TÜRKM N E R ANTOLOG YASI

Transkript

1 TÜRKM N E R ANTOLOG YASI (XVII XIX SRL R) Bak 2011

2 TürkSOY kitabxanas seriyas : 13 AMEA Folklor nstitutu Elmi uras n n q rar il çap olunur rtib ed n, türkm nc d n uy unla d ran v ön sözün mü llifi: Prof. Dr. Ramiz SK R Redaktoru: AMEA-n n müxbir üzvü, Prof. Dr. Tofiq HACIYEV M sl h tçi: Prof. Dr. Annaqurban A IROV Türkm n eiri antologiyas (XVII-XIX srl r). Bak, MBM, 2011, 400 s. Kitabda z ngin türkm n d biyyat n n nd lib, Azadi, ahb nd, M xdimqulu, eydayi, M rubi, Qay bi, Talibi, Qurdo lu, K min, Seyidn z r Seydi, Z lili, Seydulla Seydi, Zinhari, Molla N f s, A iqi, Katibi, Dostm h mm d, Möhtaci, Miskin Q l nc, Balq z l kimi tan nm nümay nd l rinin seçilmi s rl ri toplanm d r. Kitab 31 mart - 4 aprel 2009-cu ild stanbulda TürkSOY t r find n t kil olunan «Türk L hc l ri Aras nda Uy unla d rma Çal malar n n Bugünkü Durumu v Qar la lan Probleml r» mövzusunda Beyn lxalq simpoziumun tövsiy l rin v yekun b yannam sin uy un olaraq n r edilir. SBN: MBM Ramiz sk r 2

3 TÜRKM N D B YYATININ QIZIL DÖVRÜ...Nurmühammet Andalyp, Döwletmämmet Azady, Magtymguly Pyragy, Mämmetweli Kemine, Mollanepes yaly yüzlerçe alymlarymyz, akyldarlarymyz, ahyrlarymyz, sunqat ussatlarymyz öçmejek yz qaldyrdylar, ylym we döredijilik dünyäsinde uly me hurlyga eye boldular. Gurbanguly Berdimuhamedow, Türkmenistany Prezidenti...Nurm h mm d nd lib, Dövl tm mm d Azadi, M xdumqulu F raqi, M mm dv li K min, Molla N f s kimi yüzl rc aliml rimiz, müdrikl rimiz, airl rimiz, s n t ustadlar m z sönm z iz qoydular, elm v yarad c l q dünyas nda böyük m hurlu a sahib oldular. Qurbanqulu Berdimüh mm dov, Türkm nistan Prezidenti 3

4 Bak Dövl t Universitetinin türk xalqlar d biyyat kafedras nda qarda türk xalqlar d biyyat il yana türkm n d biyyat da t dris edilir. Lakin ld kifay t q d r elmi d biyyat, xüsusil t rcüm s rl ri yoxdur. Bu da öz növb sind t drisd, el c d t dqiqat sah sind mü yy n probleml r yarad r. Düzdür, son iki-üç ild klassik türkm n d biyyat n n bir s ra görk mli nümay nd l rinin s rl ri ana dilimizd çapdan burax lm d r ki, bunlardan Nurm h mm d nd libin, M xdumqulu F raqinin v Molla N f sin kitablar n göst r bil rik. Ancaq bu da qarda xalqlar m z v ölk l rimiz aras nda getdikc artan m d ni- d bi laq l rin fonunda olduqca azd r. Ona gör d ilk etapda klassik dövrü hat ed n «Türkm n eiri antologiyas (XVII-XIX srl r)» kitab n haz rlama q rara ald q. G l c kd müasir türkm n poeziyas, n sri v dramaturgiyas il ba l xüsusi t dqiqatlar n v antologiyalar n da haz rlanmas günd md durur. XVII-XIX srl r türkm n d biyyat son d r c z ngin v çox ax lidir. H min dövrd Nurm h mm d nd lib, Dövl tm mm d Azadi, Abdulla ahb nd, M xdimqulu F raqi, eydayi, Qurban li M rubi, Qay bn z r Qay bi, Murad Tal bi, Orazpolad Qurdo lu, M mm dv li K min, Seyidn z r Seydi, Seydulla Seydi, Qurbandurdu Z lili, bdürr him Zinhari, Molla N f s, Oraz A iqi, v ztaqan Katibi, Dostm h mm d, Annaq l nc Möhtaci, Miskinq l nc, Dövl tm mm d Balq z l kimi istedad v s n tkarl q bax m ndan bir-birind n f rqli bir çox türkm n airi ya ay b yaratm d r. Bu dövrün sas öz lliyi d bi türkm n dilinin cilalanmas v bu dild s rl r yaz lmas d r. Do rudur, türkm nl rin d biyyat XVII srd n ba lanm r, onun ilkin 4

5 kökü daha q diml r gedib ç x r. Xüsusil says z-hesabs z fsan l r, dastanlar, r vay tl r, folklor nümun l ri n az min illik bir tarixi hat edir. Lakin yaz l d biyyat qism n g ncdir. Burada da iki m s l ni bir-birind n ay rmaq vacibdir. Bunlardan birincisi o uz-türkm n kontekstind n z rd n keçiril n d biyyatd r. M lumdur ki, türk xalqlar n n o uz boyuna m nsub olan qismi islam dinini q bul etdikd n sonra qon u xalqlar t r find n türkm n adland r lm d r. Ona q d r v ondan sonra da uzun müdd t türkm nl r-o uzlar özl rin h m o uz, h m d türkm n demi l r. XI srd S lcuk ibn Dukak n n v l ri To rul b yin ( ) v Ça r b yin ( ) qurduqlar dövl t q sa müdd t rzind Mav raünn hr, ran, Az rbaycan, Qafqaz, raq, Suriya, Anadolu v r bistan yar madas n l keçir r k Böyük S lcuqlu imperiyas na çevrildi. R smi tarix ünasliqda bu imperiyan n ci ill r aras nda mövcud oldu u q bul edilir. slind, Osmanl imperiyas n n t kkülün q d r (1299) v h tta ondan xeyli sonra da keçmi Böyük S lcuqlu imperiyas n n razil rind meydana g l n yeni dövl t qurumlar idar çilik, hüquq, h rbi v m d ni bax mdan s lcuqlar n varisi v davam d r, ona gör d s lcuqlu dövrü say l r. S lcuqlu dövrü is do rudan-do ruya o uz, dolay s il türkm n dövrüdür. Burada bel sual ortaya ç x r: 1041-ci ild Dand nakan meydan müharib sind ran tutan 18 ya l o uz-türkm n döyü çüsü 30 il sonra 1071-ci ild Malazgirt sava nda Bizans m lub ed rk n 48 ya nda deyildimi? Alparslan özü o uz-türkm n deyildimi? Onun yan nda öz saz -sözü il sk rl ri döyü ruhland ran ozan mahn lar n hans dild oxuyurdu? Bu ozan n n v si, n tic si olan airl r öz s rl rini hans dild yazm lar? T bii ki, o uz-türkm n dilind. El is n üçün bu d biyyat eyni zamanda türkm n d biyyat adlanmas n? Tarixi aspektd baxd qda sanki buna heç kim etiraz etmir. Lakin milli- razi kontekstind etiraz var. Misal üçün, biz az rbaycanl lar bel hesab 5

6 edirik ki, zz ddin H s no lu, el c d Qazi Bürhan ddin, Cahan ah H qiqi, mad ddin N simi, M h mm d Füzuli yüz faiz Az rbaycan airidir. Bunu h m dil faktoru, h m d h min airl rin ya ad qlar co rafiyan n bir zamanlar Az rbaycan kültür sferas na v ya dövl t q l mrovuna daxil olmas il izah edirik. T xmin n eyni dövrl rd ya am v eyni dild yazm Yunus mr ni co rafi lam t gör türk, eyni zamanda ümumtürk airi say r q. M nc, keçmi d o uz-türkm n dilind yazm bütün dibl r eyni zamanda türkm n airidir. V türkm n aliml rinin onlar türkm n airi saymas na etiraz etm k do ru deyil. H min airl rinin müasir türkm n dilind yax anla lmamas tarixi v linqvistik bir m s l dir. Ona qalsa, Füzuli d bugün yüzd yüz anla lm r, Nizami is s rl rini farsca yazm d r. Lakin bu biz onlar n h r ikisini öz airimiz sayma a mane olmur. Türkm n d biyyat n n ikinci problemi is ça atay dilidir. Bu dild yazan bir çox türkm n airi özb k d biyyat n n nümay nd si hesab edilir. Bayram xan v V fai bunlara n parlaq nümun dir. Üst lik, baharl boyundan olan, bir müdd t ah smay l X tainin yan nda qulluq ed n Bayram xan bizim b zi elektron saytlar nda Az rbaycan airi kimi t qdim olunur. Göründüyü kimi, n inki o uz kontekstind, h tta ça atay kontekstind d b zi iç-iç keçm l r, müxt lif d bi ri -ar açlar mövcuddur. Odur ki, özün ç xma hallar na normal baxmaq laz md r. g r etnik m n yi, co rafi m kan v l hc si f rqli olan bir air qarda bir xalq n d bi-estetik zövqünü ox ay rsa v h min xalq onu öz airi saya bilirs, bunda heç bir q bah t yoxdur. XVII srd bugünkü türkm n dilind ilk yaz l s rl rin meydana ç xmas il türkm n d biyyat nda yeni dövr ba lanm d r. Türkm nl rd bu i in öncülü Nurm h mm d nd lib, bizd is Molla P nah Vaqifdir. Lakin dil amili yeni d biyyat üçün özlüyünd birinci d r c li m s l olsa da, h r ey dem k deyil. Onun arxas nca rq d biyyat n n n n vi poetik sistemind n s yr lmaq, gül-bülbül orbitind n ç xmaq, d biyyat h - 6

7 yata v xalqa yax nla d rmaq, ictimai-sosial mövzular i l m k v zif si g lir. Yeni türkm n d biyyat Nurm h mm d nd libin simas nda öz banisini, Dövl tm mm d Azadinin xsind öz f ls fi-estetik meyar n, M xdumqulu F raqinin xsind öz x lqiliyini v realizmini, M mm dv li K min nin simas nda t nqidini v satiras n, Molla N f sin xsind yeni lirikas n tapd. d biyyata v t nsev rlik, milli t ssübke lik, türkm n birliyi, dig r ad il, türkm nçilik ideyalar yerl di. M rdlik, c sar t, q hr manl q, s xav t v dig r insani keyfiyy tl r yeni m zmun k sb etdi, göz lin v göz lliyin t r nnümü yeni çalarlar qazand, bir sözl, mövzu bax m ndan böyük d yi iklikl r meydana g ldi. B zi n n vi mövzularda q l m al nan s rl r, öz llikl dini-ruhani eirl r, n tl r, münacatlar art q xalq n ana dilind yaz lma a ba land. T rcüm çilik v n zir çilik d bi laq l rin gücl nm sin, qar l ql z nginl m y s b b oldu. d bi janrlar sah sind d böyük d yi iklikl r ortaya ç xd. Divan d biyyat n n q z l, q sid, m sn vi janrlar il paralel xalq yarad c l ndan, folklordan, dastanlardan g l n qo ma, g rayl, müx mm s, t cnis kimi milli janrlar geni inti ar tapd, ruz v zni öz yerini böyük ölçüd heca v znin t rk etdi. Yeni türkm n d biyyat n n n mühüm xidm tl rind n biri d milli folklor irsin, xüsusil xalq dastanlar na yeni ruh, yeni can v n f s verm si oldu. Türkm n d biyyat nda ba qa türk xalqlar nda mü ahid olunmayan bir yenilik özünü göst rdi. airl r xalq dastanlar n yenid n i l dil r, onlar n eirl rini cilalad lar, süjet x ttini t kmill dirdil r. XVII-XIX srl r türkm n d biyyat n n n böyük xidm ti is, bizc, türkm n mill tini formala d rmaq oldu. Heç d b s deyildir ki, M xdumqulu F raqi Türkm nistan n m n vi yarad c s hesab edilir. Bu i d dig r airl rin d böyük rolu vard r. Bir sözl, XVII-XIX srl r dövrü türkm n d biyyat n n q z l dövrüdür. Bu d biyat q dim v z ngin dövl tçilik tarixi olan, neç -neç imperiyalar quran bir xalq n yeni dövrd m d - 7

8 ni sah d yeni yüks li i, b dii söz sah sind yenid n parlamas d r. ks halda, ona q z l dövr dem k mümkün olmazd. Bu antologiyada xronoloji ard c ll qla XVII-XIX srl rd ya am 21 türkm n airinin eirl ri toplanm d r. H r air haqq nda q sa oçerk verilmi, sas bioqrafik bilgil r v yarad c l - n n n ümd öz llikl ri göst rilmi dir. Daha sonra h r airin n göz l eirl ri verilmi dir. Bunu n z r alaraq bu kiçik giri d airl r haqq nda f rdi söhb t açma a lüzum görmürük. Oxucular bizim Vaq f, Vidadi, Zakir, Nat van, Nigari, akir, Salik, N vvab kimi s n tkarlar m z n yarad c l il türkm n airl rinin s n ti aras nda forma v m zmun bax m ndan çox böyük b nz rlikl r oldu unu yani kild gör c kl r. Biz inan r q ki, Az rbaycan oxucular v elmi- d bi ictimaiyy ti bu kitab r b tl qar layacaq, onun vasit sil qarda türkm n d biyyat n n klassik dövrü il, dil v poetik n n bax m ndan biz çox yax n olan bir xalq n d bi irsi il tan ola bil c kdir. Bu kitab n ç xmas Az rbaycan-türkm n d bi laq l ri tarixind d yeni bir s hif açacaq, d biyyat ünasl q v t dris sah sind mühüm bir bo lu u dolduracaqd r. eirl r ana dilimiz imkan daxilind orijinala yax n klind uy unla d r lm d r. Dilimizd qar l olmayan sözl rin m nas m tnalt ha iy d göst rilmi, ax ra is ç tin anla lan sözl rin kiçik bir lü ti lav edilmi dir. Biz öz n n miz sadiq qalaraq bu kitab da TürkSOY kitabxanas seriyas ndan n r edirik. Çünki TürkSOY-un türk dünyas n n UNESCO-su olaraq türk xalqlar n n m d ni inteqrasiyas na böyük töhf verdiyin, onlar bir-birin yax nla d rd na v qar l ql sur td z nginl dirdiyin ür kd n inan r v onun n cib f aliyy tini d st kl yirik. Burada bir m s l ni növb ti (on üçüncü!) d f vur ulamaq ist yirik: TürkSOY kitabxanas seriyas layih si bu seriyan n ilk kitab ndan b ri bütünlükl könüllülük sas nda h yata keçirilir. Bu layih d i tirak ed n h r k s, o cüml d n bu antologiyan t rtib ed n, türkm nc d n ana dilimiz uy unla - 8

9 d ran v ön sözün mü llifi b nd niz Ramiz sk r, kitab n redaktoru, görk mli türkoloq, türk dünyas n n böyük t ssübke- i, ziz dostum v mü llimim, Az rbaycan Milli Elml r Akademiyas n n müxbir üzvü, Türk Dil Qurumunun f xri üzvü hörm tli Prof. Dr. Tofiq Haciyev, kitab n m sl h tçisi, m ni laz mi d biyyatla t chiz ed n, d y rli tövsiy l r ver n Türkm nistan Elml r Akademiyas Milli lyazmalar nstitutunun direktoru hörm tli Prof. Dr. Annaqurban A rov bu i i türklüy bir xidm t olsun dey heç bir m vacib v honorar almadan t m nnas z yerin yetirmi l r. m yi keç n h r k s, o cüml d n Türkm nistan n Az rbaycandak s firliyinin m kda Bibisara M mm dovaya sonsuz t kkürl, q hr man v n cib türkm n mill tinin z ngin m d niyy tin ehtiramla, Ramiz SK R. Bak, 10 may 2011-ci il. 9

10 NURM H MM D ND L B ( ) Nurm h mm d nd lib z ngin türkm n d biyyat n n n görk mli nümay nd l rind n biri, özünd n sonra g l n bütün türkm n airl rinin mü llimi v ustad d r. Azadi, ahb nd, M xdimqulu, eydayi, M rubi, Qay bi, Tal bi, Qurdo lu, K min, Seyidn z r Seydi, Z lili, Seydulla Seydi, Zinhari, Molla N f s, A iqi, Katibi, Möhtaci, Miskin Q l nc, Balq z l kimi tan nm söz ustalar onun ard c llar v agirdl ridir. nd libin türkm n d biyyat qar s ndak xidm tl ri son d r c böyükdür. H r eyd n vv l o, müasir türkm n d biyyat n n v d bi yaz dilinin banisidir. Ondan vv l ya ay b-yaradan türkm n airl rind n Bayram xan v V fai öz s rl rini h min dövrd bütün Orta Asiyada geni yay lan v sas n m dr s t hsili görmü adamlar n i l tdiyi d bi ça atay türkc si il q l m alm lar. nd lib is s rl rini u aql qdan b ri sev sev dinl diyi milli-m h lli dastanlar n t siri alt nda irin türkm n dilind yazmaqla bir ilki gerç kl dirmi dir. airin ikinci böyük xidm ti türkm n d biyyat n mövzu v janr bax m ndan z nginl dirm sidir. slind, o, realist türkm n poeziyas n n ilk rü eyml rini qoymu, M xdumqulu is onu zirv y qald rm d r. Milli d biyyatda ilk poeman n, ilk dastan n mü llifi d nd libdir. N hay t, o, türkm n d biyyat nda ilk t rcüm çil rd n biridir. Nurm h mm d nd libin h yat haqq nda ld d qiq m lumat yoxdur. Son dövrl rd apar lan t dqiqatlar n tic sind onun 1660-c ild Da o uz vilay tinin lanl bölg sinin Qaramaz k ndind anadan oldu u t sbit edilmi dir. air 1740-c ild 80 ya nda v fat etmi dir. 10

11 nd lib amans z bir x st liy tutuldu u için t bdili-iqlim m qs dil özb kl r aras na köçmüs, Ürg ncd, sas n d Xiv d ya am d r. O, «Risaleyi-N simi» poemas n n giri qismind h yat, do uldu u v ya ad yer, habel t x llüsü haqq nda kiçik bilgil r vermi dir: Ad m idi Nurm h mm d Q rib, Sözd t x llüsüm idi nd lib. hrimiz Urg nc vilay t idi, Xan m z irqazi himay t idi. sli-m kan m ki Qaramaz d r, Ad mi i r td q -yaz d r. Bil ki, Qaramaz bizim cay m z, Zikri-xuda e q il dilxah m z... Barça x layiq içind b d i im, Yetdi lli be m nim bu ya m. air öz s rl rini nd lib t x llüsü il yazm d r. R vay t gör, o, g ncliyind Gül adl bir q z sevmi, ona nisb t olsun dey özün nd lib, y ni «Bülbül» t x llüsünü seçmi dir. Ad n n t rkibind ki Q rib sözü is do ma v t nd n, el-obadan uzaqda ya amas na i ar dir. eirl rind özünü nd libi-bin va, nd libi-zar, nd libi-b lake adland rmas h yat n n m qq t içind keçdiyini göst rir: Gahi x rabatda i im, gah f an, Külbeyi- hzan idi gahi m kan. airin t hsili, xsi h yat haqq nda yaz l m nb l rd el bir ciddi m lumat yoxdur. Ancaq s rl rind n anla ld na gör, o çox mük mm l t hsil alm, rq poeziyas n, onun b dii ifad vasit l rini d rind n m nims mi, r b, fars, tacik dill rini d yax öyr nmi dir. airin «ahnam»ni t rcüm etm si bar d b zi m x zl rd bilgi verilir. T ssüf ki, bu t rcüm in- 11

12 diy d k tap lmam d r. nd libin bir s ra airl rin s rl rin n zir yazmas onu göst rir ki, o, klassik rq eirini ciddi mütali etmi, söz s n tinin bütün inc likl rin yiy l nmi dir. nd libin z ngin poetik irsinin çox az qismi biz g lib çatm d r. Haz rda limizd onun s kkiz q z li, bir neç mür bb si, müx mm si v müs dd si, b zi ba qa eirl ri var. Bunlar sayca az olsalar da, janr v m zmunca çox lvan, b dii c h td n is çox mük mm l s rl rdir. nd lib s n tin d rin ehtiram b sl diyi N vainin on yeddi, Füzulinin iki, V fai, Übeydi, H bib v Caminin bir r q z lin t xmis, N vainin bir q z lin t smin, M r bin bir q z lin v bir mür bb sin t zmin yazm d r. Onun q l m ald t zmin, t xmis v t sminl r n yüks k poetik s viyy d dir, orijinallar ndan sla geri qalm r. Bu, nd libin parlaq istedad ndan x b r verir. Onun s n tin hörm t lam ti olaraq özb k airl ri Müxlis v Munis d h r si nd libin bir q z lin t xmis yazm lar. Bel likl, nd lib Orta Asiyada n zir çiliyin, dolay s il, d bi laq l rin inki af nda mühüm rol oynam d r. O, m hur fars airi Caminin on bir q z lini türkm n dilin eyni ilhamla t rcüm etmi dir. Böyük s n tkar yazd poemalarla özünd n sonrak airl r d nümun olmu dur. Onun «Risaleyi-N simi», «O uznam», «S d V qqas» v «Qisseyi-firon» adl dörd poemas var. nd libin «O uznam»si dig r o uznam l rl m zmun etibaril ümum n s sl, ks r m qamlarda üst-üst dü s d, bir s ra f rql r d mü ahid edilir, y ni burada airin orijinal d st-x tti, b dii üslubu v t hkiy si özünü göst rir. nd libd O uz xan n türk cahan hakimiyy ti u runda mübariz si daha y cam, daha f rqli epizodlarla t svir edilir. H tta eyni detallarda bel b zi f rql r görm k mümkündür. O uz xan n ölümün airin m rsiy si onun n orijinal t r fidir. nd lib «Risaleyi-N simi» poemas nda m hur air mad ddin N siminin parlaq obraz n yaratm d r. «S d V qqas» v «Qisseyi-firon» adl poemalar dini s ciyy li s rl rdir. S d 12

13 V qqas m hur islam s rk rd si v dövl t xadimi, öz s xav ti v xeyirxahl il fsan vi öhr t qazanm tarixi xsiyy td r. Poemada onun m rdliyi v com rdliyi, bu yolda h tta o lunu qurban verm si t svir olunur. «Qisseyi-firon» is y hudi pey- mb ri Musan n do ulmas v zülmkar Misir fironunu devirm si haqq ndad r. nd lib türkm n d biyyat nda ilk d f olaraq dastanlar, r vay tl ri, xalq hekay l rini n zm ç kmi, onlar d bi c h td n cilalam, süjet x ttin l g zdirmi, eirl rini yenid n i l mi dir. Bunlar «Leyli v M cnun», «Yusif v Züleyxa», «Baba Röv n» v «Zeynal r b» dastanlar d r. Ba qa bir m lumata gör, «Mirz H md m» dastan da ona m xsusdur. Bu dastanlardan ikisi, daha do rusu, «Leyli v M cnun»la «Yusif v Züleyxa» eyn n Az rbaycan versiyas il s sl ir v biz m lum olan m zmundad r. airin dini-m nqib vi s ciyy da yan «Baba Röv n» v «Zeynal r b» dastanlar is bizd bilinmir v a qlar m z n dastan repertuar nda yoxdur. airin dastanlar n n ham s süjet v s n tkarl q bax m ndan çox mük mm l, eirl ri is çox göz ldir ci il nd libin 350 illik yubileyi ilidir. Bu münasib tl Türkm nistan n müxt lif h rl rind bir s ra yubiley t dbirl ri, t nt n li m rasiml r keçirilir mart tarixl rind is airin v t ni Da o uzda Türkm nistan Elml r Akademiyas n n v Da o uz vilay t icra hakimiyy tinin birg m kda l il nd lib h sr olunan beyn lxalq elmi konfrans t kil edildi. Biz bu yubiley töhf olaraq Nurm h mm d nd libin «eirl r, poemalar, dastanlar» (Bak, 2011, 292 s.) adl kitab n Az rbaycan dilind n r haz rlad q. airin burada veril n eirl ri h min kitabdan al nm d r. 13

14 X NDAN-X NDAN G ldi ol s rvi-s xi naz il x ndan-x ndan, Ald könlümü n vazi bil ç ndan-ç ndan. ükrülillah ki, gözüm dü dü gün t k üzün, Münt zir olmu idim yolunda ç ndan-ç ndan. Cismim salmaq üçün i v bil tab üz tab, Sünbülün gül üzün eyl di piçan-piçan. Qald lar seyr q larda üzü-l li-l bin Gül bax b, qönç aç b a z n heyran-heyran. nd liba, q la ver v sl gününün ükrün, Qalmazsan s n yen hicarn nda nalan-nalan. 14

15 N B LA XUB Ey r ki-p ri, mehri-camal n n b la xub, Vey niluf ri t k qo a xal n n b la xub. Fikrind olub, gözl rim cilv nümay n H r sa tü h r l hz x yal n n b la xub. L lin q mind n d lad X z r abi-h yat n, Kövs r suyu t k safi-zülal n n b la xub. Ey huri, üzünün biri ay, birisi gün t k, Bu ayü gün üzr hilal n n b la xub. Ba dan aya nd r aç lan gül ni-xubu, S r ta beq d m taz nihal n n b la xub. Öldürs gözün, iki l bin leyk verir can, Canb x liyin xubi-qital n n b la xub. Baxsa üzün, nd lib heç c b olmaz, Firq tz d olana vüsal n n b la xub. 15

16 XURAMAN QAM T NAZ K Xuraman qam ti nazik, nihali-s rvi-azadi, Gül ndami-m laik, sur ti-r ki-p rizadi. Vüsali-b zmind ü aqlar n kamiyab eyl r, V lik n eyl m z h rgiz m ni-azad ni yadi. Söndürdüm arizi-hicran nda ayü gün min, Ç kib bir ah munluq eyl dim yer-göyü b rbadi. Ç kib müjg nind n x nc r, sürüb meydan ara a kar, T nim ri etdi ol kafir, c b bir hmi-c lladi. Hilal brü müs ffa çü nazik t bi- irinquy, P ri t l t, s m n nükh t, l bi q nd, özü q nnadi. Nolar, köyünd xara m n olsa tikan b st r, Q laram h sr t oduna yan b, h r gec f ryadi. Üzi-q ddi-s m ns kakilinin s dq si eyl r, Güli-sünbül bil s rvi-ç m ni q ld azadi. Aya na dü üb, ba ndan çevrils m c b olmaz, N vazi l r q l b, q lm pozuq könlümü abadi. Z xi ka l, z xi qam t, z xi bir i v cadu göz, Z xi xal, z xi q b-q b, z xi hüsni-xudadi. Camal n q i Çin-sur tg ri sald t x yyir, Ki heyran qald, fani r k oduna yand bizadi. N simi-ism h r beyt ibtidas ndan g lir, mma G r kdir nd lib ad ç xarmaql qda ustadi. 16

17 OLDU ND L B Da ara eyl r v t n, da ba a oldu nd lib, Torpa a ba r n bas b qurba a oldu nd lib. Olmasa qurba a, da ba a ol n sbi-yaman, N üçün bir öyd daim yekk oldu nd lib. Biq na tlik tutub zas ndan balü p rin, Bu üqub t birl tikk -tikk oldu nd lib. Dost olanlar e its l r soyuqdan ölm yini, Gülü üb söyl rl r, öls x kd oldu nd lib. Olsa q, urmu qova a, yaz olsa yaz lar, G h bayqu oldu, g hi ç kk oldu nd lib. 17

18 AÇDI Bahar yyam gözd n qönç l r gül nd xab açd, S ba m at si sünbülün zülfün yayd, tab açd. Görüb s rg t hval n b zmi-bustan içr, T b ssüml r il n bülbül güll r l li-nab açd. Doda n gül qönç si güll r d m -d m bülbülün s sl r, H r mi-gül n içr s bz süfr d n kitab açd. T qdimi-bülbül z rrin piyal birl gül nd, Diym nl r n st ran l b -l b güli- rab açd. X lil kimi özünü at i-e q içr uran çün, Bilin, h q rövzeyi-gülzar ndan bülbül bab açd. D bistani-ç m nd tifl sayaq nd libi-zar, Ki bismilla oxuban eld h mradan kitab açd. 18

19 YETS N xo gündür, müsahibl r, ki i canan na yets, Görüb dürlü m lam tl r, ax r dildar na yets. Ç kib r nci-m qq tl r, ki e q yolunda af tl r, Görüb yüz min lam tl r, könül rman na yets. F l k ursa ona bxun, y x lsa ba na g rdun, Görüb yüz d rdü q m fzun, yen d rman na yets. Dilü can m xarab olsa, yolunda min zab olsa, Yan b ba r m kabab olsa, n rman can na yets. M l k sima, q ddi ziba, gözü ahu, üzü h mra, Olub çün nd lib eyda, güli-x ndan na yets. 19

20 OLMU AM Bir p riv naz nin yara giriftar olmu am, Qan udub hicrind, v sli-yar üçün zar olmu am. M n özümd n, dostlar m, sanma, x b rdar olmu am, Bu cüdal q d rdind n divan k rdar olmu am, H sr ti- nduh il rüsvayi-bazar olmu am. Yüz müalic baxsa, ayr lmaz t nim bimardan, Ç kmi m yüz d rdi l s b zmind bir yardan, D mb d m ölm y yetc k dil aç b naçardan, ikv q lma, ey dila, bu ç rxi-k cr ftardan, Qism ti-ruzi- z l il n giriftar olmu am. miv ba dan ç xar h r gec övqi-i tiyaq, D rd il bir ahi-dil ç ks m yanar h ftüm r vaq, Dur edibdir Yusifim Yaqub t k m nd n iraq, Ey yaranlar, eyb q lman eyl s m suzi-f raq, Dosta zarü dular lind xar olmu am. sg ri-d rdü b la birl dola... mir, Bi ba meydan ara sür n s m ndini g lir. M n kimi cismin h r yandan d yib min z xmi-tir, Varm d r al m ara q m lind olan yesir? Cami-q md n iç li söhb t xumar olmu am. Basd M cnunu ahi-q m l k ri- nbuh il, Oldu irin hicrind F rhad ara bir kuh il, Dan deyil keçs ümmidi-ömrü ah-uh il, Ötdü dünyadan yaranlar cüml pür nduh il M hzun söyl r nd lib, özg gülzar olmu am. 20

21 SEV R M Ey ahi-nazik t bi t, gül üzünü sevir m, Ey q m r üzlü, k r- irin sözünü sevir m, Xo q l m ol iki qa i-qunduzunu sevir m, v -naz il n baxan n rgiz gözünü sevir m, H m üzünü, h m gözünü, h m özünü sevir m. Bu n dövl tdir ki, didar n tama a eyl s m, Sanki ol h zr ti-yusifi sövda eyl s m, Ay üzün gördüm, özümü m sti- eyda eyl s m, E qini, ey növbahar m, könlüm ca eyl s m, H m ba n, h m d n, h m qa n sevir m. T xti-dünyan g zib, s n t k nigar görm dim, S n kimi sahib-l taf t gülüzar görm dim, S n kimi nazikb d n çe mi-xumar görm dim, Dilrübalar içr s n t k hriyar görm dim, H m belini, h m lini, h m dilini sevir m. Uy uda gördüyüm ol ahi-cahan m s nmis n? A l -hu um alan ol qa kaman m s nmis n? Könlüm içr cay olan mehriban m s nmis n? Qam ti-tubadan art q irin z ban m s nmis n? H m dilini, h m l bini, h m bal n sevir m. Bu müx mm si s nin v sfin il n q ld m b yan, qli-hu yetm z s nin v slin, ey nazik xuram, V sfini des m tük nm z ta bu d m yövmül-qiyam, M n q rib can m f da q lsam, s n olub qulam, H m boyunu, h m oyunu, h m huyunu sevir m. ükr Allaha, s n kimi bir m hliqaya yetmi m, Çün kamal afitab, qa qaraya yetmi m, nd lib bin vad r, m n ki, n vaya yetmi m, Bu n dövl tdir ki, s n t k padi aha yetmi m, H m boyunu, h m oyunu, h m huyunu sevir m. 21

22 D LB R Qurban olum gül üz, badam qaba a, dilb r, Görc k m ni l atd q mz n b ça a, dilb r, L lin meyin içm d n dü düm aya a, dilb r, Olar n cür hal m yetc k d vaya, dilb r, Q tlim g n in eyl r zülfün qula a, dilb r. Ömür boyu qap nda, ey mah, m t k yanaram, Ç xsan s n xuram edib, ba na dolanaram, Xali-t ba n birl köyün m n dalaram, G nci-vüsal n ist r, çün mar t k tovlanaram, R hm eyl gözl rimd qanl bula a, dilb r. rh eyl s m tük nm z h m d m sif ti-hüsnün, Ba içr gül q zard alcaq b rati-hüsnün, yara h md m olmu çox iltifati-hüsnün, Ey ah, m n g daya verm z z kati hüsnün, Bir görs dib özünü ç kdin q ra a, dilb r. Bax n n arzusu q ld q ddim x mind, Hal m kimi p ri an oldu t nim c brind, Qanlar udar h mi könlüm l bin q mind, Xal na ram oldum görc k m ni-r mid, Canlar qu unu zülfün sald duza a, dilb r. övqünd, ey p riv, divan dir bu can m, H r n günah q lsan s n, cürman dir bu can m, M n x st bin vadan bigan dir bu can m, V sl ax am n tapan fsan dir bu can m, mi-c malin bax, baxma ç ra a, dilb r. Gül t k üzün q mind yox m nd s brü taq t, Ruzi- b f ra ndan tapmaz zaman rah t, 22

23 S n olmayan zaman q lmaz könül f ra t, C nn t s nin vüsal n, hicrin durur qiyam t, S dq olsun gözünd n, g lgil quca a, dilb r. S nsiz m n gülüstan guya ki tari-suzan, övqünd nd libi sarar n vayi- f an, Bil hüsnünün q drini, s nd n öt r bu dövran, Zülmi-sit m b d l q l, qoyma arada hicran, S dq olsun qa ndan, g lgil quca a, dilb r. R dd eyl m qap ndan, ey naz nin, qulun m n, Tün-gün ik st xatir, könlü h zin qulun m n, Q m d rdind n qaralan hinduyi-çin qulun m n, Bazari-e q gir n bir k mt rin, qulun m n, M n zar ba ndan q lgil sada a, dilb r. Gül çöhr n et nümay n biçar nd lib, Q lsan n olur g hi n zar nd lib, R hm eyl m zmis n heç avar nd lib, Bir c mi dolu tutgil meyxar nd lib, Nazü itab birl varanda ba a, dilb r. 23

24 BU ÇARX H v sli dehqanlara bir naz nin canan bu çarx, Olsa su v qti- kind dolan r ç ndan bu çarx, ki yüz axça bahas olsa h m rzan bu çarx, Gurlayan su titr d r dir kl ri l rzan bu çarx, ki-seylab gözl rind n ax z r giryan bu çarx. H r s h rl r nal eyl r, h çq r r eyda olub, Dolan r yüz n m birl bülbüli-guya olub, Gölç -gölç yerl r r hm t suyu d rya olub, R hm tind n göy r r cüml n batat can bulub, H q-t ala zikrin dey r, gec l r f an bu çarx. S n qulaq vers n, yaxar, h r d mb d m avaz xo, Balaman, dütar, setardan yey olur, h m saz xo, Su firavan olsa h m olar anda yaz xo, D mb d m töks t k r suyu fikird n naz xo, Biz kimi üftad l rin d rdin d rman bu çarx. Olsa guya bir s f r kim dolanmaqda cu ed r, Yiy si yüz min s nalar birl könlün xo ed r, Mehriban olsa xuda kim bu çarx tu ed r, Kim bu çarx n l zz tin bilm z onu m dxu ed r, D r h qiq t, tan yan el sli dehqan bu çarx. bu çarxa mind bir a ac, bilin, d rkar olar, H r biri bir l fz il zikri-xudaya zar olar, Biri sübhan der, biri lh mdülillah yar olar, Dolananda q sqan b ç rxi-f l k t k var olar, T k ri «hu-hu» deyib, ba rlar biryan bu çarx. Dir yi bax b s maya r i- la görgüsü, H q-t ala birliyin h m qüvv lik vergisi, 24

25 Bel si h q i in daim tama a q l usu, Suyundan p stü bül nd ur z minl r dol usu, Abi-r hm td n göy rir ba il bostan bu çarx. Lailah -ill llah deyib, arpa-bu da ba olur, La rik v hd tu deb qar dal h m ça olur, Yerkökü, küncüt, k t n, düyü caib a olur, Çox kin qar dal, onun xüru u m olur, Ehtiyat edin, r nl r, olmas n viran bu çarx. H m üzüm peyda olub, ncir, h m z rdal lar, Alma, ki mi, qarpuzu, qovunu, qaral lar, Püst l r, narlar, nabat yü aftal lar, Süs nü sünbül, q z lgül aç l b, gül lal l r, bu güll rin görüb, ç ndan olur m stan bu çarx. Kim ki bilm z bu çarx n l zz tini heyvan olur, «Su» deyib hey gözl s, bil, axma ü nadan olur, Da masa su yer üçün i imiz min f an olur, ükrüllah, nd lib, q ld bu çarx cövlan olur, Biz kimi üftad l rin d rdin d rman bu çarx. 25

26 N CA B, N Q YAM T Ey p rtövi-hüsnünd olan nuri-s ad t, Vey n xli-q din zibi-gülüstani-z raf t, Yetirdi dama ma q din nükh ti-rah t, Bir q mz il baxd n, can m tapd x lav t, Hay-hay, n dü übdür bu xuraman q ddi-qam t, B h-b h, n göz ls n, n caib, n qiyam t. Övraqi-camal nda yaz lm x tti-reyhan, H r tün ba n n s m r si bir ay ti-quran, an ndan nüzul oldu onun «sur ti-r hman», R ngin üzün müzm r olur m nayi- lvan, Ba dan aya nd r aç lan taz gülüstan, B h-b h, n göz ls n, n caib, n qiyam t. Ol xali-siyah n ki, dü übdür z kan içr, Bir mü ki-x tadan yeni g lmi Xot n içr, Hinduyi- uxbadam n ik n ncüm n içr, Ya niluf rindir, aç l bd r ç m n içr, Dürdan di indir, tap l bd r d n içr, B h-b h, n göz ls n, n caib, n qiyam t. M rgul l rin türreyi-t rrar n aç bd r, Sünbül üz sünbül güli-rüxsar n aç bd r, Gül qönç l rin l li- k rbar n aç bd r, S rv eybini nazik q di-r ftar n aç bd r, Can q sdin göz q mzeyi-xunxar n aç bd r, B h-b h, n göz ls n, n caib, n qiyam t. Külb m q d m qoysan, öp r m aya ndan, G h q bq bi-safi, g hi simin saka ndan, Öldürm y nav k ç xar bd r sada ndan, Qurban n olum göz üz badam qaba ndan, 26

27 rb t zil r y xyil-izam doda ndan, B h-b h, n göz ls n, n caib, n qiyam t. Ey q mz si qanlar içici, gözl ri c llad, Can alma a ustad yarad bd r s ni ustad, nsan dem k olmaz s n, ey hüsnü-xudadad, Hüsnün güli-r nayü q ddin r ri- üm ad, Siratda m laiks n u sur td p rizad, B h-b h, n göz ls n, n caib, n qiyam t. Ey mü beç, m hbublu un h dd n ötübdür, Avazeyi-hüsnün külli al mi tutubdur, Üzün gör li c nn ti ad m unudubdur, Rüxsari-camal nda güli-lal bitibdir, M ateyi-t qdir s ni xo yarad bd r, B h-b h, n göz ls n, n caib, n qiyam t. Ey ux, s ni gör li divan olmu am, H r gec üzün min p rvan olmu am, Hicrind özüm q m il q mxan olmu am, L li-l bin soral m stan olmu am, Q vvas kimi talibi-dürdan olmu am, B h-b h, n göz ls n, n caib, n qiyam t. Bülbülün i i, nd liba, ahü f and r, Dildar gözünd n neç v qt oldu nihand r, Bir görm kl od t k üzünü yanmaq h mand r, Bu fitneyi-dövran ki, h m s nd yand r, Ey mü beç, cadu gözün a ubi-zamand r, B h-b h, n göz ls n, n caib, n qiyam t. 27

28 EY D LB R Qarald gül ruyind n a buludda tey dilb r, Könüll rin ist yin görm dim s n dey dilb r. Hüsni-camal n üçün dövl ti dil dilb r, «La ilah ill lah» sözü sürdü boy dilb r, Nurland haq nurundan yanaqlar n, ey dilb r. Uca q ddi-qam tin oldum gerç k yesiri, E qin sevdas ba a dü nl rin m n biri, D yib oldum rüsvayi s n b la oxun tiri. M ni öldürm k üçün iki kirpik x nc ri, Ç kdi qo unun m n, bu günüm vay, dilb r. Göz önümd h mi qüss li tozun giryan, Camal n gül nind bahar n, özün giryan, Xumardan dolub duran m st-s rxo gözün giryan, Haqq n nuru say lan nuran üzün giryan, Bismillah n «sini»s n, a z n qönç t k, dilb r. S n ya murlu buludsan m n asmandan g l n, S n aç lan qönç s n bagü bostandan g l n, Külb m dürlü mehman ç kib qüss nd n g l r, Bu biçar n yan na qaç b hicrandan g l r, «La ilah ill llah», s nd n aman, ey dilb r. H r hans v t n yax nazik torpa n il, Tikil n donlar yax nurlu gövh rin il, yli yas m n yax qara zülfl rin il, Bo ulan ç m n yax s nin x yal n il, Yana ndan utan b, yer gir r gül, dilb r. Fitn var n tör d n iki san m st gözün, Kirpikl rin q mz si tök r qan m z bizim, 28

29 Gövh r l bin t rp ns, s p r k rin özün, Camal n yesiridir hli bütün T brizin, A z ndan ç xan sözün haqq ay ti dey, dilb r. Görüb hüsni-camal n ba a bir b la ald, Saç n nd lib kimi onu bu e q sald, Dan ma a s ninl dilim bir meyl g ldi, K min a iq bülbül kuyinin qulu oldu, K ram t dü r m s bab il, ey dilb r. 29

30 YAR Talan sal b ba ma, hicran odun yaxd yar, Tük nm z q m dü düm, ba a firq t taxd yar. Ayr l q d rdi m ni m ng n t k s xd, yar, H sr t odu q lbimi da lad, h m yaxd, yar. Firq t meyi könlüm dola-dola axd, yar. Pakiz c nn t oldu c nan min önünd, X d r g lib durard viran külb m yan nda. E qim qanad çalard külb min h r yerind, Vüsal ümidli ç ram röv ndi öz öyümd, Hicran n qara yeli bu ç ram y xd, yar. Aydan, günd n parlaqd nuru onun üzünün, Cana fa ver rdi h r n z ri gözünün, O run bax m n b x i iydi özünün, Bal n irnisi çoxdu, yoxsa yar n sözünün, Q lb firq t mü künün iyi dolub y xd, yar. Qism t bax, h yatda ayr dü düm yar mdan, Ruhum, b d nim, can m dolu h sr t-zar mdan, F rqi n göz ya m n tufanlar n zorundan, Q dd-qam tli yar m getdi m nzil-var mdan, X zan yyam g lib, ba a talan sald, yar. Bat r kimi bilindi t z m ed nl r ona, Zülfünün h r bir teli b nz dildi altuna, nd lib ç m n idi, çevrildi quru t n, nqa ad n itirdi, m hur qu bu gün yen, Bu vadid çox adam m n zar n baxd, yar. 30

31 BA A TORPAQ! Yar kuyind s rg rdan g zm y n ba a torpaq! X st likd n sa l a yazmayan ba a torpaq! Yar u runda a r ya dözm y n ba a torpaq! E qin q m d ryas nda üzm y n ba a torpaq! Dildar il sarma b g zm y n ba a torpaq! Kim s hraya tutdu üz, mövsümü g lib gülün, A iq m uqu il tutdu bir küncün öyün, Yüz bahar sona çatd, h r gül ald öz yerin, Örp kl b z m s m, ür k ba n n gülün, Vurmas n böyl ür k, tökülsün ba a torpaq! Bu gün t n ür yi e q d nzin q rq eyl, Meyl onun n f rqi, olsa v ziyy t bel, Boyun s rvi olmasa, boynuna z ncir ba la, Tovuz kimi s k n yar ç xmasa ba a seyr, Gül yarpa üzülsün, tökülsün ba a torpaq! E q yolunda ixlas et bir neç gün, ba arsan, Ney satan yer ni ans z, s n bu yolda ça arsan, Xo dur yen oturub, dilb rl mey iç rs n, Gözünd nur olmasa, kordur dey bil rs n, Yars z l zz t alandan tökülsün ba a torpaq! Yun xirq gey n sofu, meyi nu etm k g r k, T qval qda özün zab verm axmaq t k, Götür bu gün bad ni, olma böyl da ür k, O yüz qatl çalman d yi m yara, gör k, Sevgili yar olmasa, tökülsün ba a torpaq! Kirpikd düyün oldu, yanaqdan axan ya n, X yal m düyün oldu zülfün tar t k ba n, 31

32 Qönç t k düyün oldu q ya-q ya bax n, Tatar mü kü olsa h m üstün, traf n-d n, Yanaqda xal olmasa, tökülsün ba a torpaq! Yar il sirli-sirli söyl m y n h r dilin, Ür k zövqünün bunda yoxlu unu siz bilin, E q sövdas kimd yox olmaz hu u qlinin, Tale oynadar onu, misli çövg n topunun, Didar dizind bir d m olmayan ba a torpaq! Bu ür k pak olarm, olmasa e q at i, Ol q md n pak olarm, ç km s f an ba?! Yar q mind yaxas n çak etm y n bir ki i, Qiyam td, söyl yin, n olar onun i i?! Lal yanaq da n görm y n ba a torpaq! Göz llik bazar nda h r güld nd lib var, H r k s orda görkünü özü t k ed r a kar, Bu bazarda bir azca ad-san m z tan nar, Tap lar ol bazarda h r bir mala xiridar, Bazar içr xiridar olmayan ba a torpaq! 32

33 MA L R hmsiz yar n q lbi müdama c fa mail, Ömrümizd n n hasil, olmasa v fa mail?! T k m n mmi ol yar n b las na mübt la, Q m mübt la h r k s, yox ondan s fa mail. Görür m yürüb gedir yar r qibin izind n, Ölüm qap s aç q, ömür bu gapa mail. Sar qa yar görkün heç nöqsanl q verm yir, Söz d ft rd, t rifi ba ndan v sf mail. «Bu d rd lac tapar» deyib Lo mana vard m, Dedi: «lacs z bu d rd, sata an fa mail». C fan il n q d r ür k sin mi döysün,... Arzular n m sk ni Firidunun ür yi, Acizl rin p nah xudaya tapa mail. nd lib ruyi il n arzu ipin ba lama, Köpük t k görkün günü, deyil ol baxa mail. 33

34 BA INDA ahl q l lind n olan ahl q tac ba nda, Ba n dirilik min ay-gün yaxar da nda, C bray l p ri il uçar Qaf n qa nda, M l k var am-s h r mühafiz i ind, Ay bölüb görk zdin möciz nin ba nda. «Al ml r m rh m t» yetdin xitab b xtin, Torpaq cismin oturdu böyük c nn t t xtin, Yüz min Süleyman tabe s n üzüyün qa na, Bil ki, Ruhül- min d dü dü qürb t da na, «Lövläk» donu ynind, «Ev dna» tac ba nda. r d arxay n g z r Buraq adl bu at n, Do ru yolda yürüyür, lb tt ki, ümm tin, Nem tli d st rxan n bir taba c nn tin, K lim, g r olmasa xo aç s r hm tin, «nni n llah» sözün alarm da ba nda?! Quran ay ti d lil r sulluq büsanc na, Yetdi nurundan Yusif göz llik güv ncin, C bray l hac olub, g l r s nin h ccin, X lil ba ndan xo iy yetirs n bir küncün Sakar odu sçil r yüz min ç m n ba nda. Qursa n s fas na «lmim n r h» ay d bil, Qaradan q vr m saç sanki gülzarda sünbül, Elm m clisin gül, ilahi sirr bülbül, M rd b sin yetir r bal qdan Aya, bilgil, Qur aq tax b xidm td b rk duran var qa nda. Hörm saç n xo tri güli- r m ba n n, Gözü dü üb tuban n s rv boyuna s nin. 34

35 Bu öyl r viran oldu qüvv tin çiyinin, Ümm tin n q mi var odundan c h nn min, Varsa s n t k inamdar fa tçi ba nda. T c lli gülzar nda boyun böyükd durar, B xtin ba meracda s nd n yana naz qurar, Bin va nd lib özg kim fa sunar, Ey möciz yiy si, umudu s nd arar, Ol gün fa t eyl durub elin ba nda. 35

36 M STANIM G L R («Mirz H md m» dastan ndan) Qadir Allah mri bil n K r mli sultan m g l r, S h rl r nal eyl y n Gözl ri m stan m g l r. Q rx qulambeç önünd, Z h rli x nc r qolunda, Seyri-bazar n yolunda, Mirz xan t k can m g l r. Ey yaradan Birivar, S nd n ba qa yox q mxar, Mövl vinin intizar, D rdimin d rman g l r. Yusif üçün hicran ç kdim, nd lib t k f an ç kdim, M n özümü qurban ç kdim, Q rx qulaml xan m g l r. Mövl vi mey haqdan içdi, Q rx qulambeç yeti di, Mirz can m m n dü dü, M rdlik ets r hmi g l r. 36

37 Q L ND R («Mirz H md m» dastan ndan) A iqlik d rdi yamand r, Getgil bu yerd n, q l nd r. Bu dünyan n v fas yox, Getgil bu yerd n, q l nd r. A iql r yan b köym sin, Sirrimi kims bilm sin, Sultan Hüseyn görm sin, Getgil bu yerd n, q l nd r. S n bir a iqi- eydasan, Ya m g r bir övliyasan, E qin yolunda f dasan, Getgil bu yerd n, q l nd r. Çox durma, keç bu dünyadan, Dadmad n zövqi-s fadan, M qs din dil Allahdan, Durma bu yerd, q l nd r. nd lib t k eyda olsam, M n yolunda f da olsam, Ax r ça da s ni görs m, Durma bu yerd, q l nd r. Mirz can çox incitm, Bu sözd qa n çatma, M n q ribi çox a latma, Durma bu yerd, q l nd r. 37

38 YARIN L BASI («Mirz H md m» dastan ndan) S br eyl gil, ey can f rz nd, Yeti r yar n libas. Könlün salmagil min d rd, Yeti r yar n libas. Könlünd onun qov as, Ba nda e qin sevdas, X tay, Xot n padi as, Yetir r yar n libas. S brsizlik etm, zinhar, S br q lan gör r didar, A iql r r nl r yar, Yeti r yar n libas. Könlünü eyl m tir, Y x larsan ulu yer, M qsudu Allahdan dil, Yeti r yar n libas. Könlünü eyl m naxo, Nam rd bil n olma yolda, Dara dü s n tez m rd qo, Yeti r yar n libas. Dünyada çox, bitm z sözüm, S brsizlik etm, quzum, ki dünya gör r gözüm, Yeti r yar n libas. 38

39 L N («Leyli-M cnun» dastan ndan) Vard m d b saray na, nb günü s ba il n, Dü üb gözüm aya na, Bir neç dilrüba il n. Lövh aç b oxur sapaq, H r sapa düz üç varaq. Nur qoxular tabaq-tabaq, A z dolu s na il n. Bir p ri naz il baxar, Bax can m yaxar, Dan sa k ri axar, L bl rind n fa il n. Bir p ri t z, xo -xürr m, Novgüli-ba, lal -fam, Ka li mü k, Leyli nam, Ya maq ört r h ya il n. Qapqarad r gözü-qa, Qolunu sal b sarma r, Oynayanda xub yara r, Bir-birin iba il n. M n Qeysi oda sald lar, Könlümü ld n ald lar, T zim edib yildil r, Xo dedil r riza il n. 39

40 ND S N («Baba Röv n» dastan ndan) X zn n di, Baba Röv n, G l arxama min indi s n, A l n gedib, y x larsan, Gözün möhk m yum indi s n. Hara varsam, ora ged k, Göz görm y n yer ged k, Alt ayl q yola ged k, K ram tim gör indi s n. Yoxsulluqdan oldun da, S n can m olsun f da, Borclu olmaq q hri-xuda, Zinhar, h z r q l indi s n. Sür bazara, qula qat b, «Qulumdur» de, m ni sat b, M din y geri çat b, Cuhuda ver pul indi s n. ziz ba m s n quldur, Borcunun lac budur, Müs lmansan, din r suldur, Borcdan xilas ol indi s n. Ad m li ahim rdan, Bir d derl r iri-y zdan, Dostlar m n olar x ndan, Sözüm q bul q l indi s n. 40

41 DÖVL TM MM D AZAD ( ) Dövl tm mm d Azadi türkm n d biyyat nda didaktikmoralist air kimi m hurdur. Q l mini v ömrünü g nc n slin t lim-t rbiy sin h sr etmi, öz t dris üsulunu v pedaqoji m kt bini yaratm, bunu d st kl y n s rl r yazm d r. Bu m nada onu «türkm n S disi» adland rmaq olar. Dövl tm mm d Azadi 1700-cü ild anadan olmu dur. O, türkm nl rin gökl n boyunun g rk z tayfas na m nsubdur. Atas M xdumqulu Yonaç da air olmu, bir çox maraql eirl r yazm d r. Onun «Gürg nin» adl eiri indi d m hurdur. Azadi mollaxanan bitirdikd n Xiv d ki m dr s l rd n birind oxumu, r b v fars dill rini öyr nmi, öz dövrünün bütün elml rin d rind n vaqif olmu, bilgili aliml rd n biri kimi yeti mi dir. T hsini ba a vurduqdan sonra öz do ma obas na qay daraq burada mü llim kimi f aliyy t göst rmi dir. Azadi dahi türkm n airi M xdumqulunun atas v mü llimidir. Onun ail sind bir-biri ard nca ba ver n faci l r, u aqlar n n ölümü v b zil rinin ata yurdunu t rk etm si airin s hh tini h l cavan ik n pozmu dur. N tic d Azadi altm ya nda h yatla vidala m d r. Dövl tm mm d Azadinin n m hur s ri «V zi-azad» adlanan didaktik-f ls fi m nzum sidir. Bundan ba qa, onun «Hekay ti-cabir nsar», «Münacat», «Behi tnam» adl m sn vil ri, b zi q z ll ri d var. Bunlarda airin f ls fi, xlaqi v sosial görü l ri öz ksini tap r. Azadi h l o dövrd dal tli c miyy t, yetkin v t nda v milli dövl t ideyalar n ir li sürmü, bir növ, m nzum konstitusiya yazm d r. s r dörd f sild n ibar tdir. lk f sild türkm n xalq n n 41

42 azadl q ideal i l nmi dir. air burada türkm nl rin feodaltayfa da n ql na son verm k v müst qil milli dövl t qurmaq z ruriliyini vur ulay r. Üst lik, bu dövl tin qurulu klini, v zif l rini, funksiyalar n dil g tirir. s rin ikinci f slind Azadi humanizm, xeyriyy çilik, com rdlik kimi mövzular i l yir. Çünki qurulacaq dövl tin ya amas üçün geni abadl q i l ri görülm li, yollar, kanallar, körpül r, karvansaralar, m kt bl r, m dr s l r, m scidl r, s hiyy ocaqlar v dig r sosial-m d ni mü ssis l r vücuda g tirilm lidir ki, bunlar da yaln z xeyriyy çilikl mümkündür. Üçüncü f sild elm v alim problemi qoyulur. air burada daha ziyad m n vi m s l l ri dil g tirir, elmin v alimin c miyy t v dövl t üz rind ki müsb t t sirini aç qlay r. «V zi-azad» n son f slind d rvi l rin v zif l ri bar d dan l r. Bu s rind bir s ra orijinal fikirl r ir li sür n, eyni zamanda XVIII sr türkm n c miyy tinin m nz r sini ver n Azadinin d bi v elmi dünyagörü ünün formala mas nda Nizami G nc vinin, S di irazinin, Xoca hm d Y s vinin, bdürr hman Caminin v li ir N vainin t siri ayd n sezilir, lakin air türkm n reall na söyk ndiyi üçün bir çox m s l l rd özün m xsuslu unu qoruyub saxlaya bilir. «V zi-azad» bu gün d öz aktuall n itirm mi dir, g nc n slin t rbiy sind mühüm rol oynay r. Dövl tm mm d Azadi öz xsiyy ti v poeziyas il ba da o lu M xdumqulu F raqi v n v si Qurbandurdu Z lili olmaqla türkm n d biyyat n n bir çox n slini t rbiy etmi dir. Seydulla Seydi, Seyidn z r Seydi, eydayi, M rubi, Qay b, Talibi, K min, Molla N f s v ba qalar onun müsb t t siri il yeti mi l r. Heç übh siz ki, Dövl tm mm d Azadinin türkm n xalq na ta etdiyi n böyük s ri o lu, dahi air v müt f kkir, atas n n b dii v milli fikirl rini inki af etdir n v n yüks k b dii s viyy y çatd ran M xdumquludur. 42

43 V Z -AZAD (Parçalar) III BAB Babi-sevvom içr v sfil-aliman, Zikr ed yim onlar b lli-b yan. K f aç bd r Tanr özü bulara, B s l din elmin veribdir onlara. B s m lsiz alim ox ar cahil, N fi yetm z elmind n h rgiz el. Elmi-dind n h r ki i tapsa x b r, G r m l q lmasa, bil, günah ed r. Y ni bil heyvan ondan yax raq, Olsa a l n, daim ol ondan iraq. Çünki bildin m qs di dünya imi, Elmi-din kim ki, bip rva imi. Misli-bünyad etmi ol, gülzari-xo, Meyv sin eyl mi çox p rv ri. ndi özü yem di ol meyv ni, Yem y h m xalqa verm di onu. Batd yer, çürüdü ol meyv si, Almad n f y ni ondan kims si. Elm oxusa, tanr mrin tutmasa, Bu ri t yoluna rast getm s, 43

44 mri-m ruf, n hyi-münk r tutmayan, Haq k lam n d xi t zim etm y n, Sur tin aliml r t bih q l b, d özü xalq ara fisq i l yib, Elm ona m h r günü dü m n olar, Çox zabi-kin ona ksiz olar. Dünya içr t n olar ey i ona, B s m qq t olar ol i i ona. Kor olar iki gözü m h r günü, Kim zab içr olar canü t ni. Der: xudaya, dünyada vard gözüm, B s n d n kor eyl din s n, ya özüm. Haq t ala der: bilib çün tutmad n, Kim m nim buyruqlar m etm din. Bildinü oldun v li, bilm n kimi, B s k lam ma n z r salman kimi, Ol s b bd n zabi-bihesab Eyl dim, indi inan, budur kitab. Budur i in, g r m l etm z is n, Tanr buyru un bilib tutmaz is n. Az bilib, kim elmin q lsa m l, Bütün al m alimidir, yox c d l. 44

45 Haq qa nda sevgilidir ol ki i, Çünki var könlünd ol din t vi i, Elmi çox kim bils, m l etm s, Haq t ala buyru un rast tutmasa, Bilgil onu cüml cahild n bet r, Eyl m z xalqa mri-v zi s r. Misli-x rdir ona yükl nmi kitab, st s n budur sana dedim cavab. Alim kim, m lind n yoxdur ni an, Gövd dir kim, yox dürur içind can. Alimi-bikar hasil almayacaq, Hiyl -t zvir ona sud q lmayacaq. Heç n tikm z ri t siz iyn h man, Girs -ç xsa s d h zaran, yox güman. Üzm si mümkün deyil qolsuzlar n, Dem si mümkün deyil dilsizl rin. Bir oraqç kim, oraq yox lind, Biçm si mümkün deyildir, ey d d. Katibin kim, lind yoxdur qara, Yazmaq oynamaqda n fayda gör? Say ç kim, çubu u lind yox, B s ki say lmaz l il vursa çox. 45

46 Yon uçu kim, yox lind k rkisi, Yox lac yonmaq lin vursa b si. Söyl s m d m rif t payan yox, Ham s n des m s n, imkan yox. Elmd n m qs d m l etm k dürur, Ol elm birl haqqa yetm k dürur. Ol elmd n m qs d almasa m l, Yüzl n r kibr, t k bbür, yüz c d l. G r elmd n m qs din h qq olmasa, Dosti-h qq, ya nuri-mütl q olmasa, Bil, z lal t b hrin q rq oldu ol, H m riya birl i i z rq ald ol. Var, riyadan can il q lgil h z r, Haqq ist r sidq il, lb t, tapar. Var, m li sidq il q l biriya, Felin düz olsa yet rs n tanr ya. Bir h dis içind bu söz söyl ndi, Elm t rifind n bir gap eyl ndi. Elm ki ondan ki i n f almad, Misli bö lafd r ki, xeyri olmad. Elminin n fi budur, ey hl-i dil, Y ni xalq haq yola salmaqd r ol. Elm oxub art rmasa zühdü h man, Tanr s na misli etg ndir üsyan. 46

47 Tanr dan yet r ona sonsuz q z b, Olmas asayi ona, illa k r b. N fi yetm z elmd n ol haq r sul, Tanr ya etdi p nah, ey bi1-füzul. «Elm iki dürlü olur» dedi yen, Ona r ibs n, g lib dinl s n. Birin bu elmi-q lbi dedil r, Birin h m elmi-r bbi dedil r. «Elmi-q lbi elmi-n fidir» dedi, «Xalqa onun n fi çox» söyl di. H r zaman könlün en r xofi-haqq, Görül n yadan ol alar sapaq. Ol sapaqdan özünü tutar a a, Hübbi-dünya könlünd n olar iraq. Can içind oxular haqq ay ti, X lqi-al m birl bilm z ülf ti. E q odu h r d m onun könlün yaxar, Durmadan iki gözünd n ya axar. Ba r susayar y ni ol didar üçün, Eyl y r qurban can n yar üçün. Olmaz onda z rr b hs il c d l, Tanr mrin q lma a h rgiz b d l. Doludur haq zikrind n canü dili, M rif t ba ndan ol açm gülü. 47

48 Söyl y r h r d md dürlü m rif t, A z ndan söz ç xma a ol bic h t. hli-dill r m rif t bostan ndan, Meyv l r yeb ey l nirl r ksizin. Zahirind haqqa xidm t eyl y r, Batinind m rif tl r söyl y r. Haq sar h r yan ndan yol aç lar, H r sa td dürlü r hm t saç lar. Bahri-r hm tini üz r, q vvas olub, Dürri-gövh rl r taparlar xas olub. Haq r sulillan tapar ksizin, Gör r ol könül gözüyl dost üzün. Dostu haqd r, dostu haqd r, dostu haq, Elmi-n f ist s n budur sapaq. Haq-t alan n ziz b nd sidir, Ol r sul ümm tl rinin xas d r. B s lisani-elmi söyl dim sana, G l qulaq tut, bir zaman m nd n yana. Elmi-zahir elmi- ri dedil r, Zahirin eyl r düzgün h r kim ist r. Tanr demi kim düz ts zahirin, Düz ld r m f zlim il batinin. Elmi-zahir xalq ara r hm tdir al, E idib tutanlara r hm tdir ol. 48

49 B s d lildir onlara bu söz h man, E id r, anar, tutar der bigüman. Tanr tövfiqi bil h r kim tutar, Ü bu sözd n özün hücc t ed r. E idib bu sözl ri kim tutmasa, Can il haq buyru unca getm s. B s zab tapsa budur hücc t ona, Bir zab kim olmaya rah t ona. rid g r olsa bir i nar va, raq dur, ol i d var sonsuz b la. ri tsiz olmaz t riq t yollar, Bit riq t m rif tin güll ri. ri t a acd r, t riq t buda, M rif tdir ol a ac n yarpa. B s h qiq t ol a ac n nüv si, Haq ridir ü bu xan n yiy si. ndi bilgil risiz i bitm yir, Haq r nl r ris z yol getm yir. B s a acs z bitm yir budaq h min, Yarpaq olmaz, budaq olmasa y qin. Meyv bitm z yarpa g r olmasa, Tapmaz yol ri t üz tutmasa. Olmasa tövfiqü ta t qula yar, Qul haçan r i in ed r ixtiyar. 49

50 L yk f rman etdi qullara c l b, mri-haqqa vacib olmu dur t l b. Alimi kim bi m ldir, q l h z r, N fi yetm z kims y, illa z r r... Elm oxub, m l ed nl ri xuda, Çox sevmi dir, e it, ey k txuda... 50

51 ABDULLA AHB ND ( ) 1720-ci ild Vas h rind anadan olmu dur. Türkm nl rin yomut boyunun qoçaq tayfas ndand r. Ömrü Yasda v Köhn Ürg ncd, Qafqazda v randa ( tr k, Gürgan v sfahanda) keçmi dir. Atas n n ad M mi, anas n n ad Dövl tbik, sevgilisinin (arvad n n) ad M nlidir. Özünün sl ad n n bdün z r oldu u söyl nir. airin Seyidn z r, Dövl tn z r, M mm dn z r v Annam nli adl dörd o lu olmu dur. ahb nd nin n slind n olanlar haz rda Türkm nistan n Da o uz vilat tinin Köhn Ürg nc v Taxta mahal nda ya ay rlar. air 1800-cü ild v fat etmi v Da o uzda A iq Ayd n n kümb zi yan nda d fn olunmu dur. ld olan m lumata gör, ahb nd yax t hsil alm, Xiv d ki m hur irqazi m dr s sind oxumu, dövrünün n bilg adamlar ndan biri olmu dur. eirl ri, xüsusil mü mmalar onun rq d biyyat, ilahiyyat, mifologiya, tarix, co rafiya, astronomiya, t bab t sah l rind d rin bilik sahibi oldu unu göst rir. ahb nd nin gerç k h yat ba dan-ba a fsan duman na bürünmü dür. Onun ad haqq nda da xüsusi r vay t var. Deyil n gör, n yax n dostu sava da sir dü ür v ahb nd onu axtarma a ç x r. G lib görür ki, dostu bir ah n lind sirdir. Öz-özün bel deyir: «Dostumla m nim aramda heç bir f rq yoxdur. slind, m n d ah n bir b nd si v siriy m». Bundan sonra onun ad ahb nd olaraq söyl nir. Abdulla ahb nd M mm dv li K min v Murad Tal bi il (r vay t gör, h m d M xdumqulu F raqi il ) yax n dost olmu dur. Xalq aras nda onlar n dostlu u haqq nda maraql 51

52 r vay tl r dola r. ahb nd nin yarad c l geni v çox ax lidir. Onun mövzular n n ks riyy ti real h yat hadis l rind n götürülmü dür. B zi eirl ri avtobioqrafik s ciyy da y r. eirl rind didaktik motivl r güclüdür. O, insanlar daim yax l q etm y, xeyirxahl a s sl mi, xüsusil g ncl r m rdlik, üca t, dal t duy ular a lama a çal m d r. airin dini mövzuda yazd eirl rd h zr ti pey mb rin h yat v islam dininin göz llikl ri ustal qla v s mimiyy tl v sf edilmi dir. Abdulla ahb nd nin poetik irsinin böyük hiss si itibbatm, çox az bir qismi g lib biz çatm d r. Onun b zi eirl ri ba qa airl rin ad na ç x lm, dini m zmunlu eirl ri is sovet dövründ ümimiyy tl ortaya ç xar lmam d r. Bununla birlikd airin yarad c l türkm n d biyyat nda çox mühüm bir m rh l t kil edir. O, s l fl ri Nurm h mm d nd libd n v Dövl tm mm d Azadid n t sirl ndiyi kimi, özünd n sonra g l n x l fl rin, o cüml d n M xdumquluya, Z liliy, Molla N f s, Katibiy, A iqiy v ba qa airl r qüvv tli t sir göst rmi, onlara nümun olmu dur. ahb nd bir neç dastan mü llifidir. Onun «ah B hram», «Gül-Bülbül», «Xocamverdixan» adl dastanlar var. Bunlardan «ah B hram» hind mifologiyas n n sava, ovçuluq v z f r tanr s Varaxra, yaxud Viret-rana il ba l d r. Bu sur t sonralar ran mifologiyas na keç r k B hram kimi sabitl mi dir. Mifik obraz olaraq B hram Mars v M rrix kimi sava simvoliz edir. Sasanil rin on dördüncü ah olan, d biyyatda qulan (gur, çöl e yi) ovlayan B hram Gur kimi m hurla m d r. Nizami G nc vi «Yeddi göz l» s rind, mir Xosrov D hl vi is «H t behi t» poemas nda onun sur tini yaratm lar. ahb nd d onlar n t siri alt nda bu mövzuya müraci t etmi dir. Lakin «ah B hram» dastan n n süjeti xeyli f rqli v orijinaldir. eirl ri is müst sna d r c d göz ldir. H min eirl rd n biri nümun kimi bu antologiyada verilmi dir. ahb nd nin «Gül-Bülbül» adl dastan da çox maraql - 52

53 d r. Bu mövzuda ondan vv l d s rl r yaz lm d r c ild B di ddin M nuçöhr t-t brizi, daha sonra özb k airind n S lahi «Gül-Bülbül», Lütfi is «Gül v Novruz» adl s r yazm lar. ahb nd öz dastan na ba qa bir ruh vermi, onun sujetini öz ist yin v poetik m ram na gör d yi dirmi dir. air dastan n sonunda onun yaz lma tarixi bar d (hicri t qviml 1214, miladi t qviml 1799/1800-cü il) m lumat ver r k yazm d r: Min iki yüz on dörd oldu tarixd, Bicin (meymun) ili yazd m qiss ni, b yl r. airin q l mind n ç xan «Xocamverdixan» dastan da öz orijinall il seçilir. Bunlardan ba qa, m nb l rd veril n m lumata gör, ahb nd nin g zib-gördüyü yerl rd n b hs etdiyi «S yah tnam» adl bir s ri d olmu dur, lakin bu s r indiy d k a kar edilm mi dir. Abdulla ahb nd nin eirl ri v dastanlar n n yüzd n art q lyazmas haz rda Türkm nistan Elml r Akademiyas n n Milli lyazmalar nstitutunda saxlan r. airin s rl ri d f l rl n r edilmi, haqq nda elmi t dqiqat i l ri yaz lm d r. ahb nd nin s rl ri Az rbaycanda çox da bilinmir. Ölk mizd vv ll r onun c mi bir neç eiri çap olunmu dur. Yarad c l Bak Dövl t Universitetinin tükr xalqlar d biyyat kafedras nda v b zi ali m kt bl rin filologiya fakült l rind t dris olunur. 53

54 M NL Qa na ç kibs n sürm Bugün, sev r yar m M nli. Al yanaqda burma-burma Siyah zülfün tar m, M nli. Göz g lm z dünya mal, P ri and r a iq hal. X zan vurdu s n ged li, Soldu ba çam-bar m, M nli. S ns n m nim B lx-ürg ncim, S nd n özg yox güv ncim. Qoynun içr gizli g ncim Q z l alma, nar m, M nli. Seyr ç xd n zülfün töküb, A üzün örp k ç kib, ahb nd nin hal n sorub, G l, ey v fadar m, M nli. 54

55 QIRX X b r vergil, B kir xocam, O n andd r, vallah q rx, Doqquz o lan bir be ikd, Anas dörd, Allah q rx? Önü yürür, izi yetm z, Yerd -göyd m sk n tutmaz, O n qu dur ölm z-itm z, Aya dörd, k ll si q rx? N mizan olar, n yerd, N fad r yüz min d rd, Yeddi kiri, yetmi p rd, Saz birdir, zill si 1 q rx? N d ryad r, girdab dörd, O n ba d r, rbab dörd, At doxsan, sbab dörd, Donu doxsan, hüll si 2 q rx? N ölk dir, eli be dir, Ya ar ya mur, seli be dir, N tüf ngdir, nili 3 be dir, Çaxma bir, m rmisi q rx? N ölüdür, ya doqquz, N mizand r, ba doqquz, N tir ndaz, da doqquz, N jd ha, k ll si q rx? 1 Zill (burada) zil (b min zili). 2 Hüll paltar. 3 Nil lül. 55

56 N qalad r, bürcü doxsan, N b zirgan, borcu doxsan, N quma d r, x rci doxsan, Da on dörd, qallas 1 q rx. O n oddur, tütünü yüz, O n sözdür, ütünü 2 yüz, N m sciddir, sütunu yüz, O lan üç, mollas q rx? S nsa çoxdur, da sa azd r, O n söhb t, o n sazd r, O n novruz, o n yazd r, Q doxsan, çill si q rx? A ma, xocam, bu bir pill, Bu sözümd yoxdur hiyl, Tapa bilm z neç molla, M r olsa sill si 3 q rx. ahb nd söyl r h r sözd n, Tut hesab n yüzd n, yüzd n, Dörd çe m axar bir gözd n, B ndi be yüz, damlas q rx. 1 Qalla tax l. 2 Ütün x cal t, utanma. 3 Sill çalma, sar q, mmam. 56

57 BE X b r vergil, Ha m xocam, N çölistand r, da be? A z nda q rx min q rx di i, N iland r, aya be? Sin md e qin da var, Dilsiz-a zs z ya var, Üç yüz altm aya var, H r aya n barma be. N quma d r, x rci s ks n, N tüccard r, borcu s ks n, N qalad r, bürcü s ks n, Ba ban yetmi, ba be? Qaranl q dünyada al m, yirmi be at bir öyd c m, H r atda iyirmi be adam, H r birinin yara be? ahb nd dey r, n filan, N gün yaz lm, n divan, S h r vaxt do an keyvan, Qaras q rx min, a be. 57

58 N D R X b r vergil, n m xluqdur, üç dilli, H r dilin rh eyl, b yan n dir? kisi m nal, biri bikamal, Birin b nd olmu, zaman n dir? Bir dilind yüzd bird hesab var, Bir dilind yüzd s ks n cavab var, ki yüzd s kkiz d n hicab var, Doqquz x b r, üç and, z ban n dir? Birini üç böl, üç-dörd ba olar, Birin iki böls n, neç ba olar? Üçd üç, dördd dörd, be d be olar, Üç yerd sal nan dükan n dir? N m xluqdur, dild çoxdur qov as, ki ayaql d r, yetmi k ll si, Di i iyirmi doqquz, yüz on pill si, F hm eyl, qurulmu mizan n dir? F hmin olsa, tut s n gündüz gec d n, Neç yumurta ç xar t k bir cüc d n, S n bilm zs n, soru B kir xocadan, Ölk si, m sk ni, m kan n dir? Bunlar n an nda otuz bir ya, Yetmi ba, q rx bir t n, otuz aya, Ba n tutub, tax b q ç na ba, Dörd q l ncla salan ni an n dir? O n qu dur, onda n t n var, n can, Ç rx vurar, çevril r misali-asiman, 58

59 Yumurtlayar toyuq kimi h r zaman, Xoruz t k banlayar, f an n dir? Aya m ribd, ba m riqd, Ç p r t k tikilmi, n sirdir haqda, M q edibdir hans kitab-varaqda, F hm eyl, katibi, yazan n dir? M na sor, m na al, can il t nd n, Do ru söz ç xarm yri b d nd n? Utanma, airim, soru um s nd n, Bildinmi ba nda qov an, n dir? N ümmand r, da d, co du, s ngidi, Bu yolda ba lam ahb nd b ndi, kdi, biçdi, ç kdi, durma s n indi, G libs n d rm y, ba a n dir? 59

60 B L NM Z Arif olsan, s nd n x b r al m m n, N mill tdir, hardal bilinm z? X b r ver, soru um, g nci-x zin, F qird mi, baydal 1 bilinm z. N kiri dir, b nd olubdur kamana, Hans gün qopacaq ax r-zamana? N s b bd n q rq olubdur ümmana, K nardam, saydal 2 bilinm z. N gövh r, n yerd yatar k mbaha, Nec isbat etmi sureyi-taha, Qark 3, çoban, quzu, bülbül, jd ha, Be inin bir öyd liyi bilinm z. O n qu dur, qondu u yer gümü lü, Alt min qanadl, lli min ba l, Atas q rx nda, o lu yüz ya l, Yasdal, toydal bilinm z. O n dir ki, dörd yan nda üzü var, O n dir ki, sin sind gözü var, N k lamd r, üç yüz altm sözü var, Yerd, göyd, aydal bilinm z. O n dir ki, önü var da, ard yox, O n dir ki, qonar-köç r, yurdu yox, Hesab edib görs m, yen dördü yox, N m kanda, caydal bilinm z. 1 Baydal bayda, varl da olmas. 2 Saydal dayaz yerd olmas. 3 Qark k rg dan. 60

61 ahb nd der: üç min üç yüzü dursun, Dörd min dörd yüz q rx dörd s fas n sürsün, H r kim ustad is, cavab n versin, Dörd dal n bir zed liyi 1 bilinm z. 1 Dörd de-nin bir ze-d oldu u. 61

62 HANSIDIR BUDUR Ver x b r, arif olsan, sirri-pünhan hans d r? On iki darvazal ol hri- bdan 1 hans d r? Tut hesab h ftadi-h ft, bürci-g rdan hans d r? Üç yüz altm cuyi-ab 2, iki ruhdan hans d r? Ver x b r, ustad is n, ol hr sultan hans d r? Feyzi-haqd r, söhb t içr ol sirri-pünhan olur, On iki darvazal hri-b d n insan olur, Bürcü yetmi yeddi peydir, h r b ndi an olur, Üç yüz altm damar h blül-v rid 3 qan olur, bu h r içr bilin kim, könül sultan olur. ki yüz ol q rx s kkiz h m köyi-büzürg 4 q l b yan, P nc s dü bistü h t 5 xana, be yüz iyirmi be dükan, ki v zir çox qulama buyurur kari-g ran 6, M nas çoxdur, hesab et, tez doland rgil z ban, Qaz s n dir, hökmü n, adil f rman hans d r? ki yüz ol q rx s kkizdir üstüxan 7, ets m b yan, Be yüz iyirmi s kkiz öy bu sli rmi m kan, Ol b d n peyv ndidir be yüz iyirmi be dükan, Ol n qu, yetmi ba, q rx t n, iki yüzdür ayaq, ki türf qanad biri qarad r, biri a, Ol n s yyad q sd edib, kim yolunda qurmu duzaq, 1 bdan b d nl r. 2 Cuyi-ab su yolu, arx. 3 H blül-v rid qan damar. 4 Köyi-büzürg böyük k nd. 5 P nc s dü bistü h t be yaz iyirmi s kkiz. 6 Kari-g ran i gör nl r, i çil r. 7 Üstüxan sümük. 62

63 F hm edib, ustad is n, bc d hesab birl bax, Ver x b r indi görüm, ol qu a a yan hans d r? Ömür qu, yetmi ba, q rx t n, iki yüzdür ayaq, Gec -gündüz qanad biri qarad r, biri a, Bu c l s yyad olur, kim yolunda qurmu duzaq, Çün ömür üç h rf, bc dd n ets m iftiraq, Bizi ustad bils n, indi bu c s d a yan olur. Arif olsan, ver x b r, xar n dir, xunxar n dir? Qafil ol kim könlü x st, d rdi-biazar n dir? Bilm n m a l neyçin, d hr içr ol bidar n dir? Sirri-pünhan na dolmu, al m a kar n dir? Ol n ba d r, h m yen ba içr pünhan hans d r? A iqi-m uq durur kim, xar budur, xunxar budur, Qafil adam, könlü x st, d rdi-biazar budur, Dünyadan a l qaçar, e qli könül bidar budur, Ol xuda pünhan gözün, al m a kar budur, Ol cahan dostu riza, x mi-q d r pünhan olur. D hr ara ahb ndeyi-biçar eyl y r sual, Ol n zülm tdir ki, röv nliy dönm k müxal 1, Müfti-bi m l n dir, q m d tind fasid x yal, Dürri-gövh r kan kimdir, bin va, biintiqal, Ol n g nc, x rc ets n artar, etm s n nöqsan olur? D t ara verdi cavab ol yerd ol miskin h lal, Qocal q bir zülm tdir, röv nliy dönm k müxal, Müfti-bi m l riyad r, ücb 2 olar fasid 3 x yal, Bin va l ml r imi, bin va, biintiqal, Elm g nc, x rc ets n artar, etm s n nöqsan olur. 1 Müxal mümkün olmayan. 2 Ücb ücub, m nfur. 3 Fasid f sad ver n. 63

64 GÖZ L M P ril rin sultan, g ls n, xan göz lim, Ald n s brü q rar m, arami-can, göz lim, Tuti kimi süx nv r, irin z ban, göz lim, Kirpikl rin x nc rdir, qa kaman, göz lim, L bl rin hdi- k r, püst d han, göz lim, Qoynun içind bitmi ba ü bostan, göz lim, E qind divan y m, d li, heyran, göz lim, Aç l bsan qönç gül, t r gülüstan, göz lim, Hicrind ç xd can m, insaf, aman, göz lim, H sr tind n olubdur ba r m z qan, göz lim, Sallan n yax bd r b lli m stan, göz lim, S nsiz m n g r km z ayd n cahan, göz lim. Seyr ç xsan, niqar m, b z nib ya l-al, H r sözün min tüm ndir, bax n xun bahal, irin il ol F rhad ç kdi onca v bal, «Leyli» deyib ol M cnun oldu divan, d li, V rqa a iq «Gül ah» deb ötdü cövri-c fal, Zöhr, Tahir sar l b ç xd s rvi-nihal, Arzu il ol Q mb r bir-birin v fal, Yusif il Züleyxa keçdi zövqi-s fal, Seyfülm lik al bd r sevib M thalc mal, Bizd n vv l qoyubdur yeddi a iq bu yolu, Yatsam gec l r dü üm, gündüz könlüm x yal, Al m görkü, güv ncim, s rvi-r van, göz lim. G l, ey q l m qa l yar, ba seyrin varal m, Xidm tind pay ndaz, qol ba lay b dural m, T n y m, l bl rind n bir bus ver, soral m, Qoyma da i-hicrind sin m üzr yaral, M n s yyadam, ovlamam s nd n özg maral, G l, aç l b bir gül n, irin can ver lim, 64

65 Öt r i bu göz llik, be gün söhb t qural m, Aç l bsan qönç -gül, t r ba çana gir lim, Ba na ba ban olub gönç gülün d r lim, Haq müy ss r eyl s, zövqi-s fa sür lim, H sr tind n öldürdün, g l bir zaman gör lim, Yalanç da qalmas n canda rman, göz lim. Alt n-gümü b z nib, geyindiyin k t ndir, Ba dan-ba a tirs n, saç n mü ki-f t ndir, Bir neç biv falar ömrü yel satand r, Gerç k a iql m uq bir iqrara yet ndir, H r kim haqqa dayansa, mü kil i i bit ndir, A iq olub p rvan, özün oda atand r, A iqin incid nl r namurada yet ndir, Kiml r baqi qal bd r, dünyan kim tutand r, Oyunçudur um f l k, onca can udand r, B lxü Buxar, B d x an, b han hri-xot ndir, Keç r gülün mövsümü, onca xublar öt ndir, Dünya baqi verilm z, qalmaz dövran, göz lim. Sada an olum, canan, zülmün bilir m rah t, H r nec cövr eyl s n,olsun can ma af t, Qurbanam göz-qa na, p h, n q ddü, n qam t, Yesiri-zar n oldum, qalmad s brü taq t, Gözl rin c llad m g r, qa n can ma af t, irin can m d nda p rvaz olsun man t, Bir öps m al yanaqdan, tapsam hdi-n zak t, Odun ç xmaz içimd n, qopsa ruzi-qiyam t, ahb nd der: gövh rim, qoynun dürri-s ad t, Alsa irin l bind n d rdli can m h lav t, Alt n-gümü, quma m sahibkiran göz lim. 65

66 B LL D R Dostlar, dörd göz lin v sfin söyl yim, Bu dördü d m hurluqda b llidir, B z nibdir bir-birin t sibke, sli söyünxanl, a r ellidir. Birinin yninin ya l-al var, Birinin belinin tirm al var, Birisinin a üzünün xal var, Biri ba r m d l n irin dillidir. Biri b nz r gölün quba qaz na, Biri b nz r f sli-bahar, yaz na, Biri ox ar Sayad xan n özün, Biri püst d han, biri ball d r. Biri vard r ba da bel g zm y, Biri vard r suda bel üzm y, Birinin an na dastan düzm y, Biri mürç -miyan, inc bellidir. Dörd göz l görmü m, lh z r, aman, Kirpikl ri oxdur, qa lar kaman, kisi t r g lin, biri növcavan, ahb nd der: biri s ri tellidir. 66

67 N B LS N Türkc d n x b rsiz neç mollalar, r b dilin, divan x ttin n bilsin, lifd n rm nd quru s ll l r, H r sözün do mas n, yad n n bilsin. ks n bar g tirm z ol quru söyüd, bl hl r, nadanlar almaz heç öyüd, Ba bo, biqeyr t, t sibsiz igid Yax m hbub q drin, ad n n bilsin. Sözün irin olar baldan, k rd n, Yax öyüd alsan gövh r tök rd n, Sahib xüruc ahlar doymaz nök rd n, nsan n yax s n, b din n bilsin. Otururlar h r kim s rs dö kl r, Ba da durmaz izz t görs e kl r, Çöld miyolday b g z n pi ikl r... n bilsin. ahb nd der: igid do sa l n tli, Vacibi bitirm z, qoyar minn tli, H rfin xarab ed r, pozar l zz ti, Zirü z b r, t did, m tn n bilsin. 67

68 QALMADI Ad m o lu, burda qoymazlar s ni, S nd n z lkil r keçdi, qalmad. Min cilv eyl yib ömrün gül ni, H r güld bir qönç dü dü, qalmad. Kiml r a layad, kiml r gül di, A layanlar öl nl ri bil di, N kas dir, nobat-nobat g l di, H r k s öz nobat n içdi, qalmad. Baylar, füq ralar, g dalar, ahlar, c b sahib xüruc göz l pa alar, N f rqi, qocalar, g ncl r, u aqlar, Ham n qara yer qucdu, qalmad. Xumar, ala gözlü, qa q l ml r, Cana odlar salan d rdü l ml r, l-aya t r x nal s n ml r, Zin tind n bir-bir dü dü, qalmad. ahb nd, nizamla s n yol yara n, Ömrün röv n olub yansa ç ra n, Bir köhn r batd r ged c k cay n, S nd n vv l g l n keçdi, qalmad. 68

69 B HRAMIN T R F («ah B hram» dastan ndan) Bir xuda dilind idi Gec -gündüz, sübhü am. Yeddi iqlim, ran, Turan Hökmünd idi tamam. Camal misli-afitab, Gör nl rin ba r kabab, Sa lind badeyi-nab, Sol lind dolu cam. Qulluq ed r al m, cahan, Özü adil, hökmü r van. Ali himm t, mü kil açan, Sözl s irin k lam. ran ölk sini sar b, Ald l k rin s nd r b, Al m-cahan ba endirib, flatun verdi salam. Dad ets ydi bir biçar, Eyl rdi d rdin çar, Ç x b h r günd ikar, Qurard çöl yerd dam. Yoxdu onun ciy rb ndi, Q rx h r md n bir f rz ndi, Könül rki, can peyv ndi, O ul adl bir qulam. 69

70 ahb nd der al m as n, Geyibdir z rrin libas n, Fars hrinin padi as n 1 T rif etdi ah B hram. 1 as n, padi as n ah n, pad ah n. 70

71 M XDUMQULU F RAQ M xdumqulu F raqi tarix boyu g lib keçmi n böyük türkm n airidir. Onun türkm n d biyyat tarixind ki yerini ve mövqeyini bir cüml il bel s ciyy l ndirm k olar: Bayron ingilis, Dante italyan, Pu kin rus d biyyat üçün n dirs, M xdumqulu da türkm n d biyyat üçün odur. Böyük türkoloq Barthold yazm d r ki, tarixd h l heç bir türk airi öz xalq aras nda M xdumqulu q d r populyar olmam, onun q d r sevilm mi, oxunmam v zb rl nm mi dir. M xdumqulu F raqi 1733-cü ild Türkm nistan n tr k vilay tind Kümb zhovuzun rqind ki Hac qov an adl yerd, ba qa bir m lumata gör, Q z lbay r (indiki arlavuq) obas nda türkm n d biyyat n n klassiki Dövl tm mm d Azadinin ail sind dünyaya g lmi dir. O, vv lc qon u k ndd ki dris Baba m kt bind, daha sonra Buxaradak m hur Göy lta v Xiv d ki irqazi m dr s l rind oxumu, ba da Quran olmaqla ilahiyyat elmini, h nd s, hesab, nücum, tarix, co rafiya v dig r f nl ri d rind n öyr nmi, d biyyata v dil xüsusi maraq göst r r k rq d biyyat klassikl rini ciddi mütali etmi, Xoca hm d Y s vi, Füzuli, N vai, N simi, Hac B kta V li, Yunus mr, Nizami, Hafiz, X yyam, Cami, D hl vi kimi airl rin yarad c l n m nims mi, rqin böyük aliml rind n F rabinin, Biruninin, ibn Sinan n, l-xar zminin, M nsur H llac n, Q zalinin, Z m x rinin, N iminin, B yazid Bistaminin v ba qalar n n elmi-f ls fi irsi il tan olmu, ca atay, r b v fars dill rin mük mm l kild yiy l nmi dir. M xdumqulu Buxarada n q ib ndi ordenin ciddi maraq göst rmi, bu ordenin eyxi B ha ddin N q ib ndinin yaratd sufi m kt binin güclü t sirin m ruz qalm, eyxin «Dilin yar il n, lin kar 71

72 il n olsun» üar n öz h yat n n v s n tinin sas kredosu, mayas v m nas kimi q bul etmi dir. M xdumqulunun xsi h yat faci l rl keçmi dir. Abdulla adl qarda hans s b bd ns ata yurdunu t rk etmi, 1754-cü ild üç ail üzvü bac s Xanm nli, kiçik qarda Can s n v onun arvad Bayram eyni günd dünyadan köçmü, bu d rd M xdumqulunu, atas Azadini v anas n d rin k d r q rq etmi dir. Üst lik, airin iki u a n n ikisi d kiçik ya lar nda ölmü, ç ra n yand racaq ba qa övlad olmad ndan M xdumqulu bir ata v insan kimi bunu böyük ür k a r s il qar lam d r. air g nc ya lar ndan etibar n s yah t ç xaraq bütün Türkm nistan, Orta Asiyan, ran v Hindistan g zib dola m, böyük ehtimala gör, Az rbaycanda v Anadoluda da olmu dur. Statistik hesablamalar na gör, airin yarad c l nda i l dilmi real co rafi, dini-mövhumi m nt q l rin, tarixi v fsan vi xs adlar n n say 258-dir. M xdumqulu bir sözün d f l rl i l ndiyini n z r al nmaqla ümum n 101 min k lm d n istifad etmi dir. M xdumqulunun sonraki h yat bar d d qiq m lumatlar yoxdur. Onun v fat tarixi d mübahis lidir. B zi ara d rmaç lar airin 1783-cü ild, b zil ri is 1793-cü, h tta 1798-ci ild v fat etdiyini yaz rlar. M xdumqulu h r eyd n vv l böyük air v istedadl a qd r. Art q XVII srd n etibar n türk d biyyat nda divan d biyyat il klassik a q yarad c l qovu araq yeni bir m rh l y q d m qoymu, yaz l d biyyatla ifahi d biyyat n sintezi n tic sind air-a q s n tkarlar yet m dir. Türkm nistanda M xdumqulu, Az rbaycanda Vaqif, Türkiy d is N dim bunlar n n parlaq nümay nd si say l r. Saz çal b-çalmamas ndan, m clisl rd ç x edib-etm m sind n as l olmayaraq onlar n yarad c l ifahi xalq d biyyat n n l ri üz rind yüks lmi, folklordan b hr l n r k n v-nüma tapm, a q eiri janrlar apar c mövqed olmu, eyni zamanda divan d biyyat 72

73 da öz qüvv tli t sirini qorumu dur. Bu tipli s n tkarlar n yarad c l nda qo ma, g rayl, t cnis janr nda yaz lm s rl rl b rab r q z l, q sid v m sn vil r d rast g lirik. M xdumqulu söz s n tin a q kimi q d m qoymu, türkm n v ümumtürk folklorunu d rind n m nims y n v inki af etdir n bir haqq a s viyy sin yüks lmi dir. O, dig r haqq a qlar kimi bad içmi dir. Üst lik, M xdumqulu yegan a qd r ki, onun h yat nda bad içm doqquz d f ba vermi dir. Müq dd sl r lind n bad içm si (türkm nc buna «haqdan içm» deyilir), bunun m kan v zaman, kiml rin i tirak il v n kild ba verm si airin eirl rind t svir edilmi dir. M xdumqulunun yarad c l n n sas n v mayas n, heç übh siz, m h bb t lirikas t kil edir. V t nda qeyr tli airin türkm n birliyin s sl y n eirl ri d az deyil. Öz dövrün gör mük mm l ruhani t hsili alan, yetkin r n v irfan sahibi olan M xdumqulunun dini m zmunlu eirl ri d olduqca çoxdur. Böyük airin d bi irsind ictimai-siyasi m zmunlu eirl r, f ls fi-didaktik s rl r d h miyy tli yer tutur. Bunlardan ba qa, M xdumqulunun müxt lif v sil l rl yazd eirl r d (m s l n, vücudnam l r, atas na, qarda Abdullaya h sr etdiyi eirl r, xs n özünün ba na g l n faci l r haqq nda eirl r) vard r. Do ma xalq na minbir q r lmaz tell ba l olan bu böyük s n tkar bütün hallarda xalq ruhunun t rcüman kimi onun arzu v ist kl rini, h yat n v taleyini q l m alm, bunu geni poetik vüs t v sonsuz ilhamla, lvan v parlaq boyalarla yerin yetirmi dir. M xdumqulunun üç srd n b ri türkm n d biyyat na hakim olmas, yön verm si v sevilm sinin sirri d m hz bundad r. M xdumqulunun yarad c l bütün türk dünyas nda oldu u kimi, Az rbaycanda da h mi sevilmi dir. Müxt lif dövrl rd m tbuatda onun eirl rind n nümun l r çap olunmu, haqq nda yaz lar q l m al nm, yarad c l haqq nda dissertasiya yaz lm d r. Vaxtil n r olunmu «Klassik türkm n eiri» kitab nda 73

74 (Bak, 1983, 239 s.) v F xr ddin liyevin t rtib v t rcüm etdiyi «Türkm n n m l ri» (Bak, 1989, 180 s.) kitab nda M xdumqulunun bir s ra eirl ri verilmi dir cü ild is airin 250 illiyi münasib til «Q m seli» adl eirl r kitab burax lm d r. smay l V liyevin t rtib v t rcüm etdiyi bu kiçikh cmli kitabda böyük s n tkar n 102 eiri öz ksini tapm d r. Firuz A ayevan n t rtib etdiyi «eirl r» kitab nda (Bak, 2006, 160 s.) is M xdumqulunun 156 eiri toplanm d r. Sovet dövründ n r olunan bu kitablarda M xdumqulunun dini m zmunlu eirl rind n heç bir nümun verilm mi dir. Sovet dövründ Türkm nistanda da airin dini-ruhani eirl rini çap etm k mümkün olmam, onlar n üstünd n sükutla keçilmi dir. Ona gör d müst qillik dövründ M xdumqulunun kitablar ndan birini «Ba la bizi» ad yla çap ed n na irl r (bu, airin n m hur dini eirl rind n birinin ad d r) h min çat mazl da aradan qald rm, ulu s n tkardan bir növ üzr ist mi l r cu ild bu s tirl rin mü llifi t r find n M xdumqulunun «Seçilmi s rl ri» (448 s.) türkm nc orijinal ndan t rcüm olunmu v Ankarada TürkSOY x ttil n r edilmi dir. H min kitabda airin 400- yax n eiri verilmi dir. Bu n r d h cm m hdudlu u üzünd n M xdumqulunun yarad c l n tam kild hat etmir. Burada onun eirl rinin t xmin n yar s toplanm d r. Türkm n airl rind n biri M xdumqulu haqq nda obrazl kild bel demi dir: «Xalq n sönm z ç ra Ulu ustad F raqi». Bu, olduqca isab tli b nz tm dir. M xdumqulu türkm nl r üçün o q d r böyük h miyy t k sb edir ki, onlar bir eyi daha dol un kild ifad v izah etm k üçün F raqid n bir eir parças n misal g tirirl r. Bu m nada Türkm nistan Dövl t Universitetin, EA-n n Dil v d biyyat nstituna, bir s ra mü ssis v m rk z dahi airin ad n verilm si heç d b s deyil. Türkm nistann n beyn lxalq miqyasda veril n dövl t mükafatlar ndan biri is «Xalqara M xdumqulu Bayra» adlan r. 74

75 TÜRKM N N Ceyhun il b hri-x z r aras, Çöl üstünd n s r yeli türkm nim. Gül-qönç si - qara gözüm qaras, Qara da dan en r seli türkm nim. Haqq r y verib, vard r onun sayas, Oyna ar çölünd n ri, mayas, R ngb r ng gül açar ya l yaylas, Q rq olmu reyhana çölü türkm nim. Al-ya l bürünüb ç xar p risi, Yay lar nb rin xo rayih si, Tör, b y, a saqqal - yurdun yiy si, Nec gurdur göz l eli türkm nim. Ol m rdin o ludur, m rddir p d ri, Koro lu qarda, s rxo dur s ri, Da da-düzd qovsa s yyadlar, diri- Ala bilm z, yolbars o lu, türkm nim. Bir olub könüll r, ür kl r, ba lar, Y lsa, riy r torpaqlar-da lar, Bi ib bir süfr d yeyils a lar, Çiç kl n r ol iqbal türkm nim. Könül havalanar ata ç xanda, Da lar lala dön r q ya baxanda, Bal g tir r, co ub d rya axanda, B nd saxlamaz, g ls seli türkm nim. Qafil olmaz, döyü günü xar olmaz, Qar a, qüvv t giriftar olmaz, 75

76 Bülbüld n ayr l b, solub zar olmaz, Daim nb r saçar gülü türkm nim. Tir l r qarda d r, uru yar d r, qballar t rs g lm z, haqq n nurudur, M rdl r ata mins, sava sar d r, Q sbkara yürür yolu türkm nim. S rxo olub ç xar, ciy r da lanmaz, Da lar s nd rar, yolu ba lanmaz, Gözüm dalda qalsa, könül yl nm z, M xdumqulu, sözün çal türkm nim. 76

77 GÖZ L «RQAZ» M kan tutub, üç il yedim duzunu, Ged r oldum, xo qal, göz l «irqazi». Ötürdüm q n, novruz-yaz n, Ged r oldum, xo qal, göz l «irqazi». Haqqdan biz buyruq, ba l d r belim, S nd t lim ald, aç ld dilim, G lsin deyib gözl r ol g rk z ilim, Ged r oldum, xo qal, göz l «irqazi». Seç r m indi m n a -qaran, Dost, r qib, qarda, haqq, yaran, Oxud m, götürdüm kitap, Quran, Ged r oldum, xo qal, göz l «irqazi». A l m q sa idi, kasam qaynad, Ür yim atland, könlüm oynad,... Ged r oldum, xo qal, göz l «irqazi». Co gun ür yimd mövç vurar, yatmaz, Qaynar, q z bl n r, heç laya batmaz, Elm-t lim alan s ni unutmaz, Ged r oldum, xo qal, göz l «irqazi». Peyman dolmaz, g ls k taq t yetm y n, Pünhan zahir q lmaz aqil getm y n, Badi-pay atlan b, seyran etm y n Ged r oldum, xo qal, göz l «irqazi». Quma girs m, q vvas kimi üz r m, Bih sr t dolan b, biq m g z r m, 77

78 D han içr balü z ban z r m, Ged r oldum, xo qal, göz l «irqazi». Kamil olub, m n s r ncam q lm am, Mü fiqimd n, ol p d rd n qalm am, K b md n ayr l b, cüda olmu am, Ged r oldum, xo qal, göz l «irqazi». S ram gözl yib kamana dü düm, Leysan tökdü yaman, qaynad m-co dum, Xo qal, bu gün Ceyhun çay n a d m, Ged r oldum, xo qal, göz l «irqazi». M xdumqulu y b könül v fas n, T zim etdi, kim ç kmi di c fas n, Heç zaman unutmaz q z l qap s n, Ged r oldum, xo qal, göz l «irqazi». 78

79 SEYRAN Ç ND Ey yaranlar, müs lmanlar, Bir gec seyran içind, Otuz iki ki i gördüm Ol ahi-m rdan içind. Olara verdim salam, Sordular sa l q k lam, eyxü seyyid Mövla Cami, Ol yeddi sultan içind. Sultan Veys P hlivani, H kim Ata Süleymani, Xoca Yusif H m dani Ol ahi-k nan içind. Türküstan yiy si s rv r, mam Kaz m, imam C f r, Y hya il Nuh pey mb r, B yazid sultan içind. Göz l pirl r, göz l yarlar, Ç kdil r bu yolda zarlar, mam Rza ahi-pirl r, Neç göz l can içind. M xdumqulu, sirrim çoxdur, M n neyl yim, açan yoxdur, Ölm k haq, dirilm k haqd r, Oxudum Quran içind. 79

80 DÖNDÜ Üzü mahi-taban m, Gün kimi ay döndü, Ç rx oldu n rdivan m, Göy pay -pay döndü. Bir gün a iq ux oldu, Q m-qüss si yox oldu, H r kirpiyin ox oldu, Qa lar n yay döndü. A sald n oda, Qoydun getdin burada, Günorta verdin v d, Vaxt keçdi, say döndü. Can qalmad b d nd, Yanaram ah ed nd, Gözüm g lib-ged nd, H r günüm ay döndü. Min sevdam var, bir ba m, Qoydum elim, qarda m, A lamaqdan göz ya m Co un bir çay döndü. Yar n könlü ça oldu, A iql r dusta oldu, Dalda yerim da oldu, Düz yerim qaya döndü. st r m günd -günd, A laram tünd -tünd, 80

81 H r zülfün bir b nd, Hu saya-saya döndü. Dal-budaqlar yildi, Köçdü bülbül, da ld, Axar sular so uldu, Çöl yerl r çay döndü. D rman olmaz laca, Zad verm zl r möhtaca, Baylar döndü q llaca, F qirl r baya döndü. M xdumqulu, g z nd, H l b, Qeys r düzünd, Göz l yar n izind Ömrümüz zay döndü. 81

82 H ND STANDA X YALIM Haqq u runda qurband r, Can m, dövl tim, mal m. Könül yola r vand r, Hindistanda x yal m. A lar gözüm ya etdim, Könül içr n x etdim, El-günüm b x etdim Z ban içind bal m. Durdum adam san nda, Qaramat n yan nda, Bir qarda s z, fanid Nec olar hval m. Ol peyk ri haray m, B x q ld m saray m, Pu eyl dim, gör, ruyim, Götürüb m n d smal m. Yürdüm c br köyünd, Yand m e qin öyünd, Qald z min teyind Daim veril n felim. Can m at sald m, Nar içind m n qald m, E qd n yaral oldum, Lo man sorammaz hal m. El üzün gülmü m, Güldüyümü bilmi m, 82

83 Yar önün g lmi m, N dir m nim d lilim. Fani-cahan içind, Peykan kaman içind, M cnun ümman içind Q rq olmu köhn sal m. Bir p riy xiridar, Bu can m ona nisar, Dedim yara: «rzim var» Unutmu am sual m. M nli cana od salar, Odu cismimd qalar, M xdumqulu, utanar, M nim sahibcamal m. 83

84 B ÇAR Y M V t nimd xan idim, Xanlara f rman idim, D rdl r d rman idim, Miskin dükan idim, Cans za m n can idim, Neyl k, indi biçar y m. Gözsüzl rin gözü idim, Lallar n m n sözü idim, El-günümün üzü idim; Sev n m uq naz idim, Hat m Tay n özü idim, Neyl k, indi füq rayam. r m içr reyhan idim, V t nd z r f an idim, M rd igid köhl n idim, Da ba nda duman idim, F raqi der, aman idim, ndi viran bir sarayam. 84

85 BU DÜNYA M riqd n m rib dünyan n üzü, Dem, biz m lum deyil bu dünya, Abad, xarab, d ryas -düzü, Yüz q rx alt min a ac yoldur bu dünya. Bu cahan üzünd i l r peydad r, T f rrücdür, tama ad r, gövd dir, Q rx alt min a ac sudur, d ryad r, Yetmi iki dürlü dildir bu dünya. Bir lli min a ac yollar anda var, Dev-p ri m sk ni, qullar anda var, Da lar, da lar, ac arslanlar anda var, Ol yerd adamdan çöldür bu dünya. On iki min a ac cayi-hindistan, Alt min a ac yol rzi-rumistan, Dörd min S klab, S ncab, dörd min Z ngistan, Sanki keçib varan seldir bu dünya. Dörd min f rs x Y m n, bir min d Bul ar, Z mini-yunan h m olar yek h zar, Min a ac yol da d r devi-m rdumxor, Onda keçib varan sald r bu dünya. Min a ac kilim gü, yek d sti-yek pa, Be min a ac y cuc, min a ac s hra, Yeddi min a ac yer c zir, d rya, Min a ac yer yatan mald r bu dünya. Üç min üç yüz a ac hli-islamd r, raq, X zirbaycan, Misirdir, amd r, 85

86 Xorasan, Fars, B zirkuhda tamamd r, Yox olunca, qalmaqald r bu dünya. M xdumqulu, ad n döndü F ra a, F raq olub, ç k özünü q ra a, Hesab etdim dünya ba dan-aya a, Üç yüz altm illik yoldur bu dünya. 86

87 VARMI? Ey yaranlar, müs lmanlar, A lamayan, gül n varm? Yalanç, fani dünyadan, Gedib geri g l n varm? F l k, kiml ri ad etdin, Kimi q md n azad etdin, Bir neç l ri mat etdin, S nd n raz olan varm? Kimi v fa toxmun k r, Kimi c l z xmin ç k r, Kimi q md n azad ed r, Saralmayan, solan varm? Bildim bu dünya ça l n, Q m-q fl td oyaql n, X st olmadan sa l n Qiym tini bil n varm? Bu dünya iki q raqd r, Biri qara, biri a d r, M nzil iki, yol iraqd r, Onun fikrin q lan varm? M xdumqulu, g l n keç r, Bu güzara qonan köç r, gidlik ç ra sön r, Bu sözümd yalan varm? 87

88 GÖZL R Elind n ayr dü n Ah ç k r, eli gözl r. Yolundan ayr dü n C hd edib, yolu gözl r. Göyd f l k g rdand r, Xalq yerd s rg rdand r, N tamahkar cahand r, Göz açan mal gözl r. Kiml rd alt n tacd r, Kiml r sail, möhtacd r, Kiml r dibd n q llacd r, Kim xalça, xal gözl r. Kim nan tapmaz yem y, Kim yer tapmaz qoyma a, Kim don tapmaz geym y, Kim tirm al gözl r. Bu cahan bir heçd dir, Kim oyaq, kim dü d dir, H r b nd bir i d dir, H r k s bir hal gözl r. H ngam uzun, ömür az, Dörd mövsüm ba d r yaz, Göyd qanad g r n qaz Gözl ri gölü gözl r. M xdumqulu hu ed r, Gözl rind n ya ged r, D li könül co ed r, Yüz min x yal gözl r. 88

89 SARI Onda adam say lar, Min bir astana sar. F l k baqqal ötürmü Bazaristana sar. Qara yer a z n aça, Qafildir adam, keç, Bülbüll r ist r köç Ba i-bostana sar. Nurata, Baba Dar an, Dövr si d rya, orman, Yol üst dir Bak r an, ol Türküstana sar. Haqdan r hm t s pil r, mar tl r yap lar, Gets n, K b tap lar, Urumistana sar. Gündo ardan günbatar, T rsa, cuhud, h m tatar, h rl r qatar-qatar M ribistana sar. A iq dey r: «Ya sübhan, Mü külümü q l asan. fa t eyl, yaran, ol Dehistana sar!» M xdumqulu dill n r, Gözd ya sell n r, Günd köçdür, yollanar M zaristana sar. 89

90 HEYRANDADIR-HEYRANDA A iql r haqq e qind, Heyrandad r-heyranda. Gözl r z f içind, Giryandad r-giryanda. Q ld ona haq r hm t, Nuri-t c lli qüdr t, Xirq gey n Xoca hm d Sayramdad r-sayramda. Yerd n ç xan a aclar, Dili s nal qu lar, Sübhan sev n d rvi l r Dövrandad r-dövranda. Ay l, a m, ay l, M cnun ol, xalqa yay l, X lil o lu smay l Qurbandad r-qurbanda. Tur da nda duranlar, Neç qaib r nl r, Camal n gör nl r F rmandad r-f rmanda. Dolduran bu dünyan, Sözl iki cahan, Külli i in b yan Qurandad r-quranda. M xdumqulu, aç dill r, Qulluq et aylar, ill r, Ert qulluqsuz qullar rmandad r- rmanda. 90

91 SAYAR Da lar yerin m x d r, T p özün da sayar. Qar a dey r bülbül m, S rç özün za sayar. Q na td kamal var, M nlik etm, zaval var, H r ba da bir x yal var, Qul özünü b y sayar. Gücünd n, qüvv tind n, Dünyan n qism tind n, Varl n n izz tind n Yoxsul özün bay sayar. Nadanam, zad bilm n m, Bir günahl qul m n m, Sirk dey r: bal m n m, Neft özünü ya sayar. H r s y ç xar bir evd n, Özün k m saymaz devd n, Öz yan nda b d vd n E k özün yey sayar. D rd ç k nl r d rd bil r, Nam rd özün m rd bil r, Tülkü özün qurd bil r, Tula özün s g sayar. M xdumqulu bir quldur, Qullu una qaildir, Axmaq dey r aqildir, Öl n özün sa sayar. 91

92 QAR I A z açd m, göz yumdum, l atd m tasa qar, Tas üstünd yat bd r Q l nd r yasa qar. Saqi durdu, s s etdi, Kim gec qald, kim yetdi, Q l nd r tas n tutdu, Dü düm h v s qar. M n bikamal ol yerd, E q içr dü düm d rd, Gül üz gülgün p rd, Tutdu palaza qar. X b r tutan cahandan, Ayr lar xanimandan, A iql r keç r candan, Tutulsa kas qar. Bu dünya bir sarayd r, G l n keçib varayd r, M xdumqulu haray der, X d r lyasa qar. 92

93 D YM Z Bir neç nin dövran, Fani cahana d ym z. Buncan n yeni sal D rya-ümmana d ym z. Kor lind daya, Göz yerind aya, Buncalar n aya X r, madyana d ym z. Da lar ba dumand r, Yell r daim r vand r, Onca da lar virand r, Q dri dumana d ym z. Kimin vermi mal, Kimi gör r v bal, Neç l rin iqbal Fani cahana d ym z. Görkü var m rm rl rin, Damar d r yerl rin, Görün, neç pirl rin li Qurana d ym z. M nd n qeyri yox odlu, Daim ondan ad tli, M xdumqulu h sr tli, li dastana d ym z. 93

94 GÖZL R M rd q drini bilm z xan, Eld nam rdi gözl r. A z yanan bir çoban, Daima qurdu gözl r. Hicran oduna bi n, Ayr l qdan p ri an, Yurdundan ayr dü n Mehriban yurdu gözl r. Bir d rd g l rs yaman, N m rd döz r, n m rdan, D ri-d rmanl Lo man Mal dem z, d rdi gözl r. Pay n qiym tin gör n, Yax n-ira g z n, S fil-s rg rdan yür n, X r dem z, at gözl r. Görüb qalar asmana, Dü m z ulu ümmana, E q a iqi p rvana Gec ol odu gözl r. Ax r zaman haçan, Varm d r ondan qaçan, C s di qalan bican Abi-h yat gözl r. Zinhar, olmay n sirda, Qocaldar ol cavan ba, 94

95 Nam rd olsan yolda, Durub fürs ti gözl r. Gözüm ba l m n uçub, Bi mi m nara qaç b, Müftil r Quran aç b Ulu ta ti gözl r. Kim qald qocalmayan, Düxt rl r oldu cavan, Ba da s rvi-xuraman, Gül dem z, bad gözl r. Bir neç l r ar edib, Beytinl ri zar edib, Göz l elin xar edib, Bir ulu ad gözl r. D td qurband r güll r, Ruyin öp rmi yell r, Ovu hesabs z çöll r Türg n sayyad gözl r. r ç xd nal l r, Harama döndü mallar, Bu zamanda mollalar, Yortub, z kat gözl r. Üzünd dir nurlar, Gözünd dir narlar, Bu yyam n rl ri At, sursat gözl r. 95

96 Hara dönübdür dini, M g r yoxdur iman, X sis y b dünyan, Feli-h cat gözl r. Pünhan sirrim a kara, Neyl k, ç x b ikara, M xdumqulu biçara Birc züry ti gözl r. 96

97 EYL R X sis adam mehman alsa, Var zad n pünhan eyl r. Bir yurdun bazar q zsa, H r bir adam dükan eyl r. F l kd n ç kdim aman, Könlümd n getdi duman, Daim hicran bu v t ni Özü üçün m kan eyl r. Qaçmaz fanid n utan b, G l rmi qanad n yay b, M rd igidin rkin al b, Görün, f l k nadan eyl r. Cahanda öyüd ver r m, Öyüd tutu un gör r m, Bihud a lar, yürür m, F l k daim güman eyl r. Q fl td n ç xmad ba m, Daim f l kdir yolda m, Oturmu d r yax n qon um, Bu sözümd n giryan eyl r. Ç xm am zünnar ba lay b, Canü ciy rim da lay b, M xdumqulu, qan a lay b, Bir h sr tli dastan eyl r. 97

98 DÜ M Z Gözl rimin röv ni c b nurana dü m z. Ba i- r m gül ni Fani cahana dü m z. Bo qoyubsan bu s ri, Vurdu e qin s ri, Can hrind bir p ri Bazar-dükana dü m z. Sevdiyim irin cand r, Ol p riy qurband r, Külli a iq heyrand r, At -suzana dü m z. M n f qir m, neyl yim, D rdi-hal m söyl yim, Yar m t rif eyl yim, Qeyri z bana dü m z. Türküstand r x yal m, Açgil, tanr m, s n yolum, Hicran q rq ed n sal m D li ümmana dü m z. Siyahd r bit n gülü, Amma irindir dili, D t içr r b eli Adil f rmana dü m z. Gözüm görmü Hindistan, ran il h m fqan, 98

99 Ümman, X z r, Dehistan... Yürs m, mizana dü m z. M rd igid ver qeyr t, Viran q lgil abad, ti q l nc, r b at Feli-yamana dü m z. Qibl y tutdum üzüm, Q l t deyildir sözüm, M xdumqulu der, gözüm Qeyri v t n dü m z. 99

100 H CRAN HANSI, B LM D M F l k m n q m bad sin ver li, Vüsal hans, hicran hans, bilm dim. Haqq i in t n vermi m, gör li, Arzu hans, rman hans, bilm dim. B nd olsan, gözl haqq n rizas n, C br eyl s, ç km lis n c zas n, c l atar bir gün tiri-q zas n, Kiri hans, kaman hans, bilm dim. Bir sur t m, baxman, bu gün özüm, Arif olsan, qulaq vergil sözüm, Dünya dibi yox görün r gözüm, Dövr hans, dövran hans, bilm dim. Az ömrümü çox sevdaya satm am, Bu can m ol d ryaya atm am, N ümmand r, n d nizdir, batm am, Z min hans, zaman hans, bilm dim. H r kim girs ol d niz -ümmana, Ba n al b ç xa bilm z bir yana, Q d m qoydum ol s hraya, meydana, Can hans d r, cahan hans, bilm dim. M n dünyan asmandak r ng bildim, sti-isti anlamad m, son bildim, ndi onun var n-yoxun m n bildim, Xeyir hans, ziyan hans, bilm dim. M xdumqulu, yolun önü, ard var, Ç k r yükün, h r ki inin m rdi var, Ür yimd pünhan e qin d rdi var, D rd hans d r, d rman hans, bilm dim. 100

101 TUT Dünya görm z, tutqun qalsan bir küncd, Badi-pa t k yer üzün g ldim tut. Çin-Maçind, Rumda, hindd, h b d Olan-olmu hün rl ri bildim tut. Ac da olsan, varma yada dil y, De: «Kö kd y m, ba m çatm f l y», Çöld qalsan, heç tapmasan bir say, r m ba içr say buldum tut. A gör nd, özün atma ir li, G rçi ac olsan da, tez ç kil geri, Z r töküb n, b sl gerç k rl ri, Tez öls n d Nuh ya na g ldim tut. Möhtacl n haqdan özg bilm s, Ol ruzigar heç üzün gülm s, Hindi kimin ynin-ba n olmasa, S n ahlar n x l tini geydim tut. Suya, yel hökmü keç n Süleyman, Baxsan, ondan n nam qald, n ni an, T n qalsan, yerin olsa çölüstan, D rya içr m n sk nd r oldum tut. Yolda olsan dil dü m z mur il, F r tapmay b yerd yatsan mar il, yirmi alt k r yüz min r il Qarun x zin sin l ald m tut. M xdumqulu, ç ks n c fa, c br, bil, Xudaya xo g l r, ükr, s br, bil, Bu q l cana q z l t ni q br bil, Q z l dilin sözl r ik n öldüm tut. 101

102 EHSAN HANSI, B L NM Z D rdim çoxdur diyar mdan, dövrümd n, Xeyir hans, ehsan hans, bilinm z. Zal mlar n c fas ndan, c brind n slam hans, iman hans, bilinm z. Söhb tl rd haq k lam söyl nm z, M clisl rd bir n sih t eyl nm z, Halal hans, haram hans, söyl nm z, Xeyir hans, ziyan hans, bilinm z. X laiqd gör n k yox, görüm yox, Baylar nda s xav t yox, verim yox, yallarda h ya, q zda rim yox, d b hans, rkan hans, bilinm z. Ba qas n n mal-mülkünü ald rar, T ssübl q lbin kin doldurar, Bir-birini nahaq yer öldür r, nsaf hans, aman hans, bilinm z. M xdumqulu, can mehmand r, gövd le, Yax ya dost çoxdur, pis - yox qarda, Bu yyamda ba ayaqd r, ayaq - ba, Yax hans, yaman hans bilinm z. 102

103 VAR S h r durdu pey mb r, M scid içr Bilal var, Ç xd Bilal iç rd n, Gördü iki hilal var. Davud lind polad, Bunca tutmaz n hal t, Yetmi iki, dörd mill t, Yüz on dörd d d llal var. Çar n yox, bit dbirs n, Söyl, n cavab vers n, Niy haram yeyirs n, Haq verdiyi halal var. Yeddi d rvi, hli-hal, sf ndiyar, Rüst m Zal, Q rx a iq var, q rx abdal, H r ba da bir x yal var. M xdumqulunun b ndi, D tdir, bil, b ndl r b ndi, Bütün i in s rb ndi, Yaradan zülc lal var. 103

104 S N H bibulla, s ni sev n, Tapar hans yolda s ni? Vallah, görm y mü taqd r, B y d, xan da, qul da s ni. A iql r gül üzü solar, Min gün a lar, bir gün gül r, Bülbül s n d arzular, Taz qönç, güld s ni. N gövh rs n, yox qiym tin, Cahan tutmu hümm tin, Durmaz, yad ed r ümm tin Da da, düzd, çöld s ni. r nl r yolunu izl r, D rvi l r sirrini gizl r, M riq-m rib tamam gözl r Ham sa da-solda s ni. Dövl t f l k il dön r, Kimd n uçar, kim qonar, Görm s, a iql r yanar, H ft, ayda, ild s ni. Biz h m ümm tin xaslar n Yad ed rik h v sl rin, Ça r b m d d ist rik Yax -yaman halda s ni. M xdumqulu der, odum var, rzim var, haqqa dad m var, fa td n umudum var Q l körpüd dalda s ni. 104

105 R VAN OLDU M kk d n ç xd bir göz l, M din y r van oldu. Gör n tac etdi s rin, Görm y n ba r qan oldu. Haqdan ona endi k lam, Ad am, çira ül-islam, Müti oldu cüml al m, Böyl sahib zaman oldu. Dosta yetdi vara-vara, Yeddi göyü yara-yara, H r kim münkirdir ol r, Kafirdir, biiman oldu. l götürüb, r sul a lar, Sarald qönç l r, ba lar, B dr vuru nda da lar Yeddi ayla duman oldu. S f ç kdi bat r b ngil r, Döyü ç xd z ngil r, Qana batd üz ngil r, linin d sti qan oldu. Müqadil etm di t vi, li il sald döyü, Torpaq, d mir, polad, gümü, Qalalar viran oldu. M xdumqulu, Rumistana, Çald q l nc Hindistana, B d x ana, Türküstana, Yeddi iqlim xan oldu. 105

106 GÖRS M Dehistan n bayr nda Badi-s ban görs m. B ha ddin Mirqulal, Z ngi Baban görs m. N leyni r tacd r, Ad al m bacd r, ki cahan möhtacd r, r b z ban görs m. G l n keç r çe t edib, yl nm z güz t edib, Könül dey r g t edib, G zs m, cahan görs m. X d r kimi çöll rd, lyas kimi sularda, Kavus kimi da larda, Yax -yaman görs m. Yuxarda Hindistan, Arxada Türküstan, Övliyalar ümman Ol Rumistan görs m. Can d li, cahan eyda, Bundan g l rmi fayda, Yeddi da, yeddi d rya, D li ümman görs m. M xdumqulu xo olsa, Axsa did m, ya olsa, man m yolda olsa, Varsam, K b ni görs m. 106

107 XARAB EYL R Mömin olan münkir olmaz sözüm, Cabbar bu cahan, gör, xarab eyl r, Çox n rs l r g l r-keç r gözüm, Bu dünyan b d-b d kar xarab eyl r. i r vaç tapar b d i tutan n, Dil yi tu g lm z haq deb yatan n, Yer üzünd olar güc-güc yet nin, Cahan zülüml zor xarab eyl r. Aliml r irfana, elm yad olar, Yox i l r yol olar, var i b d olar, ri t nist olar, b d i s d olar, Ölk ni bir neç tövr xarab eyl r. B lxi zülüm d rdi, Ni apuru da, mman hrin d rya, B sr ni at, M din ni acl q, M kk ni h b, Herat, Q ndahar mar xarab eyl r. Rum hrin eyl y r ild r m xarab, Y m ni hülac y xar, Mosulu qr b, Kuf ni türk pozar, Ba dad hrin ab, Reyi d d linib, yer xarab eyl r. Sözüm qulaq ver, aqil, h mi, Termiz taun dü r, r nç hri-ki, Övladi-Süfyanda ad Gümi, sfahan sahibkar xarab eyl r. S m rq ndi q bti a lar, b y basar, Buxaran nan q tl, türk basar, 107

108 S raxs m rg pozar, M rvi qum basar, iraz türk, çayan, mur xarab eyl r. Ka ar, Xot ni kafir hind y r, Çin asimandan qr bl r ya ar, H r qr b d v t k bir-birn d y r, Hindistan v ba, zar xarab eyl r. d n ah etc k Lahora zmi, Dönüb yurdun tapmaz, da m, ya düzmü, Abi-Ceyhun xarab eyl r Xar zmi, D nda h r mülk ki var, xarab eyl r. Darqana hrin göyd n s s g l r, Ol bir yavuz s sdir, e id n öl r, Bul ar n hrini ol urus alar, Urusu D ccalla nar xarab eyl r. M xdumqulu, h r kim dinl s candan, Bu i l r ön g l r ax r zamandan, Mehdi yerd n ç xar, sa asmandan, D ccal ol iki r xarab eyl r. 108

109 OTURMU Qövs r b rab r bir kims yoxdur, T rki-dünya olub, ç x b oturmu. A tab bir m nzildir, m nz ri haqd r, Ol f r i- laya çöküb oturmu. Sa -solda iki r, imameyn derl r, Sa ndak göy eyl r t dbirl r. Solundak yer s r ncam ver r, Yer ncam il bax b oturmu. Anlad m i i eyl yim izhar, Babi-h qd n k f olmu d r bu srar, Orda Övtad derl r daha dördü var, Dünyan n dörd küncün ç kib oturmu. Bunca ar, bunca pakd r zatlar, Cahan içr onlar yaxar odlar. Yeddi r var, Budalad r adlar, Olacaq r i bax b oturmu. H qiq t yolundan x b rli rl r, Bu sözüm e itc k, qulaq ver rl r, On iki r vard r, Rüqab derl r, H r i i boynuna tax b oturmu. Bunlar cahana can, cahan sanki t n, Söyl yim b yan n, qulaq vergil s n, Adlar Nüc ba, özl ri çilt n, rb ind müdam oxub oturmu. Yeddinci güruhu Nüq ba, bilin, Üç yüz rdir, söz bir qulaq verin, 109

110 Üç yüz altm alt r n h r ilin H r günün biri ç x b oturmu. Bunlar kim baxsa, o g l r co a, Salar dünya m stin h qiq t e q, fradi-m nna var bunlardan ba ga, X lqi m lam t yax b oturmu. M xdumqulu dey r, dostlar, m n gümrah, Heyran qald m, bir m nzild tapmam rah, Üç yüz g lib etdi özün h mrah, Yan q ba r m ya n töküb oturmu. 110

111 YA IL ZÜMÜRRÜD lk asiman tutmu xt rd n zin t, Ad R fa, sli ya l zümürrüd, F ri t si vard r s r sur tli, Böyükl ri vard r smay l adl. kinci qat göyü des m bu ba dan, Ad zlaundur, sli gümü d n, F ri t si vard r qartal sur tli, Böyükl ri vard r Q bay l adl. Üçüncü göy r ngi seçilm z oddan, Ad Kaydum, sli q z l yaqutdan, F ri t si vard r börü sif tli, Böyükl ri vard r Göybay l adl. Dördüncü qat göyü sorsan n d ndir, Ad M un, sli a incid ndir, F ri t si vard r a at sif tli, Böyükl ri vard r Nunyay l adl. Deyim göyün qoy be inci qat ndan, Ad R tq, sli q z l-alt ndan, F ri t si vard r hüri sif tli, Böyükl ri vard r S ftay l adl. Alt nc qat asman ç xmas n yaddan, Ad D fn, sli sar yaqutdan, F ri t si vard r vildan 1 sur tli, Böyükl ri vard r bay l adl. 1 Vildan behi td ki o lanlar. 111

112 Soran yeddinci qat göyd ki sird n, Ad cib dir, asman nurdan, F ri t si vard r adam sur tli, Böyükl ri vard r Nurbay l adl. Yerd, asimanda olan s ri t, Nizam ver nl ri bu dörd f ri t : Mikay l, srafil, zray l adl, Dördüncüsü vard r C bray l adl. M xdumqulu, fa eyl s n sirrin h m, Yiy si var d ryan n h m, yerin h m, Yerin b yi olsun S rsay l adl, D ryalar böyüyü Q rqay l adl. 112

113 ONDA VAR Birinci qat yerin ad R mkad r, Ak m adl yavuz yell r onda var, Yetmi min f ri t onda saxlan r, Min qaim z li ba lar onda var. kinci qat yerin ad Hüldad r, Quyru u niz t k x rç ng ondad r, Asi adam üçün gözü yoldad r, N r-bu ra bil kli bövl r onda var. Alt yüz altm d r onur a da, H r birin alt yüz altm d r ba, H r ba da alt yüz altm d r di i, Da lar dözm z b d a lar onda var. Üçüncü yer ad Arxayi-Afaq, Odunu d mird n, dözm yir torpaq, Duz x nquru var da dan ulu raq, Gerç kd n imans z qullar onda var. Dördüncü qat yerin ad d r Hürpa, lanlarn n di i d r xti-xurma, stis yand rar, öldür r s rma, T n, can dözm z, dinm z vaylar onda var. Be inci yer ad S lman z mindir, Almaz da vurarlar h r kim bidindir, Alt nc qat yerin ad Siccindir, Tamuluq olacaq canlar onda var. Yeddinci yer ad Q rib dild, Duz xd n qorxub g z, xudan bil d, eytan ordan enib-ç xar h r ild, F raqi der, yaman günl r onda var. 113

114 VARDIR Qonar, burdan ba qa yer köç rl r, Kiri siz qurulan yaylar vard r. Yaxas z, t ksiz bir don biç rl r, Qap s z, bacas z öyl ri vard r. Axir t öyün rahat qoyarlar, «Haq r hm t eyl sin» - dua q larlar, «M n r bbük?» söyl y n qullar g l rl r, Kim cavab verm s, vaylar vard r. m lin pis olsa, yer s ni s xar, Sümüyün aqq ldar, q lbin t nc xar, Sa ndan-solundan od-alov ç xar, Binamaz n bel köyl ri vard r. «sf l s-s filin» ona d rkard r, eytan onun üçün çox m d dkard r, C h nn m deyil n bir duz x vard r, Qeyb tke in onda caylar vard r. Haramidir, neç gündür izl yir, Tapa bils, pünhan yerd gizl yir, O ru g ldi, mal yiy si sözl yir, Siccin, Veyl adl caylar vard r. Gör bilm z qarda n, elini, Kec bilm z onda sirat yolunu, Tams na-tams na çeyn r dilini, Burda neç -neç aylar vard r. Bismillah de, oxu Qurani-yasin, Könlünd n ç xarma haqq n s nas n, M xdumqulu, haq keçirsin günas n, C nn tül-m va t k caylar vard r. 114

115 VAR Sofular, s fil r, haz r olunuz, c l vard r, h yat vard r, v fat var. Yaman i d n h mm nazir olunuz, Soraq vard r, sual vard r, heyhat var. Münk r-nikir dar m zara g l rl r, «Tanr n, r sulun kim?» deyib sorarlar, Bilm z is n çox zablar ver rl r, Gürzü vard r, q h r vard r, heyb t var. Ol qaranl q gor içind yatarsan, Biçar s n, haq buyru un tutarsan, srafil surunda yerd n ç xarsan, M h r vard r, mizan vard r, sirat var. Onda mizan t r z sin qurarlar, m ll rin h min yerd sorarlar, Asil ri duz x sar sür rl r, M lik vard r, duz x vard r, h m od var. M xdumqulu, ya n eyl gil giryan, Ol gün heyb tind n q ls n haqq asan, Öls ax r d md h mrah iman, C nn t vard r, möhn t vard r, nicat var. 115

116 DURDU A R M XDUMQULU Durdu air: Bizd n salam M xdumqulu ustada, Atam z Ad min donun kim biçdi? Dumanl s rin qurban olal, Bilm dik, m laik meyin kim içdi? M xdumqulu: Bizd n cavab olsun Durdu air, C bray l g tirdi, rizvanlar biçdi. Qüdr t il n ol eytan n rb tin Ad m ata il H vv ana içdi. Al m dair si n r ngli da d r? Ol n qu dur, daim onda dustaqd r? A iql r sevdiyi o n bulaqd r? H ftay l bvab n var b kim açd? Qaf da z b rc t r ngb r ng da d r, Kaknus bir qu, daim onda dustaqd r, Mük sat dey rl r c b bulaqd r, H ftay l bvab n a iql r açd. T lamun da nda kimdir g z nl r? Mömin burda, kimdir orda yazanlar? ma td fara at düz nl r Neç ild yerd n göy yeti di? T lamun da nda zahid g zdil r Mömin burda, b rat orda yazd lar, ma td fara at düzdül r, H r q rx ild n Zöhr göy yeti di. 116

117 Tanr n n cahanda, bil, da neç, Behi td tubunun buda neç, Üzünün m qinin vara neç, Behi tin k lidi kim qovu du? Yeddi iqlim vard r, yeddidir da, Yetmi mindir ol tubunun buda, «La ilah» olar m qin vara, Behi t q ld, r sulüllah qovu du. De harda yaratd s kkiz c nn ti, Neç binas var, neç kümb ti, Neç arx vard r, n m dir ad, Teyrin babill r kim qovu du? Asmanda yaratd s kkiz c nn ti, Alt min binad r, birdir kümb ti, çind dörd arx var, Müs vv r ad, babil shabil-fil qovu du. De harda yaratd sa r duz xi? Neç quyusu var, neç bula? çind bir ilan, n dir sora? Qüdr t il ol mar kim dola d? Yeddi qat yerd dir sa r duz xi, Veyldir quyusu, Siccin bula, Har ilan, qeyb tke dir sora, Yalanç, zinaxar, o ra dola d. Durdu air dey r, yollar uzaqd r, M n bilm n m, fani kim duzaqd r? Özünü bilm s n, yerin duz xdir, Doxsan doqquz min r harda qovu du? 117

118 M xdumqulu, e q meydan uzaqd r, Fani dünya möminl r duzaqd r, Allah bil r, kimin yeri duz xdir, Doxsan doqquz min r surda qovu du. 118

119 AZAD M XDUMQULU Azadi: eytan n hans o ludur Ad m ata il n dü dü?! Haqq n r sulu pey mb r Xeyb rd nec vuru d?! M xdumqulu: eytan n H nnas o ludur, Ad m ata il n dü dü. Xeyb r da nda pey mb r Düz yeddic ay uru d. Haz r yiy si Düldülün Bilirs nmi kimdir, bilin! Hans gün Qabil Habilin Öldürüb qan n içdi?! Haz r yiy si Düldülün M l k-f ri t dir, bilin! nb gün Qabil Habilin Öldürüb qan n içdi. N dir, qalx b, hava uçdu, N sind n z min dü dü? Neç günd Nuhun ki ti Cunidin da na dü dü? D rya qalx b, hava uçd, Kopüyünd n yer dü dü. Yetmi günd Nuhun ki ti Cunidin da na dü dü. 119

120 Rum hrinin s rdar Harda sald rm gülzar? Hans qalan n divar M h mm dl merac a d?! ddad ol Rumun s rdar, amda sald rm gülzar, Müq dd s hrin divar M h mm dl merac a d. Azadi söyl y r: yetmi, N dir bu dünyan tutmu, Hans pey mb rdir itmi, Harda qarda a u ra d? M xdumqulu dey r: yetmi, qlimdir, dünyan tutmu, Yusif pey mb rdir itmi, Misird el u ra d. 120

121 DURUBDUR Bir çürük qoz il cahan cövh rin Ol n qumarbazd r ütüb durubdur. Çürük saman etmi m ta bazar n, Gövh r b rab r sat b durubdur. N dö kdir, ona basan yar maz, N g midir, suya batm, yürüm z, N anad r, ölm z, itm z, qar maz, Öz balas n özü udub durubdur. N ç raqd r, gözsüzl rin yar d r, N güzgüdür, bu aynadan ar d r, N saqidir, piyal sin yürüdür, Bir li bo azdan tutub durubdur. N m xluqdur, n erk kdir, n di i, Bir gözü düma d r, bir gözü ça, R ngi qara, ala, on iki ba, Yeri-göyü bird n tutub durubdur. Ba var b ç xm r in üstün, Aya enmi dir yerin alt na, Canl, cans z, h r n g ls d stin, Durmadan a z na at b durubdur. Dostum, h v s etm q hb yal, Aldadar, çox-çoxdur onun x yal, Bu dünya bir kor siçan n misal, Kökl ri birb bir k rtib durubdur. Dostlar, bir misald r dilim g l n, Zehni olsa, bil r a l olan: Cahan üzün tutmu bir qüdr t ilan, Quyru u ba ndan ötüb durubdur. 121

122 M xdumqulu, m rur olma bu söz, Heç böyl canavar d ym mi göz, Yen bir qüdr t var, yeddi k lp z, Ol böyük ilan udub durubdur. 122

123 ÜR Y N QAN Ç ND Könül, n i bitirdin, g ldin, cahan içind, Qald n dünya q mind, ür yin qan içind, Abad deyib el verdin, tamam viran içind, T n torpaqd r, yl nm z cövh ri-can içind, Rüst m quma bataraq, qald yeksan içind, S n olar n yan nda g lm zs n san içind. Dünya deyib yüyürs n, ta içind d m vard r, D m içind n ç x nca, ba nda min q m vard r, Q m alt nda yatarsan, n ona m lh m vard r, Doymaz gözün dolma a iki ovuc qum vard r, Bu cahanda, ad mzad, s nd n qafil kim vard r, Qurda, qu a n z r q l, külli f rman içind. Ey dostlar, ol dünyaya varan var da, g l n yox, Ölü-diri hal ndan x b r, t r bil n yox, Ç rxi-f l k lind n a layan var, gül n yox, A l edin, qarda lar, köhn l rd n qalan yox, Kainat n v fas yoxdur des m, yalan yox, Dünyaya bel ba layan, qald ziyan içind. Ya ilahi, s n saxla qaçaqlardan yollarda, Sa da-solda deyirl r: «Buraxmay n çöll rd», Könül dünya e qind, haram sözl r dill rd, M n bir aciz b nd y m, k min y m qullarda, Çox günahlar qazand m, az fürs tli ill rd, X cal t qoymagil yax -yaman içind! M xdumqulu, aldad r q hb dünya b z nib, Könlünü mail q lma ona qar düz nib, N fara at yat rsan l-aya n uzan b, c l yat r mar qda oxun-yay n g z nib, M h r günü b rab r iman n qazan b, Quru g ldin, bo getm ax r zaman içind! 123

124 DED M DED M Dedim: «Üzün tabana». Dedi: «B nz r!» M nli xan, Dedim: «Qoydun rmana». Dedi: «Könüldür viran», Dedim: «Ölür m indi». Dedi: «Qalarsan aman», Dedim: «Ox kirpikl rin». Dedi: «Qa lar m kaman», Dedim ki: «Pu e geymi». Dedi: «Doni-z r f an». Dedim: «Üzd xallar var». Dedi: «Ruyda güll r, hey», Dedim: «Qumru z band r». Dedi: «hdi-dill r, hey», Dedim: «G l, s n x b rl». Dedi: «Bil r ell r, hey», Dedim: «Ol n s rvdir?» Dedi: «nc bell r, hey», Dedim: «Tavus b s hardan?» Dedi: «Cayi-Hindistan». Dedim: «Gec n qaranl q». Dedi: «Uy uda ay m», Dedim: «Kiml r yasavul?» Dedi: «Kirpiyim yay m», Dedim: «Harda m sk nin?» Dedi: «Lam kan cay m», Dedim: «Z r f an olar». Dedi: «Kövs rdir çay m», Dedim: «Ondan ver m n!» Dedi: «st rmi bican». Dedim: «Bu n tütündür?» Dedi ki: «Qara marlar», Dedim: «Qorxaram ondan». Dedi: «El-oba zarlar», Dedim: «Sözün slini». Dedi: «Sorar, duyarlar», Dedim: «Sirri fa etdin». Dedi: «Demi yarlar», Dedim: «Ölüm var s n». Dedi: «S n h m f rman». Dedim: «Ey M xdumqulu!» Dedi: «Gözl r ya olar!» Dedim: «Ol n o land r?» Dedi: «Siz ba olar», Dedim: «Yax nd r K b». Dedi: «Köhn da olar», Dedim: «Yax zamand r». Dedi: «Bu h m dü olar», Dedim: «ndi ged r m». Dedi: «Gets n, var aman!» 124

125 EYDAY (XVIII sr) eydayi XVIII srin ortalar nda ya am görk mli türkm n airl rind n biridir. Onun h yat haqq nda m lumatlar olduqca azd r, h tta do um v ölüm tarixl ri d bilinmir. Bilin n yegan ey airin Manq laq vilay tind dünyaya g lm si, türkm nl rin salur boyunun kiçia u tayfas na m nsub olmas d r. B zi m lumatlara gör, eydayi Buxarada v ya Xiv d t hsil alm, ömrünün çoxunu S raxs v Mar (M rv) vilay tl rind keçirmi, cü ill rd Buxarada hökmdar olan ahmurad xan n dövründ h yatda olmu dur. Bunu onun a a dak misralar ndan anlamaq mümkündür: M sum Sofudur ad n, ey hey o lu ahmurad, S n dal t sultan, q mli könül oldu ad. eydayi yüz yax n lirik eirin v «Gül-S nub r» adl a iqan dastan n mü llifidir. Bu dastan türkm nl r aras nda o q d r m hurdur ki, airin eir yarad c l n kölg d qoymu dur. Orta Asiyada «S nub r can», «Kitabi-S nub r», «Kitabi- ahzad S nub r» adlar il m hur olan bu s r 1903-cü ild n ba layaraq Buxara, S m rq nd, Da k nd, Kazan, Kokand h rl rind da basma üsulu il d f l rl n r olunmu, b zi n rl rd airin ad göst rilm mi dir. Bu dastan n lyazma nüsx l ri A qabad, Da k nd, Peterburq v Dü nb d ki arxivl rd qorunur. Nüsx l r aras nda xeyli f rq mü ahid olunur ki, bu da ifaç lar n v katibl rin lav l ri n tic sind yaranm d r. Bu dastan n motivl ri Az rbaycan folklorunda da görünür. «Gül S nav r neyl di, S nav r gül neyl di» adlanan na l n süjet x tti dastan n mövzusu il s sl ir. 125

126 eydayinin eirl ri saf türkm nc dir. air imkan daxilind r b v fars sözl rind n istifad etm m y çal m d r. H tta dini mövzulu eirl rind d dilin safl na diqq t etmi dir. airin yarad c l Herman Vamberi.N.Berezin, A.N. Samoyloviç, A.Y.Kr mski, kimi rq ünaslar t r find n t dqiq olunmu dur. 126

127 G L N Yalan dünyan n behi ti, Q z l güld n t z g lin. A üzl rin b nz r aya, Sallan n qaza, g lin. Vara bilm n m yan na, S nin m nzil-m kan na, S vab et irin can na, R hm eyl gil biz, g lin. Görm y gözl rim zard r, Qoynunuz f sli-bahard r, Sevib ayr lma m ard r, S n b nz rs n yaza, g lin. Tama al toy olanda, Q z-cavanlar y landa, Q zlara n z r salanda S n dü rs n göz, g lin. eydayi der, söz olmasa, Ba çada gülüm solmasa, Ziyad z rur olmasa, Verm m yüz mün q za, g lin. 127

128 L Arzu ç kib dost camal n görm y, Yürü könlüm, yolda olsan r il. E q il ba qoysan möhn t da na, C fa ç kib, yar camal n gör bel. T m nna da ndan öt bilm n m, d b s ri t sin tuta bilm n m, Yolum uzaq, yara yet bilm n m, Qanad m yox, uça bilm m p r il. Qafil adam qaralar a bil r, Aqil adam biliyini yox bil r, Düz a iq m, xidm timi haq bil r, Xeyir g r k, i im yoxdur r il. B nd eydayi der sin m da l d r, Axir t zamana belim ba l d r, sli xakdan olan ad m o ludur, G l n keç r, yeksan olar yer il. 128

129 SEVD Y M vv ld a l m heyran eyl din, X lv t yerd sözl lim, sevdiyim, A lad b göz ya m giryan eyl din, Uzun dövran üzl lim, sevdiyim. Ba da bülbül oxur, ç kdiyi zard r, A iqin yanmas z ld n vard r, G rdan n dütard r, zülfl rin tard r, Sabah durub sazla al m, sevdiyim. Yetim quzu kimi g zm aral, S ns n bu da lar n göz l maral, Ömrümü ötürdim, q lbim yaral, G ls bahar, yazla al m, sevdiyim. eydayi der, getm z sin min da, Köksünd qurulmu r min ba, O ala gözl rin ya d r, ya, O run-o run gözl lim, sevdiyim. 129

130 TANIMAZ sli b y olmayan ç xsa ikara, Qar aya qu salar, baz n tan maz, Yiy m dövl t vers bir nabekara, T k bbürlük eyl r, özün tan maz. Qoç igid önünd dursa yasovlar 1, At sal b h r birin bir yana qovlar, Guya ki, laç nd r, qu qaz n ovlar, Örd yin, sonas n, qaz n tan maz. Mehman gör nd öyünd n qaçar, Kims bilm z, yerin dibind n qaçar, Ya dan v hm edib, köyünd n qaçar, Ol ya n n çoxun, az n tan maz. eydayi der: yaman il ba qo ma, yan edib, öz sirrini g n m, Sava günü yaman il yol a ma, Müx nn tdir, qaçar, izin tan maz. 1 Yasov yasavul, sg r. 130

131 VARMI? Ey yaranlar, müs lmanlar, A lamayan, gül n varm? Yalanç, fani dünyada Gedib, geri g l n varm? Kimi v fa toxmun k r, Kimi c l z xmin ç k r, Kimi q md n azad ed r, Saralmadan solan varm? Bildim bu dünya ça l n, Q m q fl td oyaql n, X st olmadan sa l n Qiym tini bil n varm? Bu dünya iki varaqd r, Biri qara, biri a d r. M nzil iki, yol iraqd r, Onun fikrin q lan varm? eydayi der: g l n keç r, Bu güzara qonan köç r, gidlik ç ra keç r, Bu sözümd yalan varm? 131

132 B YL R Malay xan n z rin açd m, çdim qana-qana, b yl r, Dünyaya g lc k tuta d m, Keçdim yana-yana, b yl r. Bir ç m nd n gül g tirdim, n uxuna l yetirdim, Yaz f slini m n ötürdim, Qaçd m zimistana, b yl r. Sövd g r m, mayda bilm m 1, Yara sirrim ayda bilm m 2, Yaz g lib m n, qay da bilm m, Qald m zimistana, b yl r. Quru a ac yanar, sön r, Ol a acdan hasil ön r 3, D li dövran kim dön r, Çevril r z man, b yl r. C nn t olar s nin cay n 4, l yetirin, süfr yay n, eydayi der: qulaq qoyun, Bizim bu dastana, b yl r. 1 Mayda kiçik, kiçik hesab. 2 Ayda bilm m dey bilm m. 3 Hasil ön r meyv bit r. 4 Cay yer. 132

133 VARDIR O n dir, g lib keçinc S fal ca ça vard r? Neç karvanlar ötünc bu yol-yola vard r. O n dastand r, sormal, Oxuyub m na verm li. O n öydür, cüt hörm li, D xi dörd ç ra vard r. Mömin olan yoldan azar, T riq t q lmaz n z r, m lini m l k yazar, N q lsan, sora vard r. K r mli padi ah m n, F zli çoxdur ilah m n, El diyim günah m n N ucu-buca vard r. eydayi q lar f ryad, Al m dastand r ad, gidin olsa övlad, Ür yinin ya vard r. 133

134 VARADIR Bu an n qiym tin niy bilm zs n, Qafil adam, ömrün keçib varad r. Baqi yurda var b geri g lm zs n, c l yeli yaxan tutub varad r. Q hb f l k ayna il b z nib, Kimisi axir t öyün qazan b, c l g lir, q za oxun g z nib, Kimisi iman n sat b varad r. Kimisi g lib, ey, kimisi keçib, Kimisi güv nib, kimisi köçüb, Kimisi i r td, al rab içib, Kimisi q z l qan udub varad r. Xocam vers b nd sin övlad, Könlünün xo gah, ruhunun ad, O ul imi qoç igidin murad, O ulsuzun yeri itib varad r. Aqil bilm z bu dünyan n sora n, Axmaq bilm z qaranl n ç ra n, F l k y xar bu dünyan n q ra n, G l nl r yl nm z, ötüb varad r. G lib için h qiq tin meyini, Y xmay n siz ri tin öyünü, Xumar olar bu dünyan n oyunu, Pis f l k olan udub varad r. M stan eydayi qaynay b, da b, Öldür n fsin, h qiq t ula b, Dünyada n gördün otuzdan a b, Ya n q rx öyün yetib varad r. 134

135 G D N Ey yaranlar, müs lmanlar, Atd r qarda igidin, Geyib ç xsa d mir donlar, Artar sava igidin. gid piyada qalmas n, Saral b üzü solmas n, Sava gününd olmas n Nam rd yolda igidin. Göz l d bir yax zadd r, O ul igid övladd r, ti q l nc, r b atd r Könlünün xo u igidin. eydayi der: mind, be d, skik olmaz yazda-q da, Qüdr tin qalmaz altm da, Otuzdur ya igidin. 135

136 G D Kim qoyubdur namus-ar Yaraqs z, ats z igid. Kims nin yox etibar Qorxaq, qeyr tsiz igid. gid odur cu eyl sin, Sözü yerind söyl sin, At, yaraq olsa neyl sin, Ür ksiz, ödsüz igid. Ya il qar la maq, Pisd n yax ya ula maq, Zor olar qaynay b co maq, Sin siz, odsuz igid. Q ya-q ya gözl m y, Do ru durub sözl m y, N r, bu ra t k dizl m y Qarda g r kdir igid. eydayi der: f l k netm z, Dövran g lib kimd n getm z, Toyda, m clisd san yetm z lind mals z igid. 136

137 GED BD R D li könlüm, dövranl ca s rim yox, Yalan dünya il xo um gedibdir, M nzilim, m kan m, b lli yerim yox, Abad öyüm, nan m, a m gedibdir. Yaradana rz el yim zar m, Ç k n bil r sin md ki yaram, Yax n, yaman, a, qaran Tan mayan a l m-hu um gedibdir. gidlik bir t z gülün bostan, Han s nl dövran sür nl r, han? g r des m o q dimki dastan, Dem y dilim var, di im gedibdir. N qism tdir, n sibin yaz ld, Günahkar b nd s n, ba r n zildi, sbab n da ld, ordun pozuldu, Dur atlan, eydayi, qo un gedibdir. 137

138 R N D LL CANANIM Xuraman q ddin, xur ud üzün, M n heyranam, irin dilli canan m. Arzum budur, intizaram özün, N gec var, n gündüz var q rar m. Röv nim s n, ç ra m s n, ça m s n, At im s n, düyümün s n, da m s n, Bülbül m n m, bostan m s n, ba m s n, H m güzar m, gülüstan m, bahar m. H yat m s n, peyv ndim s n, b ndim s n, H m hrim s n, x zin m s n, k ndim s n, k rim s n, irinim s n, q ndim s n, ncirim, üzümüm, alma, nar m. M nzili s n, m kan m s n, cay m s n, S rv rim s n, sultan m s n, ah m s n, Göy üzünd ulduzum s n, ay m s n, Yer üzünd naz ninim, nigar m. Siyah zülfün ruyin üzr yay bsan, Can alma a c llad donun geyibs n, A na olma h r nam rd, heyifs n, eydayi der s n dü dü n z rim. 138

139 B R P R D R Bir dastan demi m iki g lin, Biri huri olsa, biri p ridir. Camallar b nz r da n gülün, C nn t gülü pey mb rin gülüdür. Gül üzünd n götürdül r niqab, Guya ki aç lm c nn tin bab, Gönç q d h, l bl rinin rab Hövzi-kövs r rb tind n durudur. Alim bil r, on bir h rfdir adlar, Sif tl ri, dastanlar, x tl ri, Nag han görmü m p rizadlar, r m ba seyran ed n yeridir. Xumar göz xub yara ar qa lar, Dal g rd n tökülmü dür saçlar, C llad kimi can almaqd r i l ri, Q mz l ri da -da ridir. Bir yerd görmü m iki m hbubu, Birisi s rvdir, birisi tubu, Göz ll r s rv ri, xublar n xubu, Biri aydan, biri günd n ar d r. Zin t etmi e q hlinin xanlar, Firuz qa lar, z r f anlar, A üzünd alma z n xdanlar Hans ba n almas d r, nar d r? Can m f da cananlar n üzün, Q l m qa lar na, xumar gözün, Onlar heyran eydayinin sözün, eydayi onlar n intizar d r. 139

140 G T RD Nam yaz b a iql rin ad na, Üç ki i önüm riqab g tirdi, Mey il yaxd lar e qin oduna, K sib ciy rimd n kabab g tirdi. Mey il verdil r gül il xar, Dedil r: a iqin cahanda var. Birisi g tirdi iki cüt nar, Biri bir budaqdan gülab g tirdi. Bir kamil l sal b köksüm ar td, Abad edib, can hrimi yar td. Biri saqi olub kas yürütdü, Biri bir ü d rab g tirdi. eydayi, m st olub dü dün x yala, Mey il verdil r dolu piyal, Mey içib m st oldun, dü dün n hala, E q m nim hal m xarab g tirdi. 140

141 L Naz ninl r yeti dim Yüz cilv l r, nazlar il. Hardan g lirsiniz, dedim, Dan al m sizl r il. Naz ninl r, nazl hallar, Cavab n z verin, canlar, Tuti t k irin z banlar, Sözl lim sazlar il. Aylar, ill r dola-dola, Q d m qoydunuz bu yola, Qonaq g lin bizim el Ba tacl q zlar il. eydayi qaynay b co du, Naz ninl rl u ra d, Bahar olub ba gül açd, Novruz g lir yazlar il. 141

142 TÜRKM N N HVALI Otdan alçaq, da dan bül nd, Oldu türkm nin hval, Ayaq alt nda oba, k nd, Öldü türkm nin iqbal. Ey yumrulmu köhn dünya, Kiml r s n oldu yiy? Keç n günüm dey -dey, A lamaq türkm nin hal. Bir yell nc k, doqquz o lan, Mindi, dü dü, keçdi dövran, Dünya köhn, sonu viran, Düz b nz r m kri, al. O uz eli çox ucald, Q rx ölk d n x rac ald, Ax rda n gün qald, Han onun d bi, yolu. eydayini bu d rd y x r, H r dild n yüz yalan ç x r, Türkm n ruhu vv l-ax r, Yüks ld c k bizim eli. 142

143 GÖZ L Y RM BE Q lb, qula a yat ml, Sözl dim göz l iyirmi be, irin avazl, ç kimli, zl dim göz l iyirmi be. Bu gün yerim b lli oldu, man tin vaxt doldu, Yetirib bu gün qald, st dim göz l iyirmi be. Arzu edib yet bilm m, Görüns d, tuta bilm m, Dünya mal n sata bilm m, Gizl dim göz l iyirmi be. Yeddisind n avaz ç x b, On s kkizi nal ç kib, Üç bu q d r ömür yax b, l dim göz l iyirmi be. Mat m, m rsiy ist ndi, Yaz b qoydum neç b ndi, Oxuyan yad ed r indi, Özl dim göz l iyirmi be. eydayi der: var bet rl r, S nin üçin yas tutarlar, ndi d y rsiz tutarlar, Gözl dim göz l iyirmi be. 143

144 BU GÜN G ldi novruz, cümleyi-al m gülüstand r bu gün, Gül aç ld, nd libin i i f and r bu gün, Q lal m zövqi-tama alar ki, ehsand r bu gün, Ol xüsus n a iqi-m uq dövrand r bu gün, Lal l r aç ld, s hra ba i-bostand r bu gün. Oldu novruz, nazü q mz birl s f-s f gülüzar, R ngb r ng, a ü q z l geymi tamami-z rnigar, Çün al min hüsnünd n oldu bu yer-göy lal zar, Q lm am bih d günah, kim m st olub biixtiyar, Eybi yoxdur, dostlar, e q hli m stand r bu gün. G ti-novruz eyl mi l r ü bu gülrüxsarlar, L zz ti, l li-l bi irin süx n göftarlar, G r niqab açsa üzünd n s rvi boylu yarlar, Günd yüz min qan ed rl r q mz si xunxarlar, A iqi-m uq üçün öls n, n rmand r bu gün. Naz ninl r seyr ç xm lar ki bih d-bihesab, Qa lar na sürm ç kmi, al yanaq üzr gülab, Bir neç si ruyi-b ndli, bir neç si biniqab, Hans birini v sf ed k, h r biri bir mahtab, Çün onlar n hüsnün eydayi heyrand r bu gün. 144

145 QURBAN L M RUB ( ) airin sl ad Qurban li, t x llüsü M rubidir. O, türkm nl rin y mr li boyunun m rub tayfas ndan oldu u üçün bu ad özün t x llüs kimi q bul etmi dir. ld olan m lumatlara gör, air 1735-ci ild Göyt p yax nl nda anadan olmu, 1810-cu ild Manq laq bölg sind fani dünyadan köçmü dür. G ncliyind Axal vilay tind, ya l l q ça nda is Da o uz v Ürg nc traf nda ya ad bilinir. M rubi öz dövrünün savadl adamlar ndan biri olmu dur. Bunu airin poetik irsi v yaratd dastanlar ayd n kild göst rir. Onun q l mind n ç xan bütün eirl r xalq mahn s na çevrilmi dir. M rubi türkm n d biyyat nda Nurm h mm d nd libd n b ri davam ed n n n y sadiq qalaraq bir neç xalq dastan n yenid n i l mi v mük mm l bir hala g tirmi dir. Bunlardan «Yusif hm d», «Dövl tyar», «Al b y Bal b y» adl dastanlar q hr manl q, «Seyfülm lik M dhülcamal» is m h bb t dastan d r. Bu s rl r türkm n a qlar n n repertuar nda mühüm yer tutur. airin i l diyi dastanlardak q hr manlar n bir lind saz, dig r lind dütar vard r. Qurban li M rubinin poeziyas nda v t n sevgisi, q hr manl q, igidlik motivl ri çox güclüdür. Bu da h min dövrd ran n türkm n torpaqlar na arams z hücumlar il ba l d r. airin bu mövzuda bir çox eirl ri, o cüml d n «V t nim qald» r difli iki qo mas var. M rubinin bütün dastanlar v eirl ri n r olunmu, haqq nda dissertasiyalar yaz lm, çoxlu elmit dqiqat i l ri apar lm d r. s rl rinin lyazma nüsx l ri Milli lyazmalar nstitutundak yetmi d n art q qovluqda saxlan r. 145

146 V T N M QALDI A alar, rzimi b yan eyl yim, Durun, M hin atl v t nim qald, Qat-qat dö k s rib dam n üstün, M st olub üstünd yatan m qald. Bir ahinl min qaz ça eyl r m, Laf eyl s m, on ki ini yl r m, Q z lba n, yurd talayan b yl rin, Al b Xar zmd satan m qald. Göyt p, B hr el, Ürg ncdir yerim, Bam d r, L ng rim, aslan m, irim, Xoca Al mb rdar bir gözlü pirim, Qum altda gömülüb yatan m qald. Ac qurd idim, uca da lar oyla m, ahin idim, geni düzl r ovla m, M hin q la md, Durun yayla m, On gec -gün toylar tutan m qald. M rubi der, gül ayr lsa za lardan, Soyuq sulu, t r ç m nli ba lardan, Altm ba l, ala qarl da lardan, At minib üstünd n öt nim qald. 146

147 EYL D Ey yaranlar, g ldi yaman zamana, Zal mlar ölk ni xarab eyl di, D rvi l r m st olub, girdi harama, Mollalar rb ti s rab eyl di. Aradan k sildi zani-qam t, Qalmad ell rd hli-d yan t, Padi ahlar q lmaz oldu dal t, ahlar nök rin zab eyl di. Bilib özün do ru yola salmazlar, Cahill r zahidin q drin bilm zl r, Qaz lar adil divan sormazlar, Rü v t al b xalqa q z b eyl di. Bilin, kiç kl rd iba qalmad, Tanr t qdirin riza qalmad, ks ri q zlarda h ya qalmad, O ul atas na cavab eyl di. M rubi der, q rib qulun ad na, Haqq mrind n h r söz dü r yad na, ibli kimi yand m e qin oduna, E q m nim ba r m kabab eyl di. 147

148 G D Yaranlar, sava günü Ustad g r kdir igid, Göz l Allah n e qin Heyr t g r kdir igid. Günü il, ay il, Yürüb haqq n r yi il, Bir münasib tay il, Züry t g r kdir igid. H s dini oda yaxmaz, Nam hr m üzün baxmaz, Birc atdan tozan ç xmaz, mdad g r kdir igid. Bir haq ç xmas n yad ndan, Ay rma könül ad ndan, O yanda duz x odundan, Azad g r kdir igid. M rubi, yar d rdim bils, H r d m r hm eyl yib g ls, Bir m l yiy si olsa, r ad g r kdir igid. 148

149 AT YAX IDIR gid on be ya nda Sevgili arvad yax d r, Ondan son könlünün xo u, Yaraq il at yax d r. E qsiz ür kd d rd olmaz, Zat q r qdan m rd olmaz, H r bir adam com rd olmaz, Yerind himm t yax d r. G l n sih t e it bizd n, A n dad g l r duzdan, M clisd ki yersiz sözd n Bo a hür n it yax d r. gidlik bir q z l gül n, Qocal qda sön r röv n, Heysiyy tli olsa h r d m, Göz ld ism t yax d r. Atd r igidin yolda, O uldur dövl tin ba, Q zda olsa könül xo u, gid züry t yax d r. Ruzini ist qay bdan, Ba n qurtulmaz ay bdan, Ab rs z, nak s, z ifd n Öts n mücc r d, yax d r. M rubi, bildiyin söyl, Qoç igidin v sfin eyl, At saxla, q l nc itil, Dü m n heyb t yax d r. 149

150 D RD L G l, könül, ba n ç xar dumandan, Yaln z qald n q m evind d rd il. Nam rd il uzaq yer getm s n, Yolda olsan, ol t v kkül m rd il. Düz rl r iblisin sözün getm z, Münafiql r haqq n mrini tutmaz, man il eytan bir yerd yatmaz, Nec yola ged r qoyun qurd il. Can hrin c l qu lar qonar, Könlümün d ryas co ar, qaynayar, Çoban o lu donuz, it il oynar, B y balas s tr nc 1 oynar n rd il. Düz d rvi könlünün olmaz yalan, Yax n g ls ax rzaman ni an, Bunu bil ki, iqrar saxlar iman, Dava artar, and iç rl r rt il. M rubi der: yeddi iqlim çöl qalar, N b y qalar, n xan qalar, qul qalar, N da qalar, n düz qalar, el qalar, 2 1 S tr nc ahmat. 2 Bu s tir orijinal m tnda yoxdur. 150

151 G L Könlüm, s n bir n sih t eyl yim, Qafil, q fl t içind s n yatma g l, Bir ki i «g l» deyib d v t etm s, Öz yan ndan x yal qurub getm g l. Tan san gövh ri bir z rr da d r, Tan nmayan yerd bahas be dir, A l olan bil r, bu dünya heçdir, Tan nmayan yerd q drin satma g l. Bihud g zm ki, dü rs n d rd, Ruzin olsa, Allah ver r h r yerd, «Ac» deyib saq nma, do ru get m rd, Zinhar, müx nn t üzün tutma g l. M rubi, güv nm, saq n, mal na, M h r günü seyr ed rl r hal na, m ll rin bir-bir g l r aln na, Halal mal haram mala qatma g l. 151

152 TUTULDU - B T LD (deyi m ) M rubi: Bizd n salam olsun, molla Qay bi, Dünyan n binas haçan tutuldu? Küntü-k nzil-m hfiy nd n x b r ver, K lmeyi- had t harda bitildi? Qay bi: Bizd n salam olsun molla M ruba, Haq «kün» dedi, ol gün bina edildi, Tuba a ac n n yarpaqlar nda K lmeyi- had t sonda bitildi. M rubi: Haq vv l nam ni kim oxutdu, Ol kim idi, oxub özün unutdu, Ad md n ir li neç qövm ötdü, D rgahda hans n n sözü tutuldu? Qay bi: Haq vv l nam ni Ad m oxutdu, Oxudu, zray l özün unutdu, Ad md n ir li B nican ötdü, D rgahda r sulun sözü tutuldu. M rubi: Hans günd bina etdi o qu u, Nec dir qanad, quyru, ba, Yediyi n m dir, neç dir ya, Neç min ild n son ba ütüldü? 152

153 Qay bi: Ç r nb d bina etdi o qu u, Dörd olar qanad, quyru, ba, Yem yi dar d r, lli min ya, lli min ild n son ba ütüldü. M rubi: Sudak bal n pu tu 1 neç dir, Üstünd ki ti, qu tu 2 neç dir, Ol r i- z min h t neç dir 3, Neç m l k hesab nda bitildi? Qay bi: Sudak bal n uludur pu tu, Yeddi min yeddi yüz batmand r qu tu, Qüdr tl sal nd z min h t, Dört m laik hesab nda bitildi. M rubi: Bilirs nmi xali n dir, bo n dir, C s d n dir, m nzil n dir, qu n dir, Ol n bazar, qiym tbaha da n dir, Kimin da k mbahaya sat ld? Qay bi: g r bils m xali budur, bo budur, C s d m nzil, ordan uçan qu budur, Ol imand r, qiym tbaha da budur, eytan da k mbahaya sat ld. 1 Pu t pul. 2 Qu t t. 3 H t k rpic. 153

154 M rubi: M rubi der, qism td n yaz ld, N z ncirdir, bir-birin düzüldü, Neç ild vaxt yetib üzüldü, Ay il gün hans vaxtda tutuldu? Qay bi: Qay bi der, qürb t il yaz ld. Gec -gündüz bir-birin düzüldü, Sans z ild vaxt yetib üzüldü, Ay bil gün r satda tutuldu. 154

155 G R K Ey yaranlar, qoç igidin, Bir dil il ba g r k. Ya q l, ya q l nc, Qazan içr a g r k. Haqq özün q l dalda, Olma s n özg x yalda, Ya o ulda, ya yalda, Bir könlünün xo u g r k. Bir qoç igidin a na, Tay-tu u g ls qa na, Bir b la g ls ba na, Can yanan qarda g r k. r ç xar f ryadlar n, Heç kim e itm z dadlar n, H qiqi p rizadlar n Gözü il n qa g r k. B lli, al c rl rin, Rüst m zal t k r nl rin, M rubi der, düz pirl rin Gözl rinin ya g r k. 155

156 QAYIBN Z R QAYIB (1755 -?) Qay bn z r Qay bi türkm nl rin uva/y va boyundand r. Onun do um tarixi 1755-ci il olaraq q bul edils d, n zaman v fat etdiyi d qiq olaraq bilinmir. airin Qurban li M rubi v Seyidn z r Seydi il eyni dövrd ya ad, M rubi il deyi diyi m lumdur. eirl rini Qay bi v Molla Qay b t x llüsü il yazm d r. Uzun bir ömür sürdüyü t xmin edilir. Bir eirind 62 ya na çatd n göst rir: Molla Qay b, n l r g ldi ba ma, M h bb t eyl s m dosta-e im, Ömrüm yetdi altm iki ya ma, Ya l l q d rdin d rman olarm? eirl rind n anla ld na gör, Qay bi yax t hsil alm, r b v fars dill rini, ruz v znini mük mm l kild öyr nmi dir. Yarad c l nda q z l janr xüsusi yer tutur. Q z ll ri sas n ruzun r m l, r c c v h z c b hrind dir. O, klassik türkm n d biyyat tarixind gerç k m nada divan sahibi olan yegan airdir. Divan nda 600- g d r eiri lifba s ras il düzülmü dür. airin farsca eirl ri v t xmisl ri d var. H yat n n m qq t içind keçdiyi bilinir. 24 ya nda ik n gözünün biri kor olmu dur. air bunu «Gözl rim» adl eirind bel dil g tirmi dir: Alt k m otuzda idim, ya m etdim hesab, Ans z n g ldi b la, gözüm ç kdi niqab. Qay bi bundan sonra saza-söz daha çox ba lanm, öz dövrünün tan nm a - airi kimi parlam d r. Bir r vay t gör, Qay binin dövründ gün tutulmu, mürt ce mollalar bu- 156

157 nun s b bini saz çalanlar n çoxalmas il ba lam lar. Buxara miri bütün airl ri, s n tkarlar y araq onlar n ham s n dar a ac ndan asma mr etmi dir. Orada olan Qay bi Saz il söhb t yaman dem yin, Ad m-h vva yer en nd vard. Hab l bil Qabil ana qarn nda, Onlar h m dünyaya g l nd vard b ndi il ba layan qo mas n dey r k mirin q z bini soyutmu dur. Qay bi müxt lif janrlarda yazd eirl rl yana, alleqorik s pkid q l m ald «Otuz iki toxum qiss si» adl poeman n da mü llifidir. Qay bn z r Qay binin kitablar d f l rl n r edilmi, haqq nda xeyli elmi s r v dissertasiya yaz lm d r. 157

158 FAN DÜNYA, FAN DÜNYA Yen könlüm qara q ld n, fani dünya, fani dünya, Ür yimi yara q ld n, fani dünya, fani dünya. rmsaran günah mdan, ç xar his odlu ah mdan, Ay rd n m ni ah mdan, fani dünya, fani dünya. Neç l r can n al bsan, qara torpa a sal bsan, Onlardan bel qal bsan, fani dünya, fani dünya. S nin sla q rar n yox, q rar il durar n yox, Yalanç, etibar n yox, fani dünya, fani dünya. Neç l ri türab etdin, neç l r zab etdin, Abadlar xarab etdin, fani dünya, fani dünya. C fa canlara ba larsan, f raq odunda da larsan, Qara torpa a ça larsan, fani dünya, fani dünya. S n ki iy olub h mrah, ad eyl yirs n onu gah, Bir möhn t yurdusan, vallah, fani dünya, fani dünya. N bir sultan, divan dem z, olar bunda güman dem z, Ald n, piri-cavan dem z, fani dünya, fani dünya. Neç l ri cüda q ld n, zülm il da q ld n, Al b mal n, g da q ld n, fani dünya, fani dünya. C fana Qay bi doymaz, onu d rdin-q min qoymaz, V fas z övqün uymaz, fani dünya, fani dünya. 158

159 AL M G DA, M N H M G DA Ey ahi-al m, üzün al m g da, m n h m g da, Ol hdi- irin sözün al m g da, m n h m g da. Dü düm s nin m n kuyin, heyran olub m n ruyin, Ol zülfi- nb r muyin al m g da, m n h m g da. G ldi f l k zir n lin heç kim ri m z felin, Ey cani- irin, l lin al m g da, m n h m g da. Hüsn içr olmu d ng q ni, al md s nd n ah han? Ey, cüml xalq ist r s ni, al m g da, m n h m g da. Aç ld hüsnün güll ri, öt r q min bülbüll ri, Zar eyl mi s n ell ri, al m g da, m n h m g da. ol arizi-gülzar na, ol n rgizi-bimar na, Ey m h liqa, didar na al m g da, m n h m g da. Lütf eyl gil m n zar na, m n bidili-bimar na, Ey m h, s nin asar na al m g da, m n h m g da. V sfini söyl r Qay bi, görm z c malin qay bi, Hüsnün, ey haq naibi, al m g da, m n h m g da. 159

160 OLMASIN Ey s n m, s nsiz m n al md bu can olmas n, S n ki canlar can san, s nd n cüda can olmas n. Can g r s nd n cüda al md can n ist s, st r m h rgiz ona al md cahan olmas n. Kim ki v slini dil r, v slin kim vasil olar, Ayr l b v slind n ona d xi hicran olmas n. Can alana q sd ed r türkan qatil gözl ri, V h, giriftar onun heç bir müs lman olmas n. H sr tind eli f an m yat rmaz gec l r, Heç kimin d rdi m nim t k firavan olmas n. H r ki i e qind q m ç kib, p ri an olmasa, D rdi-q m birl h mi adi-x ndan olmas n. Ti ç kib yar g r des «s ni q tl eyl r m», Qay bi, öyl i l rd n pe iman olmas n. 160

161 GEC L R st r m ay t k üzl rin, dilb r, qaran u gec l r, Zar olub m n, gözl rim g lm z uy u gec l r. Gec l r d rdli f an m e idib, r hmin g lib, N olar sorsan g lib, halimi qar u gec l r. Özg l r m hr m olub, m n tilb m hrum olanam, Çox olubd r ks ri könlümd qay u gec l r. V h, kim gündüz xalq il h r növ könlüm aldanar, Kar ed r d rdi-q min can ma sru gec l r. D li t k getm m g l r h r d m biyabanlar sar, Fikr il vurar sanki ba ma yüz küy gec l r. övq il e qin xeyli g ldiyinc könlüm, Ç k r m f ryad edib h r l hz «ya hu» gec l r. Q rq olubd r a lamaqdan Qay bi biçar gör, Gözl rimd n arx-arx kimi axar su gec l r. 161

162 P RVAN S Olmu am bir dilb rin eyda il divan si, At i-e qind yanan nat van p rvan si. E q il h r nec kim can m f da q ld m v li, Q lmad bir d m n z r ol can m n canan si. Naz il ba r m k sib, h r d mb d m can m alar, Kim q ya baxmaq il ol gözl rin m stan si. E qbazl q il n, nam rdl rin i i deyil, E q il can oynay r a iql rin m rdan si. Püst a z n aç b, l lini x ndan eyl g c, Taq timi qar t eyl r di l rin dürdan si. Al mi eyl r mü tt r, mü ki- nb rl r saçar, Tar-tar eyl r saç n h r sübhd md an si. Qay bi, e qin h rar tind yand canü dil, V h, haçan tanr m, içib l li- rab n qan si. 162

163 EYL D Ya d nisan ya muru, al mi gülzar eyl di, Öt r k bülbül d xi d rdimi izhar eyl di. Haq t ala qüdr tind n ya d nisan ya muru, Yer üzünü lölöyi, h m dürri- hvar eyl di. Dürlü-dürlü don geyib al m içr zin t bil, Görk zib özün canan, xalq na izhar eyl di. Laleyi- hm r, b növ, n rgizi-reyhani-gül, Aç l b h r yan ç m nl r içr bizar eyl di. Cami-i r t tutdu gül saqi olub bülbül kim, Cüreyi-l lind an m sti-xumar eyl di. övq il al ml r qov a sal b v h ü tüyur, H r biri bir dild zikri-h mdi-bisyar eyl di. Qay bi gördü c b s rin Allah n bu gün, Xatirind n xo olub bu n q i t krar eyl di. 163

164 YEN C xd lar gülgün geyib ol q ddi-r nalar yen, Q ld lar can q sdini ol uxi-zibalar yen. Halqa-halqa arizin pürnuri-mü k f an edib, Zülm ti-din q ld lar ol zülfi t rsalar yen. Ald lar a iql rin s brü q rarü taq tin, Dü dül r möhn t oduna zari- eydalar yen. Gül d xi ya l niqab n ald üzd n naz il, Bülbüli-biçar y kim sald qov alar yen. Ba lar içr ç m nl r oldu c nn t t k yan, Huri-q lman t k t riq girdi mirz l r yen. Xublar könlün al b naz il ya ma q ld lar, Dü dü ba ma c b a üft sevdalar yen. Qay bi, ay c yridib meydanda çabuq uxlar, Görs d rl r özl rin edib tama alar yen. 164

165 OLDU YEN Çünki novruz oldu, al m gülizar oldu yen, Qönç d n güll r aç ld, mür zar oldu yen. Ç xd yerd n r ngb r ng h r s bz l r kim, var idi, Xo müz yy n oldu al m, lal zar oldu yen. Gül tama as n q l b bülbül yen q ld f an, Mey içib gül cam ndan, m st xumar oldu yen. Say sald h r t r f s rv, çinar s rf raz, r t hlin c m edib, gör, üstüvar oldu yen. Xublar h r yan ç x b seyri-gülüstan eyl di, E q hli gördü onlar, intizar oldu yen. Oldu qalib övqü h r könüld kim, vard r h v s, Qüdr ti-h q birl xo f sli-qubar oldu yen. Dad kim, dövran verib bunca ç m nl ri il, Aqib t zaye olub g rdi-qubar oldu yen. Heyf kim, ey Qay bi, bunca cahan n xublar, Köç edib bu dünyadan hli-m zar oldu yen. 165

166 ETM M N Görs dib üz dilb rim, heyrani-zar etmi m ni, Od salar can ma anda, xakisar etmi m ni. Heyr t içr e q al b a l m ba mdan güc il, B nd edib, hli-xunun birl qatar etmi m ni. G l li yar n x yal kari-var n dünyan n, Kim ç xar b xatirimd n b rk nar etmi m ni. Eyb q lmam, eyl s m viran l r içr v t n, Küy urub, B hlul kimi divan l r etmi m ni. Dem yin kim, n üçün yoxdur q rar n bir zaman, övqü qal bd r könüld, biq rar etmi m ni. Yar dedikc x yal m cu urub, ah eyl r m, Zikri-feyzi öyl xo, biixt yar etmi m ni. Yar demi : «Qay bi, f zlim tut könlünü xo», Ü bu söz birl b si ümudivar etmi m ni. 166

167 OLMASIN E q oduna m n kimi heç kims büryan olmas n, Yar v slin arzulay b hicr il giryan olmas n. Heç kims ötürm sin ömrün m nim t k zar il n, Taq ti-bitab olub hal p ri an olmas n. Müdd il rin c fas ba r m qan eyl di, Heç müs lman b nd nin dü m ni eytan olmas n. Ey r qibi-rusiyah, get, var e iyind n uzaq, kimizin aram zda nag han qan olmas n. Qay bi, s n tezr k can n qurban eyl gil, S nd n vv l heç ki i ol yar qurban olmas n. 167

168 XUBLARIN Dostlar, verm könül, yoxdur v fas xublar n, H r n q d r ç ks niz çoxdur c fas xublar n. Aqib t can il dili verm yin, qurtulmad Kim ki yar idi z ld n mübt las xublar n. F hm q lmaqla çü g lm z xatirim onlar n Yoxdurü a iql r qeyr z b las xublar n. Xublara mehr il h r kim ki oldu i tiyaq, Oldu ondan oynamaq can iltimas xublar n. A ina oldum, mma yüz min b laya u rad m, Olmayayd m ka ki m n a inas xublar n. Q lmad lar, Qay bi, bir gün inay t neç kim, Olmu am m n neç vaxtdan bin vas xublar n. 168

169 VARDIR Saz il söhb t yaman dem yin, Ad m-h vva yer en nd vard. Hab l bil Qabil ana qarn nda, Onlar h m dünyaya g l nd vard. Ad mi qovdular behi t öyünd n, H r kim tapar öz felind n-huyundan, Özün saxla abi-h yat suyundan, Nuhun g misini min nd vard. M h mm d pey mb r din yolun açd, Bilal zan dedi, kafirl r qaçd, bub kr, Öm r, Osman yeti di, li zülfüqar n çalanda vard. Mollalar c m olub tapmad d lil, M n s n s nd m, ya r bbim c lil, smay l pey mb r, brahim X lil M kk -M din ni alanda vard. Mollalar c m olub, getdil r h mm, dal t dey nin m nas n m? Böyl dal tli sultan Cümcüm Dünyan n l zz tin gör nd vard. Ad m o lu h r hans sa bir i d, Yer üzünü tutmaq üçün s ri t, Harut-Marut atl iki f ri t Babil quyus na dü nd vard. Söhb t üçün Musa asmanda qald, sk nd r Zülq rneyn dünyan ald, 169

170 Musan n sas jd rha oldu, N siminin postun soyanda vard. H zr ti Davudun q rx o lu oldu, M n-m nlik eyl di, q rx da öldü, Q rx o lun yerin bir o ul g ldi, Davudun q rx o lu öl nd vard. Da lar n ba ndan getm z duman, Bir gün olar yaradan n f rman, Mehdi g lib alar yalan dünyan, Davudun bir o lu olanda vard. Molla Qay b dey r, X z rd r pirim, Pirim ahim rdan, li d stgirim, Sultan Söyün Mirz, Mir li irim 1, Dünyan n toyunu tutanda vard. 1 Sultan Hüseyn Bayqara il li ir N vai n z rd tutulur. Onlar n sars lmaz dostlu u haqq nda Orta Asiyada bir çox dastan v r vay t vard r. 170

171 YARSIZLI IN D RD N Ey yaranlar, müs lmanlar, r nl r, Sormay n siz yars zl n d rdini, X b r verin, bizim yar gör nl r, Sormay n siz yars zl n d rdini. Ala da n ba qars z olmas n, Qars z olsa-olsun, nars z olmas n. M h mm d ümm ti yars z olmas n, Sormay n siz yars zl n d rdini. Baban sand nda tamam z r olar. Yars z öts, ömrün d rb d r olar. n yax n qon un da gümang r olar. Sormay n siz yars zl n d rdini. Bu gaplar qal bd r ahü g dadan, Molla nal ç k r «t bb ty da»dan, Molla Qay b dil r yar n xudadan, Sormay n siz yars zl n d rdini. 171

172 ST R KÖNÜL Dünya mülkünd, yaranlar, hriyar ist r könül, S yridib mins b d vi, ahsuvar ist r könül, Qul bil q rnaq da olsa, xan var ist r könül, Taci-t xti, l l-gövh r, z rnigar ist r könül, Kafir vursam q l nc, zülfiqar ist r könül. Atlan b ç xsam ikara, at yara, sbab ay 1, Salsam yüyr k taz lar, tu un, üt lgi, qarç ay 2, A ü nan verm kd olsam guya ki Hat mi-tay, Xo avaz air g r k, t nbur, qicaq 3, h m d fü ney, Zin ti-zövqi s falar, kari-var ist r könül. M scidin molla, imam q rrey -qürra 4 g r k, Balalar m kt bd olsa dill ri bürra 5 g r k, T z m hbub z rnigar n a l bih-ç ra 6 g r k, Eli bay, c miyy tin taxt nda adil ah g r k, Çarvadar m z, çöld olsa, yaylalar ist r könül. Xeyir üçün q lsam zira t neç dehqan, r g r k, Öy qalla 7 da ma a yeddi qatar n r g r k, N r ba nda qübb si alt n, gümü ovsar g r k, Zahid m scid g r k, kim vaiz minb r g r k, Hafizim Quran oxusa, xo avaz ist r könül. 1 Yerind, yerb yer, haz r. 2 Al c qu adlar. 3 Bir musiqi al ti. 4 A ll v nurlu. 5 K skin, iti, dilli-dilav r. 6 Ç raq kimi. 7 Tax l, m hsul. 172

173 Tövl d dursa b d vl r, yan nda olsa seyis 1, Binamazü srarke l ri ixtisab q lsa r is, Q rx d v m sövdaya gets, l atsa Sultan Veys, S r hovuz, l li-h r md n g ls mü ki- nb r is 2, Öy g r k naz nin, çe mi-xumar ist r könül. Ver, ilahi, neyl yim, b xtim olubd r ncüm n, Yari-qabil tapsamü s rf eyl s m yüz min tüm n, D ti-s hraya ç x b g t eyl s m ba ü ç m n, R ngi q r, r ftar xub, mins m yen yor a s m n(d), F slimiz novruz da olsa, lal zar ist r könül. Qay bi der, ver, ilahi, aç bu qulunun baxt n, K b sar ba qoyuban oxusun be vaxt n, Dostlara bizd n n sih t, nisy etm na d n, Gördünüzmü, neyl di Davud, Süleyman taxt n, K beyi-beytülharam deyib, ixtiyar ist r könül. 1 Meht r. 2 Mü k, nb r tri. 173

174 ANNASULTANIM M N M Özü bir daha göz l, sallan b yoldan keç r, H sr tind n gec -gündüz f ryad m r yet r. Gözl rin c llad imi, kirpiyin ti d n bet r, Af ti-can, lal -x ndan, ay aman, xan m m nim, V d sin yalanç ym Annasultan m m nim. Çün q z l geydin, b z ndin, can ma q sd eyl din, Sünbülün reyhan yam deyib, özün m st eyl din, Bizl etdin hdi-peyman, özg ni dost eyl din, Af ti-can, lal -x ndan, ay aman, xan m m nim, V d sin yalanç ym Annasultan m m nim. Özü bir daha göz l, sallan b m stan g z r, V sfini ell r des m, bir çox a qlar yazar, an na dastan qo um m n a iqi-qay bn z r, Af ti-can, lal -x ndan, ay aman, xan m m nim, V d sin yalanç ym Annasultan m m nim. 174

175 MURAD TAL B (1766?) M hur türkm n airi Murad Talibi t xmin n 1766-c ild Axal vilay tinin Göyt p mahal nda dünyaya g lmi tir. O, türkm nl rin t k boyunun ama a tayfas n n z r n tir sin m nsubdur. airin h yat haqq nda kifay t q d r m lumat yoxdur. Ail sinin maddi s x nt s üzünd n yaln z mollaxana t hsili il kifay tl nmi, m dr s bitir bilm mi dir. Lakin öz üz rind zml çal araq savad v biliyini art rm d r. Talibi g ncliyind Tuticamal adl bir q z sevmi, onunla evl nmi v bir o lu olmu dur. air «Yardan ayr ld m» eirini arvad n n ölümün h sr etmi dir. Murad Talibi böyük M xdumqulunun yolu il ged r k sad dild xalq n h yat, ya ay haqq nda, igidlik, m rdlik, göz llik bar d eirl r yazm, öz s rl rind çoxlu atalar sözü v deyimi ustal qla i l tmi dir. V t np rv rlik eirl ri d çoxdur. O, türkm n milli ruhunun yüks k s viyy y qald r lmas na çal m, g ncl ri ana yurdun müdafi sin s sl mi dir. air öz müasirl ri olan Seyidn z r Seydi, Seydulla Seydi, Qurbandurdu Z lili il birlikd v t ni qoruyan q hr manlar v sf ed n eirl r q l m alm d r. Murad Talibinin dastan yarad c l klassik türkm n airl rind n bir q d r f rqlidir. O, özünd n vv lki airl r kimi h r hans bir dastan yenid n i l m mi, öz dastan n yaratm d r. «Talibi v Sahibcamal» adl bu dastan forma bax m ndan klassik dastanlara, oradak eirl r is klassik eir janrlar na tam uy- undur. airin yarad c l ilk d f öt n srin c ill rind t dqiq edilm y ba lanm, s rl ri çap olunmu dur. 175

176 QOCALIQDIR, YARANLAR gidliyin zoru getdi limd n, D rd yaman qocal qd r, yaranlar. Art q onun d rman yox ölümd n, D rd yaman qocal qd r, yaranlar. X st l r qurtular, qoca qurtulmaz, Könül qu u uçar ged r, tutulmaz, Bu d rd kims d n çar yetilm z, D rd yaman qocal qd r, yaranlar. A z na baxarsan, bir di i olmaz, Yan nda q dirli tay-tu u olmaz, Yor an-dö k il heç i i olmaz, D rd yaman qocal qd r, yaranlar. A z na n qoysa di i basmaya, O ul-q z sözün qulaq asmaya, raqdan gözl s, gözü k sm y, D rd yaman qocal qd r, yaranlar. Yetmi in öyün gir nd ya n, F rlanar, çiynind dayanmaz ba n, Çör kl i in yox, qovuddur a n, D rd yaman qocal qd r, yaranlar. Getdi tamam q dir bil n tay-tu un, Qalmad sa laml q, d rddir yolda n, S ninçün f rqi yox yaz n, ya q n, D rd yaman qocal qd r, yaranlar. Talibi der, dostlar, qocalmaq bet r, Altm n - yetmi in aras yet r, Özünü bilm y n yüzd n pay ist r, D rd yaman qocal qd r, yaranlar. 176

177 Q R BL K F l k, s nd n bir ikay t eyl yim, Gün-günd n sürünüb g ldi q riblik. Qoy rzi-hal m s n söyl yim, xtiyar m ld n ald q riblik. S rv t l kiridir, yuyulsa ged r, Q rib acl qd r z h rd n bet r, Varl l uzatsa, h r yana yet r, M ni s xd, ba r m d ldi q riblik. Bir dil k dil s m, dil yim bitm z, Bu könül arzusu heç yana yetm z, Varl lar l tutmaz, qarda r hm etm z, Q d mimi geri sald q riblik. Alt m dö ksizdir, ür k da l d r, Soru san aç lmaz, b nddir-ba l d r, Dilim çox q sad r, ba m ba l d r, xtiyar m ld n ald q riblik. Tay-tu u gör nd basar x cal t, Yoxlu u yad edib, ollam bitaq t, N söz soru arlar, n d m sl h t, Bütün d rdd n yaman oldu q riblik. Talibi der, könlüm, q mli olma g l, Zinhar, Allah ad n dild n salma g l, X sis varl lardan ümid q lma g l, Bir zaman yl nm z, keç r q riblik. 177

178 OLMAZ Cahanda çox t ccüb i, lac n eyl m k olmaz, Alim olsun, ya da d rvi, Ona söz söyl m k olmaz. Mü ayir çoxdur el içr, Axar h r n sn sel içr, Girib d ryayi-nil içr, Suyunu yl m k olmaz. sir olsun, ya da azad, U aq, qoca, yabanç, yad, silsiz olarsa h r zad, Ona bel ba lamaq olmaz. E q oduna dü s insan, Geci-tezi olar pe man, g r and içs bir dü man, Onu dost eyl m k olmaz. gid g r olsa himm tsiz, nd k-dönd k, d yan tsiz, vv ld n olsa qeyr tsiz, Onu heç düz ltm k olmaz. Ey Talibi, s n ey h mdil, Biçar s n, s n onu bil. Bildiyini söyl sin dil, Güman söyl m k olmaz. 178

179 L Könlüm, e it n sih ti, Dost olma b d b nd il. B d rin olmaz hörm ti, Xor olarsan s n d el. ri td n ç xma zinhar, Bil ki h r yerd qulaq var, eytan dey n m kri- yyar Y xar s ni günd bel. Talibi der, min b d v at, K skin q l nc, cövh r polad, Borc eyl, paltar n düz lt, G zm y rt q c nda il. 179

180 G LD M Dilb r, s nin il könlüm bir edib, Can m can na qatma a g ldim, Zülfl rin boynuma xub zincir edib, Ba m ba na çatma a g ldim. H rf içind q ddin b nz r lif, Zinhar, onu görs tm s n r qib, g r xuda yazm is n sib, irin l bl rinnd n dadma a g ldim. Üzün t z açan ba n gülzar, Bülbül t k ed rs n naleyi-zar, M n s nin ba ndan alman, nar Özüm d rib, al b getm y g ldim. Dünyada görm dim s n t k zal m, R hmin g lib heç sormad n hal m, M n s nin yolunda mülkü-mal m Ham s n bir pula satma a g ldim. Üzün yax yeni açan güll rd n, M n s n ba l yam özg qullardan, Arzu edib g ldim uzaq yollardan, B llic bir sözün tutma a g ldim. Talibi der, bu gün g ldim an na, Günd sorsam, s n qoymazsan yan na, R hm edib s n m ni alsan qoynuna, Alman, nar n d rm y g ldim. 180

181 GÜL ÜZLÜ D LB R S fal sevdiyim, gül üzlü dilb r, Öps m badam gözün qapaqlar ndan, Q ddin bir tubud r, qam tin r- r, l uzad b tutsam budaqlar ndan. S nin hüsnün m nim gözümd n getm z, N q d r ist s m, s n l yetm z, S n olmasan bizi nura q rq etm z, Gün öl alar yanaqlar ndan. Qa n oynad b gözün güldürs n, Biz öz mehrini acza bildirs n. Görür m n q d r h ya edirs n Q zarm üzünd n, qulaqlar ndan. Neç günl r s ni arzu eyl yib, ükr, bu gün s n rzim söyl yib, N sib olsa, l bl rin l b qoyub, mib sorsam inc dodaqlar ndan. Könlünü soyutma, sevdiyim, bizd n, Umudum lap çoxdur, dildar m, sizd n, nci-inci t r süzüls gül üzd n, Utanarsan, axsa buxaqlar ndan. Gül üzlü sevdiyim, m n s n b nd, Mürüvv t et, mehribanl q çox s nd, Keç sin md n, m n yoluna pay nd, Zövq al m o inc ayaqlar ndan. N olar, Talibin hal n sorsan, R hm eyl yib, üzd hval n görs n, ltifatlar il bir bus vers n, Q bq b zahir olar damaqlar ndan. 181

182 YADIMA DÜ DÜ Bir gec yat rd m yüz x yal il, Alma yanaqlar n yad ma dü dü, Sözl nd irin candan yol salan, Badam qabaqlar n yad ma dü dü. Sevdiyim, h sr tin h r eyd n yaman, Zülfünün tell ri boynuma kaman, Sözl nd q tr -q tr bal daman nc dodaqlar n yad ma dü dü. Dilin n irindir misli-bal kimi, Hüsnün yeni açan t z gül kimi, Ta üstünd bit n d st mil 1 kimi, Qo a m m l rin yad ma dü dü. Bostan gül nind ba çan n gülü, Da n sünbülüs n, ba n bülbülü, Ba m n alt na yast q etm li, O a bil kl rin yad ma dü dü. Talibi der, alma, nar b ll n n, Hüsn içind m hur olan, ünl n n, Yürüy nd min naz il sallanan, üm ad ayaqlar n yad ma dü dü. 1 amama. 182

183 AYRILDIM rzi-hal m b yan ets m, yaranlar, Allah cüt eyl y n yardan ayr ld m. Bu f l yin sit mind n, c brind n, Qa kaman, zülfü tardan ayr ld m. T z hilal ox ar yar n qa na, S d fl r küs n r gövh r di in, B nz r ay n on dördü, on be in, Alma z n xdanl nurdan ayr ld m. Bu hicr t raz old ol p ri, Da lar sünbülüdür, d rya gövh ri, Elm derl r, gümrahlar n r hb ri, R hb r üçün ol dildardan ayr ld m. F raq miras qalm Ad m, H vvadan, S n v fa ist m m n biv fadan, D rdim aciz m, q lsam davadan, D rmans z d rd üçün zordan ayr ld m. Qurban olum yar n qa ü gözün, B ndivanam onun irin sözün, Doyunca baxmad m bar üzün, Yol gözl yib intizardan ayr ld m. Talibi, gedir m ah -zar il, Yar m burda qald alma-nar il, Söhb tim az oldu sev n yar il, Onun üçün namus-ardan ayr ld m. 183

184 ST RL R Bir m hv a iq oldum, yaranlar, Ba l q üçün dünya mal n ist rl r. Yeddi qatar maya g lib alma a, Yeddi min, yeddi yüz pulun ist rl r. S ks n min qaraba, s ks n min qulu, S ks n min at g r k, ham s doru, Y h ri q z ldan, z rbafdan çulu, Gümü d n vurulan nal n ist rl r. S ks n min k ndirbaz oyun qurma a, S ks n min ah g r k onu görm y, Qolu ba l qullu unda durma a Külli-Xorasan n elin ist rl r. Yüz min h r g r k ola toyxana, Yüz min hafiz g r k, yüz min divana, Yüz min tir ndaz qoyub ni ana, Yüz min d sfahan yay n ist rl r. S ks n min eyx, r hn malar c m olub, S ks n min d adil ahlar c m olub, El aras k txudalar c m olub Y s n, dildar n toyun ist rl r. S ks n min at g r k qonaq-qaraya, S ks n min n r g r k f qir, baya, Bök nin bayra s ks n min maya, Yen s ks n minin pay n ist rl r. S ks n min at g r k gümü buxaql, S ks n min qul g r k yundan qur aql, 184

185 Qu tükü yast ql, z rbaf dö kli, Q z l taxt üstünd cay n ist rl r. Talibi, g rd ni l li-gövh rli, Yüz min k niz g r k, gürcü h rli, Poladdan q bz li, tovuz qu p rli, Q z ldan mür ss öyün ist rl r. 185

186 B AR OLSA Nam rdl r boyun y r, g r igid biar olsa. Özün da a-da a vurar, gidd qeyr t var olsa. r rl rd n örn k alar, Feli yamandan gen qalar, Öyü m clisxana olar, Xat n bietibar olsa. Da n da yekr ng olmaz, H r aynadan fir ng olmaz, gidin li gen olmaz, z ld n könlü dar olsa. Yax söz da yar lar, Ya lar ballara qar ar, gid a ldan ayr lar, Xat n r sev r olsa. ti q l nc iti k s r, El ar olar gicb s r, Vadil ri duman basar, Da ba nda qubar olsa. Bahar g ls, köç r baylar, Qurt oyanar, çaqqal yaylar, Görs qaplan, h z r eyl r. Ovçu yolda r olsa. Talibi der, da d r almaz, F hmsizl r q dr bilm z, Mayalar n yükü qalmaz, g r qatarda n r olsa. 186

187 ORAZPOLAD QURDO LU (XVIII-XIX srl r) airin öz ad Orazpolad, atas n n ad is Annaqurddur. O, atas n n ad na o lu k lm sini lav ed r k Qurdo lu t x llüsünü alm, lakin xalq aras nda daha çox «Viran b x i» ad il tan nm d r. Bu l q bin xüsusi bir tarixç si var. Do um v ölüm tarixl ri d qiq bilinm y n Qurdo lu, böyük ehtimala gör, XVIII srin üçüncü rübünd Göyt p bölg sinin bir k ndind anadan olmu, ilk t hsilini burada alm, daha sonra iki dostu il birlikd oxumaq üçün Xiv y getmi dir. M dr s d ik n dütar çalma a ba lam d r. Bundan x b r tutan xocas ona k nd qay tma v musiqi il m ul olma, b x ilik etm yi m sl h t görmü dür. O, xocas na etiraz ed r k dostlar kimi oxuyub alim olmaq ist diyini söyl mi dir. Xocas «S n onlardan m hur v varl olacaqsan» dediyi üçün Orazpolad k nd qay tm d r. Atas onu f rsiz o ul kimi evd n qovmu dur. Çar siz qalan Orazpolad viran bir ev s nm, d v çoban olmu, bütün vaxt n dütar çal b türkü söyl m kl keçirmi, mahir b x i kimi yeti mi dir. Bir d f k ndd keçiril n toyda öz m har tini göst rmi v b x il r aras nda birinci yer ç xm d r. Bunu atas na x b r vermi l r. O, toya g l r k o lunu dinl mi v ona «Viran b x- i» ad n vermi dir. Orazpolad bu adla m hurla m d r. Orazpolad Qurdo lunun poetik irsi mövzu v m zmun bax m ndan xeyli z ngindir. eirl rinin böyük ks riyy ti xlaqi v t rbiy vi s ciyy da y r. G ncl r öyüd, n sih t ver n air onlar düz yola d v t edir, m rliy, halall a s sl yir. 187

188 Qurdo lunun v t np rv rlik eirl ri d az deyil. Öz eirl ri il ham n dü m n qar müq dd s sava a ruhland ran air hid olam bir r f sayaraq bir eirind yazm d r: gidin sava d r söhb ti, saz, Nam rdin meydanda qarad r üzü. Öl n hid olur, öldür n qazi, Öl nin yolda imand r, b yl r. Qurdo lu ömrünün son ill rini (XIX srin birinci yar s ) Axal, M rv, Bayraml bölg l rind ya am, A qabad n K l lli m h ll sind d fn edilmi dir. airin tör m l ri haz rda T c nd v Bayraml da ya ay rlar. Orazpolad Qurdo lu t rcüm il d m ul olmu dur. O, V fainin «Rövn q ül-islam» adl s rini v b zi eirl rini türkm n dilin çevirmi dir. Qurdo lunun d bi irsi A qabadda Milli lyazmalar nstitutunun fondlar nda saxlan r. 188

189 QURTULMAZ T bil çal b ahin salsan, Sona gölünd n qurtulmaz. Gizli g lib can n alsan, Ceyran çölünd n qurtulmaz. eyda bülbül qonar ba a, Gül ömrü getm z uza a, K klik ötüb ç xar da a, Turac dilind n ayr lmaz. Bu dünyada yoxdur qalan, Ölüb ged r, olar yalan, çki iç n, zina q lan eytan felind n qurtulmaz. Ruzin bir oxdur, at lar, H r yerd sana qat lar. Adam adamdan qurtular, Adam al ndan qurtulmaz. Qurdo lu bildiyin des, Dostu, yar hey dinl s. Kim ki yetim mal yes, Hicran lind n qurtulmaz. 189

190 GÖRM D M S ni deyib sev n yar m yad oldu, Dünya, s nin heç v fan görm dim. Dostlar q mgin, dü m nl rim ad oldu, Dünya, s nin heç v fan görm dim. Çox adam n s n n z ri dü dü, Ba r kabab oldu, q zard, bi di, Tezd n g lib qonan günorta qaçd, Dünya, s nin heç v fan görm dim. Heç kims nin s nl i i bitm di, Neç a iq yar lini tutmad, Qar qa mal y d, al b getm di, Dünya, s nin heç v fan görm dim. Zorun yaman Rüst m-zal n zorundan, Sev nl ri ay rd n bir-birind n, Zülml ay rd n yar yar ndan, Dünya, s nin heç v fan görm dim. S n g l n bir gün qalaraq getdi, H sr t ç kib ba r yanaraq getdi, ahlar y d, mal n qoyaraq getdi, Dünya, s nin heç v fan görm dim. Qurdo lu der, biv fasan s n, dünya, S n g lib l rzan dir t n dünya, S nd n sla raz olmam m n, dünya, Dünya, s nin heç v fan görm dim. 190

191 OLMASA Ey yaranlar, qoç igidin Könlünd ka q m olmasa. Qohum-qarda, o ul-q zdan Ölm s, mat m olmasa. Adam adamdan d rs alar, D rs almayan cahil qalar, Yax bir at yab olar, Torbas nda yem olmasa. M rd o lundan nam rd olmaz, Nam rd o lundan m rd olmaz, X sis o lu cöm rd olmaz, U runda Hat m olmasa. Biq m olan qay yem z, Dövran n ötdüyün bilm z, P rizad xat n r sevm z, Bir taxtas k m olmasa. Xidm t ed n q lbi-dild n, Muzdun alar, verm z ld n, Dua ets saf könüld n, Gözl rind n m olmasa. Qurdo lu g lm di sana, Rüsva oldu bu cahana. Ölüb ged r yana-yana, Bu d rdin m 1 olmasa. 1 m dava-d rman. 191

192 G LS N Gedib dostuma deyin, Qa lar qara g sin. Can ma sit m ed n, Birba a bura g lsin. G lib hal m görsün, D rdim fa versin, Çöld -da da yürüsün, Ol ahu ora g lsin. Hicran yelini dad b, Elin gözün aldad b, Gah yer özün at b, Gah yerd dura g lsin. Can m ç xacaq t nd n, lac gözl r m ondan, l üzm yibs m nd n D rman ver g lsin. T n z hm ti nardand r, Bilm m ki, n hardand r, D rman ki yardand r, D rdim gör g lsin. Yar n gözl ri xumar, G rdanda saç tumar, Qurdo lu dey r, o yar st n n yer g lsin. 192

193 SAVA MA A GED L M Dedil r brahim min g libdir, Hayd, b yl r, sava ma a ged lim! Qulun qay tmas mü kül olubdur, Hayd, b yl r, sava ma a ged lim! Çapar getdi dörd t r f s y edib, rl r g lsin, at-yara n ay edib, Götürün m rg ni iki pay edib, Hayd, b yl r, sava ma a ged lim! Qoç igidin ömrü olsun ziyada, Ya lar y x l b qals n arada, c lsiz ölüm yox, girs n d oda, Hayd, b yl r, sava ma a ged lim! n allah, bir ovdur bu g l n biz, Qafildir, da lardan enibdir düz, r üst yürüm k ar deyil biz, Hayd, b yl r, sava ma a ged lim! r nl r duas müst c b olar, Yuxum çin ç xarsa çox c b olar, Cana biri olar, çoxun kim bil r, Hayd, b yl r, sava ma a ged lim! R vac olsun görüm islam n yolu, Bir ç raq yand rd m m ld n ulu, Tamam-kamal yox ed lim o qulu, Hayd, b yl r, sava ma a ged lim! Qurdo lu der, güv nmi m bu i, Döyü m kd n özg b s n dir pe, Yüzd n lli igid ç km z ndi, Hayd, b yl r, sava ma a ged lim! 193

194 L Qocal qda dövl t gets bir rd n, Dönüb ala bilm z i l m k il. Q rib olsa, ayr dü s diyardan, Göz yuxu getm z dü l m k il. Uçan qu a qanad g r k, p r g r k, N r yükünü götürm y n r g r k, Güv nm y gümü g r k, z r g r k, Misd n üzük olmaz i l m k il. ki yax bir-birin e olar, Biri üzük olsa, biri qa olar, Yamana yar olan el fa olar, Örtülm z bel ey gizl m k il. Cübb kimi ndam dörd göz olar, Dilind n ç xan ey quru söz olar, A zdan di ged r, saqqal boz olar, Ah ç kib doda di l m k il. Arif olan m rif tl söz açar, M rif td n qanar, yalandan qaçar, Pi ik p l ng il dost olmaz, keç r Bir öyd yazlay b q lamaq il. Boyas pozulsa, b nz m z x tl r, ah olmasa, viran olar s rh dl r, Qurdo lu der, bu idraks z igidl r Yola s maz do ru ba lamaq il. 194

195 OLMAZMI Bir adam ki ovdan qalsa, ya lansa, O ul-q z yan nda sözü olmazm. qbal yat b, dövl t geri yürüs, Qarda n yan nda üzü olmazm. H r k s yax olar, ld var olsa, Bir igid neyl sin li dar olsa? Bir qoca ir ld n dü üb xar olsa, Aln na vursan da raz olmazm. Qoç igidl r q ribl r l tutsa, A lar g l n güls, q mli ad gets, Övlad f rsiz olub yolu itirs, Kordur, a lamaqdan gözü olmazm. Nam rd d b y olar, dövl ti g ls, Eli, xalq, qr bas çox olsa, Kas b igid a z il qu tutsa, Yer üzün bassa, tozu olmazm. Qurdo lu der, yax azd r, çox olmaz, kin-biçin i l m y n tox olmaz. rd n o ul, n rd n is döl olmaz, B zi eyl r var ki, izi olmazm. 195

196 OLAR A alar, yaman xat n n Hün ri dizind olar. K ndi g z r ba dan-ba a, Köp kl r izind olar. Ç n vurar, heç yorulmaz, st diyin yerd olmaz, Yax n yer gets g lm z, Çöll rin düzünd olar. Yetilm z yerl r yet r, Gec g zib, gündüz yatar, H r yet n bir söz atar, Z h ri sözünd olar. Örp yi olmaz boyunda, S si g l r h r oyunda, A bi irm z öz öyünd, A rin gözünd olar. S si pis duz x nar ndan, T rp n r ill zorundan, El-al m gör r rind n, Yamanl q özünd olar. Qurdo lu der, söz yerind, Ha üzd bil, ha d rind. Bu xat n n el içind Qaras üzünd olar. 196

197 M MM DV L K M N ( ) Türkm n d biyat n n öhr tli airi M mm dv li K min 1770-ci ild Türkm nistan n S raxs h ri yax nl ndak Qoçaqbabada anadan olmu, 1840-c ild 70 ya nda v fat etmi dir. air t k l rin toxtam boyunun v kil tayfas n n yusifl r tir sind ndir. Mük mm l t hsil alm, Buxara v Xiv m dr s l rind oxumu, dövrünün n savadl xsl rind n biri kimi yeti mi dir. Müasiri olan b zi türkm n airl ri il dostluq etmi dir. K min böyük M xdumqulunun agirdl rind n v ard c llar ndand r. ctimai-sosial mövzularda M xdumquludan sonra n çox yazan airdir. O, XIX sr türkm n eirin satirik bir air kimi daxil olmu dur. Dövrünün bütün neqativ t zahürl rin qar ç xm, t nqid layiq n varsa, ham s n k skin kild t nqid etmi dir. B zi dal tsiz qaz lar v f r ldaqç mollalar leyhin satirik eirl r yazm d r. M dr s t hsilli xs oldu u v dini mük mm l kild bildiyi üçün mollalar ondan çox ç kinmi v airin sa l nda ona bir ey ed bilm mi l r. R vay t gör, K min nin v fat ndan sonra ondan qisas almaq ist y n bir molla airin divan n n r etdirm k ad il onun bütün s rl rinin slini v sur tl rini toplam v ham s n yand rm d r. Ona gör d K min nin n öz lyazmas, n d divan bugün d k tap lmam d r. airin ld olan 60-dan art q eiri is dild n-a zdan toplanm d r. 70 il ya am istedadl bir s n tkar, t bii ki, bu q d r az eir yazm ola bilm zdi. K min xalq aras nda satirik air, haz rcavab, eyni zamanda ac dil bir adam kimi büyük öhr t sahibi olmu, bir çox 197

198 l tif l r onun ad il ba lanm d r. Ona Türküstan n Molla N sr ddini deyirl r. übh siz ki, bu l tif l rin ham s n n ona aid oldu unu dü ünm k mümkün deyildir. airin poetik üslubu b nz rsizdir. Dili xalq dilin çox yax nd r, i l diyi mövzular h yatidir. E q, q riblik, m rdlik, v t nsev rlik mövzular onun yarad c l nda apar c yer tutur. s rl ri bir neç d f n r edilmi, müxt lif ill rd qazax, q r z, özb k dill rind kitablar ç xm d r. «Q riblik», «Q rib», «Var nda», «çm k», «G z r» v sair eirl ri xalq aras nda populyard r. 198

199 Q R BL K Günd min qüss m var yüz l m il, Bütün d rdl rimd n bet r q riblik, Sora m n oldum qay -q m il, G lib dü r qatar-qatar q riblik. Fani dünya zin t il, x rc il, Ür yim yarad r, ba r m b rc 1 il, V d siz um ölüm, vergi-borc il, lb ild n qay m tutar q riblik. Yem s m, içm s m müdar m ötm z, Bürünüb yatma a q rar m yetm z, Günd min qovsam da baylara getm z, Endir r yükünü, yatar q riblik. F qir qarad r dünyan n r ngi, Bitib-tük nm z ki q ribl c ngi, Al bd r lin d mir h v ngi, Yorulmaz, t p md n vurar q riblik. lb ild n m nim müflisim ç xar, Q ribin üzün kim gülüb baxar? Yürü s m, yar sam, gül s m y xar, Oynasam, oyunda udar q riblik. K min der, g l r bir gün um ölüm, Kiml r toy-bayram, kiml r zülüm, Q r lma, incim, s br eyl, könlüm, G libdir, bir zaman öt r q riblik. 1 B rc yara. 199

200 VARINDA Bu dünyada qafil oldum oturdum, T rp nm dim irin can n var nda, Cahan n qay s n ç kib g tirdim, Dara dü düm gen cahan n var nda. Dostlar il bir m rif t açmad m, Gül ömrümd gül qönç sin qucmad m, Nazi-nem t görüb, yeyib-içm dim, A s z qald m a n-nan n var nda. Hey axar, dayanmaz gözümd n ya m, Könlüm min parad r, yaln zd r ba m, Han m nim cana-can m yolda m? Müsafir m Söyünxan n var nda. Göy l uzatsam, lim yetm yir, Yer baxsam, könlüm q rar etm yir, S nin bu dünyana mehrim getm yir, Qara yerin - jd han n var nda. Milç k uçsa, qanad var, can var, Yuva içr qar qan n san var, H r elin bir dal tli xan var, Xans z qald m b yin, xan n var nda. Bir k m otuz ildir sürür m dövran, Yar, s nsiz g r km z bu fani cahan! K min, baxard n tovuz t k h r yan, ndi adl q yoxdur dünya var nda. 200

201 QAZIM Mübar k olsun seyriniz, zm edibsiz yola, qaz m, A r yük q rar beliniz, Des m, g l r dil, qaz m. Kül t p d n böyük olmaz, Sevs könül, dönük olmaz, Qara geyik geyik olmaz, M g r girs çöl, qaz m. Des m qaz lar kar n, Söyl m k olmaz yar n, Yalan sözl rin var n Satars n z pula, qaz m! K min, gap m gap olar, Des m, d rdl rim d f olar, Q ribl r siz ç p olar, Çün töhm tsiz el, qaz m! 201

202 G Z R Dünya lap m nas z eydir, Haram g z r, halal g z r, Mal yiy si filan b ydir, Adam yerin mal g z r. ri ti bils n do ru, Söyl m s n, oldun o ru, Qaz yri, müfti yri, lif yerin dal g z r. Qal bd r k lam n sözü, Kor b y nm z gör n gözü, Pir olar eytan n özü, Sofular h m x yal g z r. S na olmaz sübhi- amda, Dil qeyb td, qulaq damda, K min, el bu yyamda, Toyuq yerin fal g z r. 202

203 BÖYL Elm bir a acd r, islam say si, Ba ç kmi göyl r sah si böyl, mana qüvv tdir onun meyv si, Pul il ölçülm z bahas böyl. Göz yumub aç nca xeyrilmürs lin, Meraca yetirdi C bray l min, Dünyaya deyirl r asiman-z min, Rüzgara qurulmu binas böyl. m lsiz mollalar, hökmsüz x tl r, slam n yoluna sal bs z odlar, «Arif m» söyl y r quyruqsuz itl r, Gec l r yat rmaz qov as böyl. Elmin yiy l ri elm baxmazlar, Halal yax na heç buraxmazlar, raba cumarlar, haqqa baxmazlar, Mollan n insaf, h yas böyl. A saqqal ed rl r u aq-mu aqdan, M sl h t sorarlar dondan-qur aqdan, Q rib olsan, f rqin yoxdur ulaqdan, Qaz n n xalq il das böyl. A l na i buyur, bo -bo laf etm, giri, jd hadan xof etm, Yalan sözü ba lama, fv etm, Söz olar qeyb tin anas böyl. Haramxor d rvi in rim z ba r, Zahiri riyad r, batini o ru, 203

204 ri t bir yoldur, lif t k do ru, Düz olmaz Musan n sas böyl. Ey K min, x ta i in v furdur, Allah n adildir, b nd n kafirdir, Müs lmana kafir dey n kafirdir, Kafirin duz xd c zas böyl. 204

205 ZÜLFÜN jd rha t k uzan b, g nci-nahana zülfün, M huri-al m olmu fani cahana zülfün, Görk zm di gül üzün ba - sfahana zülfün, Al m nb r saçar, d y nd ana zülfün, Neylim ki, od sal bd r m n nat vana zülfün. Hay-hay, s nin yeri in aslana, ir b nz r, Ala gözün kirpiyi kamana-tir b nz r, Halqa-halqa zülfl rin k m ndi-dara b nz r, Hörüm-hörüm saçlar n ovsunçu mara b nz r, H r yana ba qa-ba qa, od sald cana zülfün. Onca dastan eyl r m yar n çe mi-m stin, Bir mülayim söz il gülüb baxsa dostuna, Yerd n götür zülfünü, qoyma ayaq ast na, D st -d st daray b tök üzünün üstün, Tökülsün zir -zir geni g rdana zülfün. Görüb ol mahi-ruyin, könül h r yana yortar, Görs tm s n üzünü çoxalar, d rdim artar, Otursan, saç darasan, saç n üzünü ört r, Sana a iq olan n, lb tt, qan batar, Dü r h r gün v bala, yüz nahaq qana zülfün. Ey qarda lar, neyl yim, taleyim t rsdir mana, Dünya baqi verilm z, yar olsa, b sdir mana, Yar olmasa, bu dünya bir quru s sdir mana, Q z l suyu ver lim, g tir dükana zülfün. Dürlü-dürlü yemi in tap lmaz h r a acda, Bah, n q ddi-qam tin, zülal n boyda, ba da, H r telin neç tüm n, x zin var o saçda, Alt n suyu ver lim, g tir dukana zülfün. 205

206 Xub aç lm güll rin güll rd n özg olsun, Dan, o irin dilin dill rd n özg olsun, S nin o nazik belin bell rd n özg olsun, Bizim gördüyümüz i ell rd n özg olsun, Ax d b ki-qan m abi-r vana zülfün. G l, ged lim, K min, seyri-ç m n ist s n, Min bir reyhan aç lan t r ncüm n ist s n, L li-gövh r taxaraq, dürri-y m n ist s n, Zülfün h r bir telin yüz min tüm n ist s n, N d verim pulunu, bir-bir say, sana zülfün. 206

207 O ULB K Meyd n bet r m st oldum, m stan, O ulbik, M n ülf tli dostunam, divan, O ulbik, Xo göftara giriftar, dürdan, O ulbik, Ad n il a nayam bigan, O ulbik, Bir yor an, bir yast q qoy dövran, O ulbik. Soyuq sözd n siml di, yaman azd yaram z, Kim n deyirs -desin, qolay olsun aram z, Arxdan su da an kimi, artmas n mübt lam z, Adam deyib dü ünm, h r kim görs qaram z, M qs d: dövran qalmas n bigan, O ulbik. Qollar n lam- lifli, üzün-gözün d bli, Bal damaq, ay çöhr li, xo l hc, inc l bli, Saç n ahmar ilan t k, gözl rin can t l bli, Gec m gündüz olubdur, göz lim, s n s b bli, Bu dünyan n i, nuran O ulbik. Q zlar yan nda ulduz, s n özünü ay ets n, Hüsnünl bu dünyan varl ets n, bay ets n, Bir can m var, qurband r, t l f ets n, zay ets n, Yor an-dö k, p r yast q, öz qoynunda cay ets n, Yatsaq, dursaq, öc s k dövran, O ulbik. Qocal q bir q fl td r, könlün-köksün oyanmaz, Q h r bo ar q lbini, l-aya n dayanmaz, Burda m ni q rmasan, o yerd can n yanmaz, «Filan vaxtda filand m» des n, heç kim inanmaz, K min der, q rq olma rmana, O ulbik. 207

208 G L Ey sevdiyim, sallan b, yüz min cilv il g l, Q mz sat b, göz bas b, qolun sala-sala g l, Tuti kimi süx nv r, dan irin dil g l, Q z l gey n, ey dostum, s h r gül -gül g l, Gülün zar n ist s n, m n q rib bülbül g l. Bizd n üzün çevirib, o run-o run baxarsan, Alt n-gümü, zümrüdü gen g rdana taxarsan, R qib il bir olub, can m oda yaxarsan, Qaç rmazsan ovunu, biyabana ç xarsan, g r s ni ça rsam, ahinim, s n qola g l. S n t k yara dil verib, r qibd n naraz yam, Yüz min m qq t il can m alsan, raz yam, Gündüz görs m sur tin, gec l r tamarz yam, Dedin ki, insafs zam, insafs z n q z yam, Al lin x nc ri, ba r m d l -d l g l. Könlüm bir t z l ndi yara gözüm dü nd, Görs m yar n camal n, gözl rim qama anda, S rv a ac üstünd bülbüll r sayra anda, P ril r ba a girib, göz ll r oyna anda, M n olum A q Q rib, s n ahs n m ola g l. K min, yar n ismi kaf il lama g ldi, Cim il mim oxudum, eyni k lama g ldi, Görü ç xd güll r, s rv salama g ldi, Bu sözümün ax r, sözüm tamama g ldi, Yar v sfini yazma a d ft r-q l m ala g l. 208

209 D RD ND N A iq m, saxlana bilm m, nl y n dilin d rdind n, Bülbül m, yuxlaya bilm m, Q rm z gülün d rdind n. S n ahs n m, m n ahsuvar, Q ribin m, q l isti far. Yada salsam dil susayar, Dodaqda bal n d rdind n. Yara s n ya ell rin, Aç ls n ba l yollar n, Nazikdir inc bell rin, Sallanan qolun d rdind n. Yax n yapar ustalar, F hm etm z a l q salar, Qalar q dimi nüsx l r, Hün rli lin d rdind n. H sr t m - öpüb qucmad m, lind n rab içm dim, Ölünc s nd n keçm dim, Bir y rt q çulun d rdind n. Ça rsam, b lk g lm zs n, G ls n d deyib-gülm zs n, N oldu, x b r almazsan, K min qulun d rdind n. 209

210 L A üzünd qara zülfün hün ri, Dava edib, c ng ba lad l il, Al mi yand rar bülbülün zar, M g r b hs eyl mi q z l gül il. A iq ar g l r sözünd n dönm k, Bir m rd yara maz sonun dü ünm k, Didara doymaq yox, bu mehr qanmaq, Get, boyuna güv ndiyim, yol il. A iqlik d rdin tap lmaz çara, Q mz n oxdur, cana sal bd r yara, Üç yo un, üç inc, üç a, üç qara, On iki yara m inc bel il. slini soru sam - elin u a, Belin vurubsan tirm qur a, M ni yaxd a g rdan n i, Alma z n xdanl m, cür xal il. Bu sirri yayma s n yax na, yada, Dolan b g lmi m qap na dada, Yax b-yand r bsan, sal bsan oda, Duzlad n söz il, d ldin dil il. K min der, e it m nim f an m, Müjgan n x nc rdir, ax td qan m, S n m ni yand rd n, bimürv t zal m! A üstün q z l geydin al il. 210

211 GETD Ey a alar, Yolöt nin düzünd n, M nim sona boylum ç xd da getdi, Alma yana ndan, a -a üzünd n, L li-m rcanlar tökdü d getdi. Cüt bil rzik xub yara r d stind, C llad gözl r can alma n q sdind, Aycamal m a mayan n üstünd, Bir k niz ba n ç kdi d getdi. Yerd n, göyd n üzülübdür q rar m, ana al b, siyah zülfün daray m, Aycamal m, ap-a üzlü maral m, M lul-m lul biz baxd da getdi. Ceyran var, ovla var bu çölün, Örd yi var, qazlar var bu gölün, K min der, sona boylu bu g lin, nl yib göz ya n tökdü d getdi. 211

212 GÜLL R Xublar n nazl s qara göz olar, Tama a et bülbül il güll r. Göz lin i v si irin söz olar, Söyl, qurban olum irin dill r. Al-ya l geyinib gülü d r nd, p k qur aq inc beli saranda, Su sonas ya lba gör nd Laç n könlüm h v s ed r göll r. Ayr dü s m lif q ddim yay olar, Ayr lmasam könlüm c b bay olar, Gül üzün görm s m, günüm ay olar, Ay m uzar ged r ild n ill r. K min, qoymazlar yar il yar, F l kd n dad ed r g l nin var, M nim dilim, s nin lin hün ri, Nüsx olub qals n eld n ell r. 212

213 Q L M QA LI QIZ G ldi q l m qa l q z, Toylad lar yan ma. Kirpikl ri sivri ox, Batar m nim can ma. M n dedim ki, can t la, Gözd n axar qanl ya. Baxsana bir, ba r da, Hali-p ri an ma. M n dedim, ey ruyi-gül, Xidm tind b nd qul, Q hrini bas, s br q l, Susam san qan ma? K min der, qul oldum, Yana-yana kül oldum, Bu gec daxil oldum Taz gülüstan ma. 213

214 B RAB R Könül, s n m rdl r belin ba lasan, Haq ver r murad n dil b rab r. Riya olmaz, Allah deyib a lasan, Bülbülün qan-ya gül b rab r. H r eyi yoxluqdan yaratd cabbar, Özünün mülküdür, sahib-ixtiyar, Ölüm rb tini içm y n kim var, Ölüm bir mirasd r, el b rab r. Ver n, alan özü p rv rdigard r, Özg d n yap maq namusdur, ard r, Ölüm el içind vv ld n vard r, Ç kil n qatarl yola b rab r. vv l adam bu dünyaya g lm s, g r g lib ömür sürs, ölm s, Vay, g r igidd n züry t qalmasa, G lm yi g lm m k il b rab r. D mb d m artmada d rdim dünyada, M n kimin üstün gedim imdada, H v sim yox, b yl r, fani dünyada, H r günüm bir aya, il b rab r. K min, skildim, dü düm gün-günd n, H mi om ölüm ayr lmaz m nd n, vv l-ax r, Allah, umudum s nd n, Yetir dövl tini el b rab r. 214

215 B LM D M S n q za a iq m, qorxaram s nd n, Könlünd n varsa bil bilm dim. E q odu yamand r, eyb etm m nd n, S nin il h md m ola bilm dim. Da dan bül nd a iql rin hümm ti, Yar deyib yanmas n r sul ümm ti, Qiym t des n, be min tüm n qiym ti, S nd bir nar gördüm ala bilm dim. A l m divan dir e qin lind n, Mehrim heç doymad q zdan-g lind n, R qibin d rdind n, elin dilind n, Qay s z qap ndan g l bilm dim. gidin sevdiyi olsa mehriban, Girs quca na, qalmaz arzuman, K min der, yaxd m ni Gülüstan, Bi lac, d rdind n öl bilm dim. 215

216 G L NL R Xo g libsiz, xo luq il ged rsiz, Dünyan n seyrin g l n g linl r. Da lan hrimi abad ed rsiz, Q md qalan könlüm alan g linl r. A öyün yiy si, bay n q zlar, yyam n sultan derl r sizl ri, Xidm t münasib görün bizl ri, M h bb t say sin salan g linl r. r söhb t g r k, göz l tin t, Kimin gücü çatar, bahal, qiym t, Uzun boylu, gen sin li, xo sur t, zz ti, hörm ti bil n g linl r. A üzün qara zülfün yay bd r, Sanki ay üzünü bulud al bd r, X st can m, müjd, t bib g libdir, D rdimin d rman olan g linl r. Ba meyv si olmaz irin dil kimi, B lli-b lli sözün vard r bal kimi. K min der, a l -q z lgül kimi, A n can n alan g linl r. 216

217 RSARININ QIZI Yar m deyib yola ç xsam, Yollar rsar n n q z. Ceyran üçün çöl c xsam, Çöll r rsar n n q z. Çölistanda vard r baylar, Zindan oldu a saraylar, Keçib ged r ill r, aylar, Günl r, rsar n n q z. Alma-nar n qoxusu var, T r m m l r ld n qaçar, Üzü görklü, li uçar, l r rsar n n q z. Yerd yatmaz yaz n günü, Oxuyar ba n bülbülü, M n ist m m özg gülü, Güll r rsar n n q z. K min bir dastan yayar, Kiml r dadar, kiml r doyar, Ür yimd da lar qoyar, Da lar rsar n n q z. 217

218 ED R Ey a alar, yaman arvad Saqqal ç xmam a ed r. Ab r n yer tök r, Ür k-ba r n da ed r. Ba ç xmaz heç bir i d n, N gedi d n, n g li d n, A iplikd n, göy ri d n Saç na ipd n ba ed r. Kim deyir ki, söz baxar, nci taxar, muncuq taxar, Paltar geys, yars n yaxar, Yaxas n y rt b çak ed r. ri qazan b g tir r, Çuval dolmadan bitir r. Gedib küllükd oturar, Dey r: rim h lak ed r. Sözünün yox dal-qaba, Allah n bir balqaba. Eld n y maz aya, Öz öyün hey la ed r. Bax b al n slin-zat n, N bo ay n, n d at n. K min der, axmaq xat n Qara saç düma ed r. 218

219 SEY DN Z R SEYD ( ) Türkm n d biyyat tarixind Seydi t x llüslü iki air vard r. Onlardan birincisi olan Seyidn z r Seydi Ç rçov vilay tinin Qarab kavul q zas n n L mm k ndind 1768-ci ild, dig r bir versiyaya gör, 1775-ci ild, b zi aliml rin fikrinc is 1760-c ild anadan olmu dur. O, türkm nl rin rsar boyundand r c ild v fat etmi dir. airin ömrü v yarad c l v t np rv rliyin parlaq bir örn yidir. Onun eirl rind rsar türkm nl rinin tarixi v sosial h yat, xüsusil ci ill rd ba ver n üsyanlar haqq nda m lumatlar verilir. Buxara miri ahmurad n ölümünd n sonra o lu Mirheyd rin taxta ç xmas il Amu-D rya sahill rind ya- ayan türkm nl rin v ziyy ti daha da pisl mi dir. Onlar üsyan etmi, n tic d do ma yurdlar n t rk ed r k M rv köçm k m cburiyy tind qalm lar. Seyidn z r Seydi «Xo indi», «rsar n n igidl ri», «Vard r», «B d vsuvar indi», «Qoçaqlar», «Ayr ld q», «gidl r» v ba qa eirl rind bu olaylar q l m alm d r. M rv köçdükd n sonra air öz q l mini q l nca çevir r k bu d f d türkm nl ri ran hücumlar na qar v t n u runda sava a ruhland rm d r. Seyidn z r Seydinin lirikas da qüvv tlidir. A q l sg r kimi o da el göz ll rin irin qo malar h sr etmi dir. airin özünün x ttil yaz lm s rl ri biz g lib çatmam d r. Üzü köçürülmü eirl ri haz rda Türkm nistan Elml r Akademiyas Milli lyazmalar nstitutunun fondlar nda qorunur. 219

220 G R KD R Sultan Niyaz b yin toyuna indi, Mün cciml r saat tutsa g r kdir. G l n dostu getm z öyün indi, Xidm t edib burda yatsa g r kdir. Çar t r f çapar getdi x tt il, Xo libaslar geyib, yüyr k at il, G ls qay eli, h m bayat il, vv l alt n tabaq atsa g r kdir. Ba dan-ayaq külli rsar g lib, T k, salur, sar q bisyar g lib, Bil ki türkm n adl el, var g lib, At minib, don geyib gets g r kdir. Yen h r el sa dan-soldan yeti ib, Qar, Buxar, Qaragüld n yeti ib, Bud tind n yax plov, a bi ib, Ham xurs nd olub gets g r kdir. Yeddi gün peyk d n b d v çap l b, Meydanlar süpürüb, sular s pilib, Ol gün h r n ist yirs n tap l b, Var i i Allahdan bits g r kdir. Ürg ncd n, Balkandan, Q zvin, Tehrandan, M h dd n, Heratdan, B lx, B d x andan, Qazaxdan, Konraddan, q r z, Kokanddan, E id nl r sürüb yets g r kdir. Nec doqquz b x i xo avaz il, Söhb tl r quralar dürlü saz il, 220

221 Yen çox oyunçu, çox d rbaz il caib oyunlar ets g r kdir. Min dana, iki min qoyun soyulub, Ulu ata bir gül bayraq qoyulub, O uz xan n toyu kimi toy olub, Çox tama a il öts g r kdir. M h bb tli bütün yax n -d, G tir r hal na layiq pe k i, Oturub yey nd çox dürlü a, li-a z ya a batsa g r kdir. X lq ed nd mövlam z ld bunu, Könlün salmam z rr qay n, Bu toy üçün xalq c m ed n günü, nam n n san its g r kdir. G l n elin bütün kas b -bay, Gey rl r özün layiq s rpay, Çox e idib na aray, zurnay, Xalq n göz-qula batsa g r kdir. Yey n deyir: «Af rinü m rh ba!» Dürlü ziyaf tl r h r amü s ba, B lk g l n bütün q rib-qür ba, Dadmad q t am dadsa g r kdir. Bu Seydinin yalan olmaz sözl ri, n allah, ham n n görür gözl ri, Yeddi gün çap lan at n tozlar, Ay-gününün öl sin tutsa g r kdir. 221

222 MÜBAR K OLSUN! Ey qaravul b yi, L babdan qaç b, Bu g l n yurdunuz mübar k olsun! Mirheyd rin külli var ndan keçib, Bu g l n yurdunuz mübar k olsun! Xar zmd sürüb dürlü «i r ti», Görüb g ldinizmi, ol xan «h zr ti?» ndi heç görm yin q mi-h sr ti, Bu g l n yurdunuz mübar k olsun!...eyl yib uzun ndi, l vurubsuz bu gün çox yax i, lahi r fli etsin h mi, Bu g l n yurdunuz mübar k olsun! B ndi ba lasan z, c falar ç kib, Çox hasil alars z kinl r kib, Oturma a qatar boz öyl r tikib, Bu g l n yurdunuz mübar k olsun! E itmi m çox a zdan, çox dild n, Özün keçiribdir derl r h r eld n, Haq vers, çox kib a dan-q z ldan, Bu g l n yurdunuz mübar k olsun! Biz h m g ldik bu gün sizi görm y, N sib olsa, dürlü dövran sürm y, Seydi dey r, sa l q il yürm y, Bu g l n yurdunuz mübar k olsun! 222

223 AYRILDIQ Ey a alar, rman il, Dürlü dövrandan ayr ld q, El olub R him xan il, Heyd r sultandan ayr ld q. B d v minib, yunlar gey n, N nazi-nem tl r yey n, Çox i r tli L bab dey n, Bir q dirdandan ayr ld q. Girdik bir çöli-mu ana, Su içm dik qana-qana, Tu olduq zabi-kana, Rah ti-candan ayr ld q. rsar n n ad itdi, H r igid bir yana getdi, Xan «h zr tin» könlü bitdi, Biz addan-sandan ayr ld q Sübhi- am il yürü n, Xeyri- ri t n görü n, Zövqi-s falar sürü n, Yari-yarandan ayr ld q. Da larda dikilmi r n, Q r lm d r sans z ceyran, Ürg nç, L baba su ver n B hri-ümmandan ayr ld q. Kürsüsü neç pay li, B yl r qald çox day li, 223

224 S r hovuzlu, xo say li, Kö ki-eyvandan ayr ld q. Neç i v li, iv li, Qaçd q, tapmad Xiv li, Dürlü a acl, meyv li, Ba ü bostandan ayr ld q. Tapmadan önkü i r ti, Udar q q mi, h sr ti, «st y r k» xan «h zr ti», Ax r m kandan ayr ld q. Seydi dey r, hay f, L bab! Qald elsiz-günsüz bitab, ld n ç xd mülki- sbab, Var xanimandan ayr ld q. 224

225 RSARININ G DL R H r yerd çox r f tapar rsar n n igidl ri, Ya lar n üst çapar rsar n n igidl ri. Heç zada salmaz n z rl r, Daima m stan g z rl r, H m oxurlar, h m yazarlar rsar n n igidl ri. Orta yerd top dik rl r, ki yanda s f ç k rl r. V t n üçün qan tök rl r rsar n n igidl ri. Özü Hat m çör klidir, Ham aslan ür klidir, Dava günü g r klidir rsar n n igidl ri. ki yana ll rl r, Al b ovun b ll rl r, Q nim ti bölü rl r rsar n n igidl ri. Seydi dey r, bu cahanda, Öls, rman yoxdur onda, Möt b rdir, bil, h r yanda rsann n igidl ri. 225

226 VARDIR Bizim rsar n n igidl rnin H r zaman ba c m oldu u vard r! M clis içr gülgün s rablar içib, ad-xürr m oynay b güldüyü vard r. Türf d blidir, otursa-güls, Ham qulaq asar, biri söz des, H r yerd özünd n böyüyü görs, Onun q drin yax bildiyi vard r. Yax s, yaman ayl -sayl d r, Ata mins, yaraql d r, ayl d r, Gön sadaql, isfahani yayl d r, Gör nl r heyrana qald vard r. Dünyada igid yox bu adda- anda, Qeyri müx nn sl r heç olmaz sanda, At y x l b, yolda qalsa meydanda, Dönüb niz, q l nc çald vard r. Al r qu t k sa ü soluna bax b, Günd at oynad b, meydana ç x b, Harda q nim görs, at ndan y x b, Qolu ba l al b g ldiyi vard r. Zirehi ynind, d bilq s rd, st s n tap lar, h r uri- rd, Külli türkm n, özb k y lan yerd, vv l ba da öhr t ald vard r. Gündüzl r ovlay b sonan, qaz, Gec l r qurarlar söhb ti-saz, Seyid kimi airl rin avaz Bu yalan cahana doldu u vard r. 226

227 GED L M El birlik etm di biz, igidl r, G lin bu v t nd n ç x b ged lim. Dü m nin yal na al an itl r, Getm s, ip il ç kib ged lim. Durdurmay n qoçaqlar n at n, Bat rmay n rsar n n ad n, ndi mövlam vers elin dad n, La hövla billan deyib ged lim. B yl rin üzün qara ç kildi, Onun üçün r f yer töküldü, Üstümüz mir tu u dikildi, ld n g ls, onu y x b ged lim. Gün-günd n hal m z olubdur xarab, Bir neç axma n sözün s b b, Seydi dey r, haram oldu bu L bab, Bir yana sel kimi ax b ged lim. 227

228 ÜSTÜ B D V N Min nd tamamsa bütün sbab, T xti-süleymand r üstü b d vin. Çul eyl s n atlas il z rbab, Bil ki, bi rmand r üstü b d vin. nc at, igidi yetir murada, c b xo görün r yax na, yada, Bils niz, yaranlar, öt r dünyada, Dövl ti-dövrand r üstü b d vin. B d v min n x st olsa, sa alar, Gözü qara olar, kefi ça olar, Könlü xub aç lan t z ba olar, c b gülüstand r üstü b d vin. B d v min n d rhal gir r oyuna, Onu gör n gözl r c b sevin, Verib alsan yüz min d v, qoyuna, Yen d rzand r üstü b d vin. M n olaram bir b d vin eydas, Bu dünya, bu ömrüm onu f das, B d v m rd mins çoxdur faydas, Nam rd ziyand r üstü b d vin. Al m dolubdur b d vin ad, Ona çox yara r, ets h r zad, Gedib tan ma a yax n -yad, Bir türf seyrand r üstü b d vin. 228

229 Kim mins, meydanda r qib çatar, Ist s h r yerd ovunu tapar, Uzaq yer g r eyl s s f r, Hür dar ül-amand r üstü b d vin. Bir igidin sli olsa zinadan, Ölünc lini ç km z günadan, Seydi dey r, m n ata-anadan c b mehriband r üstü b d vin. 229

230 G L N N sli b r, huri-q lman sur tli, B nz r p rizada özü g linin. Türf xo q l ql, üzü hicabl, Ür y od salar sözü g linin. Q rx cüvan k nizdir, lli q z nök r, H r gör n, görm y n h sr tin ç k r, Günd yüz a iqin qan n tök r, Bir zal m c lladd r gözü g linin. nanmay n bu f l yin al na, irin can tap r ram lin, D y r yüz min q za, yüz min g lin, Asta-asta basan izi g linin. 230

231 DÖVRANI VARDIR aba o lu Sultanniyaz b yin Bu dünyada dürlü dövran vard r. B d v minib yax igidl r il n, Günd çox s fal seyran vard r. H mi yürü ü hünkar tutumlu, Sözl s, h r kim sözü ötümlü, Sübhi- am süfr si yeyib-içimli, Haq b r k t ver n a -nan vard r. an çat b h m yax na, uza a, B lk yeti ibdir Ruma, ra a, Qism t olsa bütün b yl r a a Olma na neç ni an vard r. El içind hökmü ola h m cari, Heç bir müs lmana yoxdur azar, H r ramazan ay g tirib qare, S vab üçün x tmi-quran vard r. «S xav td Hat m Taydan ziyad», Dey n adam yalan dem z dünyada, Xidm tin h r kim g ls piyada, At minib, don geyib ged ni vard r. A ldan ucad r onun h r i i, M rd o uld r, m rdan dir yürü ü, Xo gör r mollan, xoca-d rvi i, Onlara çox lütfü, ehsan vard r. T bi bül nt, özü a ll, hu lu, Yan mir ikarl, qollar qu lu, 231

232 c b f ras tli, m rdan i li, Hans mülkün bel sultan vard r. Sava günü k s rlidir q l nc, Özü hli-sava, döyü bilici, Daim izi üzülm y n, g lici, H r gün dörd t r fd n mehman vard r. Haz r at-yara, bütün sbab, Gey r daim atlas il z rbab, Axtar Buxaran, axtar L bab, Bel b yi tapmaq imkan vard r? Atlansa, din-islam q l nc n çalsa, Yara ar kafird n bac-x rac alsa, Otursa, önün riz çi g ls, dal ti, do ru divan vard r. Heç kims ox amaz sözü-söhb ti, Özg b yzad dir, çoxdur hümm ti, Yalan des bir M h mm d ümm ti, lb tt, dinin nöqsan vard r. El y l b günd ver r salam, Xidm td dayan b neç qulam, Qul Seydi söyl y r xalis k lam, Söyl s m, tük nm z dastan vard r. 232

233 Qurbandurdu Z L L ( ) D vl tm mm d Azadinin n v si, böyük air M xdumqulunun bac s o lu olan Qurbandurdu Z lili 1800-cü ild Gürg n yax nl ndak Qaraquzu k ndind dünyaya g lmi dir. Türkm nl rin gökl n boyunun g rk z tayfas ndand r. vv lc k nd m kt bind, sonra is Gürg nd m dr s d oxumu dur. Ömrünün son ill rini tr k v Qarr qala traf nda keçirmi dir Haz rda onun n slind n olanlar Gürg n, tr k, Qarr qala v Q z larvat civar nda ya ay rlar ci ild v fat etmi tir. Büyük M xdumqulunun yan nda yeti n v onun s n tini davam etdir n Z lilinin eirl ri öz humanist ruhu, n sih tamiz üslubu, sad liyi v ax c l il seçilir. eirl ri XIX sr türkm n d biyat nda realizmin inki af nda mühüm rol oynamm d r. Z lili öz müasiri Seydulla Seydi il yax n dost v axir t qarda olmu dur. Onlar birlikd böyümü, eyni m kt bd oxumu lar ci ild ran ordusu Türkm nistana hücum ed r k b zi vilay tl ri tutmu, halini müxt lif yerl r sürmü dür. Z lili d sürgün olunmu, iki dost bir-birind n ayr dü mü dür. Z lili 1845-ci ild sürgünd n qay danda Seydulla Seydinin v fat etdiyini öyr nmi v bundan çox sars lm d r. Z lili sürgün dövründ el -obaya, v t n, dostu Seydiy bir çox eirl r h sr etmi dir. Onun «V t nim, s ni», «Oldum», «Ni an, Seyidi», «Salam, Seyidi», «Yax d r», «Qara döndü», «B llidir», «Söyl m k il», «Olmasa», «Leyla g r kdir» kimi eirl ri airin v t ns v rlik, h sr t v m h bb t hissl rini ortaya qoyan n güz l örn kl rdir. Z lilinin s rl rinin 30-dan art q lyazmas mövcuddur. 233

234 ALDATDI M N vv l ba da çirkin dünya Saz il aldatd m ni. Dilb r g lin b nz yib Naz il aldatd m ni. Fayda dedil r ziyan, Göst rib neç xuban. Yox ik n sonu, p yan, Söz il aldatd m ni. Bu m kana qonan köçdü, Neç ç raq yan b öçdü, Sans z ill r g lib keçdi, Yaz il aldatd m ni. Z lili ç kdi cövrünü, Görm di yax dövrünü, Hey yada sald Gürg ni, Boz il aldatd m ni. 234

235 OLDUM Q riblik ald qüvv ti, Ç k r oldum m qq ti, Yüz min qay -g r m ti, Ba a qoyan kimi oldum. At b g ldik ol m kan, Cövr sald q irin can, F hm edib fayda-ziyan, ndi duyan kimi oldum. Xof ald a l n öyünü, Ald rd q elin yerini, ndi v t nin ükrünü, Yax bil n kimi oldum. Görm dim könül ça n, Ald rd m ür k ya n, Ç kib v t nin da n, Oda yanan kimi oldum. G ldi ayr l q q zas, Qaçd Xiv nin m z si, Sanki bir odlu libas yn gey n kimi oldum. N l r gördük zalim xandan, Ay rd ziz v t nd n, Z lili der, bu m kandan, Ax r doyan kimi oldum. 235

236 LL YA IN Ç ND rzi-hal m bir-bir b yan eyl yim, G z r oldum qay -q min içind. D rdim güclü, m n yan ram, neyl yim, Qov a çoxdur sin -ba n içind. C fa ç kib, dünya yolun tapmad m, Toylar tutub, h r yana at çapmad m, Ç kib qonaqlar, x l t yapmad m, Bisan oldum tay n-tu un içind. Bu q riblik üstümüzd n getm di, Könül m qs d-murad na yetm di, Qay -q msiz m nim vaxt m ötm di, G zm dim heç könül xo un içind. F l k sald m ni tük nm z hala, Dünyada u rad m yüz qilü-qala, B d old güz ran, dü dük bir hala, Gücsüz olduq neç ba n içind. Bim z görün r göz m kan m, lb il ufald a r dükan m, Ayr l b f rz ndd n, yand bu can m, Gözl rim qald da ya n içind. Ölümün heyb ti basd gün-günd n, Ac d r, irin can ayr lsa t nd n, ki yar sual sorarlar m nd n, ndi çox a l-hu un içind. Z lili der, a l h r yana ça d, Dar oldu bu yerl r, m z si qaçd, Ba ma çox l m-sevdalar dü dü, H r ey gördüm lli ya n içind. 236

237 N AN, SEY D Yax n könül il bu iraq yerd n, Gönd rdim m n sana ni an, Seyidi! Gündo dudan, Xall q l nc s rdardan, Yaz b bir zar na dastan, Seyidi! Qald q bu möhn td n burda saq n b, Rizqimizi sa dan, soldan tap n b, Gen qaçar q gör nl rd n utan b, M sk nimiz çöl-biyaban, Seyidi! Ba dan b ri v t n dü m z a z mdan, Nanü-n m k asan getm z bo z mdan, Gec -gündüz s ni deyib gözümd n, Axar ya m badi-baran, Seyidi! X tt yollamaq burdan asan i deyil, Ayr l q bir da -düyündür, onu bil, Gürg nin düzünd toy qurub bu il, Yen sür k ka ki dövran, Seyidi! Bu odlara bu can dözm z, m n dözs m, Yurd irin zad, ondan nec l üzs m, Tapmaram Xiv ni, Buxar g zs m, S nin t k özüm yaran, Seyidi! Ata-baba keç n yerl ri görs m, Gürg nd nan yes m, tr kd yürs m, D ym s l r, at üstünd bir varsam, Heç olmasa ets m seyran, Seyidi! M n neyl yim, qald ara da olub, Qanad m yox, uçub ged m, qu olub, 237

238 Ka sa ik n bir-birin tu olub, Ayr lsaq da qalmaz rman, Seyidi! G z r bu Z lili, yanaraq bi ib, Vard neç ayr lanlar qovu ub, Öt n bahar K sarxacda sata b, Han etdik hdi-peyman, Seyidi? 238

239 S N N Çox heyif, ötdü ömrün, M nli xoca xan, s nin, Ayr l qdan bu can mda qald çox rman s nin, H r ki i görs bu hal n, oldu ba r qan, s nin, hli-beytin a la b cox etdil r f an s nin, Heç unutmaz el-ulus ol etdiyin ehsan s nin. G l ni qar lay b xidm t ed rdin can il n, Onca dövranlar sürüb, x lv t ed rdin xan il n, Ham s oldu yalan ol qüdr ti-sübhan il n, Sin d qoydun düyün, öldün q rib, rman il n, Tutdular yas n ol bac -qarda, do an s nin. Bu f l yin zülmü il onlar v t nd n ayr l b, Dü dül r üftad, aciz, at önünd sürülüb, Neç si batd qara, neç si palç a girib, Neç si ç xd ordan, neç si qald q r l b, Elin, xalq n oldular bu d t ara viran s nin. Heyif, getdi bu cahandan yax ad n sus olub, Xalq ara dü dü x b r, a lad amü-xas olub, Titr di asman, z min, y x ld da lar p s olub, Ad-san n e id nl r qay b ndan dost olub, Görm y didar n mü taq idi ran s nin. Ç rxi-k çrov ov edib, yoluna qurdu duza, Ta ki ölm zd n vv l, eyl di göz dusta, Bel ymi t qdir z ld n, ç kdi Ürg nc torpa, ndi ükr etm kd n özg çar si yoxdur d xi, Dedi yar olsun, Z lili, h mrah n iman s nin. 239

240 YAX IDIR Verimsiz b yl rd n, pax l baylardan, Çöl ç xsan, erk k çoban yax d r; li gen, könlü dar, ç x ms z xandan, in dü s, m rd yolk s n yax d r. gidi yox ed r yoxsulluq, d rd h m, Geyr tsiz igidd n yax d r it h m, Biq dir qarda dan q dirli yad h m, Nadan dostdan aqil dü man yax d r. Bu dünya mal deb, keçm yax dan, raq otur m h bb tsiz ki id n, Müx nn t yolda dan, yaman qon udan, Yuva ca ayr l b, qaçan yax d r. Bir x b r g libdir a iqi-zardan, tidir n t rd n, soyuqdur qardan, B d sil xat ndan, b dniyy t rd n, Yiy sin sadiq heyvan yax d r. Z lili, ölümü unutma q ti, Ölümd n bet rdir ki i minn ti, Mollalar öy rl r ol qiyam ti, Qoysalar, bu parlaq cahan yax d r. 240

241 B GAN YAX I Bir ya ayan, könlü ayr qarda dan, irin söz-söhb tli bigan yax. Yüz min minn t il veril n a dan Yes n, bir dad verm z d han yax. Könül bir qu, qanadlar yatanda, Qay artar, q lb qüss y batanda, Dediyin olmasa, e qin bit nd, Sözl s n, söz g lm z z ban yax. Düz d y r h d f oxun do rusu, Bir m nzil yetm z yükün yrisi, Q rx gün fa olar oba o rusu, gid sad g r k, türkan yax. slin yet, bir söz varsa arada, Ç tin ç xar, peykan qalsa yarada, Ov yoxsa, a ll susar orada, Vuru maq yara ar nadana yax. Bil nin yax l q yad ndan getm z, Dost dostdan yamanl q görs unutmaz, Olsa bir i, acizlikd n kar a maz, Olan ey h r i m rdan yax. Z lili der, g z dünyan, ol s rxo, Gizl sirrin, h r nam rd etm fa, g r ld n g l r-g lm z h r bir i, Görk üçün siyas t dü mana yax. 241

242 YAR, S ND N Yanaqlar lal m, püst d han m, M n dön r m, könlüm dönm z, yar, s nd n. Ruyi-gül b növ m, tuti süx nim, M n dön r m, könlüm dönm z, yar, s nd n. F rhad «irin» deyib bunca g z ndir, M cnun Leyli sit min döz ndir, Dem ki, yar m nd n lin üz ndir, M n dön r m, könlüm dönm z, yar, s nd n. Ç xmaq olmaz yaradan n mrind n, Ad mzadlar gör r biri-birind n, Öl n a iq yoxdur m uq c brind n, M n dön r m, könlüm dönm z, yar, s nd n. Bu yalan cahanda s ns n dayanc m, Gövh rim, x zin m, m d nim, g ncim. M qs dim, murad m, könül güv ncim, M n dön r m, könlüm dönm z, yar, s nd n. Z lili der, m nim Döndü xan msan, C s dim içind irin can msan, zizim, daya m, mehriban msan, M n dön r m, könlüm dönm z, yar, s nd n. 242

243 B LL D R G l c yin qoç igidi n kiçik ya da b llidir. Kim say l r, kim seçilir, Tay il tu da b llidir. Birin yolda olanda, Dost olub, qarda olanda, Yax -yaman i olanda, Dostun g n d b llidir. Bir neç adam z nn il, Z nni olar t xmin il, At tan tmaz sinn il, B d v yar da b llidir. Çox qo unun ba s rdar, M rd ki idir yax s rdar. Nam rd quru öyd gurlar, Bat r sava da b llidir. H r ki inin olsa a l, Söz yerind sözl r haql, Uzaq yolda a r yüklü D v gedi d b llidir. Eld n iraq çöl ölk d, ir sayar özün tülkü d, Söz ustas m r k d, Cöm rdl r a da b llidir. Z lili dey r: s rxo lar Yor a minib, yüy n bo lar, Yiy sin sev n d rvi l r, S h r göz ya da b llidir. 243

244 YANINDA B LL D R Dostlar, art q söz etm k r yan nda b llidir, Süfr aç b, nan tökm k, Var yan nda b llidir. Q nim gör nd m rdl r, Ev içind nam rdl r, Çöld g z n ac qurdlar ir yan nda b llidir. M n söyl yim birb bir, A aclar qurd yeyir. Gümü, qalay, mis, d mir Z r yan nda b llidir. Qananlara ver öyüd, Onlar m rd t k böyüt, Bir t qsirli qoç igid Ar yan nda b llidir. Yazda aç lar güll r, Öt r qumru-bülbüll r, Ziba, nazl göz ll r Yar yan nda b llidir. Z lili dey r, ya haq, Bu q rib hal ma bax, Art q- skik qalan yük N r yan nda b llidir. 244

245 CANIMIN CANAN S S ns n m nim dilb rim, Can m n canan si, ki cahan s rv rim, Könlümün q mxan si. Üzl rin gül-gülmüdür, Avaz n bülbülmüdür, Zülfl rin sünbülmüdür, Di l rin dür dan si. qlim p rizad san, Q mgin könlüm ad san, S n bir e qin odusan, M n fa r p rvan si. M n bir miskini-g day, S n naz nin, hüsn bay, Kirpiyin ox, qa n yay, M n onun ni an si. Cinmis n, ya alm san, Can ma c lmis n, Günmüs n, ya l lmis n, Ey sonalar sonas. Dostu q ld n bigan, Ümid verdin dü mana, Görm k qald gümana, Yamand r z man si. Z lili, ahü zar n, Dilb rim, Allah yar n, Biri sorsa «N kar n?», - Bir s n m divan si. 245

246 M N Yeni ba dan oda sald yar m ni, Eyl di hüsnün xiridar m ni, Zülfl ri tar-tar m ni, A latd zar-zar m ni, Qa kaman, kirpikl ri tir m ni, g r görs, q mz l ri yer m ni, Öldürür bu gözl ri xunxar m ni. Cahan içr m ni rüsva q l bd r, Bu ziz ömrümü q sa q l bd r, M n c fa q l bd r, Yax b, da q l bd r, Qay il saral b, gül r ngim solubdur, Ell r m hur edib, indi gözd n sal bd r, Bu ovsunçu-sehrbaz, siyah saç mar m ni. zind q l bd r yar m ni say, M cnun kimi d li, tilb, divan, Yar m, gözü m stan, Di i s d f, dürdan, F l k yardan ay rd, q ld m ni bigan, M n ah ç kib a laram, ah m ç xar asmana, Bu azara qoydu sit mkar m ni. Yar camal n göst rib odlar sald bu cana, Yand rd qara ba r m, ür yim döndü qana, Ad dü dü rana, B lx, Buxar, B d x ana, Ordan Ba dad, Misir, K nana, Rumistana, M nim yar m t k p ri g lm z indi cahana, Eyl du kuyind rmsar m ni. 246

247 Z lili der, dü düm yaman sevdaya, R hm etm di m n t k aciz g daya, Q ddi b nz r suraya, Üzü ox ay r aya, Bilmir m niy dü dü m nim ba m b laya, Dad, f ryad, dilb r, dedim, heç yetm di haraya, Etdi yaman d rd giriftar m ni. 247

248 HALIM P R AN F ra nda s nin, ey s rvi-r van, Olubdur m nim bu hal m p ri an, Ey biv fa yar, Verdin çox azar, M nd n günah gördün, ey canan, Alma z n xdan, Zülfü xuraman, Yand rd n m ni, Öldürdün m ni, R hmsiz dildar, Gözl ri xunxar. Pak nuruna v ch beyza b rkamal, L fzin hdi- k r, ey sahibcamal, B ri g l, b ri, Göst r didar, Ç kdirm böyl ah il f an, Güldürm dü man, Ba r m dolu qan, Yand rd n m ni, Öldürdün m ni, R hmsiz dildar, Gözl ri xunxar. M uq a iqin n z r salmazm, C fan az q lsa, rahat olmazm, Axd kim gözd n, Silm si sizd n, Çox ümidim var, ey mahi-t ban, D rdim firavan, Qoydun çox rman, Yand rd n m ni, 248

249 Öldürdün m ni, R hmsiz dildar, Gözl ri xunxar. Ey eyni-qatil, q mz si x nc r, Ne t rd n iti, ba r ma sancar, Ey q ddi üm ad, Ey zülmi-af t, Müjganlar n tirdir, gör, brun kaman. Ey püst d han, Di l ri dürd n, Yand rd n m ni, Öldürdün m ni, R hmsiz dildar, Gözl ri xunxar. Olmu am izind d li-divan, V sli-vüsal ndan etm bigan, rk s nd, can yar, Mürv t, aman, yar, Z lili dey r, ey k r mli sultan, Yolunda bu can, Ba m t rcüman, Yand rd n m ni, Öldürdün m ni, R hmsiz dildar, Gözl ri xunxar. 249

250 SEYDULLA SEYD ( ) 1966-c li q d r türkm n d biyyat nda Seydulla Seydi adl bir airin varl bilinmirdi. M s l buras ndad r ki, tan nm d biyyat ünas bdülh kim Qulm h mm dov h l c ild yazd bir kitabda Seydulla Seydi il Seyidn z r Seydini eyni mü llif z nn ed r k Seydi imzas da yan bütün eirl ri s hv n Seyidn z r Seydinin ad na ç xm d r. Halbuki Seyidn z r Seydi Ç rçov vilay tind, Seydulla Seydi is Qarr qalada anadan olmu dur. Üst lik, Seyidn z r Seydinin 1760, 1768 v ya 1775-ci ill rd do uldu u t xmin edilir. Seydullan n do um tarixi tam bilinm s d, Z lili il ya d oldu u, b rab r oxudu- u n z r al nd qda o da 1780-cü ild v ya bir-iki il vv l, yaxud sonra anadan olmal d r. Bu halda iki Seydi aras nda co rafi f rql yana 5-20 illik ya f rqi d meydana ç x r. Bu m um s hv 1966-c ild n sonra m hur aliml rd n S f r Axall, A rpur M r dov v Qurbandurdu G ldiyevin titiz ara d rmalar n tic sind düz ldildi. Bu iki airin s rl rini h m üsluba, h m tarixi mövzulara, h m d eirl rd ad ç kil n xsl r gör bir-birind n ay rmaq z rur ti yarand. M s l n, Seyidn z r Seydi Buxara mirl ri, ci ill rd ba ver n üsyanlar haqq nda yazd halda, Seydulla Seydi, t bii olaraq, ci ill rd ran n Türkm nistana hücumundan b hs etmi dir. Üst lik, h r air öz sevgilisin eirl r yazm d r. Z lilinin Seydullaya, Seydullan n da Z liliy xitab n q l m ald qlar eirl r d var. Bütün hallarda, b zi eirl rin kim aid olmas h l d mübahis lidir, bu «bölgü» i i tam v dal tli kild h ll edilmi deyildir. 250

251 QALDI F l yin lind n eyl r m dad, On be d ox atan bazlar m qald, Ged r oldu can, b d nin qüvv ti, Bir neç h v sli sazlar m qald. Sabah-ax am x yal edib yatard m, X yal mda çox yerl r çatard m, ikar edib yax tüf ng atard m, Sonal, örd kli qazlar m qald. Heç kim saxlayammaz g l n q zan, vv l ba dan biz t qdir yazan. Bilm m n vaxt g l r ömrün x zan, Gül aç lan bahar-yazlar m qald. Çox qay, ndi g libdir s r, Vaxt çatan adam ged c k yer, Seyran edib ç xmaz oldum çöll r, Lal zar, ç m nli düzl rim qald. F l yin lind n g lib m n dada, Q md n qurtulmad m yalan dünyada. ad olmad m, dü düm ayr l q, oda, Giryan n içind gözl rim qald. Seydi dey r, dünya bir quru add r, Burda kimi a lar, kims l r add r, F hm eyl dim, bunun sonu b rbadd r, Karvan ç x b getdi, özl rim qald. 251

252 QALMAZ Bahar mövsümü öt nd Da ba nda sell r qalmaz. X zan vaxt na yet nd, T r aç lan güll r qalmaz. c l qu u ed r cövlan, Geri g lm z ora varan. Özünü da, p lvan sanan irü p l ng, fill r qalmaz. N fsi- eytan a l alar, H r k si bir hala salar, Vaxt yets, h r k s öl r, Qohum-qarda, ell r qalmaz. Qulaq verin siz bu söz, Ölüm baxmaz çoxa, aza, irin can g ls bo aza, Dan ma a dill r qalmaz. Yalan bils k d dünyan, Amanatd r ver n can, Ölüm bilm z eyx, i an, Haqqa yax n qullar qalmaz. K ndirbazd r bu dövranlar, Q rib öl r, qalmaz xanlar, Qar olar ux z nanlar, Xub qucmal bell r qalmaz. Seydi dey r sözü do ru, Tutarlar yaman d sturu, Ol srafil çalsa suru, Bütün canlar, ell r qalmaz. 252

253 Q N M T B yan ets m bu dünyan n hal n, Dünyaya g ldins, dövran q nim t. Yax -yaman, yri-do ru yolunu, H r birind n bir az gör n q nim t. Bu dünya, bilgin n, qat d r da dan, Ömrü r nd l y r yaz il q dan, N fsi da sa, alar a l n ba dan, O n fsi- eytan vuran q nim t. Q lbini f r h tut, yilm özün, Olara-olmaza uzatma sözün, On iki ndam n, o iki gözün, Bu nurlu cahan gör n q nim t. Gördüm bu dünyada yax -yaman, Pozar ri ti qaz s, xan, Dörd pula sat rlar dini, iman, Allah yad edib ged n q nim t. Zal m ar dünyan n var n al bd r, B d i r vac tap b, xeyir qal bd r, B lk qiyam t lap az qal bd r, Q rib üçün sin g r n q nim t. Seydi der, dü m ni qoyma v t nd, Kim öls, ad qalar burdan ged nd, S ks nind n doxsan ya a yet nd, Fanid n baqiy varan q nim t. 253

254 ÇOXALDI Ey yaranlar, bu zamanda, Eld gubar, g rd çoxald. Z rr insaf yox yamanda, Zal m, c b rrüd çoxald. Yad etm y n axir ti, Dadarlar haram l zz ti, Dünya üçün and, rti, F rqin bilm z m rd çoxald. Dünya bir cadd, bir küç, lam tl r g ldi neç, Halal yey n yets üç, Haram yey n dörd çoxald. Cahill rin könlü azd, Haqq i i nahaqqa yazd, Türkm nin d feli azd, Zal m xanl yurd çoxald. Seydi der, bax n bu yola, Qulaq verin rzi-hala, El b nz y r qoyun-mala, Onu yey n qurd çoxald. 254

255 XARAB ED R Bir q hr man alp igidi Ax r hiyl xarab ed r, Ç ra yanmaz göy üzünd, D ys, güll xarab ed r. Bacarsan, m rd il bar, Nam rdl rd n ç xmaz bir i, N ri yürü, at yar, Uzaq pill 1 xarab ed r. Almaq üçün el g zir pir, ld n-il n fs gücl nir. H r yet n sofuyam deyir, Onu s ll 2 xarab ed r. T bibi g lm s, naçar Nec fa taps n bimar? X st qal b biixtiyar, A il xarab ed r. Yax n n olmaz hörm ti, Yaman n artar qüvv ti, Seydi dey r, ri ti Neç molla xarab ed r. 1 Pill - m nzil. 2 S ll - mmam, sar q, çalma. 255

256 X D C Qoymaz r qib görü ün g lm y, Göz ll r göz li, sultan X dic. Bir gün güllü d smal içind güzgü, Oldum s n t r f r van, X dic. Gizli d rdd n s ni eyl s m hali, Bil nl r a iq der, bilm y n d li, Güzhüy bax, götür güllü d smal, Olsun m n q ribd n ni an, X dic. D rdim çoxdur, m n t bib tu g lm z, Könlüm g mgin, dünya sözü xo g lm z, Hicran oxu do ru g l r, d g lm z, Sanc lar ba r ma peykan, X dic. F l k m ni d rd ula d r bd r, Bas b q m z na, bula d r bd r, Al bd r a l m, ül diribdir, M n bilmir m xeyir-ziyan, X dic. Ah etdim, a z mdan ç xan od oldu, Dost üzün dönd rib bizd n yad oldu, hli-dü m n alq lad, ad oldu, M n r qib oldu cahan, X dic. S nin t k naz nin cahana g lm z, Görs m gözüm doymaz, könlüm ayr lmaz, Yana anda s nin il tay olmaz S ks n q z, s ks n min cüvan, X dic. Bu nec sirr oldu, bil bilm dim, Ölüm fikrin tutdum, öl bilm dim. 256

257 Heyif, c fa ç kdim, ala bilm dim, Çox qald can mda rman, X dica. Seydi der, qoy d rim qönç gülün m n, mib sorum l bl rind n bal n m n, Xidm tind qolu ba l qulun m n, Qoy olum ba na qurban, X dic. 257

258 TUMAR X D C Gözün qara, qa n qara, Zülfl rin tumar X dic, Ür yim sald n yara, El din timar, X dic. Gözün sürm yara ar, Belin tirm yara ar, Saç na hörm yara ar, Saçlar hamar X dic. Ba r nda tuti-qumrular, zind cahil-cümrül r, Köksünd qo a yumrular, Almad rmi, nar, X dic? Seydi dey r, bu rtl r, Qoyma tük nm z d rdl r, G ldik q dimki yurdlara, Sür lim dövran, X dic. 258

259 YERL R M Dostlar, bu gün görüb yad ma dü dü, «Yar, yar» dey M cnun olan yerl rim. Gündüz oturmadan, gec yatmadan, Cövrü-c falara qalan yerl rim. Yar h m m n baxar, m n h m ol yara, Gündüz sirrim gec ets m a kara, Üz tutub, yalvar b p rv rdigara, X dic ni haqdan soran yerl rim. D li olub, dü düm xalq n gözünd n, Biz-biz oldum münkirl rin sözünd n, X dic nin reyhan qoxan üzünd n, Qorxa-qorxa bus alan yerl rim. Ceyran at m mindim, vaxt m ça lay b, Sin m üstün çal n-çarpaz da lay b, Gündüz yardan ayr dü üb, a lay b, Gec l r qovu ub gül n yerl rim. Qucaqla b, qol boyuna sal b, L b üst l b qoyub bus al b, Öpü üb, qucu ub, deyib, gülü üb, Zövqi-s falar sür n yerl rim. E qin qazan nda tim qovurub, Od edib, kül edib, yel sovurub, Bu Seydini X dic d n ay r b, Ç rxi-f l k ba r m d l n yerl rim. 259

260 BDÜRR H M Z NHAR ( ) bdürr him Zinhari 1791-ci ild Ç rcev vilay tinin Xalac q zas ndak s nm nli k ndind dünyaya g lmi dir. B zi s rl rind X llaci t x llüsünd n istifad etmi dir. Ömrü boyu öz k ndind ya am, 1880-ci ild dünyaya gözl rini yummu dur. O, türkm nl rin rsar boyunun b yl r tayfas na m nsubdur. airin tör m l ri indi d h min k ndd ya ay rlar. bdürr himin sil pe si d mirçilik olmu dur. Buna gör d k nd camaat ona «D mirç R him» demi dir. Tüf ng düz ltm y q d r h r növ d mir i i il u ra m d r. airin öz k ndl rind ki m kt bd oxudu u, lakin ail sinin maddi v ziyy ti üzünd n m dr s t hsili ala bilm diyi bilinir. A r h yat rtl rin gör o özün Zinhari t x llüsünü seçmi dir. Zinharinin eirl ri sas n xlaq, öyüd, xitab v didaktik s ciyy da y r. O, islam dinini xsi qazanc m nb yin çevir n b zi din xadiml rini, molla v qaz lar da t nqid etmi dir. ctimai m zmunlu s rl rl yana dini eirl r d yazan air eyni zamanda lirik v ax c m h bb t eirl ri d q l m alm d r. ld olan m lumata gör, Zinharinin s rl rinin böyük bir qismi XIX srd ba ver n qanl sava lar v ya malanmalar zaman itib batm, airin öz li il yaz lm bir qismi is stalinizm ill rind m hv edilmi dir. Ona gör d onun z ngin poetik irsinin az bir hiss si biz g lib çatm d r. 260

261 YAXIN G L ND Neç lam tl r olar, Qiyam t yax n g l nd. B d i l r dünyaya dolar, Qiyam t yax n g l nd. dal ti pozar xanlar, K sil r xeyir-ehsanlar, Çox tökül r haqs z qanlar, Qiyam t yax n g l nd. Keç r neç rl r, m rdl r, lb ild n artar d rdl r, Çoxalar and il rtl r, Qiyam t yax n g l nd. El yön l r haram yer, F r ldaqç b nz r pir, Tülkül r d dön r ir, Qiyam t yax n g l nd. Bu il öt n ild n bet r, Yax l qlar ld n ged r, Q ribl r sit m yet r, Qiyam t yax n g l nd. Zinhari, yox imana, R vac veribl r yamana, m l etm zl r Qurana, Qiyam t yax n g l nd. 261

262 OLSA O igid mehman g l r, lind çoxlu pul olsa, H r k s onu yax bil r, Xo söhb t, irindil olsa. H r k s bir dövran yet r, Kim q ribdir, hal bet r, F qir saya g lm z, ged r Gücü, qüvv ti fil olsa. Yax adam fisq getm z, Yaman ay b açar, örtm z, p k, atlas baha etm z, ri -ar ac q l olsa. Bu dünyada neç i var, Kimi halal, kimi murdar, Ol xat n n b xti yatar, rd n ayr l b dul olsa. Q za yosa, adam ölm z, Ömür keç r, qafil bilm z, Öl n ged r, geri g lm z, Yan b yerind kül olsa. Zinhari sözd xam qoymaz, Aqil adam ömrün saymaz, Bu dünyan gör n doymaz, Ya neç yüz il olsa. 262

263 NOLUR? Nazl dilb r, yer baxma, Bir ad olub qalsan nolur, D rdli can oda yaxma, Söz qulaq assan nolur? Ayr ld m s brü q rardan, Getdim tamam ixtiyardan, Ümidim var qo a nardan, Sin n b ndin böls n nolur? Di l rin c b dürdan, Odlar sald n irin cana, B nz dim sanki M cnuna, S n d Leyli olsan nolur? Könlümd var yüz x yal m, Yolundad r ba m, mal m, Gec -gündüz xarab hal m, Bir söz x b r alsan nolur? R hm eyl s n m n g daya, Gül ömrümü verm zaya, Dönüb ahin, humaya Bir qoluma qonsan nolur? A iql rin odu m nd, Arzular n dad s nd, Olam gül üzün b nd, Birc d f güls n nolur? Zinhari der, ç kdim zar, Görm y möhtac dildar, M n ist m m özg yar, xlas m bils n nolur? 263

264 YAX IDIR Bir yax xat n n des m v sfini, z l ba dan a l-hu u yax d r. Diqq t ed n görs n ed n k sbini, S r ncaml olan qo u 1 yax d r. Ürg nç almas na b nz r yana, Qa lar kamand r, badam qaba, Çaki-z n xdand r q z l doda, Gövh rd n düzül n di i yax d r. üm r qibd n uzaq saxlar özünü, Nam hr md n pünhan tutar üzüni, N sa a, n sola dikm z gözünü, H r dilb rd n gözü, qa yax d r. Sallananda, r van olar yollar, T r x na yara an nazik qollar, L b uzad b, sormal d r ballar, nc beli, boyun, ba yax d r. T r xat n n nazlar h m im 2 olar, Üzl rind burçaq-burçaq n m olar, H r bir sözü neç d rd m 3 olar, Pünhanda sirl ri, d yax d r. Sözl nd, könlüm sirrini bil r, H r cavab ver nd q m b gül r, T am ndan q ndin m z si g l r, Bi ir n nem ti, a yax d r. 1 Qo ev müx ll fat, ya, cehiz. 2 m i ar. 3 m d rman. 264

265 Üzü b nz r qan s pil n qarlara, Çox adam yeti m z bel yarlara, Yanaqlar b nz r alma-narlara, Naz ninin xo bax yax d r. Min tüm nlik olar h r bir nazlar, Vaxt n xo ed r q ü yazlar, Düzgün olar öyl rinin sazlar, El diyi h r bir i i yax d r. Zinhari der, olsa lind z ri, O olar dünyan n zin tli ri, H r igidin olsa yax dilb ri, Bils n, onun ömrü, ya yax d r. 265

266 DÜNYA Dost olub neç al il, G l n dünya, g l n dünya! Axmaq q lb b d fel il, Dolan dünya, dolan dünya! V d verib, tez unudan, S ni sev n olar pe man, vv ld n adama dü man Olan dünya, olan dünya! H r adama göz yetirib, Q lb yüz x yal g tirib, Qara torpa a ötürüb, Qalan dünya, qalan dünya! S ni yax bil n dey r, Dürlü m lam ti gey r, Axmaq adam s ni sev r, Yalan dünya, yalan dünya! Bil n s n köhn dükan, S nd yoxdur b lli m kan, ddad ba a qoymayan, Alan dünya, alan dünya! H r q lb sald n t vi i. S ni sev r nam rd ki i, Ad mzada h r bir i i Salan dünya, salan dünya! Zinhari der, dünya atd r, El bilm fara atd r, Bunun ax r b rbadd r, Talan dünya, talan dünya! 266

267 ZL R ND N Dolans n dünya göz li, Bas b ged n izl rind n! Bahan etm z, vers pulu, Çox d bli q zlar ndan. Müjganlar n candan ötür, S nd n mana sit m yetir, G l, indi niqab n götür, Z n xdanl üzl rind n! Bunca incitm bu can, S ns n göz ll rin xan, Müjgan-ti in tök r qan, Qara qa l gözl rind n. S h r g ls n gül -gül, Seyr ed lim ba bel, Avaz n b nz r bülbül, Tuti kimi söz l rind n. Zinhari der, dedim sözü, Bunca yand rma g l bizi, Min göz l verm m sizi, Yüz i v nd n-nazlar ndan. 267

268 BUXARDADIR H r h rd n tüccar g l r, Saray-saray dolub qalar, Malgirl ri bac n alar, Günd mehman Buxardad r. Sözl n r mir p yam, B yl ri ver r salam, Mollas oxur k lam, Ül malar Buxardad r. Ba lar nda bit r qönç, Dükanlar satar parça, T rib ets m inc -inc, Ba ü bostan Buxardad r. R isi alar salam, lind d ft r-q l mi, Ay rar halal-haram, Qaz -hakim Buxardad r. Sa nda m scidi-k lan, Mü zzinl r dey r zan, ri td n eyl r b yan, M laikl r Buxardad r. Üzl ri aydan da duru, Özl ridir c nn t gülü, Yana nda bit r bal, Naz ninl r Buxardad. Z nharidir, dey r, öt r, Bir sövdad r, b lk udar, Ucuz al b, baha satar, Nainsaflar Buxardad r. 268

269 HARDA QOYDUN? R id sofu, sayma sözümü ac, Söyl, araxç n s n harda qoydun? Neç ill r old ba n n tac, Söyl, araxç n s n harda qoydun? Günb günd n cövh r aç bd r d, Ata-babalar n sirri, sirda, Hesab ets n, s nd n uludur ya, Söyl, araxç n s n harda qoydun? Neç ill r geyib, könül xo lad n, Yaz vaxt yazlad n, q da q lad n, Baba miras n niy d lad n? Söyl, araxç n s n harda qoydun? Sona kimi l l kl ri tellidir, Ba a geys n, saçaqlar yellidir, Külli söyünxana özü b llidir, Söyl, araxç n s n harda qoydun? Yalan yox, budur sözün q sas, Onu dey n olar günahkar, asi, O, h zr ti çaharyar n libas, Söyl, araxç n s n harda qoydun? slini sorarsan behi t ba nda, Nax lar t p d, h m q ra nda, Musa il birlikd Tur da nda, Söyl, araxç n s n harda qoydun? Bu sözün bir z rr yoxdur qiym ti, Quzusu Ba dadi, ana- Herati, 269

270 smay la en n qoçlar züry ti, Söyl, araxç n s n harda qoydun? C bray l c nn td n toxmun g tir n, Haqa zikri-s nas n yetir n, Nuh, Davud, ol Süleymana ötür n, Söyl, araxç n s n harda qoydun? Zinhari der, sözüm e it, bin va, Saxlasan, olard d rdin d va, vv l s rpay g ldi Ad m H vva, Söyl, araxç n s n harda qoydun? 270

271 MOLLA N F S ( ) Molla N f sin h yat haqq nda m lumat olduqca azd r. airin 1810-cu ild Mar da (M rv) t k türkm nl rinin yaz, ba qa bir m lumata gör, toxtam tayfas na m nsub Q dirverdi adl bir s rrac n ail sind dünyaya g ldiyi t xmin edilir. Molla N f s ilk t hsilini evd atas ndan, sonra M rvin m hur pedaqoqlar ndan olan Molla M mm dsalihd n alm d r. Daha sonra Buxarada v Xiv d m dr s d oxumu, ça atay, r b v fars dill ri il yana h min dövrd t dris olunan elml ri, o cüml d n ilahiyyat (Quran, fiqh, t fsir), riyaziyyat, h nd s, hesab, nücum, kimya, dil, d dbiyyat, tarix, co rafiya sah sind d rin bilik ld etmi dir. air rq poeziyas n n Xoca hm d Y s vi, Füzuli, N simi, N vai, Yunus mr, Nizami, S di, Hafiz, Cami kimi nümay nd l rinin s rl rini, türkm n airl rind n nd libin, Azadinin v M xdumqulunun eirl rini, - habel ifahi xalq d biyyat n, dastan v na llar diqq tl öyr nmi, d biyyat n z riyy sini, b dii ifad vasit l rini, d bi janrlar n növl rini, bir sözl, rq poetik sistemini mük mm l kild m nims mi, ilk s rl rini d el burada yazma a ba lam d r. T hsilini ba a vuran Molla N f s oz do ma yurduna qay tm, burada ail qurmu dur. Onun Molla R sul v Molla R him adl iki o lu olmu dur. Molla N f sin n slinin davam n ki i x ttil 1940-c ill rin sonuna q d r izl m k mümkün olsa da, ikinci dünya müharib si dövründ ba ver n acl q v q tl q, h min ill rd bölg d tü yan ed n qar n yatala epidemiyas n tic sind tük ndiyi t xmin edilir. 271

272 Maraql d r ki, Molla N f sl onun dahi s l fi M xdumqulu F raqinin d bi taleyi aras nda böyük b nz rlik vard r. Onlar n h r ikisi vv lc evd öz atalar ndan d rs alm, sonra mollaxanada, daha sonra is Buxara v Xiv m dr s l rind oxumu lar. Zaman etibaril aralar ndak yetmi illik f rq baxmayaraq t xmin n eyni proqram üzr t hsil alm, eyni elmi v d bi m kt bl rd, eyni m n vi iqlimd v mühitd n vi-nüma tapm lar. Bu ox arl q onlar n yarad c l nda da özünü biruz verir. Xüsusil üç mövzu h r iki s n tkara çox do ma v zizdir: türkm n birliyi, dini-ruhani eirl r v lirika. Onu da vur ulamaq laz md r ki, Molla N f s m hz M xdumqulunun davamç s d r. Mövzu v janr bax m ndan M xdumqulu daha geni v hat li oldu u halda, Molla N f sin yarad c l nda lirika üstünlük t kil edir. Onun m h bb t eirl ri saf v göz ya kimi dumduru bir çe m ni and r r. Bu s rl r sad, inc, h zin v s mimidir, mayas n v qidas n xalq yarad c l ndan, do ma türkm n folklorundan al r. airin g rayl, qo ma, q z l, müx mm s, müs dd s janrlar nda q l m ald s rl r, xüsusil türkm n q z n n fiziki v m n vi göz lliyini, saf e qi, m h bb ti v sf ed n «D lb ra», «Naz nin», «Gözl rin», «Ayr ld m», «Ola, ya olmaya», «st yib göz l yar», «Göz l», «Kiçgin», «Tap lmaz», «Dilb r», «Q z», «Dedim-dedi» v dig r eirl ri öz ülviliyi il seçilir. Molla N f sin «Bu m kana g lmi m» adl poemas is öz orijinall na gör dünya poeziyas nda misli-b rab ri olmayan bir edevrdir. Bu s rd e q n yüks k poetik s viyy d ülvil dirilmi, h tta ilahil dirilmi dir. airin lirikas n n zirv si olan bu s r müs dd s janr nda aaaaba, ccccda, ssssta sxemi üzr yaz lan poema alt misral q 34 b ndd n ibar tdir. S rb st olan h r be inci misra iki yer bölün r k öz aras nda qafiy l nir ki, bu da göz l bir eiriyy t yarad r. M h bb t himni adland r lan bu poeman n a a dak xüsusiyy tl rini qeyd etm k mümkündür: 272

273 1. Poema q hr manlar n n böyük ks riyy ti dini obrazlard r. Onlar n aras nda Allah ( s rd ba qa adlar il Mövlam, R hman, Mürt za pirim adlar il d yad edilir), m l kl ri (C bray l v zray l), pey mb rl ri ( brahim, X d r, lyas, Davud, sa, Y qub, yyub, Lo man, Yusif, Süleyman, sahibax r- z-zaman Mehdi), f ri t l ri (adbaad göst rilm s d ) görürük; 2. Poeman n b zi personajlar islam dinin m nsub tarixi xsiyy tl rdir. Burada M h mm d pey mb ri ( s rd min ad il verilir), onun dörd shab sind n üçü (Öm r, Osman, li) v ard c l Veys l Q rani, böyük müt s vvif air Xoca hm d Y s vi i tirak edirl r; 3. Bunlardan ba qa, poemada b zi mifik, fsan vi v tarixi xsiyy tl rin, o cüml d n dind böyük yeri olan 360 r nin, Süleyman n arvad Bilqeysin, Yusifin sevgilisi Züleyxan n, M cnunun v F rhad n, Harunun v Hat m Tainin adlar ç kilir. Molla N f sin v t nda l q, v t np rv rlik eirl ri d öz milli ruhuna gör diqq ti c lb edir. H min dövrd Türkm nistan, el c d bütün Türküstan istila etm y çal an çar Rusiyas na, ara-s ra ba ver n ran hücumlar na qar mübariz d öz saz -sözü, h tta silah yla i tirak ed n Molla N f sin bel vuru malar n birind yaralanaraq hid oldu u bar d r vay tl r d vard r. O, ana v t ni, yurdu igidlikl qoruyan türkm n s rk rd l rinin, xanlar n n, b yl rinin r ad tini t r nnüm etmi, döyü çül ri q l b y ruhland rm d r. Bunlar n aras nda «Yeti sin», «S rdar», «B rq rar olsun», «Qarao lan», «G l n Qarao lan», «G ldi», «B yl r», «Deyim», «Sutnan d r» eirl ri öz mübariz ruhu il f rql nir. Molla N f s tan nm s n tkar kimi Orta Asiyan n v Qafqaz n bir çox h rl rind olmu, yerli airl rl, a qlarla, s n t adamlar il görü mü, toylar v m clisl r keçirmi dir. Onun s rl rind Ç rcov, S raxs, Murqala, Mürqab, Mar - ahi-cahan, Ürg nc, S m rq nd, Buxara, ndican, Xar zm, Q n- 273

274 d har, Kabil, Herat, Astarabad, H m dan, sfahan, Xorasan, Tehran, Q zvin, am, Ba dad h rl rinin, h tta Misir, raq, Rum, Fir ng ölk l rinin ad ç kilir. T bii ki, bu co rafi m kanlar n bir qisminin ad poetik ehtiyaca gör zikr edilmi dir. Lakin onun Az rbaycanda oldu u heç bir übh do urmur. air bir eirind yaz r: T vriz diyar nda olmu am s yyad, H zirbaycan hrin g zdim adbaad. airin ictimai-siyasi m zmunlu eirl ri sayca o q d r çox olmasa da, m zmunca d rin v d y rlidir. Bu s rl rd haqs zl a, dal tsizliy qar etiraz, dünyan n g rdi ind n ikay t motivl ri güclüdür. Onun «N r kimi g z», «G lmi m», «X b r ver», «Ayr ld m», «Var ik n», «Olar», «V qtidir», «Ba olar» adl eirl rind sosial motivl r güclüdür. Molla N f sin yarad c l nda dini eirl r d mühüm yer tutur. airin Allaha, M h mm d pey mb r h sr olunmu «Ed n c lil», «Gördüm», «M h mm d», «F da eyl di» kimi eirl ri diqq ti c lb edir. Sovet dövründ Molla N f sin yarad c l öz h qiqi qiym tini almam d r. Onun ilk eirl r kitab yaln z 1940-c ild (c misi 27 eir) n r edilmi dir ci ild çapdan ç xan kitab nda 75 eir, 1955-ci ild burax lan kitabinda is vur-tut 70 eir verilmi dir. 1961, 1962, 1963 v 1973-cü ill rd d n r olunan kitablara airin d bi irsinin sovet ideologiyas il «s sl n» kiçik bir qismi daxil edilmi dir. Molla N f sin z ngin irsind «Zöhr -Tahir» dastan xüsusi yer tutur. Bu s r Molla N f s t r find n tamamil yenid n i l n r k orijinal bir hala g tirilmi, türkm n h yat n n, ruhunun, m d niyy tinin v etnoqrafiyas n n ensiklopediyas s viyy sin çatd r lm d r. Molla N f s dastan tam bir z rg r d qiqliyi il cilalam, onun süjetini, q hr manlar n n xarakterini t kmill dirmi, eirl rini yenid n yazm d r. Buna gör d Molla N f s dedikd ilk növb d «Zöhr -Tahir» dastan, «Zöhr -Tahir» dastan dedikd is Molla N f s yada dü ür. 274

275 Türkm n xalq 2010-cu ild öz Molla N f sin 200 illik yubileyini böyük t nt n il qeyd etdi. Bu münasib til bir-birind n maraql t dbirl r t kil edildi. Türkm nistan Elml r Akademiyas Mar vilay tinin icra hakimiyy ti il birlikd 7-10 aprel 2010-cu ild Mar da «Molla N f s v XIX srd türkm nl rin h yat» mövzusunda beyn lxalq elmi konfrans keçirdi. Molla N f sin anadan olmas n n 200 illiyi münasib til bu s tirl rin mü llifi airin iki kitab n (Bu m kana g lmi m. Bak, 2010, 160 s. v Seçilmi s rl ri. Bak, 2010, 240 s.) Az rbaycan dilind n r etdirdi. Onu da qeyd etm k laz md r ki, vv ll r ölk mizd airin b zi eirl ri çap olunsa da, bu, Molla N f sin Az rbaycanda n r edil n ilk kitablar d r. 275

276 N R K M G Z Könlüm, s n n sih t: g zs n s rb s r g z s n, Tan dostu, dü m ni, öyl bax b r g z s n, Ya il yol gets n, daim s f rb r g z s n, G zs n dünya üzünd, müdam t z -t r g z s n. Q rx il maya t k g zm, bir il n r kimi g z s n. ki adam vuru sa, çal buna yol verm, Birisin gap verib, o birn al verm, vv l adamdan qaçma, qaçsan sla l verm, «Can a a, özün bil» de, h r nak s yalvarma, Q rx il maya t k g zm, bir il n r kimi g z s n. N f s dey r k m durma tay-tu undan, dost-yardan, Pul tapmasan, borc alma nak sd n, s l mxordan, H r din nd, q m basar, könlün dolar qubardan, Do maz doxsan dörd ild, bo az olsa r rd n, Q rx il maya t k g zm, bir il n r kimi g z s n. 276

277 ARZU EYL R Könlüm qu u qanad çal b, Uçsam deyib, arzu eyl r. Q z l cama rab süzüb, çs m deyib, arzu eyl r. Bülbül könlü xo gülünd n, Cöm rd könlü ça elind n, Nazl yar n ol belind n Qucsam deyib, arzu eyl r. Qalar q zlar, könül ça lar, Müdam a lar, ür k da lar, D li könül qanad ba lar, Uçsam deyib, arzu eyl r. Çöll r g zs m lyas kimi, Da lar g zs m Kavus kimi, At içr kaknus kimi Bi s m deyib, arzu eyl r. Burdan varsam Hindistana, Ya üz tutsam Da stana, hri-bul ar, Rumistana A sam deyib, arzu eyl r. M n ç xsam M cnun da na, Girs m ol r m ba na, Nazl yar n quca na Dü s m deyib, arzu eyl r. Co sam, dostlar, m n ümman t k, Dünyan tutsam duman t k, N f s dey r, ol taban t k Batsam deyib, arzu eyl r. 277

278 B R YANA Ti i-peykan n g zl yir, Qa bir yana, göz bir yana, D han n aç b sözl yir, Dür bir yana, söz bir yana, X zan ayr lmaz gülümd n, Bir q z l yazd m dilimd n, Ya lba uçdu gölümd n, Su bir yana, qaz bir yana. Sevdiyim q z sanki qu du, Birba r qibl r uçdu, Bir s b bd n ayr dü dü Yar bir yana, biz bir yana. B z nib can m alarlar, Gör nl r heyran qalarlar, Cilv edib sallanarlar, Yar bir yana, q z bir yana. Qulaq verin ahu-zara, Söyl sin N f s biçara, Etdi ba r m s d para, Ti bir yana, tiz bir yana. 278

279 F RA INDAN Dilb r, yaz m v sfini, Yand m ki f ra ndan. M n t n ni yand rma, Bus ver doda ndan. Yar qam ti r rdir, Rüxsar onun z rdir, Al m ki mün vv rdir, Köksünd ki a ndan. Firq t i n yapsam, R hm td vüsal tapsam, G hi gözünd n öps m, G h alma yana ndan. Ba lara q l b seyran, A l m edib heyran, Zülfün olub iki yan irmay dara ndan. E qind yanan qulam, Özg y n z r salmam, T r qönç d bülbül m, Yar, qovlama ba ndan. Çün a iqi-m stanam, L lin meyind n qanam, H m ba na qurbanam, H m qa i-qaba ndan. M stan N f s h r d m Özün dil r h md m, Tozun gözüm sürt m, G r ç xsa aya ndan. 279

280 L Tuti t k llüm bir p ri, Sözl r k r xar il. Könlüm qu un b nd eyl mi Zülfünün bir tar il. Göz görüns gül üzü, Otursa gec -gündüzü, Yar g ls t nha bir özü, G lm s yar il. Mü kin saç n eyl r düyün, Hal m eyl yib z bun, Raz yam, öldürs bu gün Qoynundak nar il. B h-b h, caib simi-t n, Odur m ni M cnun ed n, A l qda b hs eyl r b d n Q rx çill nin qar il. H r kim özün ram eyl yir, Sübhün onun am eyl yir, Kafiri islam eyl yir zhari-göftar il. G h sarma q t k sarma b, G h öpü üb, g h oyna b, Molla N f s der, yana b, Otursa öz yar il. 280

281 QALAR Ba için yar sallan b gir nd, Bülbüll r ötü m z, heyrana qalar. G t edib, s rç m n üzr g z nd, Qanaddan ayr lar, p rvan qalar. Ay nurdan ayr lar, gün göyd n uçar, Ulduzlar q rars z dörd yana köç r, Saqi mey g tir r, r nl r iç r, Onlar ah ç k rl r, z man qalar. ahlar yata bilm z, arzuda g z r, Ölü bal q görs, canlan b üz r, Qolu ba l qullar z ncirin üz r, Sözl m z yüz dü s, divan qalar. Gülüb baxsa, ol ya l lar adlanar, Öt n günl r, igid ça lar yadlanar, Göy otlar saral b, d r xt odlanar, Asman cünbü eyl r, l rzan qalar. N f s, t rifl din yar n camal n, Yel d yib, götürdü üzd n d smal n, Haq vermi z ld n ona iqbal n, ahlar görs m deyib, rmana qalar. 281

282 BA IMA Yat rd m ba içr könlüm yaral, Bir bülbül doland, qondu ba ma. O zal m yar ötdü m nd n aral, Heç baxmad gözd n axan ya ma. Tez qalx b aya a öpdüm yar m, Q z bl nib yox el di var m. Bir qara qu e id r k zar m, Havalanar, qonmaq üçün le im. Yar getdi, yand rd m ni f ra, Nal md n titr di gülün yarpa, M n ay ld m, dem, yoxmu duza, Bir ah ç kib, g ldim sonra hu uma. N f s tapd bu d rdin lac n, Yar görk zib qaçd zülfün ucunu, Odur deyib, qucdum s rv a ac n, Heyran oldum özüm q lan i im. 282

283 GÜNÜDÜR A iql r hrind, kö kün üstünd, Yar dünyaya höküm ver n günüdür. Q rx k nizl r dövr vurub alt nda, «Qulluqdur, bibi can» dey n günüdür. Sol yan nda dürlü sazlar çal n b, Q z l kas dolu meyl r al n b, Saf ip kd n xal -xalça sal n b, Behi t içr yar m yatan günüdür. Qafada b nd edib asman Bura n, El yatanda, ç kib a iq f ra n, Ba ucunda adil ah n ç ra n Qoyub be d n-ondan yaxan günüdür. Doymam didar ndan, dastan m yaz b, A l m-hu um uçdu, duza n çözüb, N f s dey r, yar m gözl rin süzüb, M n t rlan qu t k baxan günüdür. 283

284 G L N ran, Turan, r b, c m elind, Görm dim s nin t k növcavan g lin. Xublar aras nda, ba n gülünd, Olmaz özün kimin gül b d n g lin. Göz ls n, can alar qara gözl rin, Ölünü dirild r irin sözl rin, Alma yanaqlar n, gül r üzl rin, irindir l bl rin meyv d n, g lin! Bir üzüms n rb t il udma a, zin verm z könül ç x b getm y, Duzaq qurub a iql r tutma a Zülfün ba dan-ayaq tor ed n g lin. Bizi bülbül edib, özün gül edib, Saçlar n boynuna h may l edib, Naz odundan ür yimi kül edib, Söz bal ndan ba r m su ed n g lin. Qam tin tubad r, qoynunda nard r, G rd nin dütard r, zülfl rin tard r, Camal n görm y gözl rim zard r, Görs m gül üzünü s badan, g lin! Molla N f s, a nal m yad olmaz, Bir görm s m, h rgiz könlüm ad olmaz, Yer yüzünd s n t k p rizad olmaz, M y r yer dü dün havadan, g lin! 284

285 QIZ Ya m l kdir, ya p ridir, bilm dim, Naz eyl yib, m stan bas b, g l n q z. Yüz söz sordum, cavab ala bilm dim, Sözl m zmi ad mzaddan olan q z! tir-z f rand r qoynunda nar, Boynuma z ncirdir zülfl rin tar, Horül n saçlar da lar n mar, D li könlüm ovsun edib alan q z. Görm dim dünyada s n kimi dilb r, A l m tarac etdi bir p ri-p yk r, Siyah zülfün rast q ddin b rab r, Sald zülfün can mülkün talan q z. Hal m z bun oldu, neyçün bilm zs n? P ri an hal ma n z r salmazsan? V d verib, neyçün v fa q lmazsan? V d sin, ilqar na yalan q z! M n s ni sevir m can il t nd n, Öls m l götürm m, dönm r m s nd n, Xubluq s nd n keç r, igidlik m nd n, A l eyl, dövran sar dolan, q z! Q zlar n sultan, göz ll r ah, Asiman s rv ri, z minin mah, Könlümün xo lu u, b x i-ilahi, Ad -san bu cahana dolan q z. N f s der: t rifin yazaram müdam, R hm eyl hal ma, yand rma, ey can, M n s nin hüsnün lmüdam heyran, Yen m ni müdam heyran q lan q z. 285

286 KÖNLÜM Sevdim bir p rini, vuruldum ona, P rvaz eyl r h r d m ol yara könlüm. Rahatl q görm dim, yeti di af t, Firq t içr qald azara könlüm. Sanki bahar f sli aç lan güldür, Yand m h sr tind n, b d nim küldür, Yar m t z güldür, könlüm bülbüldür, Ya r b, haçan qonar gülzara könlüm?! Ti i-peykan ndan ba r m d lindi, Raz yam, öldürüb can m al indi, Qara zülfün üzd yüz-yüz bölündü, H r zülfün üzünd yüz para könlüm. Gül üzün dü n ol qara qa d r, Baxmaqdan ol qa a gözl rim ya d r, Hal ma r hm etm z, bir ba r da d r, Müdam s rg rdand r avara könlüm. S n t k göz l g lm z yalan cahana, Gördüm at dü dü bu irin cana, Könlüm qu u ürküb uçmaz heç yana, Ba l d r zülfünd bir tara könlüm. N f s dey r, s rim, yar, s n qurban, Camal n gör nl r hüsnün heyran, M n e qin d rdini gizl dim pünhan, Görün, zahir q lar a kara könlüm. 286

287 K ÇG N M ni e qind yaxan q hri yaman kiçgin, Xo t k llümgin si övqi-z ban kiçgin. Qa qaragin si misli-kaman kiçgin, Di i dür, l bgin si qönç -d han kiçgin, lq r z, yaxd m ni nari-suzan kiçgin. Girib ba gin sin, üzüb n gülgin sin, Quruban damgin sin, dinl r bülbülgin sin, Töküb üzgin sin zülfi-sünbülgin sin, G h q s b l bgin sin, g h aç b qolgin sin, Sald m nim sin m da i-nihan kiçgin. Q sd qolgin sin m meyi-kiçgin sin, Tökdü üstgin sin mü k- nb r saçgin sin, Gizl di nargin sin, qoymad heçgin sin, Görm k ist dim, söydü, y araq güçgin sin, Sald yumruqgin sin q hri yaman kiçgin. Tutdu hörükgin sin, hüll, qunduzgin sin, Geydi ynin göz l q rm z libasgin sin, Günd yüz bir paltarda görk zir özgin sin, Qucdum belgin sini, öpm y üzgin sin, Q ld yalangin d n ahi-f an kiçgin. G ldi tez-ç bikgin, oturdu h md mgin, Al yana i t rgin, q bq bi- bn mgin, Bildim bu n r ygin, sordum o ol d mgin, Dedi yar, r qib m m n s n h md mgin, At im yüks ls d, keçdi r van kiçgin. Al-ya l b z ndi ol q dgin, qam tgin, Qoydu m nim can ma nazi-qiyam tgin, Qurdu m nim q sdim yayi-xo am dgin, Atd öldürm k üçün ol oxi-af tgin, N f s der: can m alan arami-can kiçgin. 287

288 DED M-DED Dedim: «A iql r ah!» Dedi: «De rzin, mehman!». Dedim: «Keç günah mdan!» Dedi: «Ötdüm damla qan». Dedim: «T xtin b rq rar!» Dedi: «B nz r, bipayan». Dedim: «S nin t k ahlar...» Dedi: «Yoxdur bigüman». Dedim: «G ldim. Qulun m n». «Dur get, - dedi, - müs lman!». Dedim: «Ol n püst dir?» Dedi ki: «D han olar». Dedim: «Ol n qumrudur?» Dedi ki: «Z ban olar». Dedim: «A üzd xallar...» Dedi ki: «Reyhan olar». Dedim: «Bu nec dondur?» Dedi: «Z r f an olar». Dedim: «Öls m rman yox...» Dedi: «Tökm nahaq qan». Dedim: «Zülfl r ovsunçu...» Dedi: «Da dan g ldi mar». Dedim: «N qo a alma?» Dedi: «A köksümd nar...». Dedim: «Ol n ncirdir?» Dedi ki: «Ba da nar». Dedim: «Çill qar d r...» Dedi: «Onda gül-güzar». Dedim: «Yoxdur günah m». Dedi: «Çoxlarda rman». Dedim: «Bir bus vergil!» Dedi: «Verim, güldürs n». Dedim: «Haqq a yam». Dedi: «Kar n bildirs n». Dedim: «ziz mehmanam». Dedi: «G lib öldürs n», Dedim: «Bu n sözdür, ey!...» Dedi: «G lib qald rsan». Ald m d rhal qoluma. Dedi: «Gör c k ba ban...». Qolum sald m boynuna, g ldi tavusum uçub, Dedim: «G l indi tutum». Dedi: «Gül t k çul a b...». Dedim: «Vüsal n yetir». Dedi ki: «A l n ça b». Ç xd ür k yerind n, getdi q rar s çra b, A q N f s bu gec sürdü bel çox dövran. 288

289 P YAL N rgiz dem k x tad r ol v h iyi-q zal, Tubi ki boynun ymi, r xn q ddi-nihal, Gördüm ki, mah-ruyin sarald, r ngi lal, Bülbüll r uçdu güld n, rüxsara oldu val, N olar, öz lind n vers n m n piyal! Gül üzün öl sind n z rr t k müzt r f m n, Ba r ma ti vuraram, özüm d rq z b m n, Firq t z hrin iç r m, s nd n vüsal t l b m n, Q ld m ki dadi-bidad, dedim ki t n l b m n, N olar, öz lind n vers n m n piyal! Q sdin n dir bu cana, ey yari-mahi-taban, M n ç kmi m bu c bri, ç km sin heç müs lman, Ötm zmi mi-hicran, g lm zmi d li dövran, Gül n içr seyr edib, tap b bir cayi-pünhan, N olar, öz lind n vers n m n piyal! Qa lar n mahi-tündür, üzün xur idi- la, Gördüm mi-camal n, ba ma dü dü qov a, Qar tçi küfr zülfün imana sald ya ma, Mu lind n mey içib, hu hli oldu rüsva, N olar, öz lind n vers n m n piyal! N f s der: at içr yanar oldum d vam t, E q odunun alovu h dd n a d qiyam t, Bu b hr q rq olanlar ç xmaz imi s lam t, Dedim yanmaq müdd tim - g ldi v qti-ziyaf t, N olar, öz lind n vers n m n piyal! 289

290 B R GÖZ L Hüsni-gül n ba içr q ld seyran bir göz l, Q rm z gül t k üzü, q ddi z r f an bir göz l. Zalimi- dna lind b ndi-zindan bir göz l, Vah, c b sahib t r hhüm, m sti-m stan bir göz l, Di i dürl rin dürüdir, g nci-pünhan bir göz l. Ayr dü s m bir zaman ki, a lay ram zar-zar, X st könlüm ç rp n r, sanki qulun t k biq rar, Görmü m çaki-z n xdan üzr zülfün tar -mar, T rk ed a iqliyim des m ki, yoxdur ixtiyar, Tutdu könlüm, qoymad getm y h r yan bir göz l. Ya c b n q i-nigard r nükt hal hüsn ara, Saçlar sünbül ox ar, gözü n rgisd n qara, Qa dart b, l b di l yib, sin m sald çox yara, Ömür sal odlan r, hicrind m n t k mac ra, A iq hlini q l b hüsnün heyran bir göz l. V deyi-v slind dedin, günd qurban n olam, V d q ld n, dedin ki, g hi rman n olam, Ey göz l, dedin yen, can içr canan n olam, ld bir qurban g lir, m n günd qurban n olam, L fz irin, xülqü xo, s rvi-xuraman bir göz l. Ç xsa evd n dolun ay t k, q ddin q ld m n z r, Gör nin könlün pozar, gey n libas simuz r. Sözl s qa n dart b, göftar ba r m z r, Hiyl g r kafird yox n rgis gözün t k cadug r, Der N f s: yand rd m ni çe mi-m stan bir göz l. 290

291 D LB R Qadir haqq n s n tind n g ldin cahana, dilb r, A iql r göz ya na s ns n b han, dilb r. Hüsn hlind s n özün yek-yegan, dilb r, zm eyl yir bu can m, g ls n z bana, dilb r, Bir b ri bax, sevdiyim, od dü dü cana, dilb r. Qara saç n hörülmü a üzünd taybatay, Xal qoyulmu al yanaqda d n -d n, caybacay, Qara n rgis gözl rin can alma a ç kmi yay, Hicab ç k r üzün öl nd n gün il ay, L li-m rcan düzülmü püst d hana, dilb r. Dilb r, sif tin des m, iki «lif», bir «nund r», Sonras nda «q yn» yaz, ol q ddin mövzund r, E qin odu sin md günd n-gün füzundur, Gözd n axar qanl ya, sanki abi-ceyhund r, Göz ya ma r hm edib, seyr et cahana, dilb r. Yaxd n fani cahan, göz alt ndan süz r k, Erdir, ax am ç xarsan, tavus kimi süz r k, K t n köyn k ynind, ba -gözünü b z r k, Saz eyl y r k rkaran, seyr ç xsan g z r k, G lm k ü ün yan na yoxdur b han, dilb r. Abbas n düzübs n köksün d n -d n, Bir q mz d sal rsan islam-kafiri din, A iql r n qan ndan qoydun barma a x na, Rüxs t al b, m m n qoysam köks il sin, Pis r qibin q sdin bir bax bu yana, dilb r. Hüsn hlinin ah san, fani cahan içind, Q ndü k r zilmi püst d han içind, 291

292 Mü ki- nb r qoyulm af ti-can içind, S n t k göz l tap lmaz huri-qulman içind, C nn td huri alar s nd n ni ana, dilb r. Uzaq yerd n g lmi m n, yar, camal n görm y, Ta ölünc qap nda l- l üst durma a, Umud edib g lmi m zövqi-s fa sürm y, Rüxs t vers n, dilb rim, l uzatsam düym y, lim sal b yaxandan, g ls k m stana, dilb r. sk nd r t k hökmlü, Süleyman t k adil ah, A iql r rahatd r, a köksünd n vers n cah, Var umudum s nd dir, olarsan m n dilxah, S n bir k r mli ahsan, a iql r dadigah, rz eyl yib g lm m, yetgil bu dada, dilb r! Qoysan zülfün, dilb rim, dü sün beld n a a a, Qurban olam ba na, a üzd qo a xala, H v s ed r bu könlüm inc beld n quçma a, S nd bir eyb görm dim, baxd m ba dan-aya a, F ra nda yanaraq g ldim f ana, dilb r. Ba m al b ged r m, q rib könlüm almasan, M cnun kimin a laram, yar, qoynuna salmasan, Dura bilm n yerimd n, s n limd n tutmasan, Taq tim yox dem y, özün hal m bilm s n, N f s dey r, zar edib g ldim f ana, dilb r. 292

293 ST Y B GÖZ L YARI st yib göz l yar, gördüm ki s lam tdir, Ba qoydum aya na, «Dur! - dedi, - n hal tdir?» Durdum, dedim: «rzim var», - «rz eyl, dal tdir!» Dedim: «S n a iq m», «Qoy, - dedi, - n hac tdir?» Dedim: «P ril r xan, S nsiz nedir m can?» Dedi: «Bu sözün biz yalanç hekay tdir». Dedim: «Gözün öldürdü, q mz n ki q l b x st». «ksiz öl rs n, - dedi, - bir qeyri v t n ist». Dedim ki: «Özüm gets m, can m s n vab st!» Dedi: «N lac edim, s n bir a iq ik st?» Dedim ki: «lac eyl, Hüsnün m n tac eyl», Güldü lin di l yib, dedi: «N z raf tdir?» Dedim: «N tütündir bu?» - «Zülfi-kakilim» dedi. Dedim: «N lifdir bu?» Ol: «nc belim» dedi. Dedim: «N k rdir bu?» - «rb tli dilim» dedi. Bir bus t l b q ld m, - «Laz md r ölüm» dedi. Dedim: «M ni ya öldür, Ya bus mürüvv t q l!» A z ma barmaq qoydu: «Sus, - dedi, - q bah tdir». Ümmidi-vüsal il n qap n kiçik açd m, Gözl di l alt ndan, göz eyl di, m n dü düm, Dü m nl rd n gizlinc bir l hz x b rl dim, «Pünhan yer var» dedi, vard m ki qucaqla d m, Dedim ki: «E qind, ah, Yand rma m ni, ey ah!» Dedi ki: «Yan b - ölm k a iql r ad tdir». 293

294 Dedim ki: «Gülü-c nn t, Bir d m sür lim i r t...». Dedi ki: «S h r oldu...», durdu, dil di rüxs t. «Rüxs ti ver k des m, araya dü r firq t», A lay b lim tutdu. «S n ç km, - dedi, - h sr t», Dedim ki: «M ni öldür, Bu - ayr l q, ey dildar!» Dedi: «S n bu i r t h r gec ziyaf tdir...» Ça rd, sual etdi. «Yan na varaq» dedim. Dedi ki: «K sbin n dir?» - «Qulluqda duraq» dedim. P rd il sözl di. «Aç üzün, gör k» dedim. Dedi ki: «N g tirdin?» - «Can m ver k» dedim. Dedi: «Bu n divan?» Dedim: «S n p rvan». Dedi: «S n görm k yox, can t nd man tdir». Dedim ki: «M nim könlüm, Almazm san, ey zal m?» Dedi ki: «N axmaqsan, xalq deyir s n alim». Dedim: «N günah m var, söyl, n dir amal m?» Dedi ki: «Pünhan sirrim xalq içr q l b m lim». Dedim ki: «Günahkaram, Möhn t giriftaram». Dedi m n ol yar m: «Möhn t sonu rah tdir». «N d n bu gözün ya giryan varad r?» dedi. «Firq t ki yaman» dedim, «Sin m yarad r» dedi. Boynuna qolum sald m, «Dü m n gör dir» dedi. Öpdüm yana n, «Ey, vay, b xtim qarad r» dedi. Dedim: «Bu n t vi dir?» Dedi ki: «Bu n i dir?» M n dedim: «c b i dir». Yar dedi: «M lam tdir». 294

295 Yatanda güli-gül n, Bir gec g l r k m n, Duraraq qulaq verdim, uy uda yatm ik n, Vararaq üzün açd m, oyand q z b il n, «Kims n?» dedi. Dedim: «M n». Dedi ki: «N f smis n?» Dedi ki: «G libs n xo!», «Xo b xt olasan» dedim. A iq il m uqdan bir-birn xo am ddir. 295

296 Ç ND Dostlar yand m, tutu dum fani cahan içind, Dinm z, gözüm ya tök r, ciy rim qan içind. Ell r zövqi-i r td, günd dövran içind, M n q m içr q rq olub, qald m rman içind, Üzüm qara, dilim lal, dostü dü man içind. Heç kim dad ma yetm z, s nm am xudaya, Qurular quru, ba ban yiy ç xmaz bu ba a, Göz ldir bu dünyada al-q z l, qara, a a, El -gün gap oldum, özümc vara-yoxa, M ni q sd n yaxd lar dostü dü man içind. Güld n nazik üzl r g rdü qubar ç kildi, Könlüm k rpic saray q m tozuna büküldü, L li-yaqut, zümm r t s g boynuna tax ld, Dürlü-dürlü meyv l r özü d ydi, töküldü, l vurmayan ça olub, qald meydan içind. Hicran n at ind n yand m, içim-d m yox, Gec -gündüz a lay b dinm m, yaz m-q m yox, Özüm yananda yan m, can yanan qarda m yox, Sirrim deyib dan am, sirr alan sirda m yox, Ol dey, m n a layam cay -pünhan içind. Sirri-hal m des m, m n q m içr yanaram, ziz könlüm p ri an, h sr td d rb d r m, r-xat n n zövqünd n qafil m, bix b r m, Molla N f s, m n s n ax r sözüm dey r m, S n bu sözü saxlagil t n il can içind. 296

297 GÖZ L M Göz ll rin içind b lli m stan, göz lim, Yand m, yand m e qind, odland can, göz lim. S n ay n on dördüs n, mahi-taban göz lim, Gördüm mi-camal n, a l m heyran, göz lim, Görm y nl r köyünd qurar rman, göz lim, Q zlar il ba larga q lsan seyran, göz lim, Q ddin yib salam ver, s rvi-r van, göz lim, Yalanç n yand r s n, baxsan h r yan, göz lim, Göz ll rin padi ah, ahi-cahan, göz lim, Müdam s nin köyünd m n s rg rdan, göz lim. P ril r ba olub, seyrangaha ç xarsan, Alt n, gümü, z b rc t, öz boynuna taxarsan, Qa a v sm, gözl r siyah sürm ç k rs n, Humay kimin devikib, dörd t r f baxars n, Tavus kimi daran b, zülfün üz tök rs n, N rgiz gözün güldürüb, q l m qa n ç k rs n, Göz ucuyla bir baxsan, Rüst m-zal y xarsan, N z r q lsan bir saat, da -da yaxarsan, Ad m derl r sur tin, nurdan olan peyk rs n, Tuti qu un m sk ni, k ristan göz lim. A iql ri yand r b, q ld n i v -nazd r, H r telin zülfünün min tüm n vers m azd r, Qoynun ba i-behi tdir, aç lan lal yazd r, Q lbim qu u zm eyl r, seyr etm y p rvazd r, Q mgin könlüm didar n bir görs s rf razd r, Gözl rin cadug rdir, tilsim, fsundur, razd r, Gül e qind oxuyan bülbüli-xo avazd r, M uqam deyib g zs n, q ld n m kri-bazd r, Alt n düym n s das müdam qula a sazd r, Ol saz üçün m q etdim dürlü dastan, göz lim. 297

298 Dürlü lvan b z nib, geyibs n ya l-al, Ol sur tin gör nl r olar divan -d li, Gül yüzünd c m olmu iki qa n hilal, Bir-birin naz ed n iki tavus misal, c b n q i-nigard r a üzd hindi xal, Al yana a tökülmü zülfün tubi-nihal, A ka za ç kil n sanki c dv l misal, Hicran nda yanaram, verm yirs n vüsal, Öl r, boynunda qalar a iql r n v bal, Günd yüz v qt q larsan yüz nahaq qan, göz lim. «Mim» - mübar k üzl rin misli mahi-taband r, «Ri» kimidir qa lar n, gör n ki i heyrand r, «Lam lif»l naz il sallan, be gün dövrand r, «Bi» - bahar n bustan, qoynun lal -reyhand r, «Sin» - s ninl b hs ed n hans axmaq z nand r, «Dal» - d vam t e qind i im ahi-f and r, «lif» q ddim x m q lan h sr t il hicrand r, «Nun» növr st ça lar n öt r s nd n, amand r, Vergil hüsnün z kat n, görkün üzd mehmand r, N f s dey r maral m, ba ü bostan göz lim. 298

299 GÖZ L lk ba dan sevmi m m n s ni can, göz l, Dolanasan, g z s n ist r m h r yan, göz l. Al m öl salan püst yi-d han, göz l, Boz maral n yata, qa lar kaman, göz l, Yalanç da görm dim ba geyi-canan, göz l, Dünyan t kc tutdum, verm din aman, göz l, E qd n imar t qurdum, q l bsan viran, göz l, V fa görm dim s nd n, eyl din ziyan, göz l, Da lar seyr ed li, bu al m duman, göz l, Piyal d r gözl rin, qa lar n kaman, göz l, Baqi verilm z biz, öt c k dövran, göz l, T rs g lib i l rmiz, pis olmu zaman, göz l. Leyli, irin, Züleyxa, Zöhr q za tay göz l, Fani dünya içind hüsnü biz bay göz l, Qoynun içind reyhan seyrangahi-cay, göz l, Gün il oyna ar ol camal n ay, göz l, Tuti t ki dilav r, barmaqlar n nay göz l, Kirpikl rin ox olub, qara qa n yay, göz l, Bahar mövsümü g ls, da ba nda yay göz l, Eyn l-baqi suyunun dibind ki lay göz l, Neyçün m ni xorlad n q mz n il, vay, göz l, Dur ged lim seyrana, qalx yerind n, hay, göz l, Saç n misli-tütündir, köksün vadi, çay, göz l, R qib il sözl m, bu kar n qoy, göz l. E qin odu tutu du, m n fa r qoy, göz l, X st cana r hm eyl, zal m olma, ey göz l, H r biv fa nam rdd n t lim alma, ey göz l, ol s b bd n s n m ni yer salma, ey göz l, Nahaq yer öldürüb, qana qalma, ey göz l, Külli-al mi yand rd n, cahana dolma, göz l, r tli zaman g ldi, yas h ngi çalma, göz l, M n N f si a lad b, rmana qoyma, göz l. 299

300 KÖNLÜM Yüz min n dam t il dünyaya g l n könlüm, Gözün aç b, al m n z r n salan könlüm. Cahan q l b seyran, s rg t olan könlüm, Dövl t üçün güv nm, bu fani yalan, könlüm, A lay b q m g l nd, ad olsa gül n könlüm, Baqi dövl t vüsal n allahdan dil n, könlüm, zray l n q hrind n h sr td solan könlüm, G hi fani ürbas n torpa a çalan könlüm, Ki ax r t sbab n - var, iman il könlüm. M q eyl yib, könlüm s n, xalqa sirrin yayarsan, Qaç b l m hlind n qafill ri söy rs n, M sk nin d r, d rya, cahana qol yayar s n, Xeyr i l ri b d bilib, b d i ba qoyar s n, Öldürm yib n fs itin, haram loxma yey rs n, F l k il b hs edib, bir m n özüm dey rs n, A l, haqq yad eyl, neyçün eytan uyarsan? eytan üçün bel vers n, c h nn md yanarsan, zray la can verib, bir özg don gey rs n, Can ged r c s dind n, torpa a bulan, könlüm. Qalmad baylar nda bu xeyr il s xav t, Fa rlarda yox oldu h m s br il n q na t, Xat nlarda h ya yox, rm ndeyi-qiyam t, Padi ahda dl yox, k mdir d rvi d ta t, Tutmazlar h q k lam n s h r sa tb sa t, Oyan, ey adam o lu, yatma bel f ra t, Z banda z hr zildi, yoxdur irin l zak t, Dostlar bir-bir dü m n - qiyam td n lam t, Haçan tapar murad m, ham dan qalan könlüm. 300

301 Yalanç biv fad r, yanan ç ra öç rl r, Bütün canl m xluqat c l z hrin iç rl r, Ayr l b bu dünyadan, baqi yurda köç rl r, Ax r zaman olmu deb, alim göftar açarlar, Zal m n zülmü art b, füqaralar qaçarlar, Aliml r amal etm z, çax r- rab iç rl r, Cad l a üz qoyub, s ma üzr uçarlar, Zina q l b a kara, nam hr mi qucarlar, Can fani, c s d fani, bular tamam keç rl r, S n h m baqi qalmazsan, k f n dolan, könlüm. Ç rxi-f l k c brind n q ld m ni avara, G lmi m bu cahana, qalm am d rdi-zara, Q za oxu g zl n r, bir gün q lar s d para, Ti alt ndad r günüm, neyl yim m n biçara, G r salsa, m n neyl r m, danla at i-nara, Cürmi-günah boynumda, guya ki s ngi-qara, Onca bundan l üzüb, ged r özg diyara, Qadir özü r hm etsin m n t ki namidara, N f s dey r, umudum, gözüm dü s dildara, Sidqini bir ba la, haq sar dolan, könlüm. 301

302 DEY M S raxsl air: Molla, s n vergil x b r, sözl süx nv r hans d r? Ba asmana yet n ol ahi- r r hans d r? Özünün b nz ri yox, pakiz gövh r hans d r? B hri-r hm td aç lan mü ki- nb r hans d r? Molla N f s: vv la, sözl süx nv r bir xudan n özüdür, Ba asmanda ri t rahn man n özüdür, Özünün b nz ri yox, nuri-iman n özüdür, B hri-r hm td Müh mm d Mustafan n özüdür. -Yen bir qu görmü m türf, caib p rlidir, B tinind c m olan alt n mür ss z rlidir, Yaz l yeri tutan qanadlar l ng rlidir, Qu lar n s rk rd si balayi- ahp r hans d r? -Ol caib p rli C bray l- minulla olar, B tinind c m olan Quran-k limulla olar, Yaz l yeri tutan «xalisan lill» olar, Qu lar n s rk rd si el onun özüdir. - vv la, h qqin k lam n var s n bil n n dir? Çox t k bbürlük edib, özün ulu q lan n dir? Neç l rin azd r b, öz yan na alan n dir? G rdan na yükl n n layi-harvar hans d r? -H qq k lam n var s n bil n l in eytan olar, Çox t k bbürlük ulu q lan l in eytan olar, Neç l rin azd r b, alan l in eytan olar, G rdan na yükl n n harvar günah n özüdür. 302

303 MOLLA N F S Q fl t uy usunda qald n, Oyan indi, Molla N f s! G h saral b, g hi soldun, Oyan indi, Molla N f s! Hicran ba r n da layar, H sr t sin nd ça layar, Sev n yar n çox a layar, Oyan indi, Molla N f s! Bu dünyaya dürl r doldu, Aylar ötdü, günl r qald, Dur aya a, vaxt oldu, Oyan indi, Molla N f s! Yad eyl g l sev n yar, A köksünd alma, nar, Dolanm d r zülfi-tar, Oyan indi, Molla N f s! N f s, g lgil s n hu una, Çox oyun g l r ba na, Yetm k üçün sirda na, Oyan indi, Molla N f s! 303

304 BU M KANA G LM M Ey könlümd xo gah m, c b Quran m s ns n, ki cahan ç ra m, dinim-iman m s ns n, E q hlinin sultan, qa kaman m s ns n, Yas günümün xürr m, könlü x ndan m s ns n, Yanan ba r m at i, E q kar m n sirda, Sal r hm n z rini, m n hicrana g lmi m. c b sünbül saçlar n, e q dar n n ba d r, Könlüm üstün çök n F rhad y xan da d r, B ndi-reyhan üstünd ayr ölk za d r, nd libim ç rp n r, f ra n dusta d r, Q f s içind daim Ötürüb günüm-ay m, rz eyl yib, üz tutub, s n sultana g lmi m. Qoynun buyi saç l b, bihu eyl r yand rar, Müjgan oxun k skindir, qan gün qand rar, Suyi-asman tavusun, zar il qondurar, E qin yükü a rd r, aciz belim s nd rar, M n tapmad m p lvan, X rç edib xaniman, G da olub e qind, m n ehsana g lmi m. Ömür q sa, ol xuda vermi ulu f rman n, F rman q z b donunda, bilm z yax -yaman n, nsanlara and rmaz ç k n ahi-f an n, H sr t odu yax bd r, z mz m çe mi-d han n, Yaln z qoyub d ndan, Viran edib z ban, Naxo qulam, sürünüb ol mir g lmi m. 304

305 Dedi Mövlam: «zrail, ol dilb rin can n al, Bir çibind n d rd verib, qoygil s rin zaval, De ki Lo man h kim : «Q lma d rdin amal», Q za dolan ça nda zarlar beytül bir mahal, Behi t r van olsun, C s d z min qals n, Lam kan n içind m n f rmana g lmi m». Vah, bix b r dilb ra, ana vurub sünbül, Firdövs zünnar n tax b s rvi qam ti il, Qabaqlar gül d st, zm vurub bülbül, Seyrana m ul olub, varar ba i-m chula, Nazil oldu zrail, Yar n boyuna qail Olub, qlin itirib, der: «Amana g lmi m». M cnun olub zrail, q d m vurub lam kan, Çöli-K rb la dü dü X d r leyhiss lam, Dedi peyk r x st si: «Bu d rdim q l d rman, M n almazam can n, h tta öz can m qurban», Dey r: «qlim itirdim, H qq f an g tirdim, E q toruna ba lan b, mat mxana g lmi m». X d r g zib biyaban, sata bd r yar ma, qlin-hu un itirib, l uzatm nar ma, Firq t yeli s r k, d yibdir yarpa ma, Ruyin sürtüb a layar ol pay -torpa ma, Dey r: «Yanan qulun m n, Ümman içr sal n m n, Qeyri kar m yox dey m n canan g lmi m». Q vvas ümman üzüb, düçar olub sal na, H v s edib ür yi, ç x bd r yar yoluna, 305

306 A na s rv boyuna, sir olub hal na, Ümman yaqutun verib ol p ri camal na, G da miskin olubdur, E q sir qal bd r, Dey r: «H qqin aln nda m n üsyana g lmi m». brahim nar içind e qin olub h md m, Bir tar na ba lan b, b nd qal bd r d mb d m, Tün-gec sin q rq eyl r, gülzara dönüb al m, Ol reyhan n öl si b rq vurub ba a h r d m, Nurun saç b asmana, q verib cahana, Namut yalan dünyadan, m rdut cahana g lmi m. A iql rin sultan Yusif görüb üzünü, Züleyxan unudub, ya a ba lar gözünü, M cnuna ox ar ol d m, nara vurub özünü, V sf eyl r yar camal n, pe k eyl r sözünü, H qd n cüda dü übdür, E q oduna bi ibdir, Dey r: «D rd d rman yox, m n Lo mana g lmi m». Bilqeys q hri-q z bd, Süleyman ist yib, E qd n d rdli yar na ol d rman ist yib, Behi t yerin axtarar, xuraman ist yib, Tapa bilm z heç yerd n, ol Lo man ist yib, Lo man yar n qa nda P rvaz vurub d nda, Dey r: «Özüm d rdliy m, bir d rmana g lmi m». Davud keçib f rz ndd n, dey r: «G ldim qa na, Mal m, mülküm, iman m qurban s nin ba na, Nuhun ömrün ist r m, c b göz l ya na, Güzid l r a l ba l olsun hu una, 306

307 T xt -Süleyman s nin, Bu bül nd m kan s nin, Qal b bunda bin va, m n divana g lmi m». Y qub mü taq ruyin, a lay b ol xari-zar, H r d m ç kib d rdini, daim qalm biq rar, Külli-al md n ötüb, dey r: «Görk zgil didar, Bir tar na ba lan b, s rvi boya intizar Qal b, girm y n ba a, F rhad t k ç x b da a, M cnun saz n çal b, da -nihana g lmi m». Ka ll ri analar tel-tel edib tökübdür, Qumru kimi daran b, biyabana ç x bd r, M hv eyl r güll ri, xo ruy il bax bd r, rzin deyib Süleyman, yar aln nda çökübdür, Dey r: «E qind yand m, Mal -mülkümd n döndüm, H qd n m nim arzumdur, s n r naya g lmi m». L bi-l li, z ban bala, k r b nz r, Barmaqlar gümü d n, cabbar ç p r b nz r, nc beli, boylar s rvi- c r b nz r, Ç xsa buluddan ay m, dilim ç xara b nz r. rzi budur san n Aln nda gör sultan n, Dey r: «E qin q z b, m n p rvan g lmi m». Göll r n z r salsam, oyun q lar qazlar, Meyxan l r içind qulluq eyl r q zlar, Yeddi f l y ç xar h r d m tutan sazlar, Kafiri q lar mömin yar n e qi-nazlar, Mehdi g lib ni ana, Dü üb hali-z buna, «Beytül- hzandan ç x b, - der, - m stan g lmi m». 307

308 lyas onda sata b, dilb r lind bad, E q d ryas co vurub, d rdi art b ziyad, S rxo olub zar eyl r, dey r: «Yetir murad», Asman l rz y g lib lyas ç k n f ryad, Z min eyl y r cünbü, Dey r: «Allah, n dir i, Ya ki hal m, lvandan s r cövlana g lmi m». A iq olmu bir bax b ona yyub pey mb r, T nin a iyan eyl r, qurdlar q lar s rb s r, «Hu-h qq!» deyib dolan b e q oduna d rb d r, Ol e q il c h nn m, vallah, olub mün vv r, Behi t hal na dönmü, Bütün acizl r dinmi, Dey r xilas olanlar: «Gör, x ndana g lmi m». Üç yüz altm r nl r köçüb g l r yurdundan, Üzl rin sür rl r yar n payi-g rdind n, Danal unudub «hu» deyib e q d rdind n, F na a lar, zarlarlar, M cnun e qin m rdind n, Yar qa nda saral b, Yetim t k boyun burub, Derl r: «E qin sultan, bir ay hüsn g lmi m». F ri t l r c ng qurar, ist r c b nihal, Yar oturm d bl, üz tutub d smal, Buludlardan ç xar ay, d ys bahar mal, Kövk bl r e q ver r, yar n göz l camal, F ri t l r p rvan, Dü üb at rizvan, Xo olub bu gün, der: «M n rkana g lmi m». Öm r zar n g tir r, s rviy d yib yell r, Dey r yar m: «E itm m, bu n bi irin dill r», 308

309 Boy-g rdan n tutubdur siyah sünbül ka ll r, ki jd r alt nda qal b ol mürç bell r, Olub çölün qayas, Sin dü üb sayas, M stan q l b cahan, z r f ana g lmi m. Osman dey r dilb r : «Dünya görkü var s nd», Dey r yar m naz il : «Sahibcamal var m nd», «Görk z m n üzünü, can m civ dir t nd», Dey r yar m: «Ol gövh r daim oturmu günd», Dey r Osman: «raqd r, K l m l r f raqd r, dal tli sultansan, sahibgirana g lmi m». Veys l Q rani söyl r: «A nal qd r x yal m», «Hindi beç l r üzd». Yar m dey dir: «Xal m», «c b g rdanm, n dir?» Dilb r dey dir: «Qolum», Dey r: «N k r d han?» Yar dey r ki: «E q bal m», Veys l: «Z ban m g ldi, Dil dastan m g ldi, H qq deyib almad m, m n d ndana g lmi m». Ba layar dastan n, xidm t q lar Y s vi, Bir d m salmaz n z rin yar m könli-m savi, ntifay t lind, vers d rdliy dav, Qu lar a iyana qonub, s yyadlar q l b av, Bihu lar tutub humay, Harun olub Hat m Tay, Mal n verib miskin der: «Pe mana g lmi m». Dey r Mövlam: «C brail, n hadis cahanda? Pey mb rl r at li, cahan hli f anda, B nd qal bd r c h nn m, firdövs hasil m standa, N caib sur tdir, msi-q m r dumanda? 309

310 yan q l n bu i i, Artar al m t vi i, Dey r: «S rim ç xmay r, m n heyrana g lmi m». C brail n z r salar, qafil oturmu Osman, Bihu, yerd t pr n r X d r, lyas, Süleyman. Yusif, yyub, r nl r, Y qub, Davud, h m Lo man, Veys, hm d Y s vi, brahim ç kib rman, sa özün unudub, Bir dilb ri yad edib, Derl r: «E q yand rd, h qq, l rzana g lmi m». E qi co ub minin, dilb r sal b n z r, xtiyar n ald r b, ç k r oldu ahi-zar, Yavuz qald R hman, bilmir n g lm z x b r, Görs C brail onda, e qin nar na yanar, H qq qal bd r heyrana, F ri t l r p rvan, Yar qa nda oturub, der: «Suzana g lmi m». Dey r Mürt za pirim: «Gör cahan n h disin», Zülfüqar n alt nda bilm zs n amü xas n, N l n tli lam t, pey mb r e q h v sin Al b cüda olubdur, qoyub dinin, nam s n, Kimdir bu hala qoyan? Q lgil bu i i yan, Yavuzluqda oturub, m n z buna g lmi m». Ç xd evd n d ar, öl sal b al m, li hal z bund r, e qi yetib k lama, Dey r: «Ulus g lm sin m nim ç xan nal m, öl ver r ol peyk r, vallah, mahi-salim». li donüb yolundan, Zulfüqar qolundan Dü üb indi torpa a, der: «P lvana g lmi m». 310

311 Q hhar il ol Mövlam yürür oldu d mb d m, Dey r yar ma m nim: «Nurdan oldunmu, s n m?», Dey r yar m: «Torpaqdan hasil q ld n z, m n m, D han mda kövs rin, z ban mda var bn m, Bu torpaqdan yaratd n, Qüdr t il var etdin», Mövlam dey r: «Bilm zd n z n xdana g lmi m». Dey r Mövlam biq rar: «Qald e q bu ba m, Daim yavuzluq il olar m nim sirda m, Cahan kar ndan keçdim, e q ver n at im, ol at in içind, E qi-hu un içind Lam kan unudub, bu cahana g lmi m». Ç kdi sünbül saçlar n nazl dilb r üzünd n, Gün tutulub, bu al m öl ald gözünd n, Mövlam taq t g tirm z, getdi ol d m özünd n, Dedi yar m: «H qq a iq dön bilm z sözünd n, Hökmü r van Birivar, M n N f s xiridar, Bir ol deyib z ld n, bu m kana g lmi m». Ç xd suyi-asmana gec l r ç xan ah m, A na oldu canana, n z r q ls n xudah m, Vallah, h qqin aln nda olmaz m nim günah m, M uq var n saxlay r, e q müq dd s p nah m, nsan N f sin yar, Külli al m q rar, M n nd lib xo b xt, nov reyhana g lmi m. 311

312 ORAZ A Q (1829 -?) Oraz A iqi t xmin n 1829-cu ild Da o uz vilay tind anadan olmu dur. Ölüm tarixi bilinmir. Türkm nl rin yomud boyunun u aq tayfas ndand r. airin Xiv m dr s sini bitirdiyi bilinir. Savadl adam oldu u üçün ona «Molla Oraz» da demi l r. H l Xiv d oxuyark n A iqi t x llüsü il bir kitab yazm d r. H min kitab g lib biz çatmam d r. B zi aliml rin fikrinc, haz rda Türkm nistan Elml r Akademiyas n n Milli lyazmalar nstitutunda saxlanan eirl r h min kitabdan köçürülmü olmal d r. Lakin bu fikirl raz la maq ç tindir. Çünkü bu eirl r g nc bir t l b nin q l mind n ç xm eirl r b nz mir. Onlar yetkin bir s n tkar n s rl ridir. Sosial dal tsizlik, kas bl q Oraz A iqinin tez-tez müraci- t etdiyi mövzulard r. Bu tipli eirl rind bir can yan s hiss edildiyind n bel n tic ç xarmaq olar ki, air özü d m qq t içind ya am, maddi s x nt ç kmi dir. Varl -kas b, m rd-nam rd, q hr manl q-qorxaql q problemini qabardan air o dövr xas olan m s l l ri günd liy g tirm kl c miyy tin islah na çal m d r. Onun «Tap lmaz», «D ym z», «Ged r» gibi eirl rind M xdumqulu v Z lili gibi airl rin t siri ayd n sezilir. Haz rda elm al min Oraz A iqinin yüz yax n eiri m lumdur. Onlardan s ks ni Milli lyazmalar nstitutunun arxivind dir. airin s rl ri bir neç d f kitab hal nda n r olunmu, b zi eirl rin musiqi b st l nmi dir. 312

313 D YM Z Yax igid ölk üçün qalad r, Adam vard r, ed n kar na d ym z. Adam var, yaramaz, cana b lad r, Adam vard r, adam yerin d ym z. Adam var, qazanar xidm td n az q, Adam vard r, xidm tkard r, x layiq, Adam vard r, mins b d v layiq, Adam vard r, min n x rin d ym z. Adam vard r, b y, xana g r kli, Yeri tük dü kli, li çör kli, Adam var, qanmazd r, heyvan ür kli, Ya ar, ancaq sür n ömrün d ym z. Göz l vard r, geys alt n yara ar, Görs gözün doymaz, yür yin co ar, Göz l vard r, görs n zehnin dola ar, P rinin zülfün, tar na d ym z. A iqi der, söyl h r gördüyünü, Adam var z h rdir s das, ünü, Sava günü, qeyr t günü, ar günü Yüz nam rdl r m rdin birin d ym z. 313

314 L Axmaq «dünya m nim» deyib, G z r könül ço u il. Aqil dünyan fikr edib, Üzün yuyar ya il. M rdin ad-sand r murad, Ç xsa h r babatdan ad, B y nm zl r mülaqat Olmasa tay-tu u il. Bir m rd qarda dan ad qalar, Nam rdd ns l n t qalar, Yaman arvad dava salar, Bac, qarda, qon u il. Yax qon u ayb n ört r, Verm z s n z rr z r r. El cumub, ay b tapar Olsan yaman qon u il. Do ru yoldan ç xan insan, H r sirrini ed r b yan, K ram t arar bigüman Ax am gör n dü ü il. A iqi, bil, pisdir qaydan, Utan bar g l xudaydan, Z nni yr dönm z r yd n lli-altm ya il. 314

315 GED R Ad m o lu, yatma, oyan, Ömrün ötüb, ba n ged r. Baqi verilm z bu cahan, Bütün tay n-tu un ged r. Qoca r it hürüy r, L zz t ged r, di çürüy r, Q lbini qüss bürüy r, E qin ged r, hu un ged r. H m a layan, h m d gül n, H sr t il keç r g l n, Yax n dostun, q drin bil n, Tay n ged r, tu un ged r. sk nd r t k dünya alsan, Lo man olub, çar q lsan, flatun t k h r ey bils n, Bir gün a l n-hu un gid r. c l tor ç k r da na, Topraq endir r ba na, Yolda olub bu le in, Otuz il ya n ged r. Nec g zs n, gets n hara, Bir gün gir rs n m zara, Yan n il vara-vara Xeyir- r q lm n ged r. A iqi der, bir gün ölüb, Çürüy rs n toza dönüb. Cana zabl od olub, Bundan da pis i in ged r. 315

316 KEÇ R Sava da meydana g lm z, Nam rd a l-hu dan keç r, Yab ürk r day gör nd, B d v s çrar, le d n keç r. Yaman rl q lsan s f r, Küy qoparar, qov a ed r, Ax r ondan z hl n ged r, O, yolda dan, e d n keç r. Söz verils bir nadana, Ya v zif çatsa ona, Yax n g lm z bir insana, Bütün taydan-tu dan keç r. Sava sözü e id nd, Ba üstd n ox öt nd, O «atlan-ha-atlan!» günd, Nam rd ölüb hu dan keç r. Nam rd iqbali güls, S s etm z, pul-para g ls, Haq m rd var-dövl t vers, Sözü da dan, da dan keç r. Ol ç xmaz quru ad üçün, M rd can ver r ar, at üçün. N f bilib varl zat üçün, Nak s gözd n-qa dan keç r. A iqi der, çoxdur d rdl r, Yaramaz d rd nam rdl r. Bir ar-namus üçün m rdl r Candan, maldan, ba dan keç r. 316

317 TAPILMAZ Haq özü verm s qeyr ti r, A ll ya dövl t, dövran tap lmaz, Lo man h kim g ls, eyl s çar, c lin d rdin d rman tap lmaz. Kims nin zabda t p si qaynar, Kimil r ölünc i r td oynar, Yey r nazi-nem t, bal- k r, qaymaq, Kimiy yem y bir nan tap lmaz. Sanma ki, ged nl r g l nd n k mdir, G l n d, ged n d eyni r q mdir, Cavanl q adl qd r, qocal q q mdir, Q a yets n, güli-x ndan tap lmaz. A iqi, s n verm ömrünü bada, Dilin olsun daim zikri-s nada, Arxa ol, köm k et yax na-yada, Qalsa könül, ç xsa bu can tap lmaz. 317

318 G R KD R Nam qazan b ad alma a Q l nc il a g r kdir, Hakimsiz yurd qalar zora, F ras rli ba g r kdir. Nök rsiz xan deyilm z, T k bir «cim» can deyilm z, Yaln za m rdan deyilm z, Arxada yolda g r kdir. O ul m rdin könül xo u, F ras tli yan yolda, H m dövl tin, mülkün ba, Döyü d dörd-be g r kdir. Xeyir yox oyunbaz rd, Görünm z namusda-arda, Mahn, n m, söz dey nd çd ür k, cu g r kdir. Düzlük olmaz ba s z eld, N r olsa, yük qalmaz çöld, Qanl günd, uzaq yolda M rdan yolda g r kdir. A iqi der, m rd qalma a, Qanad g r k yol alma a, Milç k deyil, fil olma a Qeyr tli qarda g r kdir. 318

319 B L R Bir kims nin xasiyy tin Güman bilm z, gör n bilir, Münkir-n kirin heyb tin Yer qoynuna gir n bilir. Nadan g z r gözd n dü üb, Özün bilm z h dd n a b, r q drini s rt sava b Üzb üz ox atan bilir. M rd ç xar h r i d n s rin, Nam rd i i bilm z d rin. gidliyin, gücün q drin Gücd n dü üb qalan bilir. Yax at yolun Bura, F rz nddir i in ç ra, Öy q drini, rahatl Uzun yolu yoran bilir. Yaman r dü s i in, Qurtulmaz qov adan ba n, Q drini qohum-qarda n «Vur-ha-vur»a gir n bilir. Eyni bilm rl ri, Atla at, yerl yeri, Ba qad r yax n n q dri, Bunu pisi gör n bilir. A iqi, dünya c fas n, Dü b nz tdim s fas n. Fani dünyan n v fas n V d dolub ged n bilir. 319

320 B R P R Ay kimi öl saç b, getdi gözümd n bir p ri, Görünüb, t lim verib, uçdu gözümd n bir p ri, Ya a l m, ya s rimi aland r ol yar p ri, Görünüb, t lim verib, uçdu gözümd n bir p ri. Ol p ri-peyk r, m l k s kkiz c nn td huridir, Ya irin, ya ahs n m, yeddi m uqun biridir, A damaq, alma yanaq, h m q z l, h m sar d r, Görünüb, t lim verib, uçdu gözümd n bir p ri. Ol p rinin qüdr tidir bu ür k cu um m nim, Gündüzü x yal md r, gec l ri dü üm m nim, Getdi ol p ri il öz a l m, öz hu um m nim, Görünüb, t lim verib, uçdu gözümd n bir p ri. A üzünd qara saç h m uzun, h m q sad r, Eybi olmaz i inin, on barma on nüsx dir, Al yanaqdan öpü verib, l bl rind n bus dir, A iqin cilv edib, keçdi gözümd n bir p ri. A iqi der, yaradand r bir xo ruy eld n s ni, Sevdiyim, haq saxlas n k m göz il dild n s ni, N sib olsa biz ver r bir neç ild n s ni, Görünüb, t lim verib, uçdu gözümd n bir p ri. 320

321 QIZLAR Biz d g ldik tama ana, Boyu uzun, saçl q zlar, ll ri lvan x nal, Q yma q l m qa l q zlar. nc belli, düz ayaql, ll ri xana boyaql, Düz qam tli, al yanaql, On dörd-on be ya l q zlar. Ged r elin -elin, M n qurban inc belin, Ç xal m ba n seyrin, li tuti qu lu q zlar. A iq Oraz dey r, nazl m, Boynu örd k, quba qazl m, irin dilli, bal a zl m, nci-gövh r di li q zlar. 321

322 V ZTAQAN KAT B ( ) XIX sr türkm n d biyyat n n görk mli nümay nd l rind n biri olan Katibinin sl ad v ztaqand r. O, 1803-cü ild B h rd nin Qaraqan k ndind dünyaya g lmi dir. T k boyunun toxtam tayfas ndand r. Ail nin yegan övlad d r. lk t hsilini öz k ndind, m dr s t hsilini is Xiv d, yaxud Buxarada alm d r. Daha sonra do ma k ndin qay daraq mü llimlik, ovçuluq v karvan ticar ti il m ul olmu dur. v ztaqan öz k ndind n Annagöz l adl bir q zla evl nmi, ondan O ulnur adl bir q z, Ata adl bir o lu olmu dur. Tör m l ri haz rda A qabad h rind ya ay rlar. Katibi Göyt p sava nda yaralanm, ox b d nind n ç xmam d r. Bir q d r sonra yara yeri iltihablanm d r. air ömür yolunun ba a çatd n hiss ed r k qarda lar n n köm yi il ata minmi, Göyt p h rini görm y getmi, do ma yurdunu atla g z r k v t nl vidala m v çox keçm d n 1881-ci ild v fat etmistir. airin eirl ri tematik bax mdan müxt lifdir. Ancaq v t n sevgisi, h yat v ölüm, e q-m h bb t mövzusunda q l m ald - eirl ri daha çoxdur. B zi eirl rind Miskin Katibi, Molla Katib imzas ndan istifad etmi dir. v ztaqan Katibinin s rl ri Milli lyazmalar nstitutunun fondlar nda qorunur. Yarad c l ciddi kild t dqiq edilmi, müxt lif vaxtlarda eir kitablar çapdan burax lm d r. 322

323 EYL D H sr t il günüm-ay m otürüb, F l k m ni yardan cüda eyl di, Qov al s rimd n hu um ay r b, Müsafir yerl rd g da eyl di. ikay t ed r m q hb f l kd n, Yar avaz n d f eyl di qulaqdan, Bir i im bitm di yüz min dil kd n, Bu kimin d rdin d va eyl di. Müdam i i hiyl -t zvir il ndir, Bu gün g l n sabah ert öl ndir, nanmam and na, sözü yaland r, Bu yalanç kim v fa eyl di. Kimi ahl q ed r eld n-ell r, Kimi M cnun olub dü r çöll r, Kimi s yyad olub gir r göll r, Sona-qaz t k yüz min za eyl di. Çoxu g z r ulus-eld n ayr l b, Neç l ri ba dan, maldan ayr l b, Bir neç b zirgan yoldan ayr l b, Susuzluqdan özün f da eyl di. 323

324 M N M Qadir allah, q mim izhar etm y Bu dünyada q mgüsar m yox m nim. Ba m al b yar yurduna getm y A iq olub, namus-ar m yox m nim. Qara b xtim q fl t içr, oyanmaz, Neyl yim, murad m ç ra yanmaz, Dediyim sözl r heç kim inanmaz, El içind etibar m yox m nim. Daim f an ç kib ömrüm ötürdüm, Qov al s rimd n hu um itirdim, yirimi üç ya mda nal bitirdim, A lamaqdan özg kar m yox m nim. A iq olub, yet mm dim vüsal, Ged r m h r günd yüz min x yal, Q f s içr qal b, eyl r m nal, nd lib m, gülüzar m yox m nim. Katibi der, iki cahan s nindir, ms, q m r, rz, asiman s nindir, Mürd cismim, bu x st can s nindir, S nd n özg heç müdar m yox m nim. 324

325 M STAN B YL R Fani dünya, um c lin lind n G zm di bir neç m stana, b yl r. Varl, yoxsul, neç ahlar, g dalar, Bura g l n qalar rmana, b yl r. c l yaxandad r, müdam h md min, Tutsa, çar yoxdur, olasan min, Ölçülü rizqinl, say l d min, Qalacaq güman n gümana, b yl r. Kimin ad ç xsa atdan, q l ncdan, zz ti skilm z lap z l ba dan, Haray yoxdur o ul-q zdan, qarda dan, c l g lib dolsa peymana, b yl r. Q riblik bir b la, a r dar can, Tay-tu dan ay rar dostu, insan, Yoxluqda k m olsa süfr d nan Qoç igid q m ç k r müdama, b yl r. Adi sözü min tüm n sat lar, H r m clisd, eld ad tutular, Yax s deyil r, pisi at lar, Var-dövl t g ls bir insana, b yl r. qbal k c olsa, h r bir insana, Xeyir s r dön r, fayda ziyana, Sözünü almazlar hesaba-sana, H tta a l n yets cahana, b yl r. Be günlük ömür var, yüz min x yal var, Dünya dolmaz, doymaz, min qilü qal var, 325

326 Söz bir dürdür, a l ona xiridar, Bir quru avazd r nadana, b yl r. Katibi, olmaz i ola söyl m, Di bir qala, dil bir b la, söyl m, T kc görüb, m rd sit m eyl m, Ha alar, ha ver r m rdana, b yl r. 326

327 SÜRG N N Dostum, dünyan n s fas n Ötm zd n vv l sürgin n, c l çaki-giriban n Tutmazdan vv l sürgin n. Ged rs n dünyadan köçüb, Yatarsan qara yer qucub, Bir jd ha a z n aç b Udmazdan vv l sürgin n. Axir t olsun murad n, Fitn dir mal n, övlad n, Bu fani dünyadan ad n tm zd n vv l sürgin n. Haq yolunda do ru durub, G l n aclara nan verib, Qara yer qoynuna girib Yatmazdan vv l sürgin n. Katibi der, m n bip rva, Olmu am a iqi- eyda, Ömür g mi, c l d rya, Batmazdan vv l sürgin n. 327

328 GÖRM D Y N SÖYL M Bizd n önc l rd n qalan söz vard r, Gördüyün ört, görm diyin söyl m, Duyar-gör r, qulaq vard r, göz vard r, Gördüyün ört, görm diyin söyl m. Nasehl rin n sih tin anlagil, Aliml rin g lib yan n yanlagil, Arzum budur, m nim p ndim dinl gil, Gördüyün ört, görm diyin söyl m. Ay blasan, s nin ayb n açarlar, Dostun-yar n ölk -ölk qaçarlar, S n düz olsan, s n r hm t saçarlar, Gördüyün ört, görm diyin söyl m. Oyun qurma xat n il, ba il, Dava etm n tayla, n tu il, N i in var yax -yaman i il, Gördüyün ört, görm diyin söyl m. Katibi, s n izl rahi-h qiq t, Q bul eyl h r n des ri t, S n kims n ki, el verdin n sih t? Gördüyün ört, görm diyin söyl m. 328

329 AZ OLAR R qib olsa aras nda dostlar n, Bir-birin m h bb ti az olar, Qo ulub üzs d eyni göll rd, Uçsa, örd k örd k, qaz da qaz olar. Ceyran göl, ahin düz yara maz, Kin-küdur t siz, biz yara maz, T lb il t nbur saza yara maz, D f d f il, ney ney il saz olar. A nal q d olsa, h r aqil m rd, Cüda olsa, dü r tük nm z d rd, ki h md n m clis qursa bir yerd, Könlü xürr m olar, s r fraz olar. Xalqdan dü mü bir-birinin izin, Eybi olsa a kar dey r üzün, H r kims inansa r qib sözün, D qiq bil ki, onun a l az olar. H r kim olsa s nin yax m hr min, Bu dünyada, axir td yer q min, Miskin Katibi der, iki h md min Cismi bir-birin pay nd z olar. 329

330 X B R ALMA A Dünya içr oldum hali-p ri an, Kims yox hal m x b r alma a, zind qalm am did si giryan, Ki im yoxdur gözd ya m silm y. Harsi-dünya olub, qald m d vu ü, Könlümd yer etmi yüz min ndi, Müsib tin tutub s nin h mi, Taq tim yox oynama a, gülm y, R hmsiz görür m öz tay-tu umu, Heç biri silm zl r gözd n ya m, Qadir Allah m nim q rib ba m Köm k etsin yar kuyin salma a. Yalan yerd n alim deyib ad na, Özü yazar, a iq olar x ttin, Molla Katib minib c l at na, Vaxt yax nd r, yan n za g lm y. 330

331 YOX M N M Qadir Allah, s ns n pü ti-p nah m, S nd n özg heç bir ki im yox m nim, Yar v sfidir dild fikrim-s nah m, Ondan qeyri heç bir i im yox m nim, Lütfün il x st can m sormasan, Yax lar n t r find durmasan, R hm eyl yib yar m n verm s n, Nal d y m, yaz m-q m yox m nim. Yar g lm s gözd ya m silm y, xtiyar m yoxdur deyib-gülm y, P ri an hal mdan x b r alma a Ell r içr tay m-tu um yox m nim. Dünyan n qov as könlüm öldürdü, Qara gözl rimi qanla doldurdu, Q m x zan gül t k b nzim soldurdu, Q mgüsar m, yar-yolda m yox m nim. Katibi der, ç kib c bri-c fan, Gör mm dim s rvi boylu canan, M cnunluqdan bilm m yax -yaman, Divanay m, a l m-hu um yox m nim. 331

332 S N N Könlüm, q m il dünyadan, Keç r mahi-sal n s nin, Bilm n m, iki al md, Nec dir iqbal n s nin. Pax la olma h mni in, Dadma onun duzun-a n, Kifay t q l ki i i in, Bir gün dü r yolun s nin. Xo söz ç xs n d han ndan, El gülüb getsin yan ndan, Yey olsun irin can ndan Qohum-qarda, elin s nin. Q ribl rin sor hal n, Sor kefini, hval n, Diri ik n ver mal n, Bo a getm z mal n s nin. Könül vers n töv kül, Gözün n z r etm z pula, Katibi der, ulus-el, za verdi dilin s nin. 332

333 ÇS M ÖLDÜR RL R, ÇM S M - ÖLL M! E qin meyin bir nazl n n lind n çs m öldür rl r, içm s m - öll m! S rvi-s nub r t k inc belind n Qucsam öldür rl r, qucmasam - öll m! Bilm n m dünyada ed n i imi, Yolunda qoymu am q rib ba m, H sr tind n gözd n axan ya m, Saçsam öldür rl r, saçmasam - öll m! Yar yey bil r m irin can mdan, Könlüm üzdüm h r d m gülüstan mdan, Yaranlar, yar üçün xaniman mdan, Keçs m öldür rl r, keçm s m - öll m! Namus-ar m cüda oldu üzümd n, Özüm utan ram dey n sözümd n, um r qibl r gül r, görüb izimd n, Qaçsam öldür rl r, qaçmasam - öll m! Miskin Katibi ahü f an eyl yib, Sona, ahin kimi göld n ayr l b, Yol azan karvan t k yoldan ayr l b, Köçs m öldür rl r, köçm s m - öll m! 333

334 SALLANA-SALLANA Yaranlar, yar m qar dan G l r sallana-sallana. Asta bas b, zülfün tutub G l r sallana-sallana. On dördü ay kimi dolub, Dörd t r f öl sal b, Q mz il can m al b G l r sallana-sallana. Tuti kimi sözl r il, Sona ahin qazlar il, On üç, on dörd q zlar il G l r sallana-sallana. Zülfünd n mü k tri qoxub, M nim can m oda yax b, Min naz il qa n dart b G l r sallana-sallana. lind alt n piyal, nc k m r inc bil, A qollar n sala-sala, G l r sallana-sallana. M ni gözd n salmaq üçün, yar il olmaq üçün, X st can m almaq üçün G l r sallana-sallana. Könlümd yoxdur q rar m, Göy yet r ah -zar m, Katibi der, sev n yar m G l r sallana-sallana. 334

335 D LB R Görm s gül camal n, Göz dön r sel, dilb r. G l, bir t r hhüm eyl, Yetir vüsal, dilb r, Hüsnün deyildir baqi, Bü gün üzün qona, Xumar oldum, ey saqi, Tutgil piyal, dilb r. Sin md od tutu d, D rdim s rimd n a d, Ah m r ula d, Q lsam ki nal, dilb r. D rdim artar gün-günd n, Dava ist r m s nd n, Dü mü m m n e qind n Yüz min x yal, dilb r. Müsafir m elind, xtiyar m lind, Girib g zs m yolunda Bir köhn ala, dilb r. M n bir divan, sail, S ns n sultani-adil, Zülm eyl m, ey qatil, Haqdan utan, a dilb r. Katibi, hüsnün g day, S ns n bir dövl tli bay, Dil r hafizi-xuday, Dü mü bu el, dilb r. 335

336 N GARIMDAN X B R Vergil, ey sübhün yeli, nazik nigar mdan x b r, S n bil rs n, doni-gülgün, gülizar mdan x b r. M n v t nd n ayr l b çöll rd qald m, neyl yin, K sra bir, Misird bir hri-diyar mdan x b r. Bu x zan n sarsar qurutdu ömrüm ba n, Ya mün ccim, ver bu gün f sli-bahar mdan x b r. Üzd ar m, ba da hu um, dild s brim, taq tim, Katibi dey r, xuda, s bri-q rar mdan x b r. 336

337 HA NAN, HA NANMA S ns n sev n yar m, ha inan, ha inanma, Qand r m nim ciy rim, ha inan, ha inanma. M xmur gözün övqünd bim z olub m n, Ey gül p rim, ha inan, ha inanma. E qind yan b öldü, kabab bütin dil-can m, Ey taci-s rim, ha inan, ha inanma. Rühsar n gül f an, ey s rvi-nihal m, Vard r n z rim, ha inan, ha inanma. H r q tr gözüm ya, suyu çox da az olur, Budur k r m, ha inan, ha inanma. 337

338 DOSTM MM D ( ) Dostm mm d (Dostm h mm d) 1815-ci ild A qabad n n v k ndind do ulmu dur. Bu k nd 860-c ild in a edilmi Seyid C mal ddin m scidi v n v qalas il ünlüdür. air bütün ömrünü öz do ma k ndind keçirmi dir. Onun tör m l ri haz rda A qabadda ya ay rlar. Dostm mm d h l u aql qdan eir, saza-söz böyük maraq göst rmi, b x il ri v saz nd l ri dinl mi dir. eir yazma- a da g nclik ill rind ba lam d r. O, bir müdd t öz dövrünün tan nm b x isi Durdu il birlikd olmu, onun eirl rini sazla ifa etmi dir. Dostm mm din h yat da bir çox türkm n airi kimi srar p rd sin bürünmü dür. R vay t gör, o, öz k ndind n Aycamal adl bir q z sevmi, lakin ona qovu a bilm mi dir. Aycamal günü olaraq zorla ya l bir adama r vermi l r. O, daim Dostm mm d sadiq qalm, onun ad n dilind n dü ürm mi, buna gör d ri t r find n q tl yetirilmi dir. Nakam air sadiq sevgilisin bir çox eir h sr etmi dir. Dostm mm din ölümü d srarl d r. Yen r vay t gör, Xiv xan n v qalas na hücum etmi, onu mühasir y alm d r. airin bir qarda sava da h lak olmu, özü is köm k g tirm k üçün qoyun d risin gir r k qaladan ç xm, lakin dü m nl r bunun f rqin vararaq onu öldürmü l r. Bu hadis t xmin n 1865-ci ild ba vermi dir. Dostm mm d d dig r türkm n airl ri kimi n çox e qd n, m h bb td n, ayr l qdan, v t nd n, dostluqdan, m rdlikd n yazm d r. eirl rinin çoxu xalq mahn s na çevrilmi dir. 338

339 AYRILDIQ Ey a alar, rzim siz söyl s m, Seyid C mal ddin pird n ayr ld q, Tap lar m s yyad olub izl s m, eyx Mövluddan, V li ird n ayr ld q. Q nim il n bir gün meydana girdik, Qeyr t edib bir-birind n ön durduq, ol davada be yüz at, adam vurduq, Vallah, namus bil ardan ayr ld q. On üç ayd r q nim il n vuru duq, Qeyr t edib su yerin qan içdik, Min n bir olub durduq, duru duq, Huri P lvan adl n rd n ayr ld q. K c f l kdir, yen k cliyin etdi, Kürd, türk xanlar murada yetdi, Uca r bbim, imam Rza l tutdu, Siddiq M xdum, Hac ird n ayr ld q. Bu srd müz ff rdir pirimiz, hitl rd n d rs ald q h r birimiz, Meydana gir nd srik n rimimiz, Alt n-gümü, q z l-z rd n ayr ld q. Dosm h mm d, könlüm s nd n üzülm z, Tarixd yaz lm n v pozulmaz, Ey a alar, bu d rdl r dözülm z, Yüz min hün r, yüz min kard n ayr ld q. 339

340 DÖZM N M Aycamal xan, dinl rzi-raz m, Z ri-ziv r tax na dözm n m, Yanaraq keçirdim bahar-yaz m, ndi can m yax na dözm n m. Öyd n ç x b niqab na bürün r, Su qu u t k s yyad na sürün r, Biv fal q r smi s nd görün r, ndi can m yax na dözm n m. P ril r ni an vard r üzünd, Heç xilaf tapmad m s nin sözünd, Yol yürüs n, gözüm qalar izind, K kilik kimi s ki in dözm n m. Öyd n ç x b n süzürs n humay t k, Hüsnün öl saçar göyd ki ay t k, D st l yib siyah zülfün yana ç k, A üzün tökü ün dözm n m. Allahdan ist r m als n can m, Kirpiyin n t rdir, töksün qan m, Yolunda t rk etdim xaniman m, Göz süzüb, qa ç ki in dözm n m. Dostm h mm d, yardan ayr qal bsan, Bil ki, özün e q oduna sal bsan, Dilb r, iv il can m al bsan, O run-o run bax na dözm n m. 340

341 YANDIRAR F sli-bahar olub göy rs düzl r, Bülbül nal ç ks, gülü yand rar, Qara göz s rdar n d nda q zlar Sallan b ged nd, yolu yand rar. Gets yolu yand rar, Ç xsa çölü yand rar, Qa dart b, yum aq sözl r Dodaq-dili yand rar. Öps m yar n, doda ndan, dilind n, Qucaqlasam nazik, inc belind n, Bad içs m sev n yar n lind n, M ni a üzünün xal yand rar. M nim gözüm xal nda, xtiyar m lind, Candan umud üzmü m, Ba qoymu am yolunda. S rim qurban göz ll rin m stin, Göz dikibdir can alma n q sdin, Göz d y n can verim d stin, S kkiz hörük saç dal yand rar. Saçda ana, sevdiyim, ld x na, sevdiyim, G l ikimiz qo al m, Can -cana, sevdiyim. Bilmir m n idi m nim günah m, Ç xar asimana naleyi-ah m, 341

342 Özg qula n sib etdi Allah m, M nim e qim pünhan çölü yand rar. Ç xma çöl, dilb rim, B nz r gül dilb rim, Haq s ni n sib etmi. Özg qula, dilb rim. Dostm mm d ölünc yolunda b nd, Ham n n h sr ti qal bd r s nd, S nin gözün m nd, m nimki s nd, Nazik k m r inc beli yand rar. nc belli zibasan, N xo g ldin suya s n, A iqi öldürm yi Neyçün r va q lasan? 342

343 DEY M Qurbanqulu: Bir söz deyim, s nin hal n sorum, Dinl sözüm vv l ba dan, Dostm mm d! Bel biv faya könlünü verm, Doldurma gözl rin ya dan, Dostm mm d! Dostm mm d: Qulaq verin, xilaf yoxdur sözümd. Mail oldum bel yara m n, ata! xtiyar m olsa indi özümd, Eyl rdim d rdim çara m n, ata! Qurbanqulu: G l, atam, haqq m yetir halala, Batild n güz t et l li camala, Sonda, o lum, yeti rs n kamala, Ç k lini bu t la dan, Dostm mm d! Dostm mm d: Ata, haqq n m nd n da olunmaz, Neyl k, can m s n f da olunmaz, Bu e q ad m nd n cüda olunmaz, Ta yetm s m nazl yara m n, ata! Qurbanqulu bu sözd n sonra o lu Dostm mm d bax b ür k a r s il dedi: -Ey o lum, Dostm mm d, s n göz l bir q za a iq olubsan. G l bel i l r ba qo ma. S n cavansan, bel i l ri bilmirs n. O q z n e qi il ba r n yan b kabab olsa da, bil ki, onu s n verm zl r. G l, ondan l ç k, bu yoldan dön, uy- un yerd n bir göz l tap b s n alaq. Dostm mm d bir ey dem di, onlar qar l ql kild deyi m y davam etdil r. 343

344 Qurbanqulu: Haq yolunda zar n-zar n a la s n, E q oduna ciy r-ba r n da la s n, Öz sidqini öz yar na bagla s n, Fayda yoxdur gözd n-qa dan, Dostm mm d! Dostm mm d: Öz yar m çox yax, dursun bu yanda, Onun çox h sr ti vard r bu canda, M qs d yetm s m fani cahanda, Heç baxmanam namus-ara m n, ata! Qurbanqulu: Qism tin budursa, n g l r ld n, S n keçm bu cür narahat yoldan, O ul olsan tutgil yax könüld n, Ç k lini bu t la dan, Dostm mm d! Dostm mm d: Zahir oldum h m a ldan, h m hu dan, Soru un hal m tay il tu dan, Öls m ayr lmanam bel g n d n, Dü mü m ata a-nara m n, ata! Qurbanqulu: Qurbani der, aqil özün xar etm z, Gör n biv faya özün yar etm z, N balasan, sözüm sana kar etm z, M r s ninba r n da dan, Dostm mm d! Dostm mm d: Dostm mm d m, haqqa boyun y r m, Dön bils m, m n bu yoldan dön r m, H r sübhi- am yar deyib n yanaram, Dü mü m ata a-nara m n, ata! 344

345 G L N N T rif ets m bir g lini, bir q z, Bal vard r doda nda g linin, Yand rd at, hicrana bizi, Bunca qald m mü ta nda g linin. Bir g lin, bir q z var li hün rd, Baxmaq il f r qalmad n z rd, Guya ki, aç lm v qti-s h rd Q rm z gül yana nda g linin. kisi d s al vermi özün, Bilm m hans v fal d r sözün, Gözüm dü dü aya b nz r üzün, Ba m olsun aya nda g linin. G lin cilv eyl r z r f an geyib, Q z üçün a iql r qay -q m yeyib, Ke ke öldürs ydi, bigan deyib, Le m qalsa quca nda g linin. G lin külli göz ll rin sultan, Can m olsun ikisinin qurban, Heyif olar, bir gün keç r dövran, Qucmal d r xub ça nda g linin. Bilm dim dünyada nik il b di, Tap lmad bu könlümün m qs di, Soru san bu q mli Dostm h mm di, O da g z r sora nda g linin. 345

346 QARAGÖZ Kiml r s ni görüb dü m di meyli, Mü ta nd r al m-cahan, qaragöz. M n M cnunam, s n d guya ki Leyli, G l olaq biz-biz h md m, qaragöz. Çöld ceyran ili rmi gözün, Q ndü nabat qat l bd r sözün, S n ist rs n bir yax yar özün, M n d s ni ist r m h m, qaragöz. C nn t hurisin b nz r sur tin, B lk hurid n d çoxdur öhr tin, M nim ah m çoxdur, s nin h sr tin, kimiz d qald q rman, qaragöz. ndam n b z rs n sim il z rd n, S nin t k naz nin do maz b rd n, M n yaldan yar mad m, s n rd n, G l olaq biz-biz canan, qaragöz. Dostm h mm d öt r, guya ki bülbül, Bülbül öt r, amma han taz gül, Q dirsiz lind ömrün oldu kül, Heyif oldun s n növcavan, qaragöz. 346

347 ANNAQILINC MÖHTAC ( ) Gerç k ad Annaq l nc, t x llüsü Möhtaci olan air cü ild A qabad n Kö i k ndind dünyaya g lmi dir. XIX srin görk mli airl rind n biridir. Xall B x i il eyni k ndd n olmas v qon ulu u onun eirl rinin mahn kimi xalq içind yay lmas n t min etmi dir. Möhtaci k nd m kt bini bitirmi, n n vi türkm n m d niyy tini, xalq dastanlar n d rind n öyr nmi dir. G ncliyind sevdiyi v qovu a bilm diyi Annagülün h sr ti onu saza-söz ba lam, airliy sövq etmi dir. Annaq l nc Möhtaci bir müdd t randa sirlikd qalm, ci ill rd ba ver n Göyt p faci l rinin ahidi olmu, 1884-cü ild Kö i k ndind q z lca x st liyind n v fat etmi tir. Onun çoxlu övlad olmu, atas kimi air olan o lu Molladurdu maarif naziri v zif sind i l mi dir. N v si Murad da air olmu dur. Tör m l ri A qabadda ya ay rlar. airin e q, v t n sevgisi v sosial mövzularda qo du u eirl ri bugün d b x il rin repertuar nda mühüm yer tutur. Möhtacinin öz lil yazd eir d ft rl ri haz rda Türkm nistan Elml r Akademiyas n n Milli lyazmalar nstitutunda qorunur. airin z ngin irsi t dqiq edilmi, eir kitablar d f l rl n r olunmu dur. 347

348 VARMI? X b r verin, ey yaranlar, Yaz lan pozan varm? Sevdiyind n ayr lanlar, Firq tin döz n varm? A iql r qaçmaz ad ndan, Ell r yatmaz f ryad ndan, F rhad kimi e q odundan Qara da qazan varm? Gah qaynay b, gah da co ub, Kaknus kimi yan b-bi ib, Yar il ba n qo ub, H md m olub g z n varm? Altm dan keç nd sal, Qalmaz könlünd x yal, Möhtaci der, m nim yal, 1 Yardan lin üz n varm? 1 Yal kimi. 348

349 SAÇIN Mübar k camal n gördüm, Hu um ald b lli saç n, Görüb n bitaq t oldum, N göz l, s all saç n. E id n görm y zard r, Köyünd yanan bimard r, Tam bir qulac boyu vard r, Dörd barmaqdan enli saç n. S n oyan b gec yar, E it m nim ah -zar, F qir b nd xiridar, G r verils pullu saç n. H r teli zild n ç kil n, Otursan yer tökül n, Mü k il nb r s pil n Düzüm-düzüm güllü saç n. Tax belin z rli k m r, Doda ndan ya -bal damar, Q rm z ba, gümü tumar, Q z ldan heyk lli saç n. M n bir s yyad, s n bir ceyran, M n qovaram, s n qaçarsan, Möhtaciy ovsun vuran, fi ilan hall saç n. 349

350 YAR Neç ild n b ri ç kdim c fan, Cavanl qda s ns n mehrim alan yar, O q d r görm dim hdi-v fan, Bo s b bl m n dü m n olan yar. Baxsam, q mz n il can m yaxarsan, Könlüm evin azdan-azdan y xarsan, Bimürv ts n, qan tökm y baxarsan, Sin m üst ti siz yara salan yar. Zaman-zaman uzaq tutub özünd n, Can m h z r ed r ala gözünd n, Sümükl rim l rzan vurar sözünd n, Cismimin hrin talan salan yar. A k olan m uq könlünü y xmaz, S nd n özg adam naz m ç km z, Öls Möhtacid n ikilik ç xmaz, Tap lmaz sözümd z rr yalan, yar. 350

351 B L N VARMI? Ey yaranlar, x layiql r, Bu d rdimd n bil n varm? E qin odu yaman, canlar, Q rib könlüm alan varm? Tez g libdir q n, yaz n, Sonal, örd kli qaz n, Xall il Aman q z n Obas ndan g l n varm? A üzünd xal kiçik, Topuqda xalxal kiçik, Ey oturan ulu-kiçik, Bu sözümd yalan varm? Ceyran m ovlatd m düzd n, Qanl ya m axar gözd n, Hey, x b rin varm bizd n, Qara ba r m d l n varm? G rdan nda bit n güll r, Q ldan nazik inc bell r, Bil rzikli b yaz qollar, Bu boynuma salan varm? Möhtaci der, oldum g da, Yar yolunda can m f da, Ax r nda vers xuda, Sevdiyini alan varm? 351

352 RAQDA DURMA Nazl dilb r, bir dil yim var sana, Söyl yim rzimi, iraqda durma, Neç vaxtdan b ri oldum zar sana, Köyünd yanm am, könlümü burma. A iq vv l ç k r cövri-c fan, Ax r nda gör r mehri-v fan, Qurtarma g l sür n zövqi-s fan, Bekar g zib, ömrün yel sovurma. Arzu ed r duyub, görm y n adam, irin b nz rs n, m n d F rhadam, Müjg nin x nc rdir, l bl rin badam, Z ban n rb tdir, l bl rin xurma. Görs m gül üzünü, könlüm xo olar, Yatan zaman, yar, c mal n dü olar, Biri bils, el-obaya fa olar, H r yet r-yetm z sirrini verm. Qara saç n qara da n ahmar, O s b bd n oldum e qin bimar, S h r durub, ver özün tumar, lin x na yax, gözün sürm. B nd olan candan sev r canan, Qurban ed r sevdiyin bu can, M n olmu am qara qa n qurban, P rvan t k cismim yax b, qovurma. G r söyl s m, r qibl r xo olar, Söyl m s m, öz i l rim ya olar, Yalanç da yax -yaman hu olar, Qoca Möhtacini lind n verm. 352

353 DEY M G lin: G lib-keç nd n v hm eyl, Gözl m, o lan, gözl m. irin can na r hm eyl, Gözl m, o lan, gözl m. gid: M n bu sözl r baxmaram, Gözl r m, g lin, gözl r m. Heç bir kims d n qorxmaram, Gözl r m, g lin, gözl r m. G lin: M niml olmas n i in, S d fd n bac alar di im, Qan n tök r qarda m, Gözl m, o lan, gözl m. gid: S nin il vard r i im, Gözl r m, g lin, gözl r m. S d fd n bac alar di in, Gözl r m, g lin, gözl r m. G lin: Bül nd da lar n qar san, Güld n bal ç k n ar san, Utanmaz, üzün qurusun, Gözl m, o lan, gözl m. 353

354 gid: A iq m uquna g lm z, G ls d oynay b-gülm z, Düz a iqd h ya olmaz, Gözl r m, g lin, gözl r m. G lin: Qa m c llad, gözüm ya, Ür yim ç kdin da, Üzd n öpü al uza, Gözl m, o lan, gözl m. gid: Sabah olar, qon un yatmaz, Sev n murad na yetm z, Öpü il bu i bitm z, Gözl r m, g lin, gözl r m. G lin: Sallan ban g l oynuma, Qolunu dola boynuma, Olmasa g l gir qoynuma, Gözl m, o lan, gözl m. Möhtaci der, ayd n gec, nc belin quca-quca, Bir d rdim yox ta ölünc, Gözl r m, g lin, gözl r m. 354

355 DEY M Aman xan: r b at sür n igid, Düz bura g l, düz bura g l. C zir d duran igid, Düz bura g l, düz bura g l. Söyeq bat r: Qadir Allah ça r b, Yaln z ç xd m düz bu gün, M g r k ll mi alas z, Yax n g lm m siz bu gün. Aman xan: Alt ndan qaçar qayalar, ns n niz dayanar, Paltar n qana boyanar, Düz bura g l, düz bura g l. Söyeq bat r: Sava da yolda yoxlanar, Dü m n yolu b rk saxlanar, Bir oxla min qu oxlanar, Dov g l r m yüz bu gün. Aman xan: G r k igid ola h r bab, Q l nc iti, donu z rbab, Cavan ömrü etm xarab, Düz bura g l, düz bura g l. 355

356 Söyeq bat r: K sil rs g r ba m, Yas m tutar tay m-tu um, Bu meydana dü s le im, «Aman!» dem m siz bu gün. Aman xan: Çaqqallara am ed r m, Ac qurdlara yem ed r m, gid, s ni ram ed r m, Düz bura g l, düz bura g l. Söyeq bat r: r b at qa ovlaram, Ac börü t k ov ovlaram, L k rini t k qovlaram, Yayaram bu düz bu gün. Aman xan: Dünyada «m n» dey n xand r, gidl rim sanbasand r, M nim ad m Aman xand r, Düz bura g l, düz bura g l. Söyeq bat r: Möhtaci, t rifin yetir, Birba a meydana g tir, Biz derl r Söyeq bat r, Qan dolubdur göz bu gün. 356

357 M SK N QILINC ( ) A.N.Samoyloviçin fikrinc, XIX srin son görk mli airl rind n biri olan Miskin Q l nc 1845-ci ild Xiv h rind, dig r aliml rin fikrinc, 1850-ci ild Gürg nd do ulmu dur. Bu f rqin s b bi odur ki, 1836-c ild ran ah Türkm nistana hücum ed rk n 9 min türkm n Xiv y köç etmi, onlar n ks riyy ti 20 il sonra geri qay tm d r. Rus aliminin fikrinc, air Xiv d qalan ail d, türkm n aliml rinin fikrinc, geri qay dan ail d dünyaya g lmi tir. Miskin Q l nc 1905-ci ild Gürg nin Q l nci an k ndinnd v fat etmi tir. Miskin Q l nc vv lc mollaxanada, sonra m dr sd oxumu, t hsilini ba a vurduqdan sonra mü llim i l mi, kinç likl m ul olmu dur. air 32 ya nda evl nmi, iki q z, bir o lu olmu dur. Öldüyü zaman o lu yeddi ya nda imi. Tör m l ri haz rda Qarr qalada v Gürg nd ya ay rlar. Miskin Q l nc öz böyük s l fl ri M xdumqulu v Z lilinin s n t anlay n davam etdirmi, lirik-pastoral poeziyaya, ictimai-sosial m zmunlu eir böyük töhf l r vermi dir. Onun s rl ri aras nda t bi t dair eirl r d az deyil. air «Bat r N f s» adl bir m rsiy -dastan v «B yzad Qurban» adl bir m nzum hekay d q l m alm d r. Miskin Q l nc n heç d bütün s rl ri biz g lib çatmam d r. Onlar n yaln z bir qismi Milli lyazmalar nstitutunda saxlan r. s rl ri kitab hal nda d f l rl n r edilmi dir. 357

358 DA LAR Uzaqdan görün r bül nd, heyb tli, Sis-ç ndir, dumand r, qard r bu da lar, Cana rahat, yüz min dürlü nem tli, Haqdan g l n r hm t-nurdur bu da lar. Soyuq suyu x st l rin d rman, D rd fa olar, sa aldar can, Halall q m sk ni, m nzil-m kan, S sl nib ça rsan, yard r bu da lar. B d sill r sil olmaz, pak olmaz, Yüz min yusan, zat qara a olmaz, Ölm z, itm z, heç qocalmaz, yox olmaz, Q dim ül- yyamdan vard r bu da lar. jd ha-marlar burda dolanar, T k, qoç, a maral burda sulanar, ahin salsan, k kilik, turac ovlanar, P l ngdir, qapland r, irdir bu da lar. Q mgin adam g ls, könlü aç lar, Çaylar ndan c nn t suyu içil r, Allah n r hm ti burda saç lar, Dövl tdir, himm tdir, nurdur bu da lar. Yaz olsa aç lar min dürlü gülzar, Var b görgil, g r olsan xiridar, Üzüm var, incir var, alma, nar var, Bostand r h m ba d r, vard r bu da lar. Miskin Q l nc, ç xd n dü m n q sdind n, D lisind n, m cnunundan, m stind n, Çox cananlar keçmi bunun üstünd n, Bu gün biz müy ss rdir bu da lar. 358

359 BU DA LAR Üstünd n yol dü s, könlün m st olar, H mi biq md r, xo dur bu da lar, Ür kd d rd qalmaz, qay nist olar, R hm tdir, d ryad r, co dur bu da lar. Bül ndind Halat N bi yatand r, Çox r nl r burda m sk n tutand r, X z r, lyas yollar ndan öt ndir, H r kim bir güz r, dü dür bu da lar. Bülbüll r ötü r, qönç güld dir, Haqq n zikri, h m s nas dild dir, Sava günü q s lana daldad r, r igid m rd yolda d r bu da lar. Bahar olsa, çarvadarlar ç xarlar, Otla nda n r, mayalar baxarlar, Sin sind n buz bulaqlar axarlar, Da lar n içind ba d r bu da lar. Burdad r m kan ikar n, ovun, Burad r m sk ni p rinin-devin, Nal n, m x n tök r b d vin, ti-iti qara da d r bu da lar. Geyik, qulan, ahin, laç n qu lar, Ç m n-ç m n t k l ri, qoçlar, Alt n-gümü olar tamam da lar, Xana dövl t, ba a tacd r bu da lar. Miskin Q l nc, yüz min d rdin fas, D ys olar da lar n n s fas, Bu dünyan n yoxdur z rr v fas, Viran olar, sonu heçdir bu da lar. 359

360 OLMU K M Yar a l n ald rm, Divan olmu kimi, Gül b nizin soldurmu, Q mxan olmu kimi. Bilm n niçin m hv dir, Müdam könlü q mke dir, Gözl ri dolu ya d r, Giryan olmu kimi. rz ets m dey r, yara: «Qoyma m ni azara!» Bu könlüm, yara H mxan olmu kimi. ah durmaz dal td, L k ri n dam td, Ya t ni-m lam td, fsan olmu kimi. Cadudan oldum air, B nd etdi saça sehr. M nim ba ma ax r, Z man olmu kimi. Söz des m, g l r q hri, A z nda dolu z hri, Dostundan gedib mehri, Dü man olmu kimi. 360

361 G hr il cavab etdi, Hal m xarab etdi. Ba r m kabab etdi, Büryan olmu kimi. Dü var onu t rk etm k, V slind n iraq getm k, Bilm m ki, ona yetm k, Güman olmu kimi. Miskin Q l nc q l nd r, Uçma a yox qanad-p r, Bizd n bu gün ol dilb r, Bigan olmu kimi. 361

362 AYRILSA Pis olar göz lin hal, Tay il tu dan ayr lsa, Bigörk olar yar camal, Göz il qa dan ayr lsa. On be ya da e q min r, Yirmid lvana dön r, Vara-vara e qi s nar, Yirmi be ya dan ayr lsa. Otuzdur eyni mahal, Q rx be ya da sonki hal, s r qocal q mal, llid saçdan ayr lsa. Altm ya da olmaz cu u, Yetmi d tökül r di i, S ks n ya da qaçar hu u, A l ba dan ayr lsa. Doxsan ya da görm z kordur, Yüz ya kim müy ss rdir, Son m nzili ax r gordur, Can h m c s dd n ayr lsa. Göz l, hal n z bun olar, Gözd ya n Ceyhun olar, v zbik M cnun olar- Miskin Q l ncdan ayr lsa. 362

363 H KM TL Al mi ge t edib, bir göz l gördüm, Hekay tli, fsan li, hikm tli, Hüsnün görüb, t n verdim, Aftab deyib, can verdim, D ydi mana cilv si, s rd n keçib can verdim, Bir t z can verdi, yerimd n durdum, sa kimin d mli, c b hümm tli. Saqi verdi, mey-m h bb t içildi, Könlüm xüruc etdi, dilim aç ld, M hbub donu biçildi. Gözüm ya saç ld, Dedi dilb r: «Ey a iq, söyl, hal n n oldu?» M n dedim: «Könlüm çox söz keçildi», Yar dedi: «B yan et, dilin rüxs tli». M n dedim: «Görm dim s nin t k dildar, K kill ri çil-çil, zülfl ri tar-tar». Dedi: «N x yal n var?» M n dedim: «Visal d rkar. Boynunda qolum olsa, qoynunda m sk nim var». Yar dedi: «S br eyl, olma biq rar, lb t, olar möhn t sonu rah tli». Dedim: «S br etm y yoxdur m cal m». Qucaraq, boynuna dolad m qolum, Dedi: «Ç kil, ey zal m, Yet r sana zaval m, Bu i sana layiqmi, özün övladi-alim», M n dedim: «Görür m, sormursan hal m, Bura sana m kan, mana yox d xli. 363

364 Q h rl nib durdum qolumu ç kib, Tutdu t yimd n bir gülüb bax b, Yar dedi qa n dart b: «Hara vararsan ç x b? Bu sana bir naz md r, saq n duymas n r qib». Miskin Q l nc ol d m kinini töküb, Sarma b yar il oldu i r tli. 364

365 D LB R Arzum e it, canan m, sirri-nihana, dilb r, A lamaqdan gözl rim oldu giryana, dilb r, M ni bel çox yaxma da -hicrana, dilb r, R hm eyl cana, dilb r, G ldim amana, dilb r, B nz rs n xana, dilb r, Hökmün r vana, dilb r. Ba içind s n özün t r aç lan gül etdin, M n q ribi e qind eydayi-bülbül etdin, Vüsaldan uzaq tutub h r bir günüm il etdin, Sultan ba m qul etdin, Gövh r idim, kül etdin, Ba m qara pul etdin, Keçm dim sana, dilb r. Dostlar q mgin edib, dü m nl ri güldürüb, Qoç-quzu m n, qurban et, öz qap nda öldürüb,.. Könlüm q ml doldurub,. Ax r m ni öldürüb, Qalarsan qana, dilb r. vv la, t klifin m hr m etdin, yar m ni, Ax r nda ölünc bir görm y zar m ni, Bel c fal günd n ka ki uda yer m ni, Bimar sev ni v sevm y ni, Ay günl rin x rm ni, Dön müs lmana, dilb r. 365

366 Ölünc ümidim var ol mi-ç ra ndan, Öls m can m qurtarar, ol g rdi-aya ndan, Ey göz ll r s rv ri, yand m ki f ra ndan, Öps m ki yana ndan, Sorsam ki doda ndan, H r n c fa eyl s n, l götür bu ba ndan, O ki bir yana, dilb r. Biv fal q yara maz a iql rin an na, R hm et Leyli-M cnunun ed n etibar na, Od ç xard a z ndan, yar dü s yad na, Yet a iqin dad na, Naleyi-f ryad na, Yand m e qin oduna, Oldum p rvan, dilb r. Miskin Q l nc, yar, s nin slin gövh r, zat n pak, Qa n hilal, üzün ay, yerin asiman, flak, kimiz bir köyn k, qoy yaxas olsun çak, S n, m n bir q bir, kifay tdir, olsun xak, Dövran sür k var nca M zaristana, dilb r. 366

367 AHI-ZAR Da n des m M d d il N f sin, E id nl r a lar, ç k r ah -zar, Bir zaman söyl yim, siz qulaq as n, Yax n g lsin, h r kim olsa xiridar. H r biri n r kimi srik, m stdil r, Rüst m t k p hlivan, z b rd stdil r, Bir-birin can verici dostdular, Cahanda yox onlar kimi v fadar. kisi sava a birg ç xard, Biri im k kimi göyd çaxard, Biri at qo durub, adam y xard, Birisi s rk rd, birisi s rdar. Birisi da lar n mar - jd ri, Birisi me nin qaplan - iri, Sars dar göyl ri, titr d r yeri, Vursalar dü mana q l nc-zülfiqar. Gör nl rin yanar ba r, ür yi, Külli gökl n, söyünxan n g r yi, Y x ld q n n iki dir yi, Biri arxa, da d, biri dal, çinar. N f s vv l öldü M d dd n, bilin, M d d vurdu sonra xalqa da -düyün, kisinin aras d r lli gün, Bir yerd oldular ikisi m zar. Fani dünya kim p yan eyl di. Ancaq abadlar viran eyl di, Da lar n xalqa dastan eyl di, Q l m al b Miskin Q l nc xo güftar. 367

368 G L R Bir q z, bir g lin, bir cüvan, Ç xm ota ndan g lir. Biri di rind n xuban, Firödvs ba ndan g lir. G lir sallana-sallana, Ala gözl r xumarlana, B nz r ahbaza, t rlana, jd ha da ndan g lir. Oyan, nazl yar m, oyan, E qin d rgah ndan boylan, gid xeyirl ziyan, Q z il g lind n g lir. Aman, ey sevdiyim, aman, M nim s rim s n qurban, st r yax, ist r yaman, H r k s felind n g lir. Miskin Q l nc, yar n s si, Art rar m nd h v si, Mü ki- nb r rayih si, Yar n buxa ndan g lir. 368

369 DÖVL TM MM D BALQIZIL ( ) Türkm n d biyyat tarixind iki Seydinin ba na g l n bir-birin qar d rma olay Dövl tm mm d Balq z ldan da yan keçm mi, onun eirl ri s hv n Dövl tm mm d Azadinin ad na ç x lm d r. A.N.Samoyloviç 1930-cü ild i qar ana q d r Balq z l kölg d qalm d r. Türkm nl rin yomud boyunun q z l tayfas na m nsub olan Dövl tm mm d 1854-cü ild s nqulu bölg sind dünyaya g lmi dir. Yomudlarda «ball» sözü qarda dem kdir. air öz t x llüsünü bu sözl tayfas n n ad n n birl m sind n alm d r. B zi eirl rind t x llüsü il birlikd ad n da göst rmi dir. Balq z l 1912-ci ild s nqulunun Qurbansaz k ndind v fat etmi dir. Yax n bir keçmi d ya amas na baxmayaraq biz airin vur-tut otuza q d r eiri g lib çatm d r. Bunun sas s b bi o dövrd ba ver n da d c sava lar, ya malama, talan etm olaylar d r. Ona gör d onun d bi irsinin çox böyük bir qismi itib-batm d r. Dövl tm mm d Balq z l n yarad c l nda lirika mühüm yer tutur. air türkm n q zlar n n misilsiz göz lliyini, ism tini, safl n parlaq boyalarla t svir etmi dir. Onun b zi s rl ri is sosial m s l l r, kas blar n ac nacaql hal na, varl lar n amans zl na, z man nin q ddarl na h sr olunmu eirl ri d var. Balq z l n türkm n d biyyat qar s ndak sas xidm ti dilinin canl xalq dilin yax n olmas d r. O, M xdumquludan sonra n x lqi airl rd n biri say l r. XIX sr türkm n d biyyat n n son azman airi Dövl tm mm d Balq z l n yarad c l il klassik dövr ba a çat r. 369

370 KÖNLÜM S N Q rib könlüm, m lul olma, ad ed r m, könlüm s ni. M lul nam rdin i idir, Xo ed r m, könlüm s ni. A iq is n, söyl cavab, Mehrin yoxdur, hal m xarab, Alt n kasa, gülgün rab, Nu ed r m, könlüm s ni. Qar ma r zil, rüsvaya, Bula ma s n biv faya, Dünyadak dilrübaya Ba ed r m, könlüm s ni. Dövl tm mm d, könül xo um, Yara qurban olsun ba m, Axsa giryan gözd ya m, B x ed r m, könlüm s ni. 370

371 ARANIZDA Qara gözlü, qa kaman, zizim yox aran zda. M l ksima, sahibcamal, zizim yox aran zda. Q zlar y naqda c m olub, Giryan a laram, q m olub, Sevdiciyim harda qal b, zizim yox aran zda. Siz bir maral, o bir sona, B nz y rmi ba qas na, Salam m deyin ona, zizim yox aran zda. Yar-yar deyib öt n dill r, Yar ba nda qönç güll r, Q ddi üm ad, inc bell r, zizim yox aran zda. Dövl tm mm d yara b nd, C fas n ç kdim h r günd, X b r üçün g ldim m n d, zizim yox aran zda. 371

372 G L N A üzün ç kib p rd, Yaxma irin can, g lin, Gül ist s n, gül ver r m, Qurban be i-onu, g lin. Ad n n bir h rfi be-dir, Önü lif, sonu te-dir, Bu süfr y bir mey g tir, Geyib ya l donu, g lin. Siyah zülfün töküb üz, Görüb a iq olduq siz, Can gözüyl bir bax biz, G linl r sultan, g lin. Sanki görkün ahigülzar, Üzün al m intizar, Hüsni-ruyin Bilqeysc var, G linl rin xan, g lin. Dövl tm mm d a iq gül, M qs din Allahdan dil, A qolun boynuma dola, Ötdü be gün fani, g lin. 372

373 YA G T RD M Ey yaranlar, müs lmanlar, On dörd-ob be ya ötürdüm, M clis il m r k d Ya üstün ya g tirdim. Dünya kim verdi v fa, Bir d m k d r, bir d m s fa, Dütar çal nca h r d f A l-hu umu itirdim. Heyif, zehnim avam oldu, Avaml qla davam oldu, Öt n gün salam oldu, Gözl rim ya g tirdim. Ey yalanç fani, s nin... S n ham ya oldun q nim, Han siyah zülfüm m nim? Dü ündüm, durdum-oturdum. G z rdim yar n ba nda, Bülbül kimi buda nda, Öt r k s h r ça nda Gülü bülbül yetirdim. Dey r Dövl tm mm d d li, Azd rar dünyan n mal, Dünya bir mehman misal, Bilm dim, n i bitirdim. 373

374 LÜ TÇ A Abdal d rvi, q l nd r; Allah b nd si. Abnus qara r ngli bir a ac n ad. Bu a ac yand qda xo iy verir. Abt r gözü ya l, n mli. Ad m yoxluq, yox olma; Ad m pey mb r. Afaq dünya, al m, cahan; üfüq. Af rini yarad l, yaratma, varl q, dünya. Aftab (afitab) gün. Afitabi-al m ara al mi b z y n gün ; M h mm d pey mb rin epiteti. A az ba lan c, ön. A az eyl m k, q lmaq ba lamaq. Ah nrüba maqnit; özün c zb ed n. Ahi-dil ür k nal si, q lb a r s. Alt n qabaq q dim bir oyun. Toyda v bayramlarda meydançan n ortas na uzun bir a ac basd r l r, onun ba na q z l bil rzik v ya üzük b rkidilirdi. gidl r at çapa-çapa g l r k vv lc d n mü yy n edil n m saf d n ona ox at rd lar. Kimin oxu halqan n (üzüyün) ortas ndan keçs, h min bil rziyi, yaxud üzüyü n m r olaraq al rd. An o. An su o t r f. Aram dinc, rahat, arxay n. Aramgah dinc lm yeri; dü rg ; m zar, q bristan. Ariz üz, yanaq; riz ver n, ikay tçi. Asa rahat, dinc; b nz r, ox ar. Asib b la, müsib t, ziyan, z lil; m qq t, külf t, xorluk. Astan(a) i q, d rgah, qap n n önü, gir lg ; ah gu si. Asi üsyan ed n, üsyankar; tabe olmayan, boyun ym y n. A üft özünü itirmi, h y canl ; qar q; d lic sin vur un, a iq. A ub qov a, gurultu, çaxna ma; fitn. Avam qara kütl, cahil, savads z. Avaz an, öhr t; ayi ; mahn. Ayaq piyal, kasa, q d h, içki içil n cam. B Ba il. Ba xud özü il, öz yan il. 374

375 Bad yel, hava, kül k. Badi-x zan x zan yeli, soyuq pay z yeli, badi-s ba s rin s h r yeli. Bal qanad. Bali yeti n, yetkinlik ya na çatan; layiq, münasib. Barlas türk boylar ndan biri. Ba ba, k ll ; yara. Beyt ev, yer. Beytül- qsa n uzaq ev (Qüdsd ki m hur cami, M kk d n uzaqda yerl diyi üçün bel adlanm d r). Beytül-müq dd s Qüds, Yerus lim. Beytül-h r m müq dd s ev, yer, M kk. Beytullah Allah n evi, K b. B çç /beçç /beç çaga, u aq, bala, o lan. B hr d niz, ümman. B hrü b rr d niz v quru yer. B rdar dardan as lm. B rh qq do ru, h qiq t, gerç k. B rh m da n q, qar q, pozulmu. B rc st m hur, görk mli, ali d r c li. B rkamal bütünlükl, nöqsans z, qüsursuz. B rna cavan, g nc, igid. B rq ild r m, par lt. B rr quru, yer. B si çox, kifay t q d r. B st r dö k, yor an-dö k. B ir müjd çi, mu tuluq g tir n. B dxu pisxasiyy t. B zm toy, m clis, keyfi-s fa. B zmara toy-m clisin b z yi. Bi ba laqeyd, c sur, qoçaq, qorxu bilm y n. Biövni yard m il, köm yi il. Bibax bahad r, igid, qorxu bilm y n. Bi xalis, saf, t miz, pak, qat qs z. Biqiyas misilsiz, tay -b rab ri olmayan; çox, h dsiz çox. Bixar tikans z. Bih dd says z, çox. Bik ran says z, çox; sahilsiz. Bilqeys r vay t gör, Y m nd ki S ba h rinin qad n ah. Süleyman pey mb r ona a iq olub evl nmi dir. Bim qorxu, vahim, xof. Bimar naxo, sayru, x st. Bina göz, görm, q lb gözü aç q; ay q-say q; bina. 375

376 Binagah q fil, q fl t n, bird n. Bin va biçar, fa r, q rib. Birivar Allah. Biriya riyas z, üz görm y n, do ruçul. Bistam h r ad. Biyaban çöl, s hra, susuz yer. Bivüzu d st mazs z, abd stsiz. Budü n bud olmaq v olmamaq, varl q v yoxluq. Bukrat Hippokrat (e ); Lo man. Bul ar türk boylar ndan biri. Bünyad dib, özül, kök, t m l. Büryan bi irm, qovrulan. C Ca(y) yer, m kan. Cabbar Allah, tanr, xuda. Cadd geni yol, prospekt. Cah m rd b, d r c. Cahan dünya, al m. Cahangir dünyan alan. Cam yin-ba, geyim, üst-ba. Canf za cana can qatan, l zz t ver n, ruhunu co duran. C f r-t yyar h zr t linin qarda. 627-ci ild bizansl larla sava da hid olmu dur. Vuru mada iki li çap l b üzüls d, bayra y x lma a qoymad üçün ona «t yyar zülcinaheyn» (iki qanad yla uçan) l q bi verlimi dir. Car(i) elan etm k, car ç km k. Cavidan h mi lik, b di. Cazim q ti, k skin q rar. C bray l Allah k lam n M h mm d pey mb r yetir n m l k. C la öl, nur, parlakl q; görk, görm k. C la yurdu t rk etm k, v t nd n ayr dü m k, köçüb getm k. C m id ran ah, T hmur sin o lu. satir gör, bir cam varm, onun içind dünyanin h r yeri görünürmü. C nn t behi t, uçmaq. C nn til-m va c nn t evi, asud c nn t. C faeyn c br-c fa etm yi özün pe ed n. C rah t yara. C rid yaln z; niz ; d ft r; q zet. C zb h v s, özün ç km, cazib. 376

377 C rcis Müq dd s Georgi, dini r vay t gör, k ram tli pey mb rl rd n biri olmu, dü m nl ri onu yüz para edib öldürs l r d o h r d f dirilirmi. M zar Az rbaycandad r. C nda c r-c nd r, d rvi l rin geyimi. Cöv arpa. Cu ü xüru co ma, qaynama, canlanma. Çuçi Çingiz xan n o lu. Cünun d lilik, divan lik. Cuybar axar su, arx. Cüz(v) bölüm, hiss ; az, azac q. Cünab getm k yüyürm k, u ramaq, yola dü m k. Cüst cu etm k gözl m k. Ç Çah quyu. Çahar (çar) dörd. Çak r xidm tçi; agird. Çaki-giriban yaxa y rtmaq, yaxa y rt b a lamaq. Çarlatmaq ça rmaq, ça rtd rmaq. Ç lipa dörd qat hörük. Zülfi-ç lipa dörd hörük saç. Ç ndan çox, güclü, art q. Ç rik qo un, l k r, ordu. Çün s b bil, üçün. D Dad dal t. Dadxah dal t ist y n, haqq n arayan. Da al q lp; c al; hiyl, m kr. Dam duzaq, t l. Damad kür k n. Dama (dima ) beiyn, ilik, burun. Dam n t k. Dani elm, a l. Dar ev, yer. Darül-f na yoxluq evi, bu dünya, fani dünya. Dara K yan ah Darab n o lu, 12 ya nda ah olmu dur. Dari heyf, vah. Da ba a t sba a. Dav r hakim, qaz ; ah; Allah, tanr, xuda. Davud y hudi pad ah v pey mb ri, Süleyman pey mb rin atas d r. E c ill rd ya am d r. G ncliyind çobanl q 377

378 etmi dir. Boyca kiçik, lakin çox qüvv tli olmu dur. On be ya nda ik n zal m pad ah C lludu öldürm k rtil T llud ah n q z na evl nmi dir. Beytül-müq dd si k nanl lardan (f l stinlil rd n) alaraq paytaxt etmi v ona Ur alim (Yerus lim) ad n vermi dir. Q rx il yax n pad ah v pey mb r olmu dur. Çox göz l s si varm. Dey kimi, t ki, t k. Deyr bütxana, m b d; meyxana; dünya, al m. D bistan m kt b. D k n Hindistanda bir yer ad. D msaz yax n dost. D niz bu söz nd libd çay m nas nda i l nir. D r an bir d md, d rhal. D rgah qap, i q; q bul edil n yer. D rm nd aciz, haldan dü n. D stgir olmaq d st kl m k, yard m, köm k etm k. D t çöl, s hra; geni meydan. D hr dünya, al m, cahan. Did göz. Did pürn m gözü ya la dolu. Dil ür k, q lb. Dil fkar ür yi yaral. Dilxah sirda, könülda. Dilx st ür yi yaral. Dilk özün ç k n, könül c lb ed n. Diln vaz ür k açan, xo ag l n; sevgili. Dilrüba göz l, könül alan; sevgili. Divan var d li kimi, d lic sin. Doxt r q z. Dur uzaq, uzaql q. Dustan dostlar. Dürrac turac. Dürud salam, salam verm. Dürc sand qca, qutu, mücrü; m c. sevgilinin a z. Düru yalan, q lp, saxta, aldatma. E Elk n p lt k. Ey ya ay, h yat, adl q, kef, n. Ey yuh nnas ey insanlar, ey camaat. Ecaz möciz, k ram t. 378

379 dn c nn t, behi t; Y m nd bir h rin ad. br bulud, duman. bri-neysan yaz buludu, yaz ya. bru qa. da t rz; i v, naz; davran ; h lak etm, f da olma; öd m ; b yan; köm k, yard m; yerin yetirm. du dü m n, ya. lam elmli, çox bil n; Allah, tanr, xuda. h d bir, t k, vahid; Allah n adlar ndan biri. hbab (t ki: h bib) dostlar, sirda lar, yax nlar; sevimli, ist kli. hm d-muxtar M h mm d pey mb rin bir ad. hm r q z l, q rm z, al. hm d M h mm d pey mb rin bir ad. hzan (t ki: hüzn) qay, q m, k d r. Beytül- hzan q m evi; Yusifd n ayr dü nd n sonra Yaqubun ç kilib oturd u külb. hz r ya l, göy (bitki bar d ); göy, mavi. c m r b olmayanlar; iranl lar. li li ibn butalib ( ). M h mm d pey mb rin misi o lu v kür k ni, dörd s hab d n biri. Pey mb rd n sonra dördüncü x lif ( ). ahim rdan (m rdl rin ah ), s dulla (Allah n iri), Mürt za (raz olunan), S ft r (s fpozan) kimi l q bl ri var. f al niyy t. fkar fikir, qay. lan indi, bu anda. l m zab, qay, k d r, q m, qüss. lfaz (l fz) söz dem, dan ma. L fzi k r irin sözlü. nd lib asa nd lib b nz r, bülbül kimi. rb d dava, qalmaqal, m r k, gurultu. r asiman, göy, asiman n n uca yeri, yuxar qat ; ucal q, böyüklük; t xt. r i- z m böyük r. rz yer, torpaq; ölk, diyar. rzurum Kiçik Asiyada bir h r. sv d qara, qara r ng. ltaf lütf sözünün c mi, r himlilik, mehribanl q. mri-m hal mümkün olmayan i. nbiya n bil r, pey mb rl r. nbuh çox, says z-hesabs z. nd k az, azac q, 379

380 nduh q m-qüss. nfas n f s, d m. ngiz cazib, özün ç km ; -l, -li, -lu, -lü. ncüm ulduzlar. ncüm n m clis, y naq, y ncaq. rk qala, kö k, q sr, qalan n içi. sb at, madyan, ay r. s dulla linin l q bi; Allah n iri dem kdir. s r üz, ni an, lam t, t svir; s r, kitab, yaz l abid. shab( ) s hab l r, M h mm d pey mb rin yaranlar. srar sirr, gizlin. sru çox. srükgin s rxo, kefi kök. b h b nz r, ox ar. k göz ya. ki-q ltan gözd n axan damla. kani randa pi dadil rd n v k yanil rd n sonra hökm sürmü üçüncü sülal. Bunlar fars deyil, parfiyal saka tayfas na m nsubdur. r f(i) pul vahidi, q z l pul. yyub Yaqubun n slind n olan pey mb rl rd n biri. z -dan, -d n, ç x l q hal kilçisi; ist k, h v s, arzu. z-ah vah, heyf. zdad r qibl r, dü m nl r, zidd olanlar. hli-gin varl, z ngin. F Fatih Qurani-K rimin 1-ci sur si; dua etm k. Fatim M h mm d pey mb rin q z, linin yal. F na yox olma, ölm. F raq h sr t, ayr l q. F rar eyl m k qaçmaq, qaç b getm k. F rib aldatma, hiyl. F rhad irin a iq olan da ustas. F rrux ad, adyana, b xtiyar; mübär k. F rruh bal q lbi rahat, q lbi ad, b xtiyar. F r dö k. F rzan a ll, f hmli, alim. F ta igid, bahad r. F ttan özün ç k n; fitn kar. Fil-fövr d rhal. 380

381 Filhal o vaxt, o zaman, o anda. Fiqh ri t elmi. Firq tz d ayr l a düçar olan. Fitr t t bi t, yarad l, xasiyy t. Föh söyü, pis sözl r. Füru nur, öl. Füsun fsun, sehr, cadu. G Geysu saç, zülf. G nc x zin, var-dövl t. G rdun f l k, ç rxi-f l k, t qdir. Gilan randa bir h r. Giryan a lar, a layan. Gövh rpa gövh r saçan, gövh r s p n. Gur q dim bir h r, bir vilay t ad. Gülbün qönç ; q z lgül kolu. Gülc bin gülüzlü, göz l. Güli-bixar tikans z gül, tikans z çiç k. Gülrux gül üzlü, göz l. Gümrah yolunu azan. Güvah ahid. H Hadi do ru yol göst r n. Hafiz saxlayan, qoruyan, hifz ed n, Allah, tanr, xuda. Hat m Hat m ibn Abdulla ibn S d, r bl rin tay q bil sind n olan tarixi xsiyy t, s xav t simvolu, 605-ci ild v fat etmi dir. H bib yax n dost, yax n adam. H bibi-haqq haqq n dostu, Allah n dostu. M h mm d pey mb rin l q bi. H ddad d mirçi; qap ç, göz tçi; zindanban, zindan ke ikçisi. H c r da, b rk cisim. brahim pey mb rin ikinci yal n n ad. H ft pu t yeddi arxa. H ftüm r vaq göyün yeddinci qat. H mra q z l r ng. H mra(h) yolda. H s n linin o lu, M h mm d pey mb rin n v si. H m nök r, yasavul, xan n yax n adamlar. H m t heyb t; böyüklük. Hiday t haq yoluna g tirm k, do ru yola salmaq. 381

382 Hindu Hindistan n müs lman olmayan sakini; buddist; qarayan z adam; xal. Hisar b rkitm ; hasar, qala. Hövzi-Kövs r c nn td axan Kövs r çe m sinin hovuzu. Hüseyn linin o lu, M h mm d pey mb rin n v si. Hüveyda ayd n, aç q-a kar. X Xa hun bu yerd. Xab uy u, yuxu. Xabi-q fl t qafillik yuxusu. Xam qam q l m; ip k. Xat m üzük, möhür; m uq nin l bi. Xar tikan; xor bax lmaq, r zil olmaq, rüsvay olmaq. Xasü avam seçkinl r v qara kütl ; ham. Xatib xütb çi, xitab ed n, v z ed n. Xeyl ilx, süvari qo un. Xeym çad r. X ndan gül r üzlü. X ndan-x ndan gül -gül. X sm dü m n, ya. X d r (X z r) pey mb r. X rs ay. Xir d f hm, a l; hu. Xot n Ka ara yax n tarixi bölg, mü k ceyran il m hurdur. Xumar kefli, s rxo. Xun qan. Xunab qanl su; qanl göz ya. Xunç kan qanla dolu, qan damlayan, qan tökül n. Xunxar qaniç n. Xuraman nazla, sallana-sallana yürüy n. Xur id gün. Xülq sif t, xasiyy t, q l q, t bi t. Xüruc qalmaqal; ç xma; üsyan. ad qaytarma, geri verm, cavab verm. btida ba, ön, ba lan c. di qab, qab-qacaq, tabaq. dris pey mb r, ba qa dinl rd Hermes, Ermis, Ahnuh kimi adlarla tan n r, misirlidir, çox s yah t etmi dir. m s ( m s) deyil, yox. 382

383 na a r z hm t. nci mal ata-ana t r find n veril n mülk, miras. qab c za, c br, zab verm, q nama. raq d, uzaq; Orta rqd ölk. sk nd r Makedoniyal sk nd r (e ). rqd sk nd r Zülq rneyn ad il m hurdur. smay l brahim pey mb rin o lu. R vay t gör, brahim öz o lu smay l Allah yolunda qurban etm k ist mi, bu zaman göyd n bir qoç nazil olmu, onu qurban k smi dir. srafil m l k. Dini imama gör, ax rzaman olanda Allah n mri il öz surunu çalacaq. Onun s sini e id n canl lar öl c k, t krar e itdikd is ham s diril c k. tab m z mm t, danlama, zab. rtibat laq, rabit. tiyaq övq, h v s, ist k, arzu. v naz, q mz. za azar, ziyy t. zar üz, yanaq. zhar b yan etm. K Kamiyab m qs d yetirm, üstünlik qazand rma. Kamran m qs din yet n, b xtiyar. Kan x zin, s rv t. Kavus k yanil r sülal sinin ikinci ah. Keyqubad n o lu. Key ali m rt b li, adil (keçmi d dörd sah n «key» titulu olub). Keyin üz, arxa, sonra. K lim sözl n, h msöhb t olan. Tur da nda Allahla dan an Musa pey mb rin (K lim, K limulla) l q bi. K mt rin n az. K nan F l stin, Yaqub pey mb rin v t ni. K rrar güçlü hücum ed n; h zr t linin l q bi. K sra (kisra) Xosrov sözünün r bc deyili i; Nuv ir van n l q bi; sasani ahlar n n ümumi ad. K mir h r ad. K tt böyük. K yani randa pi dadil rd n sonra hökm sürmü fsan vi sülal. K yum rs ran satirin gör, ilk adam v ilk hökmdard r. Kirdar amal, h r k t. 383

384 Ki v r ölk, yer, yurd. Kön «ol» dem kdir, Allah bütün al mi «kön», y ni «ol» dey r k yaratm d r. Kövk b ulduz. Kövn varl q, al m, cahan. Kövneyn iki dünya, bu dünya v axir t. Kövs r c nn t çe m si, hovuz. Ku (köy) küç. Kub ku küç b küç. Kuh da. Külbeyi- hzan q m evi. Kü nd öldürücü, qaniç n. Q Qaffar r hmli, ba lay c ; Allah, tanr, xuda. Qam t boy. Qamu ham, bütün. Qanun simli çal al ti, F rabi (IX sr) t kmill dirmi dir. Qarun Tövratda v Quranda ad ç kil n q sqanc, pax l xs. Qas m nvar ( ) Gilanda, Heratda, S m rq ndd ya am d r. «nisül-a iqin» v «M qamatül-arifin» adl iki poemas var. Qatil (Qatili- nt r) nt r adl dü m ni yen n h zr t linin l q bi. Qazi din v v t n u runda vuru an; q hr man. Q ddi-mövzun boy-buxunlu. Q llac kas b, yoxsul, möhtac. Q ltan diyirl n n, yuvarlanan; yumru, gird. Q mdid c br ç k n, xorlanan. Q mb r linin qulun n ad. Q m r Ay. Q rqab suya batma, q rq olma. Q vvas suda üz n, üzgüçü. Q za üz ç kil n q z l r ng, nlik; hadis, q za; cahad, sava. Q zal körp ceyran; sevgili. Qital qanl vuru ma. Qulam xidm tçi. Qut b xt, iqbal. Qüd ma q dimkil r, ata-babalar. Qüddüs müq dd s, pak, mübar k, n ziz; Allah, tanr, xuda. Qül ul hay-küy, q q r q. 384

385 Qürey i M h mm d pey mb rin m nsub oldu u r b tayfas. Qütbül- r n r nl rin piri. hm d Y s vinin l q bi. L La ilah -ill llah Allahdan ba qa ilah yoxdur. La ql a l ged n, s rxo. Lam kan m kans z; Allah, tanr, xuda. La rik -v hdahu birliyin rik yoxdur. L li-b d x an B d x anda ç xan qiym tli da, rubin. L li-meygün q rm z rab r ngind l l. L li-n f saf, xalis l l. L in l n tli. L hz göz aç b-yumuncaya q d r keç n vaxt, bir an. L b dodaq; k nar, d rya yaxas, d rya boyu. L ktun Hindistanda bir h r. L m y z l h mi lik, b dilik, ölm z-itm z. Leyl gec. Leyl tül-merac merac gec si. Li üçün. Liqa üz, camal. Lo man «Qisasül- nbiya»da veril n m lumata gör, H b istanl bir a ac ustas n n o ludur, Davudun zaman nda ya am d r. Xalq aras nda yay lan inama gör, Lo man 4400 il ömür sürmü dür. Lölö dürr, inci, qiym tli da. Lövh lövh. Lut brahim pey mb rin qarda o lu. «Qisasi-R b uzi»y gör, tam ad Lut ibn X z r ibn B rih ibn Xarand r. brahim F l stind, Lut Ürdünd ( ordaniya) ya am d r. Ürdünd Darduma (Duma), Amura, Sevan (S na), S dum, Suar (S va) atl be böyük h r varm. Haq yoldan azd qlar üçün bu be h r halisi il birlikd yer batm d r. Y bd, M hur, Qub v Qut adl dörd büt sitayi etmi l r. Lüb oyuncaq. Lücac su, d rya. M Mahi-K nan K nan n ay. Yusif pey mb rin l q bi. Mamuq pamb q; yum aq. Man nd b nz r, ox ar. Mat mq za yas, ölüml ba l q m-qüss. Matams ra yasxana, q mxana. Mav ranünn hr Amu-D rya il S r-d rya aras. 385

386 Mehrab m scidin içind üzü M kk y baxan hündür yer. Mehr gün. Mehr-m h gün v ay. Meygün al rab n r ngin yaxyn q z l r ng. Meyk d mey içil n yer, meyxana. M brur günah ba lanm ; ölmü, v fat etmi. M cruh yaral. M dhu hu suz, a l n itir n. M dum yox edil n, ya amayan, itib ged n. M hcub utancaq, h yal. M hliqa ayüzlü. M h rr m hicri-q m ri t qvimin birinci ay, a ura ay. M hfil y naq, m clis, d rn k. M huf xoflu. M hv ay kimi, aya b nz r. M hzun hüznlü, qay l. M qal söz, gap. M layik m l kl r. M lun l n tl n n; eytan. M lih mülayim; sevgili. M mluv dolu, dopdolu. M mur abad. M nsur Hüseyn ibn M nsur Beyzavi (X sr). Mistik air v m hur sufi. H llac l q bi il tan n r. 46 kitab mü llifidir. Din qar ç xd üçün as lm d r. ttar, bu S id, Cami, Hafiz, N simi, Qay bi kimi airl r onu yüks k d y rl ndirmi l r. M ric od, tüstüsüz od; od öl si, nur. M tlub ist k, m qs d, m tl b, arzu. M rdud r dd edil n, qovulan. M r ub r b t olunan, sevil n. M rk b ulaq, minik heyvan. M sa gec, ax am. M sakin m sk nl r. M sih sa pey mb rin l q bi. M siha (m siha n f s) can ver n, dirild n. sa pey mb rin l q bi. M slub al nan, qopar lan, it n. M sn d sas, dir k; taxt. M stur örtülü, gizlin. 386

387 M r b meyxana, rab içil n yer; xasiyy t; h r k t; t bi t. M at g linl rin saç n daray b-b z y n qad n. M va m sk n, m kan, ev; p nagah. M xz n x zin. M yub eybli. Mi bulud, duman, sis. Mina ü, billur. Mirq z b c llad. Mir b h rin gec qarovulu. Mi kin mü k kimi. Mizbanl q mehman q bul etm k, qonaqp rv rlik. Mövç dal a. Muciz möciz göst r n. Musa y hudi pey mb ri. R vay t gör, e ci ild firon II Ramsesin dövründ Misirin Memfis h rind anadan olmu dur. Q rm z d nizin k nar nda çoban olmu, özünü orada pey mb r elan etmi dir. Qul psixologiyas n unutdurmaq üçün öz xalq n tam q rx il s hrada g zdirmi dir. Bir s ra möcüz l ri il, l lxüsus sas n ilana çevirm kl m hurdur. Mustafa say lan, sevil n. M h mm d pey mb rin l q bi. Müalic t bib, lo man. Müct hid dini qanunlar bil n, fitva ver n adam. Müd rris d rs oxudan, mü llim. Müdd i t l b ed n, iddia ed n; prokuror. Müfti dini qanunlar n sas nda fitva ver n. Mü beç meyxanada i l y n o lan; at p r stin o lu. Müh yya haz r, haz r etm, haz rlama. Mühit okean, ümman, d niz. Müq dd r önc d n yaz lan, q d r, iqbal, tale. Müq ddir t qdir ed n; Allah, tanr, xuda. Müq rrar q rar edil n, q rara g lin n. Müqt da ba ç, s rdar, x lif, imam. Mük rr m hörm tli, k ramatli. Mük vv n peyda olma, tör m, var olma, yarad lma. Mül vv n r ngb r ng, lvan. Münadi car ç kdirm, carç. Münim nem t ver n, rizq ver n; Allah, tanr, xuda. Münir nurlu, parlaq. 387

388 Mür ss qiym tli da larla b z dil n. Mürd ölü, öl n, cans z, c s d. Mür qu. Mür id pir, eyh, ba ç. Müsavi b rab r. Müs ls l z ncir kimi biri-birin ba lanan. Müshaf kitab, s hif l r; Quran. Mu fiq fq tli, mehriban. Mü k qara r ngli, xo tirli madd. Mü taq meylli, ist kli, övqü olan. Mütrüb saz nd, mü nni. Müzm r gizlin, üstü örtülü. N Nafiq faydal, xeyirli. Nagahan bird n, q fil, q fl t n. Nahan gizlin, o run. Nam b r mirz, m ktub yazan. Nar od, alov, at ; c h nn m. Nar anar, o yana. Nas za yara mayan. Nav k ox, peykan; kirpik. Nav kf k n ox atan. Nazi naz etm k. N am nem tl r. N batat bitkil r, botanika. N bi p y mb r. N biullah Allah n pey mb ri. N dam t pe manç l q. N hr arx, çay, irmaq. N im nem tli, nem t sahibi, nem t ver n. N rm yum aq, mülayim. N srin bir gül ad. N ssac toxucu. N st ran gül ad. N t M h mm d p y mb ri v s hab sini m hd ed n eir. N xl xurma a ac. Nihan gizlin, o run. Nig hban qoruqçu, qoruyucu. Niqab fk n üzünd n örp yi, p rd ni, niqab götür n. 388

389 Nikh t tir. Nikukar yax i l r gör n. Nilgun mavi, göy, laciv rd. Nisar saçma, da tma; aba ; qurban. Nist yox olma, itm. Niz yen, yen d, yenid n. Noh doqquz. Növr st g nc, igid, yeni yeti n. Nuh 50 ya nda özünü pey mb r elan ed n a ac ustas. Allah n mri il da q ndan vv l bir g mi düz ltmi, için h r heyvandan bir cüt v insanlar alm, da q ndan sonra A r da na ç xarm d r. Nuh çox uzun ömür sürmü dür, ona ikinci Ad m d deyilir. Nu irvan (Nu ir van, nu ir van) sasanil r sülal sinin 21-ci ah. Ad Xosrovdur. r bl r ona K sra deyirl r cu ill rd hökmdar olmu dur. d biyyatda adil ah olaraq bilinir. Nübüvv t pey mb rlik. Nük uc. Nüki-müjgan kirpiyin ucu. Nümayan a kar, görün n. Nüsr t yard m, köm k; z f r, q l b. Nüzul olmaq enm k, a a gönd rilm k. O - Ö Ovqat vaxtlar; durum, v ziyy t. Övc yuxar, n yuxar. Övraq v r ql r, s hif l r. Övsaf v sfl r, t rifl r. P Peyv st ba l, biti ik; h mi, müdam, daim. P riv p ri kimi. P rtöv nur, i q, öl. P rva qorxu, ehtiyat, x t r; r b t, meyl; taq t, s br. P rv r t rbiy ed n, b sl y n, yeti dir n. P yam (pey am) x b r. Piç buruq, q vr m; hörük, halqa. Piçan-piçan hörüm-hörüm, d st -d st, q vr m-q vr m. Pi ü p si önü-ard, dal -qaba. Pi dadi ilk ran sülal si. Firdövsinin t x yyülünün m hsuludur. Pi va s rdar, r is, ba ç. Pür dolu, dol un, çox. 389

390 R Rah yol. Rast do ru, dürüst; sa. Rast sürudu rast mu am n n h ngind oxunan mahn. Ravi r vay t ed n. Reyb kk, übh, güman. R hn ziyan, z r r. R x an parlaq, cilal, i ql. Rida paltar, ruhanil rin geydiyi paltar. R ha azad olma, x las olma. R fi-hicab eyl m k üzd n p rd atmaq; utanmazl q. R fr f srafilin m kan. M h mm d pey mb rin merac gec si mindiyi iki atdan biri. Pey mb ri Allah n d rgah na aparan taxt. R hnüma yol göst r n. R mid ürk k, ürküb qaçan. R nci-iza c br-c fa. R st xiz dirilm, oyanma; qiyam td ölül rin dirilm si. R k q sqancl q, pax ll q. R van axma, ax tma; yola dü m ; can, ruh. R vaq aç q eyvan; göy, asiman. R zmara sava n b z yi; bahad r. Rind hiyl g r, zir k; rab iç n; qorxusuz; h r eyi danan. Risal t p y mb rlik v zif si. Ri yara. Ri t iplik, saçaq; qu tükü. Riya iki üzlülük. Riyahin reyhanlar, reyhan güll ri. Rizvan c nn t qap ç s n n ad ; c nn t, behi t. Röv n i ql, nurlu. Rövz n d lik, de ik; p nc r, baca. Ruhül- min pak ruh, müq dd s ruh, C bray l n l q bi. Rusyia(h) üzüqara, biab r olan, rüsva. Ruzi-c za qiyam t günü, yax l a yax l q, yamanl a yamanl qla cavab veril c yi gün. Ruzi- z l heç bir ey yarad lmazdan vv lki dövr. Rüb-m sakin yer üzünün insan ya ayan dördd bir qismi. Rüq x tt, yaz, rzi-hal. Rükn sütun, dayanç. 390

391 S Safi pak, pakiz, xal s; Ad min v h zr t linin l q bi. Sahibgiran b xtli, iqball ; teymuril rin l q bi. Sa r piyal. Salar ba ç, r is, s rdar. Salih do ruçul, saf ür kli. Salik mürid, sufiliyi q bul ed n. San tör d n, yaradan; Allah, tanr, xuda. Saqi rab paylayan. Sarsar güclü, idd tli soyuq, yel. Sasani ci ill rd randa hökm sürmü dördüncü sülal. Sas qoxmu, üfun tli. S bi ça a, körp, bala. S bükbar yükü yüngül; asud, rahat, dinc. S bz ya yl, göy ot, s bz. S ccad çox s cd ed n; i l rin dördüncü imam Zeynalabidinin v bu M h mm d li ibn Abdulla ibn Abbas ibn bdülmüt llibin l q bi. S ft r bahad r; s fpozan; h zr t linin l q bi. S hab M h mm d pey mb rin yaranlar. S latin sultanlar. S m k bal q. Dini inama gör, yer bir bal n üstünd durur. S m nd r fsan vi qu. S m nsa s m n gülün b nz r. S na t s n t; ustal q; d mirçilik. S nc ölçü da ; miqdar; müqayis. S ngdil da ür k. S ra ev, saray. Dü s ra iki cahan, o dünya v bu dünya. S r k göz ya. S rf raz (s r fraz) ulu, hörm tli, böyük. S rg t s rg rdan; heyr t ed n. S rir taxt. S rn gun ba a ag. S rpu qapaq, örtü. S rraç y h r ustas ; yalanç. S rr t m qs d, m tl b. S ttar ay blar ört n; Allah, tanr, xuda. S vad qara. 391

392 S rv r ba ç, r is. S xa s xav tlilik, cöm rdlik. S xt qat, b rk. S yyar seyr ed n, g z n. S za layiq, münasib, uy un. Sibteyn imam Hüseynl imam H s nin l q bi. Sibteyni-n bi pey mb rin iki n v si. Sidr a ac ad. R vay t gör, asiman n n yuxar qat nda (7-ci f l kd ), C bray l n ged bil c yi n son nöqt d bitir. Sim q bq b a buxaq. Sima üz, görk, sif t. Simin gümü kimi a. Sipah qo un, l k r. Sipehr göy, asiman; dünya. Sip hsalar s rdar, s rk rd. Sirac ç raq, i q. Sirat c h nn ml c nn t aras nda q l ncdan iti, q ldan inc körpü. Sir t xasiyy t, q l q. Sit mg r zal m. Su(y) t r f. Sufal kuz, kasa; it yala. Sur tg r r ssam. Suz yax s, yand r c. Sübbuh müq dd s, pak; Allah, tanr, xuda. Sücud s cd, t zim. Süleyman Davudun o lu, y hudi pey mb ri. R vay t gör, t bi td ki bütün canl lar n dilini bilirmi, yel -suya hökm edirmi. E ci (b zi bilgil r gör, 1016) ild taxta ç xm, 962 v ya 976-c ild ölmü dür. Süluk yol. Sün(g) yaratma, tör tm ; i, amal. Sürud mahn, h ng. Süqub t kin-küdur t. Süx n söz. Süx np rdaz dilav r. ahab öl, alov. ahbaz bahad r, igid; bürküt, qartal. 392

393 ahi-xat m sonuncu ah. M h mm d pey mb rin l q bi. ay st layiq, münasib. ey lilläh Allah n yolunda, Allah n x trin bir ey verin. eyda a iq, e q dü n, d li. bqun gec kimi, qara. bröv gec yol k s n, o ru. c r a ac. ddad r b hökmdarlar ndan biri. R vay t gör, r m ba n sald rm d r. Hut p y mb ri hüzuruna q bul etm diyi üçün bütin qövmü il birlikd m hv olmu dur. fiq r hmli, fq tli, fa tli. hla ala gözlü. hriyar ah, hökmdar. k rha sirin sözlü. k r ik n k r döy n; k rd n d irin. ms gün. msi-al mtab al m nur saçan gün. mv am kimi, ama b nz r. rabi-feyz b r k t (e q b r k tinin) rab. rar od, alov, q lc m. ri dini qayda, ti t uy un. yatyn eytanlar. ibli m hur sufi bu B kr ibli (247, S m rra 334, Ba dad). Atas Mav raünn hrin ibliy k ndind n oldu u üçün bu nisb ni i l tmi dir. Cüneyd Ba dadinin agirdi v müridi, M nsur H llac n m kt b yolda olmu dur. M nsur as ld qdan sonra d lixanaya dü mü v orada ölmü dür. imal quzey; sol t r f, sol l. ik st xatir könlü s n q. ikv ikay t, rz. iraz kitab s hif l rini biri-birin yap d ran lent; t rtib, düzgün. irinquy irin sözli, süyci sözli. is ( i ) K yum rs zaman nda ya ayan xs; q dim p y mb rl rd n biri, Ad ml H vvan n üçüncü o lu say l r. itab eyl m k t l sm k. T Ta b d h mi, b di. Ta key haçana q d r. Tab nur, i q; taq t, güc, qüvv ; buruq, q vr m. 393

394 Tabi nur saçma, öl l nm. Ta t tabe olma, boyun ym, qulaq asma. Talib t l b ed n. Tam a/dam a dam a, b lg. ski türkl rd bu söz lifba v yaz m nas nda da i l nmi dir. T bah xarab olma, zay olma. T c lli göz llik, görk; nur. T h mmül s br etm, dözm. T fsir rh. T mmül dü ünm, mülahiz. T xxür gecikm. T kav r yüyr k at. T k llüm dan ma, sözl m, söz. T qi din hörm t ed n, t qva sahibi. T qrir b yan etm, iqrar etm. T l t göz llik, xarici görünü. T nnaz naz ed n. T rab adl q, ey -i r t. T r hhüm r hm etm k. T rh kil, r sm; layih ; t rtib, n q. T s ddüq s d q verm, qurban etm, f da etm. T vil yozma, t fsir etm, b yan etm. T x yyür heyran, heyran qalma. T zib sit m etm, zab verm. T zir m z mm t etm. T ziy yas, mat m. T zvir hiyl, m kr, aldatma. Ti q l nc. Tin t xasiyy t; varl q, t bi t, yarad l. Tirke oxdan, sadaq, ox qab. Tovsan h l minilm mi, ram edilm mi at. Tövf t vaf, dolanma. Tövfiq köm k, yard m, üstünlük. Tuba behi td bit n a ac. Tüfeyl köm k, yard m; müft xor; ça r lmam qonaq. Tüfeyli s b b il, xatirin, üçün. Tüm n on min; diviziya; vilay t; pul vahidi. Tün gec, qaranl q. 394

395 Türr al na tökül n saç, q vr m tel. Türreyi-t rrar al n saç. U - Ü Üftad biçar, y x lan; düçar, mübt la. Üqba axir t, qiyam t, m h r, o dünya. Üqub t c za, zab, c br, sit m. Ül ma aliml r. Ülf t yolda, yaran, dost. Ü aq a iql r. Ütrük yalan, hiyl, yalanç, hiyl g r; xor, xar. V Vab st ba l, as l, köm k, arxa. Vafir çox, çoxlu. Val heyran qalmaq, a iq olmaq. Vallahi- lam do rusunu Allah bilir. Var( ) ham, ham s. Veys l-q rani M h mm d pey mb rin dövründ ya ayan r b sufil rind n Üveys (v fat : 657/658). rq d biyyatynda «Sultan Veys», «Veys l Q rani», «Veys l Q ran» adlar il bilinir. V dri a heyf, t ssüf ki. V hdanyy t birlik, yaln zl q. V hhab s xi, s xav tli, k r mli; Allah, tanr, xuda. Vühu v h il r. Vüsl t qovu maq. Y Yaf s Nuh p y mb rin o lu. R vay t gör, bütün türk xalqlar, o cüml d n o uzlar-türkm nl r onun tör m l rind ndir. Ya ma talan; bir türk boyu. Yaqub Yusif pey mb rin atas. Yanl kimi, t ki, t k. Yaruldu parlad. Yasinü t ha Qurandak iki sur nin ad. Yavuq yax n. Yaz çöl, meydan. Yekk - yaln z, t k, yegan. Y hya Z k riyy pey mb rin o lu, o da pey mb rdir. Y zdan Allah, tanr, xuda. Yövmül-qiyam qiyam t günü, ax rzaman. Yövmü-m za öt n gün, keç n gün. 395

396 Yunus p y mb r, r vay t gör, delfinin qarn nda gizl nmi dir. Yusif Yaqub pey mb rin o lu, rqd göz llik simvolu. Yüklü hamil. Z Zaif qad n, naçar. Zaye zay, xarab. Z farsca «z» kilçisinin q sa formas, -dan, -d n kilçisi. Z ban dil. Z b rc t qiym tli da. Z bih olmaq k silm k, qurban olmaq. Z bun biçar, fa r, aciz, hal xarab. Z f gücsüzlük, z iflik. Z hi göz l, ayd n; b r k lla. Z k riyy pey mb r, e.. VI srd ya ad ehtimal edilir. Z lil aciz, fa r, yaz q. Z hra M h mm d p y mb rin q z Fatim nim l q bi. Z r q z l. Z xm yara. Z xmi-dil ür k yaras. Z xmi-tir ox yaras. Ziba göz l. Zinhar agah ol, aman, x b rdar ol! Zikri-s na yad etm k, Allah n ad n anmaq. Zöhhak r bistanl M rdas adl adam n o lu, ran rt kil rinin q hr man. R vay t gör, onun h r çiynind bir ilan varm. randa ah olduqdan sonra xalqa zülm etdiyi üçün xalq d mirçi Gav nin ba ç l alt nda ona qar üsyan etmi, onu y xaraq C m idin n slind n olan Firidunu taxta ç xarm, Firidun Zöhhak D mav nd da- nda bir qovaqdan asm d r. Zöhr Venera. Zülc lal Allah n epiteti. Zülfüqar linin q l nc. Zülm t qaranl q. Züm rr d zümrüd. Zünnar qur aq; xristianlar n ba lad qur aq. 396

397 R a m i z S K R 10 yanvar 1954-cü ild Amasiya rayonunun Qaraçanta k ndind mü llim ail sind anadan olmu dur. M.V. Lomonosov ad na Moskva Dövl t Universitetinin jurnalistika fakült sini bitirmi dir (1978). Az rbaycan radiosunda redaktor ( ), Az rbaycan, türk, r b, fars, ingilis, frans z v alman dill rind ç xan «Az rbaycan bugün» jurnal n n ba redaktoru ( ), kiril, lat n v r b lifbalar il n r olunan «Odlar yurdu» q zetinin ba redaktoru ( ), «Hürriyet» q zetinin ( stanbul) Az rbaycan üzr xüsusi müxbiri ( ), Xarici Turizm uras n n idar r isi ( ), «XXI sr» q zetinin ba redaktoru ( ), «Yeni Forum» jurnal n n (Ankara) Bak t msilçisi ( ) olmu dur ci ild n Az rbaycan Jurnalistl r Birliyinin ba katibidir. Bak Dövl t Universitetinin b dii t rcüm elmi-t dqiqat laboratoriyas n n müdiri, Folklor nstitutunun ba elmi i çisidir. Filologiya elml ri doktorudur. «Q z l q l m», «H s n b y Z rdabi», «Humay», Türkiy nin «Yeni Orhun» v «Türk dünyas na xidm t», Türkm nistan n «Alt n sr» mükafatlar laureat d r. Yaz ç lar v Jurnalistl r Birlikl rinin, Beyn lxalq M tbuat nstitutunun ( P, Vyana) üzvü, Az rbaycan n m kdar jurnalistidir. Türkologiya, d biyyat, tarix v jurnalistikaya dair kitablar yazm, türk, rus, özb k, uy ur, türkm n, qaqauz dill rind n t rcüm l r etmi dir. Avrasiya T rcüm çil r Birliyinin (Ankara) s dri seçilmi dir (2010). Monoqrafiyalar : 1. qlimd n-iqlim, t qvimd n-t qvim. Bak, q, 1987, 104 s. 2. Qutad u bilig. Bak, Elm, 2003, 320 s. 3. Mahmud Ka ari v onun «Divanü lü at-it-türk» s ri. Bak, MBM, 2008, 432 s. 4. Mahmud Ka arinin 1000 illik yubileyin 1000 biblioqrafik göst rici. Bak, MBM, 2008, 96 s. 5. Mahmud Ka arinin «Divanü lü ati-it-türk s ri üzr biblioqrafik v qrammatik göst rici. Bak, MBM, 2008, 192 s. 6. Mahmud Ka ari v onun «Divanü lü at-it-türk» s ri. Bak, MBM, 2009, 532 s. 7. Mahmud Ka arinin «Divanü lü at-it-türk» s rinin t drisi. Bak, MBM, 2011, 192 s. N r edilmi sas t rcüm l ri: 397