... 25 KAYNAKLAR... 26 iii

TABLOLAR DİZİNİ Sayfa Nr. Tablo 1. Verimliliği Etkileyen Faktörler.... 20 Tablo 2. İnsan Faktörü Betimleyici İstatistikleri... 21 Tablo 3. İşletmelerde Verimlilik Faktörleri... 22 Tablo 4. İş Etüdü Şematik Şekli....23 Tablo 5. Metot Etüdü Şematik Şekli... 25 iv

GİRİŞ Günümüzün rekabetçi piyasa koşullarında hiçbir şirket ya da örgüt, verimlilik konusunu dikkate almadığı ve bu konuda belirli bir düzeye ulaşmadığı sürece varlığını sürdüremez. Bu gerçeğin farkına varamayan ve konuda yeterli başarıya ulaşamayan şirketler ise önce durgunluğa daha sonra da iflasa mahkûmdurlar. Verimlilik, sadece örgütlerin ve bireylerin başarısı için değil, ulusal ekonomik ve toplumsal kalkınma için de uzun dönemde en önemli kaynaktır. Önemi tüm çevrelerce kabul edilmiş olan bu kavram ele alınırken de artık sorulan sorular verimlilik neden önemlidir şeklinde değil de verimliliğe nasıl ulaşılabilir şeklinde olmaktadır. Ayrıca verimlilik kavramı, oldukça geniş bir kapsama sahip olan ve bir işletmede her türlü alanda karşımıza çıkan bir başarı ölçütüdür. Öncelikle herhangi bir konunun anlaşılabilmesi için bu konunun tam olarak tanımlanması gerektiği düşüncesinden hareketle birinci bölümde verimlilik kavramı açıklanmaya çalışılmıştır. Çeşitli yönlerden ele alınan verimlilik kavramının tanımlanmasındaki bir diğer amaç ise bu kavramı kendisine benzer diğer kavramlardan ayırt etmektir. Verimliliğin önemini kavrayan ve artırılması ile ne gibi olumlu sonuçlar elde edebileceklerinin farkına varan çevreler için artık önemli olan ona nasıl ulaşabileceğindir. Bu nedenle birinci bölümün diğer bir alt başlığı verimliliği geliştirme konusuna değinilmiştir. İşletmelerde yöneticilerin amacı, üretim kaynaklarından en iyi şekilde yararlanabilmektedir. Bu amacı gerçekleştirmeye çalışırken, işletmedeki bütün çalışanların katkısı önemlidir ve üretim kaynaklarından tam anlamıyla yararlanabilmek için verimlilik düzeyinin mümkün olan en üst düzeyde tutulması ve dolayısıyla tesisin her bölümünden bütün yönleriyle verimli çalıştırılması gerekir. Bu nedenle ikinci bölümde verimliliği artırma çabaları incelenmiştir. 1

BİRİNCİ BÖLÜM 1.1. VERİMLİLİK İşletme içi verimlilik faktörleri, insan, makine ve ekipman açısından değerlendirilebilir. Son yıllardaki gelişmeler dikkate alındığında insan faktörü eğitimli, becerili, işe uygunluğu, mesleki bilgilere sahip ve deneyim sahibi olması açısından önem arz ederken, makine ve ekipmanın ise bilişim teknolojileri açısından değerlendirildiği gözden kaçmamaktadır. Özellikle firmalar son yirmi yılda bilişim teknolojilerine ve kalifiye elemanlarına çok büyük miktarlarda yatırım yaptılar. Bu yatırımlar bir anlamda işletme içi verimliliği arttırmaya yönelik iken diğer yandan da küresel dünyada rakiplerine karşı ayakta kalmaktadır. Örneğin; 1991 de ABD de hizmet sektöründe faaliyet gösteren firmalar, bilgi işçileri için kişi başına 12 bin dolar harcarken, donanın için 100 milyar doların üzerinde harcama yapmıştır. Bunun sebeplerinden birisi kalifiye eleman hem kazandıracak hem de verimi artıracaktır. ABD, toplam harcamalarının %40 ını, bilişim teknolojisi için harcamıştır. 1996 da, ABD bankaları bilişim teknolojisi için tek başına 18 milyar dolar harcarken, bu rakam ABD ve Avrupa finans kuruluşlarında 75 milyar dolardır. Bu yatırımların çoğu ofis ve işletme içi çalışmaların verimliliğini yükseltmek amacıyla yapılmıştır. Birleşik Amerikan şirketi son on yıl süresince yeni üretim, yeni icatlar, yeni bina, taşımacılık otomatik veri tutma teknolojileri, depolama ve dağıtım birimleri gibi alanlara önemli bir miktarda para yatırım yapmıştır. Hala birçok yazar bilişim teknolojisinin yararlarını yetersiz bulmakta; verimlilik açısından, bilişim teknolojisi için yapılan harcamaların hedefine ulaşamadığını iddia etmektedir. Bu değerlendirmeler, verimlilik paradoksu olarak ifade edilmektedir. Diğer taraftan, bilişim teknolojisi için yapılan harcamaların, verimlilik artışında etkili olduğu iddia edilmektedir. Verimlilik paradoksu açılırken iki temel nokta göz önünde bulundurulmalıdır. Birincisi: girdi ve çıktılarla ilgili önemli ölçme sorunları olabilmektedir. Örneğin; bazı firmalar fiyat değişmelerindeki istikrarsızlık nedeniyle, bilgi teknolojisi stokunu makul düzeyden fazla öngörmektedir. Yine, geçmiş yıllara oranla son yıllarda bilgisayar sayılarında, yazılım satın alımlarında ve personel eğitimde yapay artışlar gözlemlenmektedir. Çıktı ölçümü daima problemli olabilmektedir. Bu da farklı ürünler ve hizmetler arasında anlamlı kıyaslar yapmayı sağlayacak çıktı biriminin eksikliğinden kaynaklanmaktadır. Birçok araştırmacı, verimlilik ile bilgi teknolojisi için yapılan yatırım arasındaki ilişkiyi incelemeksizin değerlendirmenin yararlı olacağını ileri sürmektedir. 2

İkincisi: verimlilik ile bilgi teknolojisi arasındaki ilişkiyle ilgili benzer bulguların eksikliği çoğunlukla işletme içi verimlilik faktörlerinin dikkate alınmamasından kaynaklanmaktadır. Oysa işletme içi verimlilik faktörleri, bilgi teknolojisi uygulamalarıyla bağlantılı sonuçların gerçekte temel bir belirleyicisidir. Verimliliği artırmak, bilgi teknolojisi yatırımı amaçlarının birçoğundan sadece bir tanesidir. Örneğin, bazı organizasyonlar üretim, verimlilik ve aynı zamanda hizmet kalitesini ve esnekliği artırmak için bilişim teknolojisinden yararlanırken; bazıları da etkinliği yükseltmek için işletme içi gelişmeyi belirleyen verimlilik faktörlerinin etkin kılınması toplam kalite ruhuna uygun olarak ortaya konulmasından yanadır. 1.1.1. Verimlilik Kavramı Verimliliğin kalkınma ve gelişme üzerindeki rolü bugün herkes tarafından kabul edilmektedir. Bu nedenle gelişmiş yada gelişmekte olan ülkeler iki soruya yanıt bulmak zorundadırlar. Hem insan hem de sermaye kaynaklarını daha etkili kullanmak. Her ülke için önemli sorun, ekonomik gelişmenin yaygın ve yoğun yöntemleri arasında optimal bir denge kurmaktır. Modern donanımın ve insan kaynaklarının gelişmesi birlikte yürümektedir. Verimlilik, genel olarak, üretim süreci sonunda elde edilenlerle bu sonucu elde etmek için üretim sürecine sokulanlar, bir başka deyişle çıktılarla girdiler arasındaki bir orandır. Çıktılarla girdiler arasındaki ilişkinin fiziksel ya da parasal olarak tanımlanmasıdır. Üretim tipi, politik ya da ekonomik sistem ne olursa olsun, verimlilik tanımı değişmez. Bu nedenle, verimlilik farklı kişiler için farklı anlamlara gelse de temel kavram daima, üretilen mal ve hizmetlerin miktar ve kalitesi ile bunlar üretmek için kullanılan kaynaklar arasındaki ilişki olarak kalır. Bu kaynaklar şunlar olabilir: - Toprak - Malzeme - Fabrika, makine ve araçlar - Emek Ya da genellikle olduğu gibi bu dördünün bileşimidir. Verimlilik, yöneticiler, endüstri mühendisleri, iktisatçı ve politikacılar için bir karşılaştırma aracıdır. Ekonomik sistemin çeşitli düzeylerindeki(birey ve atölye, kurum, sektör ve ulusal ekonomi) üretimi tüketilen kaynaklarla karşılaştırılır. 3

Dolayısıyla Verimlilik, esas olarak belli bir çıktının üretilmesi için üretim sürecine sokulan girdilerin ne ölçüde akılcı(rasyonel) ve ne derece etkili kullanıldığını ortaya koyan bir göstergedir. denilebilir. Ancak bu gösterge, mutlak değil, göreli(nispi) olarak ele alındığında daha çok anlam taşır. Çeşitli hesaplamalar sonunda bulunacak verimlilik oranları ya da katsayıları, tek başlarına bir anlam ifade etmezler. Bu göstergeleri karşılaştırmalı olarak değerlendirmek gerekir. Bu karşılaştırma ise bir işletmenin çeşitli bölümleri, değişik işletmeler, sektörler ya da ekonomiler arasında yapılabileceği gibi, tek bir ürün, işletme, sektör ya da ekonomi bazında ve değişik zaman dilimleri arasında yapılabilir. Bu nedenle, verimlilik tanımı karmaşıktır ve yalnızca bir teknik veya yönetsel sorun değildir. Ancak, tüm sosyal grupların az ya da çok ortak amaçlar etrafında birleşmeleri durumunda, ülke ve hatta ekonominin farklı sektörleri için yapılacak verimlilik tanımları daha fazla ortak özellikler taşıyacaktır. Bir işçi için verimlilik, yapılan belli bir iş miktarı ile, işçinin ( sayısal olarak, maliyetle ya da zamanla ifade edilen ) potansiyel kapasitesi arasındaki ilişki olarak tanımlanırsa, işletme ya da sektör için de katma değerle tüm girdi maliyetleri arasındaki ilişki olarak ifade edilebilir. Ulusal düzeyde verimlilik, milli gelirle toplam harcama ( yalnızca emek verimliliği ile ilgileniyorsak, emek maliyetleri ) arasındaki ilişkidir. Genel anlatımla verimlilik, kuruluşun aşağıdaki ölçütlere ne kadar yaklaşabildiğinin bir ölçüsüdür. - Amaçlar: Bunların gerçekleşme derecesi - Etkenlik: Yararlı çıktı sağlamak için kaynakların ne ölçüde etkili kullanıldığı - Etkililik: Gerçekleşmesi mümkün olana kıyasla gerçekleşen - Karşılaştırılabilirlik ; Verimlilik performansının zaman içinde gerçekleşmesi durumu Verimlilik, üretim sonunda elde edilen çıktı(üretim) ile o üretimde kullanılan girdi(üretim faktörlerinin) oranlanması olarak tanımlanmaktadır. Dolayısıyla verimlilik ürettiklerimiz ile üretimde kullandığımız kaynaklar arasındaki ilişkinin açıklığa kavuşturulmasına yardımcı olmaktadır. Başka bir deyişle verimlilik, kaynakların ne derecede başarılı ve tutumlu kullanıldığını ortaya koyan bir araçtır. Buna bir tür başarı ölçme aracı da diyebiliriz. Çünkü verimlilik girdideki artışlarla açıklanamayan çıktı artışlarını ortaya koymaktadır. Açıktır ki, kaynaklar ne derecede iyi kullanılırsa bu oran o denli artış gösterecektir. 4

İşletme bakış açısı: Bir işletmenin verimliliği, mal ve hizmet üretimini en az kaynak kullanımı ile giderek daha yüksek performans düzeyinde gerçekleştirme becerisi olarak tanımlamaktadır. Yönetimin bakış açısı: Yönetim, verimliliğin, doğru zaman diliminde ve önceden tanımlanmış kalite standartlarına uygun olarak doğru miktarda mal ve hizmet üretimine, fizik ve beyin gücünü en doğru bir biçimde kullanarak gerçekleştirme becerisine öncülük eden bir kavram olarak yorumlamaktadır. Verimlilik, yalnızca üretimin arttırılması demek değildir. Çoğunlukla bu şekilde algılandığı gözlenmektedir, ama, eldeki kaynakların kullanımında verimlilik düzeyini yükseltmek her durumda üretimi arttırmayabilir. Örneğin, üretim artışıyla birlikte aynı oranda veya daha bir yüksek oranda, o üretim (çıktı ) için kullanılan kaynak (girdi ) sayısı da artıyorsa, bu durumda bir verimlilik artışından söz edilemez. Öte yandan, üretimdeki artış oranı, kullanılan kaynaklardaki artış oranından daha yüksek ise, bu durumda verimlilik düzeyinin yükseldiği söylenebilir. - Verimlilik daha çok çalışmak demek değildir. Sanılmaktadır ki, verimlilik artışı için eskisine göre daha fazla çalışılması gerekmektedir. Ama, verimlilik kavramının özü, bu yönde bir tanımlamayı içermemektedir. Verimlilik, belirli bir işin, eldeki kaynakları en etken bir biçimde kullanarak, olası en kısa süre içinde tamamlanması anlamına geldiği için, verimlilik daha çok çalışmak değil, daha akılcı çalışmaktadır. ILO yıllardır, emeğe ek olarak tüm kaynakların ; sermaye, arazi, malzeme, enerji ve bilginin etkili ve verimli kullanımına dayanan bir verimlilik anlayışının benimsetilmesine çalışmaktadır. Verimlilik, verim, karlılık, ekonomiklik ve etkililik demek değildir. 5

Verimlilik kavramı ile ilişkili, ancak aynı anlama gelmeyen bu kavramların, çoğunlukla verimlilik ile aynı anlamda kullanıldıkları gözlenmektedir. Bu nedenle, söz konusu olan kavramlara en genel tanımlarıyla açıklık getirmekte fayda vardır. Verimlilik: Üretim süreci sonunda elde edilen çıktının bu süreç boyunca kullanılan girdiye ( ya da girdilere ) bölünmesi ile hesaplanabilen bir orandır. Ton / adam-saat, metre /adam- saat vb. birimlerle tanımlanır. Verim: Çoğu kez üretim süreci sonunda elde edilen çıktının büyüklüğü olarak anlaşılmaktadır. Ton,Nmetre vb. fiziksel birimlerin yanı sıra, parasal birimlerle de tanımlanır. Kârlılık: Belirli bir dönem sonunda elde edilebilen kârın bu dönem boyunca kullanılan sermaye değeri toplamına bölünmesi ile hesaplanabilen bir orandır. Kârlılık anlamına gelmek üzere İngilizce de Earning Power ya da Profitability deyimi kullanılır. Bu kavramla anlatılmak istenen kazanç gücü ya da kazançlılıktır. Bu gücü ifade eden kârlılık, işletmenin bir hesap döneminde elde ettiği kârın aynı dönemde kullandığı sermaye oranıdır. Kâr, hasılat ile masraf arasındaki olumlu fark olduğuna göre, kârlılık bir hesap dönemindeki hasılat ve masraf arasındaki olumlu farkın, o dönemde kullanılan sermayeye oranı şeklinde de tanımlanabilir. Bu durumda kârlılık formül olarak aşağıdaki gibi de gösterilebilir: Karlılık = ( Tüm dönem hasılatı - Tüm dönem masrafı ) 100 Sermaye 6

Ekonomiklik ( İktisadilik ): Belirli bir dönem sonunda elde edilen satış hasılatının bu dönem boyunca yapılan harcamaların toplamına bölünmesiyle hesaplanabilen bir orandır. İşletmelerdeki büyüme ve gelişmenin en önemli göstergelerinden biri olan iktisadilik,tutumlu olma, iktisadi davranma gibi anlamlara gelir. İngilizce de ekonomi yapmak, idareli kullanmak, masrafları kısmak gibi anlamları bulunan to economize yüklemi bulunmasına karşılık, iktisadiliği tam olarak karşılayan bir kavram yoktur. Efficiency, effectiveness gibi kavramlar da iktisadilikten çok etkinlik, yeterlik gibi anlamlara gelmektedir. Ancak Türkçe de kullanılan üretkenlik yerine kimi İngilizce yayınlarda Technical productivity kullanıldığına göre, İngilizce de belki iktisadilik anlamında Economical productivity kavramı kullanılabilir. Genel açıdan iktisadilik, özellikle üretim ve bunun yanı sıra da hasılat yönünden pazarlama ile ilişkilidir. Zaten iktisadiliğin üretim yönünün bulunması onun sık sık üretkenlik ile karıştırılmasına neden olur. Ancak aralarında ki benzerliğe karşılık bu iki kavramı birbirinden ayıran en önemli özellik, iktisadiliğin üretimin tutar yönü ile ilgili olmasıdır. Etkenlik: Üretim süreci sonunda elde edilen çıktının, elde edilmesi beklenen standart çıktıya oranıdır. Yararlı çıktı sağlamak için kaynakların ne ölçüde etkili kullanıldığı şeklinde de tanımlanabilir. Lawlorb a göre, etkenlik yararlı çıktıların üretilmesi için kullanılan işçilik, hammadde ve malzeme, dışarıdan sağlanan fayda ve hizmetler gibi kaynakların ne denli etken ( efficiently )kullanıldığını anlatan bir kavramdır. Schermerhorn da, etkenliği kaynak maliyetine ilişkin hedefe yönelik başarının ölçüsü olarak ele almaktadır. Yazara göre, üretim bölümünün çeşitli kısımları göz önüne alındığında, üretim kotasını kaynak kullanımı açısından en az maliyetle gerçekleştiren kısım şefi en etken şeftir. 7

Etkenlik ölçümü, işletmenin nerede olduğunu görmesine olanak sağlar. Eldeki girdilerin ne denli iyi biçimde çıktı üretebileceğini göstermenin yanı sıra, mevcut kapasitenin kullanılma düzeyine ilişkin bir gösterge sağlar. Türkçe yayınlarda etkenlik için yeterlilik derecesi kavramı da kullanılabilmekte, hatta bazen formül tersine çevrilerek ( fiili miktar / standart miktar ) bu gösterge çalışma derecesi olarak da anılmaktadır. Etkililik: Belirli bir dönem sonunda başlangıçta herhangi bir biçimde tanımlanmış amaçlara ulaşabilme derecesi olarak belirlenmektedir. Sayısal olarak tanımlanabileceği gibi çeşitli nitelemelerle de ortaya konulabilir. Gerçekleşmesi mümkün olana kıyasla gerçekleşen şeklinde de tanımlanabilir: Etkililik kavramı ulaşılacak bir çıktı hedefi, yeni bir performans standardının başarılması ve ya bütün kısıtlamalar kaldırıldığında olanaklı olan ideal potansiyeli içermektedir. Görüldüğü gibi, ele alınan kavramlar birbirinden oldukça farklı olguları açıklamaktadır. Bu nedenle herhangi bir etkinlik için bu terimlerin biri ya da ikisine göre olumlu, öteki terimlere göre olumsuz yargısı öne sürülebilir. Daha açık bir söyleyişle, bir işletmenin verimlilik düzeyi son derece düşükken, kârlılık ya da ekonomiklik düzeyleri yüksek ya da düşük bir durumda olabilir. Ne var ki, verimlilik kavramı öteki kavramlarla karşılaştırıldığında hem işletmeler hem de ulusal ekonomiler yönünden daha büyük öneme sahiptir. Çünkü verimlilik artırmaya yönelin önlemlerle daha kalıcı olumlu gelişmelere olanak sağlanabilecektir. Özellikle her türden kaynağın giderek daha da kıtlaştığı göz önüne alınırsa, Türkiye gibi ülkelerde gerek ulusal ekonomi gerekse işletmeler yönünden verimlilik artışı, gelişebilmenin, hatta var olabilmenin önde gelen koşuludur. Sonuç olarak verimlilik, verim, karlılık, ekonomiklik, etkenlik, etkililik kavramlarının birbirinden farklı olgulara ilişkin olduğunu göz önünde bulundurmak bizleri önemli yanılgılardan kurtaracaktır. 8

1.1. 2. Verimliliğin Önemi Sosyal ve ekonomik gelişme sırasında, çok az şey verimliliğin artırılmasından daha önemlidir. Çünkü verimlilik artışından yararlanmayan hiçbir insan etkinliği yoktur ve işletmecilikte başarılı olmanın, başarı değerlemenin çeşitli kriterlerinden biride verimliliktir. Verimlilik kazançlarının katkıları oranında dağıtılması, verimlilik artışı, yaşam standartlarında doğrudan artış sağlar. Günümüzde verimliliğin, gerçek ekonomik kalkınmanın, sosyal ilerlemenin ve hayat standardı artışının, tüm dünyadaki tek kaynağı olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Verimlilik artışı, genel yaşama düzeyini artıracak olanaklar sağlar. Bu olanaklar şu şekilde sıralanabilir: - Daha düşük maliyet ve fiyatta, sermaye ve tüketim mallarının sağlanması, - Daha yüksek gerçek kazanç, - Daha kısa çalışma saatleri ile birlikte, yaşama ve çalışma koşullarında gelişme, - Genel olarak, mutlu bir yaşam için ekonomik temelleri güçlendirme, Artan ulusal verimlilik, yalnız kaynakların optimum kullanımına değil, aynı zamanda toplumun ekonomik, sosyal ve politik yapısında daha iyi bir denge kurulmasına da yardımcı olur. Sosyal amaçlar ve hükümet politikaları milli gelirin dağılımı ve kullanımını büyük ölçüde belirler. Bu ise, sonuçta birey ve toplumun verimliliğini belirleyen siyasal, sosyal, kültürel, eğitsel ve güdüsel çalışma ortamını etkiler. 1.1.3. Verimliliği Etkileyen Faktörler Verimlilik, genel olarak bir üretim ya da hizmet sisteminin ürettiği çıktı ile bu çıktıyı yaratmak için kullanılan girdi arasındaki ilişkidir. Bu nedenle verimlilik olgusunda, çeşitli mal ve hizmetlerin, üretimdeki kaynakların emek, sermaye, malzeme, enerji, bilginin etkin kullanımı söz konusudur. 9

Bütün ekonomik ve sosyal sistemlerde yaygın evrensel bir kavram olan verimlilik her bir üretim unsurunun etkili kullanım derecesidir. Üretim unsurları hiç israf edilmeden ne derece etkili kullanılırsa, verimlilik o derece yüksek olacaktır. İşletmeler ve birey açısından verimlilik nasıl başarıya ulaşmanın bir aracıyla ülkeler açısından da verimlilik siyasal ve sosyal yönden bir saygınlık ve prestij sayılmaktadır. Hatta verimlilik yalnız ülkeler arasında değil aynı ülkedeki İşletmeler arasında da bir yarışa sebeptir. Verimlilik artışında üretime katılan ve üretim aşamasından sonra ortaya çıkan unsurlara bağlı olarak şu unsurlar etkilidir. - Emek unsuru - Makine ve teçhizatın randımanı - Örgüt ve yönetim unsuru - İşletmenin büyüklüğü ve kuruluş yeri - İşletmenin çalışma kapasitesi - Pazarlama imkânları - Ekonomik şartlar ve enflasyon Verimlilik artışı yalnızca işleri daha iyi yapmak değil, daha önemlisi, doğru işleri daha iyi yapmaktır. Üretim süreci, karmaşık, uyarlamacı ve süre giden bir sosyal sistemdir. Emek, sermeye ve sos yo-örgütsel çevre arası ilişkiler dengelendiği ve bir bütünlük kazandığı zaman önemlidir. Verimlilik artışı, sos yo-üretim sisteminin temel faktörlerini belirleme ve kullanmada göstereceğimiz başarıya bağlıdır. Bu amaçla üç temel verimlilik faktörü grubunu ayırt etmek gerekir. - İşle ilgili - Kaynakla ilgili - Çevre ile ilgili 10

1.2. VERİMLİLİK GELİŞTİRME 1.2.1. İşletmelerde Verimliliği Sağlayacak Ortamlar W.R. Grace and Company adlı kimyasal maddeler, doğal kaynaklar ve diğer konularda faaliyet gösteren uluslar arası bir holdingin yönetim kurulu başkanı Felix E. Larkin, yönetimin verimlilik konusundaki rolü hakkında önemli çalışmalar yapmıştır. Ona göre verimliliği sağlamak için kişilerin(yöneticileri) bu konuda kilit noktası olduğunu kabul etmek ve verimlilikle ilgili sözde bir şeyler yapmak gerekir. Yöneticiliğin anlamı verimliliği artırmak için uygun ortamı yaratmaktır. 1.2.2. Verimli Olan Bir İşletmede Gereken Üç Öğe Her işletme ve yönetici, kendi alanında verimliliği nasıl artırabileceği konusunda bir karar verebilmelidir. Bunu için gerekli olan atmosferi üst kademe yöneticileri yaratır. Bu noktada Larkin, W.R. Grace Company nin üç ana fikre önem vererek bunu nasıl gerçekleştirdiğini anlatmaktadır. İyi elemanlar almak ve gelişme ortamı yaratmak: Larkin e göre hiçbir kuruluş, elemanlarında kendilerini geliştirme gayreti yoksa verimli biçimde çalışamaz demektir. Verimliliği Ölçmek: Yönetim verimlilikle ilgili etkin ölçekler geliştirmekte yavaş hareket eder. Çünkü bu konuda ölçüt bulmak güçtür. Yeni ölçeklerin etkinliği konusunda yönetim ve yöneticilerin sorumluluklarındandır. Bu da ancak insanların eğitilmesiyle(geliştirilmesi) mümkündür. Ücretlerin tatmin edici olması: Larkin, ücret konusunu tüm sistem için olmasa bile, verimlilik için temel bir etken olarak görmektedir. Çalışanlar yeterli ücret almalıdır. 1.2.3. Verimliliğin İnsani Koşulu Verimliliğin saat başına harcanan emek karşılığı elde edilen çıktı şeklindeki yaygın tanımı da dahil olmak üzere, her türlü tanım, insan etkeninin önemi vurgulanmaktadır. Buna 11

rağmen yöneticiler, bu konuda uzun süre insan potansiyelini yanlış veya yetersiz oranda kullanmışlardır, verimlilik artışının en önemli kaynağı olan insanı arka planlara itmişlerdir. İnsan davranışlarının kökenine indikçe, onu işe yöneltmeye, çalışmaya, özendirmeye ve verimlilik sağlamaya olanak vardır. Bu açıdan bir değerlendirme yapıldığında yönetimde insan ilişkilerine yönelik olma gereği ortaya çıkmıştır. 1.2.4. Değişen Koşullar ve Verimlilik Endüstride gelişmiş uluslar verimliliği artırabilmenin giderek zor olduğunu kabul etmektedir. Eski sistemler, bir zamanlar olduğu kadar iyi işleyememekte, yeni teknolojideki büyük yatırımlar beklenilen karşılığı vermemekte, enerji ve hammaddeler giderek daha pahalıya mal olmakta, teknolojik gelişim ile yakından ilgili olan kapital yatırımı, araştırma ve geliştirme için gerekli parayı sağlamak giderek zorlaşmaktadır. 1.2.5. Verimliliğe Etkisi Olan Organizasyon Özellikleri Organizasyonun verimliliğe katkısı genellikle şu yollarla sağlanmaya çalışılmaktadır. Birleştirilmiş destekleme fonksiyonları ve bağımsız iş grupları: İş, bir operatör ve grup liderinden oluşmuş gruplar tarafından yapılmaktadır. Büyüklüğü 7 ile 14 kişi arasında değişen gruplar, değişik işleri yönetecek kadar büyük, yüz yüze çalışacak kadar küçüktürler. Grup üyeleri, görev değiştirmeyi ve paylaşmayı kendi arasındaki bir anlaşmaya göre istedikleri gibi yapmaktadırlar. Teşvik edici iş dağılımı: Görevlerin çeşitliliği her çalışanın işini genişletir, hiçbir iş gören belirli bir görevi sürekli yapmak veya sıradan görevler yapmak biçiminde sınıflandırılmamıştır. Her işçi aynı zamanda planlama, kontrol ve üretim sırasında oluşan sorunları çözümlemek gibi işin diğer yönleriyle de uğraşabilmektedir. İş hareketliliği ve yönetim için ödüllendirme: Bütün işler(farklı beceriler gerektiği halde) eşit biçimde teşvik edici olarak düzenlendiğinden, sadece tek bir iş sınıflandırması vardır. Yeni becerileri edinilmesiyle ücretlerde artış yapılmaktadır. Daha fazla kazanmak 12

isteyen iş gören, önce kendi grubu için gerekli olan becerileri, ondan sonrada tüm işletmede yararlı becerileri öğrenmeye yöneltilmektedir. Yardımcı liderlik: Klasik anlamda şefler yoktur. Grup liderleri, üst düzeyde tecrübeli kişiler arasından seçilmektedir. Bunlar, grubun kendi kendini geliştirmesi ve karar vermesi konularında önderlik etmektedir. Grupta karar verme bilgisi: Yönetim için gerekli olan genellikle sadece şeflere ve üst düzey yöneticilere verilir. Bu yapıda ise bilgiler çalışanlara verilmektedir. Çalışanlar işlerin yürütülmesiyle ilgili bilgiler almakta ve bu bilgilere dayanarak maliyeti etkileyici kararlar verebilmektedir. Kendi kendini yönetim: Bu, iş yerinde iş görenlerin yönetim kurallarını, yönetim kademesinde yer alarak belirlemeleri sonucu oluşmakta ve belirlenmesine dayanmaktadır. Böylece alınan kararlar çalışanları kendi kararlarını oluşturmaktadır. Böylece kendi kendini yönetim ortaya çıkmaktadır. Uygun fiziksel yerleşim: İşletmenin planında yöneticilere ayrılmış otopark, ayrı girişler ve bürolar vb. gibi geleneksel mevki simgelerinden kaçınılmıştır. Merkezi kontrol odası olarak adlandırılan bir bölüm, çalışanların bir başka yerde görevde olmadığı zaman bir araya gelmelerini özendirmek için geniş ve rahat biçimde yapılmıştır. Bu düzenleme sosyal tartışmalar için güzel bir ortamda yaratmaktadır. Katılımın var olduğu bir yönetim: İşin kalitesi ve verimlilik konusundaki sosyoteknik yaklaşım iş görenlerin işe ait sorunları çözümleme ve karar verme konularından katılımına önem verir. Katılım, çalışmaların kişisel başarı ihtiyacına cevap verdiği için iş hayatının kalitesini artırır. Ayrıca, çalışanların işini gidişatı hakkında bilgi sahibi olmalarını sağlamak suretiyle organizasyonunu randımanını artırır, çalışanlarda bağlılık duygusu yaratır. 1.2.6. Verimlilik İçin Gereken İş Yapısı Çalışanların, sorun çözümleme ve karar verme konularına katılımları ve dolayısıyla yönetimde yer almaları büyük ölçüde organizasyonun yapısına dayanır. Bir şirketin yapısı, şirket içindeki birey ile iş, birey ile birey ast ile üst ve hepsinin tüm organizasyonla olan 13

ilişkileri gibi bir ilişkiler ağından oluşmaktadır. Bu yapı için, işin düzenleniş biçiminden daha önemli bir etken yoktur. İş zenginleşmesi, yöneticilerin randımanlarının iş görenlerin işlerinde duydukları tatmin ile bağlantılı olduğu fikrine dayanmaktadır. Yani önemli olan işleri, çalışanların tatmin edici bir şekilde düzenlemektir. Yaşanmış psikolojik olgular: iş tatminine ve yöneticilerin randımanlarına yönelik olgulardır. Çalışanlar işi anlamlı ve kendisini de bunun bir parçası olarak sorumlu hisseder, sonuç hakkında bilgi sahibidir. Belli bir zamanda diliminde gerçekleşir. Temel boyutlar: Çalışanların psikolojik olguları yaşamasına yol açacak özelliklerdir. Tamamlayıcı kavramlar: İşin temel boyutları gerçekleştirebilmek için gereken hareket basamaklarıdır. 1.2.7. Verimliliği Artırma Çabaları ve İnsan Unsurları İnsan, verimliliği artırmanın en önemli aracıdır. Bu, onun, yeni fikirler ortaya atması ve yaratıcı olabilmesinden kaynaklanmaktadır. Bu nedenle insan faktörünü daha yakından araştırmak ve onun verimliliğini artırmaktaki katkısını dikkate almak bir gereksinimdir. Çıktı, girdi, emek, sermaye, teknoloji ve yönetsel girdi gibi temel verimlilik faktörlerinin biçimsel analizi, bu faktörlerin yarısından fazlasını iş gücü kalitesi ile ilgili olduğunu hemen ortaya koymaktadır. Yüksek kaliteli insan gücünün özelliklerini tanımlamak için birçok girişimde bulunulmuştur. En sık söz edilenler şunlardır: Kuruma bağlılık, kendini adama, sadakat duygusu, başarının yönlendirilmesi, iyi iletişim kurma becerisi, katılım yeteneği, sosyal sorumluluk, profesyonel becerileri ve değişime uyum sağlama olarak belirtilmektedir. Yüksek kaliteli iş gücü de kendi kendini üretken davranışla gösterir ki bu üretken davranış karmaşık fakat yeterince ayırt edilebilen aşağıdaki kişisel ve örgütsel özelliklerin bileşimlerinin bir sonucudur. - İş tutumları - Bilgi ve beceriler - Fırsatlar İşletmeler hayatta kalabilmenin yanı sıra ilerlemek, gelişmek ve dinamizmlerini korumak için çeşitli faaliyetlerde bulunurlar. Bunlardan biride personelin değerlendirilmesidir. İşletmeler personelinin çalışmasını ve başarısını genellikle şu amaçlar çerçevesinde değerlendirmektedir: 14

- Eğitim ihtiyaçlarının saptanması ve bu doğrultuda eğitim programlarının uygulanması - Personele kendini geliştirme ve yetiştirme olanağı sağlama - Terfi ettirme - Her yardımcıya üstünün kendisi hakkında ne düşündüğünü öğrenmesini sağlar. - Üslerin yardımcılarını daha iyi tanımalarını ve iş ilişkilerini geliştirmelerini sağlar. 15

İKİNCİ BÖLÜM 2.1. VERİMLİLİĞİ ARTIRMA ÇABALARI Genel verimliliği arttırmak için düşünülen çarelerin bir kısmı, yeni yatırımlar gerektirir veya belirli masraf kapıları açar. Örneğin, birim zaman içindeki üretim miktarı çok daha fazla olan yeni ve modern makine veya teçhizat alınarak prodüktiviteyi arttırmak her zaman mümkündür. Diğer taraftan yeni bir yatırıma gitmeden mevcut kaynakları daha verimli kullanmanın yollarını aramak, bulmak ve bunları uygulayarak prodüktiviteyi arttırmanın yolları da vardır. Nitekim insan gücü etkinliğinin veya başka bir deyişle işçiden yararlanma yüzdesinin yükseltilmesi, imalat planlama ve kontrol fonksiyonlarının geliştirilmesi ve yeni çalışma metotları bulunarak işin daha kolay ve çabuk yapılmasının sağlanması yoluyla eldeki kaynakların kullanılma verimi artırılabilir. Ancak akla gelen her çarenin ekonomik bir süzgeçten geçirilmesi ve uzun dönemdeki muhtemel etkileri de göz önüne alınarak kârlı olanın uygulanması gerekir. Prodüktiviteyi arttıran çareler genellikle altı ana grupta toplanır: 1- Araştırma ve geliştirme ile imalat proseslerinin geliştirilmesi ve uygulanması(yeni teknoloji uygulanması) 2- Yeni makine, teçhizat, alet vs. ile üretim yollarının geliştirilmesi 3- Mamul basitleştirme ve mamul geliştirme,(çeşit azaltılması, değer analizi vb. tekniklerin uygulanması) 4- Çalışma metotlarının geliştirilmesi 5- Her kademe insan gücünden yararlanma oranın yükseltilmesi 6- Organizasyon, planlama ve kontrol fonksiyonlarının geliştirilmesi. Verimlilik artışı, genel yaşama düzeyini artıracak olanaklar sağlar. Bu olanaklar şu şekilde sıralanabilir: - Daha düşük maliyet ve fiyatta, sermaye ve tüketim mallarının sağlanması, - Daha yüksek gerçek kazanç, - Daha kısa çalışma saatleri ile birlikte, yaşama ve çalışma koşullarında gelişme, - Genel olarak, mutlu bir yaşam için ekonomik temelleri güçlendirme, Verimlilik artışları çok düşük seviyelerde dahi olsa da gerek mikro ve gerekse de makro düzeylerde etkisini göstermektedir. Bu konuda elde edilebilecek en küçük faydalar bile 16

küçümsenmeyecek derecede önemlidir. Ancak bu faydalar elde edilmeye çalışılırken bir takım faktörlerin etkisinde kalınmaktadır. Bu faktörler dikkate alınmadan yapılacak çalışmaların sonuçları, ulaşılması gereken hedeflerden farklı bir seviyede ortaya çıkar. Verimlilik artışı aynı zamanda gelişigüzel bir takım faaliyetlerle ulaşılan bir sonuç değildir. Her işin bir metodolojisi olduğuna göre verimlilik artışının sağlanmasında da böyle bir durumun varlığı dikkate alınmalıdır. Bu konuda eğer bir takım çalışmalara başlanmak isteniyorsa ne gibi metotlardan faydalanıldığının da bilinmesi gereklidir. Verimliliğin artırılmasında izlenebilecek yollar kısaca ele alındıktan sonra bu amacın gerçekleştirmesinde araç olarak kullanılan verimlilik artırma tekniklerine de aynı şekilde kısaca değinecek olursak; uygulamada kullanılan teknikler çoğunlukla, bilgi toplama ve iş etkinliklerini artırma amacına yöneliktir. Kullanılan yöntemler iki gruba ayrılır: Teknik yaklaşım mühendislik teknikleri ve ekonomik analiz İnsan açısından yaklaşım davranışsal yöntemler Genel başlıklar halinde özetlene bu tekniklerin alt başlıklarını da şu şekilde belirtecek olursak; Endüstri mühendisliği teknikleri ve ekonomik analizler: İş etüdü Metot etüdü İş ölçümü İş basitleştirme Pareto analizi Tam zamanında üretim yöntemi Değer analizi yoluyla yönetim Maliyet fayda analizi Sıfır bazlı bütçe Maliyet verimlilik tahsisi Davranışsal teknikler: - Örgüt geliştirme - Beyin fırtınası - Güç alanı analizi - Nominal gruplama tekniği 17

2.1.1. Yönetimin Rolü Örgütsel verimliliği arttırmak öncelikle yöneticilerin sorumluluğunda olduğundan bu çalışma yönetim düzeyinde başlar. Yöneticilerin tutumlarına, stratejiye, politikaya ve en önemli uygulamalı çalışmaya bağlı olarak verimlilik programları başarılı olur veya olmaz. Verimlilik için iki ayrı strateji vardır. Birincisi, çok yüksek maliyet ve uzun zamanda sonuç veren emek yatırımlarının arttırılmasına dayanır. Yönetim uygulamasının geliştirilmesi, genellikle ucuzdur ve birçok durumda harcanandan çok fazla ekonomik fayda sağlar. Şirket planlama ve amaçlarına göre yönetim gibi yönetim tekniklerinin uygulanmaya başlanması ve kompütürize yönetim bilgi sistemlerine, yeni makine ve teknolojiye yatırım yapmak kuşkusuz çok önemlidir. Bununla beraber, yöneticiler astlarının ne ölçüde iyi yönetebildiklerine göre de değerlendirilmelidir. Yöneticinin rolü iki alanı içerir: - İş ve bu işin örgütleme ve uygulama biçimi - İşçiler ve çalıştıkları ortam ve diğer bir deyişle, üretken bir çalışma için fırsatların sağlanması. 2.1.2 Örgüt Yapısı ve Kültürü Bir örgütün yapısı onun performansına olumlu katkıda bulunur. Bu örgüt ve kültür arasındaki karşılıklı bir bağlılıktan kaynaklanmaktadır. Çünkü, kültür örgüte toplumun üyesi olan bireylerce tanışmak ve bireysel olarak örgüt üyelerinin hareket ve tutumlarının, mevcut kültürü açıklamada söz sahibi olduğunu kabul etmektedir. Bu nedenle örgütte yer alan kişilerin kendilerini rahat hissettikleri ortamlarda(fikirlerini açıklayabilme, yönetime katılma gibi.) Daha etkin çalışma gayretini gösterdikleri ve böylece verimliliklerinin arttığı yapılan araştırmalarla tespit edilmiştir. 2.1.3 Yöntem Biçimleri Yönetim biçimleri üzerinde son yapılan çalışmaların çoğu katılımcı, çalışanlara odaklı yöntemlerin verimliliği arttırmada etkili olduğunu ve bu demokratik yönetim biçiminin, otoriter yönetim biçimine göre daha yüksek verimlilik sağladığını saptamıştır. 18

Çalışma koşulları ve ortamla beraber işçilerin güdülenmesini sağlayacak eğitim ve gelişme yolu ile verimli işçi çabalarını maksimize etmek için yönetimin yeterli olanağı vardır ve aynı zamanda bunlar yönetsel sorumluluklardır. 2.1.4. İş Gücünün Güdülenmesi İşletme düzeyinde bir güdüleme sistemi genel olarak bazı önemli ilkelere dayandırılmalıdır. Bir güven ortamı yaratılmalı, yönetim ve çalışanlar arasında iki tarafında kaygı ve düşüncelerini özgürce açıklayabileceği iki yönlü bir iletişimi sağlamalı, çalışanların önerilerine ve sorunlarına olumlu yanıt vermelidir. Verimliliği arttırma planları adı altında bütün işçilere güven vermelidir. 2.1.5. İş Örgütleme İş örgütleme, işletme düzeyinde verimliliği artırmak için çok güçlü bir yöntemdir. Hemen her türlü verimlilik arttırma programında her düzeyde, firma, bölüm, atölye ve işçi düzeyinde kesinlikle kullanılmalıdır. Değişik türde iş örgütleme yöntemleri, Avrupa ülkelerinde başarılı bir şekilde uygulanmıştır. Genel olarak iş örgütleme yaklaşımlarının ve yöntemlerinin tümü iki ana grupta sınıflandırılabilir - Çalışma zamanının yeniden yapılandırılması - İşin kendisinin yeniden yapılandırılması 2.1.6. Verimlilik Eğitimi İnsan ancak yeterli bir eğitim, öğretim ve gelişmeden sonra değerli bir kaynak ve en önemli verimlilik etmeni olur. Verimliliği artırma programlarının tasarımı aşamasında göz önünde bulundurulması gereken bazı kilit noktaları belirlemek yararlıdır. Bu bağlamda üç önemli soru göz önünde bulundurulmalıdır: Hangi insanların geliştirileceği: Yöneticiler, teknik elemanlar, iş görenler Gelişimin ne biçimde olacağı: Eğitim ve öğretim Ne öğretileceği: Verimlilik bilinci, anlayışı ve becerileri 19

1.2.7. Verimlilik ve İnsan İnsan unsuru öteki üretim faktörlerinden çok farklıdır. İnsanını psikolojik, sosyolojik veya bir moral yapısının bulunması üretim faktörleri içindeki insan unsuruna ötekilerden farklı bir yönetim yaklaşımını gerekli ve zorunlu kılar. İnsan bir örgütün esas girdisini, iş yapma gücü ve yeteneğini oluşturur. Tablo 1. Verimliliği Etkileyen Faktörler Araştırma ve geliştirme ile imalat usullerinin geliştirilmesi ve yerleştirilmesi(yeni teknoloji uygulanması). Mamul basitleştirme ve geliştirme; çeşit azaltma; değer analizi vs. gibi tekniklerin uygulanması. Yeni makine, teçhizat alet vs. alınması VERİMLİLİK ARTIŞI İşlem metotlarının geliştirilmesi ve yerleştirilmesi Organizasyon planlama ve kontrol fonksiyonlarının geliştirilmesi. Her kademede insan gücünden yararlanma oranının yükseltilmesi. Verimliliği arttırma yolları Tablo 1 de şematik olarak gösterilmektedir. Yukarıda üç yol ( 1-2-3- ) genellikle uzun dönemli çözümlerdir, büyük çapta masraf ve yatırım gerektirirler. Oysa 4, 5, 6 da belirtilen çareler hem kısa vade de gerçekleştirilecek çözümlerdir ve hem de büyük harcamazlar gerektirmezler. 20

Tablo 2. İnsan Faktörü Betimleyici İstatistikleri Üretim işletmelerinde insanların sahip olduğu özellikler işletme içi verimliliği etkiler, Çalışanların beceri düzeyleri işletme içi verimliliği etkiler, Çalışanların işe uygunluk düzeyleri işletme içi verimliliği etkiler, Çalışanların mesleki bilgiye sahiplik düzeyi işletme içi verimliliği etkiler, Çalışanların deneyim sahibi olma düzeyleri işletme içi verimliliği etkiler, İşletme ve çalışanların kendilerini yenileme durumları işletme içi verimliliği etkiler, Çalışanların yönetime ve işe bağlılık düzeyleri işletme içi verimliliği etkiler, Çalışanların birbirini gözetmeleri işletme içi verimliliği etkiler, Ortalama Std. Sapma N 4,4198,61069 343 2,4052 1,12737 343 3,9854,64192 343 4,8192,44193 343 2,840 1,1163 343 2,2216 1,39460 343 4,3294,67921 343 3,3848 1,21299 343 Tablo 2 e bakıldığında insan faktörü betimleyici istatistikler çalışanların beceri düzeyleri, kendilerini yenileme konularında çalışanların işletme içi verimliliğe katkı sağlamadıkları, deneyim sahibi konusunda ise, yöneticiler çalışanların işletme içi verimliliğe katkı sağlama konusunda fikir sahibi olmadıklarını beyan etmişlerdir. 21

Tablo 3. te verimlilik artışının temel kaynağı olan faktörlerin tümünü kapsayan bir şema verilmiştir. Tablo 3. İşletme Verimlilik Faktörlerinin Bütünleşmiş Modeli İşletme Verimlilik İç Faktörler Dış Faktörler Katı Faktörler Esnek Faktörler Yapısal Düzenlemeler Doğal Kaynaklar Hükümet ve Alt yapı Ürün İnsan Ekonomik İnsan gücü Kurumsal mekaniz. Fab. ve tec. Org. ve sis. Nüf. ve sosyal Arazi Politika ve stratejiler Teknoloji Çalış. met. Enerji Alt yapı Mal. ve en. Yön. biç. Hammaddeler Kamu işletmeleri 22

Tablo 4. İş Etüdünün Şematik Şekli İŞ ETÜDÜ METOT ETÜDÜ Üretim metotlarının geliştirilmesi İŞ ÖLÇÜLMESİ Üretim zamanının ve insan gücü verimliliğinin ölçülmesi Sonuçta : Malzeme Makine ve Teçhizat İnsan gücü kaynaklarının daha verimli kullanılması sağlanır. Sonuçta : Planlama ve Kontrol İnsan gücü Hesaplaması Sağlam Bir Ücret Teşvik Sistemi için bazların geliştirilmesi imkanı yaratır. VERİMLİLİK ARTIŞI Tablo 4 te iş etüdünün basit şematik açıklaması görülmektedir. 23

METOT ETÜDÜ ŞEMATİK METOT ETÜDÜ Çalışma metodunun geliştirilmesi amacıyla Etüt edilecek işin SEÇİMİ MAKRO-HAREKET ETÜDÜ Anahtar proses şeması İş akış şeması iş akış diyagramı İp diyagramı İnsan makine şeması Çok yönlü faaliyet şeması Gantt şeması Evrak akış şeması İmalat planlama ve kontrol; Malzeme ikmali; İşletme yerleştirme düzeni; çalışma şartlarının düzenlenmesi Tüm olay ve ilgili bilgilerin KAYIT edilmesi Olayların KRITİK yönden incelenmesi ARAŞTIRMA-İNCELEME -Amaç- Yer- Sıra- Kişi- Yol- Sistematik sorular sorulur Alternatif yollar araştırılır. Bu çalışmaların sonunda faaliyetler Elimine Birleştirilir Basitleştirilir Edilir Yeniden Düzenlenir. GELİŞTİRME Tasarlanan metot yeniden gözden geçirilir; ilgililerle konuşulur; mevcut koşullarda en iyi metot tespit edilir. Yer Emek Malzeme - Enerji - Zaman faktörleri göz önünde bulundurulur. MİKRO- HAREKET ETÜDÜ Çift el şeması Önceden tespit edilmiş hareket ve zaman sistemleri Therblig sistemleri Simo şemaları Film analiz şemaları Mekanik yardımcı teçhizat; tertibat, mengene ve sabit tutucular; konveyör ve diğer taşıma vasıtıları; uygun çalışma koşulları Geliştirilmiş çalışma metodunun YERLEŞTİRİLMESİ ve SÜRDÜRÜLMESİ için İş spesifikasyonu- Standart Zaman- Etkili Bu çalışmaların sonunda PRODÜKTİVİTE artışı, MALİYET düşmesi, iş yeri düzeni iyileştirmesi ve PSİKOLOJİK 24 tatmin sağlanır.

SONUÇ VE ÖNERİLER İşletmenin en önemli sonuçlarından biri de verimliliği artırmaktır. Verimliliği artırıcı tedbirlerin alınması ve uygulanması işletmelerin temel görevlerindendir. Verimliliği doğrudan etkileyen üretim faktörlerinin yanında iş gücünün yeri de çok önemlidir. İş görenin motivasyonu, ücretinin yeterli seviyede olması, iş yerinin fiziki ortamının iş görenin çalışabileceği şekilde düzenlenmesi, verimliliğinde etkili olmaktadır. İş kazalarından korunan, sağlıklı ortamlarda çalışan ücret bakımından tatmin edilmiş olan iş görenlerin daha verimli oldukları görülmüştür. Verimliliğe etki eden faktörlerin en başında gelen iş gücünün verimliliğin artırılması, işe ve işletmeye motive edilebilmesi ve işteki şevkinin en üst seviyede olabilmesi için neler yapılması gerektiği konusunda araştırma yapılmıştır. İş görenin verimliliğini doğrudan etkileyen ve onun yaşam standardını belirleyen ücreti ile ilgili çalışma yapılmış olup, ücret-verimlilik ilişkisine değinilmiştir. 25

KAYNAKLAR Basılı Yazılı Kaynaklar Atasayar, Kubilay (1997), Temel Dertlerimizden Biri: Düşük Verimlilik, Anahtar Dergisi, Sayı 103, İstanbul: ABC Yayınları. Baş, İ. Melih ve Artar, Ayhan (1991), İşletmelerde Verimlilik Denetimi, Ankara: MPM Yayınları. Haftacı, Vasfi (1995), Verimlilik Çözümlemeleri, İzmit: KOÜ Yayınları. Odabaşı, Mesut (1997), Verimlilik Diye Diye Söyleşiler, Ankara: MPM Yayınları. Türkmen, İsmail ( 1996), Yönetimde Verimlilik, Ankara: MPM Yayınları. Web Kaynakları URL, İşletmelerde Toplam Verimli Bakım Çalışmaları Kapsamında Yapılan Faaliyetler ve Verimliliğe Katkıları, http://www.iticu.edu.tr/kutuphane/dergi/f11/m00177.pdf (11.04.2011). URL, Karaman İli Kuzu Besi İşletmelerinde Kârlılık ve Verimlilik Analizleri, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/11/560/6942.pdf (12.04.2011). URL, Örgütlerde Stresin Verimlilik ve Performansla Etkileşimi, http://sosyalbilimler.cukurova.edu.tr/dergi/dosyalar/2005.14.1.212.pdf (10.04.2011). 26