Ege Ünv. Zraat Fak. Derg., 2002, 39 (3): 88-95 ISSN 1018-8851 Pamukta Grd Taleb: Menemen Örneğ Bülent MİRAN 1 Canan ABAY 2 Chat Günden 3 Summary Demand for Inputs n Cotton Producton: The Case of Menemen The fact that the party between nput and cotton prces has been changed n favor of nput prces n recent years caused the cotton producers preferred allocatng ther lands to the rval crops. However, cotton keeps ts mportance n the Turksh economy. Therefore, polces on cotton producton must be determned very precsely. For a polcy to be succesful, t s mostly compulsory to get the farm or farmer level senstvty. Ths study concerns wth the obtanng own and cross prce elastctes and Morshma elastctes for substtuton of labor, machnery power, fertlzer and pestcde whch have a key role n polces, by usng Translog cost model that was solved va SUR method. All the own prce elastctes of nputs n cotton producton were found nelastc, less than 0.6, meanng that the cotton farmers gve a very weak response to the changes n nput prces. Key Words: Input Demand elastcty, substtuton elastcty, Translog Cost Model Grş Pamuk, tekstl sanaynn en öneml hammaddes olması nedenyle, stratek br tarımsal üründür. Türkye 2000 yılı tbaryle, %2.2 lk payla dünya pamuk alanları sıralamasında 7.ve % 6 lık payla üretm sıralamasında 6. dır (4). Türkye öneml br pamuk üretcs ülke olmakla brlkte, son yıllarda tekstl sanaynn gelşmesne bağlı olarak, 1 Prof.Dr. Ege Ünverstes, Zraat Fakültes, Tarım Ekonoms Bölümü, Bornova, İzmr. bmran@zraat.ege.edu.tr 2 Doç.Dr. Ege Ünverstes, Zraat Fakültes, Tarım Ekonoms Bölümü, Bornova, İzmr 3 Araş.Gör. Ege Ünverstes, Zraat Fakültes, Tarım Ekonoms Bölümü, Bornova, İzmr 88
pamuk üretm, yurt ç htyacı karşılayamamakta ve pamuk thal zorunluluk göstermektedr. Türkye de pamuk büyük ölçüde, Ege, Güneydoğu Anadolu ve Akdenz bölgelernde yetştrlmektedr. Son yıllarda, pamukta grd ve ürün arasındak fyat partesnn grd lehne değşmes, üretclern pamuk yerne kame ürünler yetştrmesne yol açmıştır. Gerek ülke tarımındak ağırlığı, gerekse tekstl sektörünün en öneml hammaddes olması, pamukla lgl poltkaların dkkatl br şeklde belrlenmes zorunluluğunu getrmektedr. Poltkaların başarısı se büyük ölçüde çftç veya şletme düzeyndek tepklern blnmesne bağlıdır. Özellkle grd fyatlarına dayalı poltkaların uygulanmasında, çftçlern o grdnn kullanımında yapableceğ muhtemel değşklkler ya da o grdnn yerne hang grdler ne ölçüde kame edeceğn önceden blmek, poltkaların başarısı çn gerekldr. Yaklaşık 650 bn dekarla, Ege Bölges pamuk üretm alanı çnde İzmr n payı yüksektr. Bu nedenle İzmr, pamukla lgl poltkaların en çok etkleneceğ yörelerden brdr. Bu çalışmada, grd poltkalarında anahtar rol teşkl eden, şgücü, çekgücü, gübre ve laç çn, fyat, çapraz ve Morshma teknk kame esneklklernn hesaplanması amaçlanmıştır. Materyal ve Yöntem Bu çalışmanın ana materyaln, İzmr l Menemen lçesne bağlı seçlmş köylerdek pamuk üretclernden 1997 üretm dönemne at parsel bazında elde edlen verler oluşturmaktadır. Verler, amaca uygun şeklde gelştrlen anket formu kullanılarak üretclerle karşılıklı görüşme yoluyla elde edlmştr. Çalışmaya 8 köy dahl edlmş ve bu köylerden 82 pamuk üretcs le 140 pamuk parsel anket yapılmıştır. Çalışmada, pay eştlkler translog malyet model kullanılmıştır. Model çözümler Görünüşte İlgsz Regresyon (SUR) le gerçekleştrlmştr (5). Grdlern fyat esneklkler ve çapraz esneklkler bu model çözümlernden yararlanarak hesaplanmıştır. Aynı şeklde grdlern Morshma Teknk İkame Esneklkler de pay eştlkler modellernden elde edlmştr. Teork Çerçeve Konuyla lgl lteratür ncelendğnde, grd taleb çalışmalarında son yıllarda, Cobb-Douglas üretm fonksyonu yerne knc dereceden Taylor sersne yakın esnek (flexble) malyet ve kâr fonksyonları kullanımı yaygınlaşmıştır. (2,7). 89
Bu çalışmada translog malyet fonksyonu kullanılmıştır. Translog malyet fonksyonunu, aşağıdak denklemle fade edeblrz: ln ( m) = α 0 + α ln( w ) + γ ln( w ) ln( w ) + β 0 ln( Q) β (lnq) 1 2 + η ln 1 2 ( Q) ln( w ) + δd + π ln( w ) D + ϕ 3 ln( Q)( D) Denklemde; m: brm çıktı malyet, w: Grd fyatları vektörü Q: Çıktı mktarı (verm), D: Alan veya bölgey temsl eden kukla değşkendr. Translog denklemne Shephard ön kuramı 4 uygulandığında, malyet fonksyonu pay eştlklerne bağlı olarak elde edlr: s = α + γ ln( w ) + β ln( Q) + δ ( D) Bu denklem ekonometrk olarak kolayca tahmnleneblmektedr. Aynı zamanda mkro ekonomk teornn kısıtlarıyla uyumlu olup, grd fyatlarına göre sıfırıncı dereceden homoendr. Dğer br fadeyle tüm grd fyatları aynı oranda artırıldığında malyet payları değşmeyecektr. Pay eştlkler olarak tanımlanan denklem; Young teoremne göre, çapraz fyat tahmncler smetrk ve malyet payları toplamı 1 e eşt olmalıdır. Bu özellkler malyet fonksyonu tahmnnde aşağıdak parametrelerle gösterlen kısıtların modele konulmasını gerektrr: α = 1 ; = ; and = = γ γ γ β δ k = 0 Pay eştlkler modelnn kullanılablrlğ test edldkten sonra, fyat esneklkler aşağıdak formüllern yardımıyla hesaplanır: γ = + s 1 s ε = γ s s + ε Aynı modelden, Allen ve Morshma kame esneklkler de hesaplanablr. ve gb herhang k grd arasındak Allen kısm kame esneklğ (σ ), bu grdler arasındak çapraz fyat esneklğnn nc grdnn malyet payına (S ) bölünmesyle elde edlr (2). + c 4 Shephard önkuramı (Shephard s Lemma) : = y P 90
Herhang k grdnn fyat oranlarındak değşmeye bağlı olarak bu grdlern kullanım oranlarındak değşmey ölçmek çn Morshma grd kame esneklklernn hesaplanması da mümkündür (3,5): σ M = ε ε Araştırma Bulguları Çftç ve Parsel Blgler Araştırma yöresnde nceleme kapsamına gren üretclern ortalama yaşı 41.59, eğtm süres se 6.46 yıldır. İşletmec ales ortalama 4.71 kşden oluşmakta ve şletme yönetcs 24.13 yıldır tarımla uğraşmaktadır. İşletme arazs ortalama 102.70 dekar olup, bunun 67.57 dekarında pamuk yetştrlmektedr. İşletme başına ortalama parsel sayısı 7.34 tür. Parsellern %71.43 ünün mülk araz, %20 snn kra le tutulan, %8.57 snn de ortakçılıkla şletldğ belrlenmştr. Yöredek şletmelerde toplam araznn %68.63 ünde pamuk, %20.78 nde tahıl (buğday, mısır) yetştrlrken, bunları %4.33 le bostan (karpuz, kavun) ve %3.5 le de bağ zlemektedr. Araştırma yöresndek şletmelerde ortalama pamuk verm 346.17 kg/daa, ortalama parsel büyüklüğü 26.56 daa dır. Pamuk üretmnde dekara 9.87 şgücü (EİG), 2.95 saat çek gücü harcanmakta, 6.37 kg tohum ve 18.35 kg saf azot kullanılmaktadır. Araştırma yöresnde pamuk üretm dalında, dekara brüt mar 33,822,233.7 TL olarak hesaplanmıştır (Çzelge 1). Değşken masraf kalemler çersnde en büyük payı şgücü masrafları almaktadır. Çzelge 1. Araştırma yöresnde pamuk üretmne lşkn brüt üretm değer, değşken masraflar ve brüt mar (1997) Tutar (TL/daa) 5 Brüt Üretm Değer (1) 49 798 136.0 Değşken Masraflar (2) Gübre Masrafı 1 891 552.7 İlaç Masrafı 1 047 354.8 İşgücü Masrafı 10 171 455.0 Çek gücü Masrafı 1 771 799.0 Dğer Masraflar 1 093 740.8 Toplam 15 975 902.3 Brüt Kar (1-2) 33 822 233.7 5 1997 yılı tbaryle yıllık ortalama dolar kuru 151350 TL'dr. 91
Pay Eştlkler SUR Model Pay eştlkler modelnn SUR çözümünde, 18 tahmncnn 16 sı α=0.05 çn öneml bulunmuştur (Çzelge 2). Çzelge 2. Pay eştlkler model SUR çözümü Bağımsız Değşken (ln) Bağımlı Değşken: Malyet Payları İşgücü Çekgücü Gübre İlaç 1 Sabt Term -0.40433** 0.65015* 0.57770* -0.82352 (0.17615) (0.10697) (0.06947) Pamuk Verm 0.16316* -0.08754* -0.05593* -0.01969 (0.02982) (0.01821) (0.01157) İşgücü Fyatı / İlaç 0.11566* -0.04875* -0.03738* -0.02953 Fyatı (0.01511) (0.00818) (0.00716) Çekgücü Fyatı / İlaç -0.04875* 0.06063* -0.00171-0.01018 Fyatı (0.00819) (0.00678) (0.00396) Gübre Fyatı / İlaç -0.03738* -0.00171 0.04360* -0.00452 Fyatı (0.00716) (0.00396) (0.00627) Kukla Değşken -0.03923** 0.07256* -0.01367** -0.01967 (0.01647) (0.01019) (0.00661) R 2 0.36 0.52 0.38 Ortalama Malyet Payı 0.660 0.153 0.124 0.063 Standart hatalar parantez çnde gösterlmştr. 1 Toplam kısıtından hesaplanmıştır. *α=0.01 çn öneml, **α=0.05 çn öneml Tahmn edlen pay eştlkler model monotonktr. Modelden elde edlen tahmn sonuçlarına göre, sadece br gözlemn sıfırdan küçük olduğu belrlenmştr. Bu makul br hatadır ve monotonklğ engellememektedr. Allen kame esneklkler özdeğer vektöründe poztf değer bulunmadığından, modeln ç bükeylk gösterdğ anlaşılmıştır. Buna göre model, üretmde kullanılan grd veya grdlern fyatları artığında, brm malyetn artması gerektğ koşulunu taşımaktadır. Tahmn edlen malyet payları toplamı 1 e eşttr ve çapraz fyat tahmncler brbryle aynıdır. Malyet paylarına lşkn denklemlern R 2 değerler %36 le %52 arasında değşmektedr. Yatay kest verler çn oldukça y açıklama düzeyler olduğu söyleneblr. Pay eştlkler modelnn yardımıyla hesaplanan grd taleb esneklkler Çzelge 3 te verlmştr. En katı grd taleb esneklğ 0.165 le şgücüne atken, en yüksek esneklk 0.525 le gübrenndr. Görüldüğü gb, pamuk üretmnde kullanılan grdlern fyatlarındak değşmelere çftçlern gösterdğ tepkler oldukça zayıftır. İşgücü yevmyesndek %10 luk artış, şgücü talebn %1.65 azaltacaktır. Bu, pamuk üretmnde şgücüne olan yüksek bağımlılığı göstermektedr. 92
Pamuk hasadında zorunlu olarak şgücü kullanılması, zayıf tepknn en öneml nedendr. Çftçlern tarımsal laç fyatlarındak değşme tepks de zayıftır: %10 luk fyat artışına karşılık laç taleb %2.37 düşmektedr. Buna neden olarak, hastalık ve zararlılara karşı laç kullanımının zorunlu olması gösterleblr. Çekgücü fyatındak %10 luk br artış, çekgücü kullanımının %4.51 azalmasına yol açmaktadır. Bu, şgücü ve laç fyatındak değşmelere gösterlenden daha yüksek br tepkdr. Gübre fyatlarındak artış, dğer grdlere göre çftçlern en fazla duyarlılık gösterdkler değşmedr. Gübre fyatının %10 luk artışı, grd talebn %5.25 azaltmaktadır. Çzelge 3. Grd taleb esneklkler Fyat Esneklğ Morshma Teknk İkame Esneklğ İşgücü Çek- Gübre İlaç İşgücü Çek- Gübre İlaç gücü gücü İşgücü -0.165 0.079 0.067 0.018 0.244 0.232 0.183 Çekgücü 0.341-0.451 (0.113) -0.003 0.792 (0.564) 0.448 Gübre 0.358 (0.139) -0.525 0.027 0.883 (0.664) 0.551 İlaç 0.192-0.008 0.053-0.237 0.429 0.229 0.289 Parantez çndek esneklkler statstk açıdan öneml değldr. Çzelge 3 te ana köşegen dışındak değerler, çapraz fyat esneklklerdr. Poztf şaretl olanlar, k grd arasında rekabet lşks bulunduğunu veya brbrnn kames olduklarını; negatf şaretl olanlar se tamamlayıcılık lşks çnde bulunduklarını göstermektedr. Çapraz esneklkler de oldukça katıdır. Br başka fadeyle, herhang br grdnn fyatı arttığında, bunun yerne çok düşük oranda başka br grdyle kame edleblmektedr. Buna göre, grdlern herbrnn pamuk üretm çn zorunlu olduğu düşünüleblr. En yüksek kame, gübre le şgücü arasındadır. İşgücü yevmyesnn artması, gübre talebn artırmaktadır. Çzelge 2 den de görülebleceğ gb, şgücünün toplam malyet çersndek payı yüksektr. Bu nedenle şgücü yevmyesnn artması, malyet öneml ölçüde artırmaktadır. Daha çok ürün, daha fazla gübre kullanarak elde edleblr düşüncesyle, çftç daha fazla gübre kullanıp, gelrn artırma çabasına grmektedr. Bu düşünce gübreye olan taleb artırmaktadır. Gerçekten de yörede yapılan çalışmalarda pamukta aşırı gübre kullanımının olduğu gözlenmştr (1, 6). Negatf şaretl çapraz esneklk katsayılarının tümü sıfıra çok yakındır. Grdler arasında tamamlayıcılık hemen hemen hç yoktur. Çekgücü fyatının %10 artması, şgücü talebn %0.79 artırmaktadır. Çekgücü fyatındak artış, 93
çekgücünün hemen hemen yok denecek kadar düşük düzeyde şgücüyle kame edlmes sonucunu doğurmaktadır. Buna karşın; şç yevmyesndek %10 luk artışın, çekgücüne olan taleb %3.4 artırdığı görülmektedr. Çftçlern şgücü yevmyes ve çekgücündek fyat değşmelerne tepks, görel olarak şgücü yerne daha fazla çekgücünü kame etmek şeklnde olmaktadır. Aynı şeklde gübre ve laç fyatlarındak artışlar da, şgücü talebn hemen hemen hç değştrmemektedr. İşgücü ve gübre arasındak rekabet lşks de dkkat çekmektedr. İşgücü fyatının %10 artması, gübre talebn %3.58 artırırken; gübre fyatının %10 artması se şgücü talebn yok denecek kadar az br düzeyde %0.67 artırmaktadır. Gübreye benzer şeklde, şgücü yevmyesndek % 10 luk artış, laç kullanımını yaklaşık % 2 artırmaktadır. Bu durumun tam ters, laç fyatındak artış se, şgücü talebn etklememektedr. Çzelge 3 de Morshma teknk kame esneklkler de görülmektedr (MES). Teknk kame esneklğ, herhang k grdnn fyatları arasındak oranda meydana gelecek değşmenn, bu grdlern kullanımları arasındak oranda yolaçacağı oransal değşmey ölçmektedr (4). MES sıfırdan büyükse, k grd arasında tam olmayan br kame söz konusudur. Çzelge 3 dek kame esneklkler sıfırdan büyüktür. Buna göre tüm grd çftler arasında tam olmayan kame olduğu anlaşılmaktadır. Elde edlen sonuçların bazıları, grd taleb esneklkleryle çelşyor gb görünmekle brlkte, buradak esneklk, grd fyatları arasındak oranda meydana gelen değşmenn, k grdnn kullanımları arasındak orana etksn göstermesdr. Örneğn şgücü fyatı sabtken, şgücü ve laç fyatları arasındak oran görel olarak %1 değştğnde, laç kullanımındak azalma şgücü ve laç kullanım oranının %0.18 ı kadar olacaktır. Çekgücüyle laç arasındak teknk kame esneklğ 0.44 tür. Buna göre, laç fyatındak görel değşme, lacın çekgücüyle kame oranını daha fazla etklemektedr. İlaç fyatındak değşme, çftçler toprak hazırlığı ve şlemesyle lgl daha dkkatl davranmaya tmektedr. Tartışma ve Sonuç Araştırma yöresnde pamuk tarımında üretclern tüm grd fyatlarına gösterdğ duyarlılık nelastktr. Bu nedenle, araştırma yöresnde aşırı gübre kullanımı da göz önüne alındığında, üretclern gübre kullanımı konusunda blnçlendrlmes gereğ ortaya çıkmaktadır. 2001 yılı Temmuz ayında Türkye de gübreye olan desteğn kaldırılmasının, araştırma yöres çn sabetl br poltka olduğu da fade edleblr. Grdlern çapraz fyat elastkyetler, 94
gözönüne alındığında, çftçlern şgücü yevmyes ve çekgücündek fyat değşmelerne tepks, görel olarak şgücü yerne daha fazla çekgücünü kame etmek şeklnde olmaktadır. GAP bölgesnde pamuk üretmnn artmasına bağlı olarak, Ege bölgesnde pamuk hasatı şgücü ücretlernn, yükselmes kaçınılmazdır. Bu nedenle, zamanla şgücü ücretlerndek artış uygun şletmelerde maknalı hasata geçş zorunlu kılablr. Ayrıca şgücü yevmyesndek artışlar, hem gübre hem de laç kullanımını artırmakta, yan çftçler daha entansf tarım teknkler uygulamaya zorlamaktadır. Benzer durum teknk kame esneklkler açısından da geçerldr. Buna göre, laç fyatlarındak artış, çftçnn laç kullanmak yerne kültürel önlemlere daha çok ağırlık vermes, dolayısıyla daha fazla şgücü kullanması sonucunu ortaya koymaktadır. Özellkle lacın zararlı çevre etkler nedenyle, şgücü ve çekgücü kamesnn öneml olduğu belrtleblr. Özet Son yıllarda, pamukta grd ve ürün arasındak fyat partesnn grd lehne değşmes, üretclern pamuk yerne kame ürünler yetştrmesne yol açmıştır. Bu nedenle pamukla lgl poltkaların başarılı olablmes büyük ölçüde çftç veya şletme düzeyndek tepklern blnmesne bağlıdır. Bu çalışmada pay eştlkler translog malyet fonksyonunu kullanılarak, grd poltkalarında anahtar rol teşkl eden, şgücü, çekgücü, gübre ve laç çn, fyat, çapraz ve Morshma teknk kame esneklkler elde edlmştr. Model çözümler Görünüşte İlgsz Regresyon (SUR) le gerçekleştrlmştr. Araştırma yöresnde pamuk tarımında üretclern tüm grd fyatlarına gösterdğ duyarlılığın nelastk olduğu belrlenmştr. Anahtar Kelmeler: Grd Talep esneklğ, kame esneklğ, Translog malyet fonksyonu, SUR Kaynakça 1. Atış, E. (2001), Türkye de Araz Degradasyonu Sorunu ve Bu Sorunun Çözümüne Yönelk Poltkalar, Türkye Zraat Odaları Brlğ yayın No: 213, Ankara. 2. Bnswanger, H.P., (1974) A Cost Functon Approach to the Measurement of Factor Demand and Elastctes of Substtuton, Amer. J. Agr. Econ., 56:377-386. 3. Chambers, R.G. (1988), Appled Producton Economcs: A Dual Approach, Cambrdge Unversty Press, Cambrdge, UK. 4. DPT.,(2001) 8. BYKP, Tekstl ve Gym Sanay ÖİK Raporu, Ankara. 5. Chang, A.C. (1984), Fundemental Methods of Mathematcal Economcs, 3rd Ed. McGraw-Hll 6. Greene, W. (2001), Econometrc Analyss, 4th Ed., Prentce Hall. 7. Günden, C., Mran, B., (2001), Pamuk Üretmnde Teknk Etknlk: Br Örnek Olay, Zraat Odaları Brlğ Yayını, Ankara. 8. Mergos, G.J., P. A. Yotopulos,(1988) Demand for Feed Inputs n the Greek Lvestock Sector, Eur. Rev. Agr. Econ., 15: 1-17. 95