Karadeniz Alabalýðýnýn Tatlýsu Ortamýndaki Göçü Üzerine Bazý Çevresel Parametrelerin Etkisi

Transkript

1 Karadeniz Alabalýðýnýn Tatlýsu Ortamýndaki Göçü Üzerine Bazý Çevresel Parametrelerin Etkisi 17, 65, Muharrem AKSUNGUR, Ali ALKAN, Bayram ZENGÝN Su Ürünleri Merkez Araþtýrma Enstitüsü, P.K.: 129, TRABZON Ýlyas TABAK Tarým ve Köyiþleri Bakanlýðý, Ýl Kontrol Lab. Müd., BALIKESÝR Cevat YILMAZ Elazýð Su Ürünleri Araþtýrma Enstitüsü, ELAZIÐ Özet Bu araþtýrma, ülkemizin Doðu Karadeniz kýyýlarýnda daðýlým gösteren Karadeniz alabalýðý (Salmo trutta labrax)'nýn tatlýsu ortamýndaki göç davranýþý üzerine, Haziran 1998 ile Temmuz 2001 tarihleri arasýnda yürütülmüþtür. Çalýþmada Karadeniz alabalýðýnýn en yoðun giriþ yaptýðý önemli akarsularýn fiziksel ve kimyasal yapýsý belirlenmiþ, alabalýk stoklarý ve yaþam döngüsü üzerine çevresel etkiler incelenmiþtir. Ýlkbahar ve kýþ döneminde kýyýya yakýn bölgelerde bulunan Karadeniz alabalýðý yaz aylarýnda, su sýcaklýðýnýn etkisi ile akarsularýn kaynaða yakýn yüksek kesimlerine ve yan kollarýna beslenme göçü yapmaktadýr. Sonbaharda ise özellikle büyük bireylerin üreme amaçlý göç hareketleri olmaktadýr. Ýlkbahar döneminde kýyý bölgelerde yoðunlaþan beslenme faaliyetleri sýrasýnda bir kýsým balýðýn henüz tartýþma konusu olan çeþitli faktörlerin etkisi ile smoltlaþma ve denize göç etme gerçekleþmektedir. Dere ekotipinde, istasyonlar arasýndaki mevsimsel daðýlýmda boy ve aðýrlýk yönünden fark önemli (P<0,05) ve kýyý ile kaynak kesimleri arasýnda ise fark çok önemli (P<0,01) bulunmuþtur. Anahtar Kelimeler: Doðu Karadeniz Bölgesi, göç, Karadeniz alabalýðý, dere ekotipi. The Effect of Some Environmental Parameters on Migration Patterns of Black Sea Trout in Fresh Water in Eastern Black Sea Region Abstract This study was conducted to investigate the freshwater migration patterns of Black Sea trout (Salmo trutta labrax ), which distribute in the North-eastern coastal region of Black Sea, between June 1998-July Physical and chemical features of streams, which are mostly favourable for entrance of intensive Black Sea Trout, were determined and environmental effect on fish stocks and lifecycles were observed. During spring and winter periods Black Sea Trout inhabit near to sea. During summer, under the effect of water temperature, adult fish move to upstreams and branches for reproduction and other fish for nutrition. In autumn especially adults show a migration pattern by the aim of reproduction. Intense nutritional activities in coastal regions are finalized by the smoltification and migration to the sea by the effect of different (debated) factors. Length and weight of fario ecotype exhibited significant differences, seasonal distribution amoung stations (P<0,05), downstream and upstream regions (P<0,01). Keywords: Black Sea Trout, Eastern Black Sea Region, migration, fario ecotype. GÝRÝÞ Kahverengi alabalýklar (Salmo trutta L.) çevre koþullarýna adaptasyon saðlayabilen ve göç yeteneðine sahip olan salmonidlerdir (Hoar 1988). Bu balýklarýn dünya üzerinde kýrk ikinci kuzey enleminin kuzeyinde anadrom populasyonlarý bulunur (Jonsson 1985, Elliot 1994). Alabalýklarýn çevresel istekleri konusundaki genel parametreler dýþýnda, bir kavram karmaþasý bulunmaktadýr. Habitat çalýþmalarýnda farklý skalalarýn kullanýmý söz konusu olmaktadýr. Çünkü balýðýn biyolojik yaþam döngüsünün her döneminde (yumurta, larva, yavru, yetiþkin), farklý ortamlarda (akarsu, göl, deniz), deðiþik istekler (besin, çevresel, vb) söz konusudur (Elliot 1994). Alabalýklarýn ideal yaþam ortamlarýný, hýzlý akýþ gösteren, bol oksijenli, taþlýk ve kum zeminli, bulanýk olmayan, su sýcaklýðýnýn 7-19 C arasýnda deðiþtiði akarsular oluþturmaktadýr. Bu akarsular "alabalýk dereleri" veya "dað dereleri" olarak isimlendirilmektedir. Bazý akarsularda belli bir bölüm bu özelliði gösterir. Özellikle letal sýnýrý geçen su sýcaklýðýnýn belirleyici olduðu bu bölgelere "alabalýk zonu" denmektedir (Geldiay ve Balýk 1996). Karadeniz alabalýðýnda olduðu gibi, deniz ve tatlýsu arasýnda geçiþ yapan anadrom balýklarýn tatlý su ve deniz ortamýnda davranýþlarý ile ortamlar arasýnda geçiþte balýk üzerinde su sýcaklýðý gibi dýþ 28 No: 65, 2007

2 Karadeniz Alabalýðýnýn Tatlýsu Ortamýndaki Göçü Üzerine Bazý... etkenlerin yanýnda beslenme, üreme ve diðer yaþam faaliyetleri de önem taþýmaktadýr (Gündüz ve ark. 1998, Zengin ve ark. 2002). S. trutta labrax populasyonu aþýrý avcýlýk ve yaþama alanlarýnýn bozulmasý sonucunda olumsuz etkilenmiþtir. Stoklarýn bu durumunun yeniden düzeltilmesi için yeni bir yönetim stratejisi ve koruma programlarýnýn hayata geçirilmesi gerekmektedir (Edwards ve Doroshov 1989) Ülkemizde özellikle Doðu Anadolu Bölgesi'nde yürütülen çalýþmalarda dere ekotipi veya farklý kahverengi alabalýk alt türleri sistematiði, büyüme parametreleri ve biyoekolojisine iliþkin bilgilere yer verilmiþtir (Kosswig 1969, Kuru 1975, Yanar ve ark. 1987, Bardakçý ve ark. 1990, Togan ve ark. 1995, Çetinkaya 1996, Kutrup 1996, Aras ve ark. 1997, Ölmez ve ark. 1998, Ýmamoðlu ve ark. 2000, Arslan ve ark. 2000, Aksungur ve ark. 2005). Dünyada salmonidlerin göçü üzerine çok sayýda araþtýrma gerçekleþtirilmesine karþýn, Türkiye kýyýlarýnda Karadeniz alabalýðýnýn göç olgusunu tanýmlamaya yönelik bilimsel çalýþmalar çok azdýr. Ancak, Salmo trutta labrax'ýn smolt göçü konusunda Kuzey Karadeniz'de, Kafkasya bölgesinde; Kara nehir ve Kodori nehirlerinde Barachi (1962) ve Chernitskii (1988) tarafýndan yapýlan iki çalýþma bulunmaktadýr. Bu çalýþma ile Karadeniz alabalýðý populasyonunun yönetimi için gerekli olan ve temel parametrelerin baþýnda yer alan göç mekanizmasý araþtýrýlmýþ ve göçü belirleyen çevre, ekosistem etkileþimi açýklanmaya çalýþýlmýþtýr. MATERYAL VE METOT Bu çalýþmada, Doðu Karadeniz bölgesinde yer alan ve Karadeniz alabalýðýnýn yoðun olarak daðýlým gösterdiði önemli akarsularda (Kapistre, Çaðlayan, Fýrtýna, Ýyidere ve Solaklý) ve bunlarýn deniz ile birleþtikleri noktalardaki kýyý kesimlerinde yer alan istasyonlarda doðal ortamdan örnekleme çalýþmasý yürütülmüþtür (Þekil 1). Çalýþmanýn yürütüldüðü Doðu Karadeniz Bölgesi, m yükseklikteki kaynaklardan doðan, eriyen kar ve buzul gölleriyle beslenen, genellikle kýsa mesafede (Havza geniþliði 20 km, anakol uzunluðu 60 km) denize dökülen derelere sahiptir. Anakol uzunluðu açýsýndan en uzunu olan Fýrtýna Deresi ve Solaklý Deresi 56 km'ye yaklaþan bir akarsu yataðýnda akýþ gösterir. Solaklý Deresi 576,8 km 2, Fýrtýna Deresi 798,7 km 2 yaðýþ alanýna sahiptir (Anonymous 2001, 2004). Akarsu ortamýndaki örneklemelerde iki deðiþik boyutta (5 ve 6,5 m çaplý), 17 ve 22 mm göz açýklýðýnda serpme aðlar, küçük derelerde ve yan kollarda ise daha iyi performans gösteren elektroþok cihazý (Auseng marka, IG.00 Baujahr 11/84 tipinde, volt doðru akým üretebilen) kullanýlmýþtýr. Balýðýn göç dönemlerinde örneklemeleri daha iyi yapabilmek amacýyla bölgede çit tabir edilen ve akarsudaki balýklarýn basit bir düzenekle yönlendirilmesini saðlayan balýk tuzaklarýndan yararlanýlmýþtýr. Balýklarýn boy ölçümü için 1 mm hassasiyetli ölçüm tahtasý kullanýlmýþtýr. Aðýrlýk ölçümleri balýklarýn su ve salgýlarý (mukoza) kuru bir havlu ile alýndýktan sonra 0,01 g hassasiyetli elektronik terazide yapýlmýþtýr. S. trutta labrax'ýn biyolojik durumuyla yakýn iliþkisinin daha iyi anlaþýlmasý için derelerden alýnan su örneklerinin fiziksel ve kimyasal analizleri yapýlmýþtýr. Çalýþma yürütülen derelerin her birinde tespit edilen üç farklý (kýyý, orta ve kaynaða yakýn) istasyonda 16 ayrý fiziksel ve kimyasal parametre (sýcaklýk, doymuþ oksijen, ph, elektriksel iletkenlik, turbidite, nitrat-n, nitrit-n, o-po 4-3, SO 4-2, T. sertlik, Cl 2, Fe ++, Cu ++, Mn ++, deterjan, salinite) çalýþýlmýþtýr. Salinite tatlýsuda, araç ölçüm sýnýrlarýnýn altýnda ölçülmüþ ve sýfýr olarak kabul edilmiþtir. Suyun fiziksel parametreleri (sýcaklýk, ph, elektriksel iletkenlik, bulanýklýk) Horiba marka su analiz seti ile yerinde ölçülmüþ (Anonymous 1985), kimyasal analizler (çözünmüþ oksijen, toplam sertlik, serbest klor, sülfat, fosfat, nitrat ve nitrit azotu, organik madde) ise alýnan numuneler üzerinde, Su Ürünleri Merkez Araþtýrma Enstitüsü Kimya Laboratuarýnda standart metotlara göre yapýlmýþtýr (Mancy 1987, Gültekin ve ark. 1987). Araþtýrmalar sonucunda elde edilen veriler EXCEL ve STATÝSCA bilgisayar paket programlarý kullanýlarak deðerlendirilmiþtir. Verilerin analizinde yüzde oran, aritmetik ortalama, standart hata belirlenmiþ, Student t ve One-way anova testi kullanýlmýþtýr. BULGULAR Örnekleme bölgesindeki akarsularýn parametrelerinin deðiþimi Tablo 1'de verilmiþtir. Bu çalýþma süresince yapýlan ölçümlerde su sýcaklýðýnýn Ocak (7,1±0,33 C) ve Þubat (7,3±0,34 C) aylarýnda en düþük seviyede olduðu tespit edilmiþtir. Kar sularý eridikten sonra Temmuz (18,2±0,73 C) ve Aðustos (22,0±0,54 C) aylarýnda aþaðý havzalardaki su sýcaklýðý yükselerek alabalýðýn tolere deðerlerinin üst No: 65,

3 M. AKSUNGUR, A. ALKAN, B. ZENGÝN, Ý. TABAK, C. YILMAZ sýnýrýna ulaþmaktadýr. Bu dönemlerde su sýcaklýðýnýn etkisi ile balýklar kaynaða yakýn bölgelere göç etmekte ya da yan kollara geçiþ yapmaktadýr. Çalýþma sahasýnda balýklarýn boy ve aðýrlýk yönünden daðýlýmýna bakýldýðýnda, deniz ekotipine ait bireyler en çok Fýrtýna Deresi (%36) ve Karadeniz'de (denizel ortamda) (%31) örneklenmiþlerdir. Dere ekotipine ait bireylerde Kapistre (%20,6), Çaðlayan (%25,9) ve Fýrtýna (%25,9) dereleri en çok örnekleme yapýlan ve stoklarýn nispeten daha iyi durumda olduðu bölgeler olmuþtur. Karadeniz'de denizel ortamda muhtemelen smolt öncesi dönemde olan ya da akýntýyla sürüklenen birkaç birey yakalanmýþtýr. Uzungöl'den yakalanan örnekler (n:149) haricindeki Solaklý deresinin (%7,8) akarsu ortamý ve Ýyidere (%8,3) en az örnekleme yapýlan istasyonlar olmuþtur (Þekil 2). Kaynaða yakýn (20 km'den yukarý) olan kesimde yaz aylarýnda %57, sonbaharda %37, kýþ aylarýnda %26 ve ilkbaharda %21 oranýnda örnekleme yapýlmasý yanýnda, sonbahar ve kýþ aylarýnda kaynaða yakýn bölgede bulunan balýklar nispeten daha büyük boydaki bireylerden oluþmuþtur. Kýþlama göçü üzerinde çevresel parametrelerin etkisi yanýnda beslenme ve üreme faaliyetleri de rol oynamýþtýr. Kýyýdan itibaren 5 ile 20 km'ler arasýnda kýþ aylarýnda %19, ilkbaharda %12 ve balýðýn kýyýya doðru hareketlendiði sonbaharda (%49) örnekleme yapýlmasý balýðýn bir bölgede sabit kalmadýðýný ve geniþ bir alan içerisinde hareket ettiðini göstermektedir (Tablo 2) Dere ekotipinde, istasyonlar (kýyý (0-5 km), orta (5-20 km) ve kaynak (20> km)) tek tek ele alýndýðýnda, mevsimsel daðýlým önemli (P<0,05), aylýk deðiþimler önemsiz; örnekleme yapýlan kýyý ile menba kesimleri arasýndaki fark ise çok önemli (P<0,01) bulunmuþtur. TARTIÞMA Akuatik ortamda, mikroorganizmalardan bitkilere ve daha kompleks canlýlara kadar uzanan karmaþýk bir iliþkiler yumaðý söz konusudur. Dýþarýdan bir etki söz konusu deðilse doðal denge oluþumu zincirleme olarak bu iliþkileri düzenler (Eaton ve ark. 1995). Saðlýklý bir doðal alabalýk populasyonunun devamý için su sýcaklýðý, diðer fiziksel ve kimyasal parametrelerin uygunluðu, debi ve akýþ rejiminin yapýsý yanýnda, balýðýn direkt besin olarak kullandýðý sucul organizmalarýn yanýnda, bu organizmalarýn tükettiði bitki ve planktonlar ile akarsu yataðýný çevreleyen doðal yapýnýn korunmasý 30 Þekil 1. Çalýþma sahasýnda örnekleme yapýlan akarsular ve istasyonlar. ( K: Kýyý Ýstasyon O: Orta istasyon Y: Yukarý istasyon.) Þekil 2. Örnekleme bölgesinde yakalanan dere ve deniz ekotiplerinin frekans daðýlýmý. önem taþýmaktadýr. Sucul ekosistemdeki tüm biyotik ve abiyotik unsurlarýn birbiri ile iliþkili olmasý alabalýk stoklarýnýn genel özelliklerinin ortaya konulmasýnda göz önünde bulundurulmalýdýr. Örneðin kalsiyum oranýnýn yüksek olduðu bazý sularda, vejetasyonnun zayýf kalmasý ve plankton yoðunluðunun az olmasý nedeniyle, balýklarda büyümenin daha yavaþ olduðu belirlenmiþtir (Maisse ve Baglinière 1999). Debi büyüklüklerine göre bakýldýðýnda, Fýrtýna Deresi diðer derelerden daha büyük debiye sahip olmasýna raðmen, diðer fiziksel ve kimyasal parametreler yönünden bölgedeki bütün akarsularýn ortak bir özellik gösterdikleri görülmektedir. Karaçam ve ark. (1994) tarafýndan Fýrtýna deresinde, bir yýl süreyle periyodik olarak yürütülen çalýþmada, sýcaklýk, oksijen, ph, vb gibi fiziksel ve kimyasal parametreler yönünden benzer sonuçlar elde edilmiþ ve bu deredeki su kalitesinin alabalýklarýn yaþamasý için uygun olduðu bildirilmiþtir. Solomon (1995) nehirlerdeki su kalitesinin, No: 65, 2007

4 Karadeniz Alabalýðýnýn Tatlýsu Ortamýndaki Göçü Üzerine Bazý... Tablo 1. Çalýþma yapýlan akarsularda ölçümü yapýlan fiziksel ve kimyasal parametreler. *Klor deðerleri cihaz ölçüm sýnýrýnýn (>0,01) altýnda bulunmuþtur. **Salinite deðerleri cihaz ölçüm sýnýrlarýnýn altýndadýr (nd). Tablo 2. Karadeniz alabalýðý dere ekotipinde mevsimsel göç durumu. akýntý hýzýnýn, sýcaklýk deðiþiminin ve besine ulaþabilme kabiliyetinin diðer bazý faktörlerle birlikte deniz alabalýðý stoklarý üzerinde önemli derecede etkili olduðunu ve populasyonun genel yapýsýyla ilgili çalýþmalarda, bu konularýn takibinin yapýlmasý gerektiðini bildirmiþtir. Lelek (1980) Fýrtýna deresinin üç bin metre kaynaktan, çok kýsa mesafede denize ulaþmasýný dünyadaki en dik yamaçlý akýþlardan birisi olarak deðerlendirmiþtir. Doðu Karadeniz Bölgesi'nde yer alan derelerin debi, yýllýk sýcaklýk deðiþimi, akýþ karakteri gibi kriterlerine bakýldýðýnda "dað dereleri" veya "alabalýk dereleri" olarak isimlendirilmeleri mümkündür. Karadeniz alabalýðýnýn yýl içerisinde gösterdiði göç, beslenme ve üreme faaliyetlerinin akarsulara ait fiziksel ve kimyasal parametreler ile yakýn iliþkili olduðu düþünülmektedir. Derelerin yapýsýna bakýlacak olursa, kýþ aylarýnda yükseklere kar yaðýþýyla birlikte debi yýl içindeki en düþük seviyeye inmektedir. Baharda ise yaðýþlarýn etkisi ve karlarýn erimesiyle birlikte Nisan-Mayýs aylarýnda debiler artýþ göstermektedir. Su debisinin en yüksek olduðu bu dönemde smolt evresinde bulunan alabalýk yavrularýnýn denize çýkýþ yaptýðý ve denizde bulunan No: 65,

5 M. AKSUNGUR, A. ALKAN, B. ZENGÝN, Ý. TABAK, C. YILMAZ ergin bireylerin ise akarsulara doðru üreme göçü yaptýðý görülmektedir. Sonbaharda (ekim-kasým aylarýnda) saðanak yaðýþlarla dere debilerindeki günlük deðiþimler, balýðýn dere aðýzlarýna göç etmesini ve yumurtlama iþlemi sonrasýnda da denize dönüþ yapmasýný kolaylaþtýrmaktadýr (Zengin ve ark. 2002). Yumurtalarýn inkübe olduðu, larvalarýn yumurtadan çýktýðý ve besin kesesini bitirip serbest yüzmeye geçtiði kýþ aylarýnda sel ve taþkýnlar olmadýðý gibi, akarsu debileri de en düþük düzeydedir. Ayrýca, sahile yakýn bölgelerde yaðýþlar olsa bile yüksek kesimlerde kar yaðýþý olduðu için, debiler düþük düzeyde seyretmektedir. Balýðýn yumurtadan çýktýðý dönemlere bakýldýðýnda (ocakþubat aylarý) bulanýklýk ve diðer fiziksel parametrelerin optimum düzeyde olduðu görülmektedir (Edwards ve Doroshov 1989). Bölgedeki akarsularýn debi ölçümlerine iliþkin veriler DSÝ'nin uzun yýl ortalamalarýna dayanýlarak hazýrlanan kayýtlarýndan alýnmýþtýr (Anonymous 2001). Karadeniz alabalýðý dere ekotipine (fario ekotipi) ait bireyler, tatlýsu ortamýnda mevsimsel olarak göç hareketinde bulunmaktadýr. Kaynaða yakýn olan yukarý havzalarda ve yan kollarda yumurtadan çýkan larvalar ilk beslenme dönemlerini bu bölgelerde geçirmekte, daha sonra ise su sýcaklýðý etkisi, besin bolluðu ve içgüdüsel dürtü ile yer deðiþtirmektedir. Smoltlaþma öncesinde fario ve marina ekotipleri arasýnda belirgin bir fark olmamasý nedeniyle, bütün Karadeniz alabalýðý bireylerinin smolt öncesi (parr) dönemde ayný davranýþý gösterdiði kabul edilebilir (Solomon 2000). Elde edilen bulgulara göre, dere ekotipine ait bireylerin kýþ (%55) ve ilkbahar (%67) aylarýnda daha çok kýyý ile kýyýdan 5 km içeride yer alan bir bölgede hareket ettiði, hatta bu dönemde deniz suyu ile dere suyunun karýþým alanlarýna (plump sahasý) geçiþ yaptýklarý yapýlan örneklemelerden anlaþýlmýþtýr. Kýþ aylarýnda kýyý kesiminde su sýcaklýðý yaklaþýk 8ºC civarýndayken, yüksek kesimlerde ise 2-6ºC'de olmasý ve bu dönemde bölgenin m yükseklikte olan kesimlerinin karla kaplý bulunmasý, besin durumunu, dolayýsýyla akarsu ortamýndaki balýk hareketlerini yakýndan etkileyen faktörlerdir. Ayrýca, Doðu Karadeniz Bölgesi'nde kýþ ve ilkbahar dönemlerindeki su sýcaklýðý ve zooplankton yoðunluðu gibi etkenlerin yanýnda denizde hamsi, istavrit gibi küçük pelajik balýklarýn sürüler halindeki göç hareketleri, Karadeniz alabalýðýnýn 32 smolt göçü ile ayný dönemde gerçekleþmektedir (Solomon 2000). Kýyýsal alandaki bu besin bolluðunun, deniz ekotipi bireylerinin denize geçiþlerinde kýsmen etken olabileceði tahmin edilmektedir. Fakat, ayný dönemde niçin bazý bireylerin denize çýkýþ yaparken (deniz ekotipi) bazý bireylerin (dere ekotipi) tatlýsu ortamýnda kaldýðý halen cevaplanmamýþ olup, üzerinde araþtýrma yapýlan konulardan birisidir. Örnekleme bölgesindeki akarsularda su sýcaklýðý, yýl içerisinde 4,8-25,3 C'ler arasýnda deðiþim göstermiþtir. Yaðýþlar ve hava sýcaklýðýnýn etkisi ile akarsularda gün içerisinde bile deðiþkenlik olmasýna karþýn, denizel ortamda su sýcaklýðý (8-26 C yýllýk deðiþim) ve diðer parametreler daha stabil bir seyir izlemektedir. Karadeniz alabalýðýnýn gerek akarsu, gerekse de denizde yaþadýðý ekolojik ortam için kritik bir denge bulunmasýna karþýn, özellikle akarsularda günden güne artan bir bozulmanýn olmasý, gelecek açýsýndan risk oluþturmaktadýr (Anonymous 2004). Bölgede evsel atýklarýn arýtýlmaksýzýn derelere býrakýlmasý, yanýnda yoðun olarak çay ve fýndýk tarýmýnýn yapýlmasý ve buralarda kullanýlan zirai ilaç ve gübrelerin, yaðýþlar sonrasý yüksek orandaki eðim nedeniyle topraktan ziyade çok çabuk þekilde derelere karýþmasý bir baþka tehlikeyi oluþturmaktadýr (Anonymous 2004). Derelerde, yüksek debiler nedeniyle, tolere deðerin üzerinde ölçüm görülmemesine raðmen, karnivor özellik gösteren doðal alabalýklarýn besin zincirinin üst sýralarýnda yer almasý nedeniyle, pestisit ve aðýr metallerin vücutta birikmesi sonucu beslenme ve üreme özelliklerinde düþüþ ve nihayetinde ölümlere neden olabilmektedir. Derelerde kirlenme sonucu oluþan aðýr metal ve fenol türevi maddelerin balýklarýn yaþamlarý ve üreme özellikleri üzerine olumsuz etki gösterdiði, bölgede (Trabzon-Deðirmendere) yapýlan bir çalýþmayla da ortaya konmuþtur (Ýþcan ve ark. 2001). Karadeniz alabalýðýnýn sucul ortamda bulunan diðer canlýlar ve bulunduklarý çevre arasýnda karþýlýklý etkileþim ve bir denge söz konusudur. Bu dengenin korunmasý ekonomik deðeri olan Karadeniz alabalýðýnýn doðal ortamda devamlýlýðýnýn saðlanmasý yönünden çok önemlidir. Nitekim Of ilçesindeki Solaklý Deresi ve üzerinde elektrik üretimi için bent inþa edilmiþ olan Ýyidere'de alabalýk stoklarýnýn oldukça fakirleþtiði gözlenmiþtir (Þekil 2). Göç, birçok balýk türünün biyolojisi (özellikle No: 65, 2007

6 Karadeniz Alabalýðýnýn Tatlýsu Ortamýndaki Göçü Üzerine Bazý... üreme ve beslenme) için çok önemli bir özelliktir. Bu nedenle, akarsular üzerinde elektrik üretimi için planlanan enerji yapýlarý ayný zamanda bu akarsularda yaþayan balýklarýn göçlerini olumsuz olarak etkilemektedir. Bu etkiyi minimize etmek, çeþitli uzmanlýk disiplinlerinin (planlamacýlar, biyologlar, mühendisler) ve karar verme mekanizmalarýnýn yakýn bir iþbirliðini gerektirmektedir (Nelson 1965, Duthie ve Ostrofsky 1975). Bugün dünyada geliþmiþ birçok ülkede çevre konusundaki duyarlýlýk, en çok balýkçýlýk alanýnda yoðunlaþmaktadýr. Birinci derecede insan beslenmesindeki öneminden dolayý, balýkçýlýk kaynaklarýnýn korunmasý ve yönetimi konusunda çok kapsamlý ve uzun vadeli izleme programlarý (monitoring programme) uygulanmaktadýr. Doðal stokun yetersiz olduðu durumlarda balýklandýrma çalýþmalarý ile dýþarýdan desteklenmektedir (Fraser 2001, Solazzi ve ark. 2002). Ülkemizde bu tür çalýþmalarýn bir an önce hayata geçirilmesi gerekmektedir. Baþta Doðu Karadeniz'deki doðal alabalýk stoklarý olmak üzere tüm canlý kaynaklarýn korunmasýna yönelik çabalarýn merkezi ve yerel idarelerce fazla vakit kaybetmeden desteklenmesi artýk zorunluluk arz etmektedir. TEÞEKKÜR Bu çalýþma, Su Ürünleri Merkez Araþtýrma Enstitüsü, Karadeniz Alabalýðýnýn Biyoekolojik Özelliklerinin Tesbiti ve Kültüre Alýnabilirliðinin Araþtýrýlmasý (Proje No: TAGEM/HAYSÜD/98- /12/01/007) projesi kapsamýnda yürütülmüþtür. KAYNAKLAR Aksungur M, Togan Ý, Zengin M, Tabak Ý, Aksungur N (2005) Doðu Karadeniz Kýyýlarýnda Daðýlým Gösteren Karadeniz Alabalýðý (Salmo trutta labrax, Palas, 1811) Populasyonunun Mitokondrial ve Meristik Özellikler Bakýmýndan Karþýlaþtýrýlmasý. In: Ulusal Su Günleri 2005 Sempozyumu, Eylül 2005, Trabzon, Anonymous (1985) Standart Methods For the Examination of Water and Westwater. 16 th ed., APHA, AWWA, WPCF, New York. Anonymous (2001) Devlet Su Ýþleri XXII. Bölge Müdürlüðü Su ve Toprak Kaynaklarý Geliþtirme Projeleri, Etüd Raporlarý, Cild I-XI, Trabzon. Anonymous (2004) Trabzon Ýl Çevre Durum Raporu. Trabzon Valiliði Ýl Çevre ve Orman Müdürlüðü, Trabzon. Aras MS, Çetinkaya O, Karataþ M (1997) Anadolu Alabalýðý (Salmo trutta macrostigma)'nýn Türkiye'deki Bugünkü Durumu. In: Akdeniz Balýkçýlýk Kongresi, 9-11 Nisan 1997, Ýzmir, Arslan M, Aras MN, Yýldýrým A (2000) Conker Çayý (Çoruh Havzasý)'nda Yaþayan Salmo trutta labrax (Pallas, 1811)'ýn populasyon yapýsý ve Büyüme Özellikleri. In: Su Ürünleri Sempozyumu, Eylül 2000, Sinop, Baglinière JL, Maisse G (1999) Biology and Ecology of the Brown and Sea Trout. Praxis Publishing Ltd, Chichester. Barachi GP (1962) The Black Sea Kumzha. Black Sea Trout (Salmo trutta). Translation by Terdzishvili N, Solomon D, Blacksea salmon project, Izd-vo AN GSSR, Tbilisi. Bardakçý F, Tanyolaç J, Akpýnar MA, Erdem Ü (1990) Sivas Ýli Ýç Sularýnda Yakalanan Alabalýk populasyonlarýnýn Morfolojik Karþýlaþtýrýlmasý. In: 10. Biyoloji Kongresi Bildirileri, Temmuz 1990, Erzurum. Chernistkii AG (1988) Black Sea Trout Smolts (Salmo trutta labrax) in the Kodori River, Abkhaz SSR Georgian SSR USSR. Vopr Ikhtiol. 28, 4, Çetinkaya O (1996) Çatak Çayý (Dicle Nehri) Dað Alabalýklarýnýn Bazý Biyolojik Özelliklerinin Ýncelenmesi. Ýstanbul Üniversitesi, Su Ürünleri Dergisi 9-13, 1-10, Duthie HC, Ostrofsky ML (1975) Environmental Impact of the Churchill Falls (Labrador) Hydroelectric Project: A Preliminary Assessment. J. Fish. Res. Board. Can. 32, 1, Eaton AD, Clesceri SLC, Greenberg AE (1995) Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater. AWWA, WEF, American Public Health Associatýon, Franson HAM (ed.), 19 th ed., Washington, DC. Edwards D, Doroshov S (1989) Appraisal of the Sturgeon and Seatrout Fisheries and Proposals for a Rehabilation Programme. Technical Cooperation Programme. F.A.O. Rome. Elliot JM (1994) Quantitative ve Ecology and the Brown Trout. Oxford Univ. Press, Oxford. No: 65,

7 M. AKSUNGUR, A. ALKAN, B. ZENGÝN, Ý. TABAK, C. YILMAZ Fraser JA (2001) Salmon Conservation in the Central Coast. Pacific Fisheries Resource Conservation Council report. Vancouver. Geldiay R, Balýk S (1996) Türkiye Tatlýsu Balýklarý. 2. Baský, Ege Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi Yayýnlarý, No: 46, Ýzmir. Guýlbault GG (1973) Practical Fluorescence-Theory Methods and Techniques. 1 st ed., Marcel Dekker Inc, New York. Gültekin N, Torul O, Serin S (1987) Endüstriyel Kimya-I Laboratuarý. Seri No: 4, Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Edebiyat Fak., Yayýn No: 12, Trabzon. Gündüz O, Wain A, Gemici Y, Yurter C (1998) A Migratory Species Salmo trutta labrax and HEP Development in the Eastrenn Sea Region. In: First International Symposium on Fisheries and Ecology, September , Trabzon, Turkey, Gündüz T (1983) Kantitatif Analiz Laboratuvar Kitabý. Ankara Üniversitesi, Fen Fakültesi Yayýn No: 119, Ankara. Hoar WS, (1988) The physiology of smolting salmonids. In: Hoar WS, Randall DJ (eds), Fish Physiology, Acedemic Press, San Diego, Ýmamoðlu OH, Baysal A, Kutrup B (2000) Ýkizdere ve Kollarýnda (Rize) Yaþayan Salmo trutta labrax (Pallas, 1811)'ýn Bazý Büyüme Özelliklerinin Belirlenmesi. Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Edebiyat Fak., Trabzon. Ýþcan M, Togan Ý, Tabak Ý, Eroðlu Y, Ergüven A, Uðuz C, Zengin M, Aktaþ M, Zengin B (2001) Deniz ve akarsulardaki kirliliðin Karadeniz'deki ekonomik deðeri yüksek balýklarýn stok ve üremesi üzerine olan etkisinin belirlenmesi. Proje raporu, Su Ürünleri Merkez Araþt. Enst., Trabzon. Jonsson B (1985) Life History Patterns of Freshwater Resident and Sea-migrant Brown trout in Norway. Trans. Am. Fish. Soc. 114, Johnstone ADF, Walker AF, Urguhart GG, Thorrpe AE (1995) The movement of sea trout smolts, Salmo trutta L, in a Scottish west coast sea loch determined by acoustic tracking. Previous Scottish Fisheries Research Reports, Number 56, Aberbeen. Karaçam H, Alemdað N, Boran M (1994) Fýrtýna Deresi'nin Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Üzerine Bir Araþtýrma. Su Ürünleri Dergisi 11, 42-43, 63-69, Kosswig C (1969) New Contribution to the Zoogeography of Freshwater Fish of Asia Minor, Based on Collestions Made Between Isr. J. Zool 18, Kuru M (1975) Dicle-Fýrat, Kura-aras, Van Gölü ve Karadeniz havzalarýnda yaþayan balýklarýn (pisces) sistematik ve zoocoðrafik yönden incelenmesi. Doçentlik Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara. Kutrup B (1996) Ýyidere'den alýnan Salmo trutta labrax (Pallas, 1811) örneklerinde yaþ belirleme yöntemleri. Ege Üniversitesi, Su Ürünleri Dergisi 13, 3-4, Lelek A (1980) The occurrence taxonomy and Future of trouts in North East Turkey. Report for European Committee for the Conservation of Nature and Natural Resources, Strasburg. Maisse G, Baglinière JL (1999) Biology of the brown trout (Salmo trutta L.) in French rivers. In: Baglinière JL, Maisse G (eds.) Biology and Ecology of the Brown and Sea Trout. Praxis Publishing Ltd, Chichester, Mancy KH (1987) Instrumental Analysis for Water Pollution Control, Ann Arbor. Science, Michigan. Nelson JS (1965) Effects of Fish Introductions and hydroelectric devolepment on fishes in the kananaskis river system, Alberta. J. Fish. Res. Bd. Canada 22, 3, Ölmez M, Korkmaz Þ, Atay D (1998) Age and growth of the brown trout (Salmo trutta magrostigma Dumeril, 1858) population in the Hatilla Brook, the Çoruh River, Eastern Turkey. In: First International Symposium Fisheries and Ecology, 2-4 September 1998, Trabzon, Solazzi MF, Johnson SL, Miller B, Dalton T, Leader KA (2002) Salmonid Life-Cycle Monitoring Project 2002, Coastal Salmonid Inventory Project Western Oregon Research and Monitoring Program. Monitoring Report No. OPSW-ODFW , Oregon. Solomon DJ (1995) Sea Trout Stocks in England and Wales, Research and Development Report 25, National Rivers Authority, 103, pp, Bristol. Solomon DJ (2000) The biology and Status of the Black Sea Salmon Salmo trutta labrax, EU Tacis Black Sea Environmental Programme. Black Sea Salmon Project Report, 24. Togan Ý, Fidan AZ, Yain E, Ergüven A, Emre Y (1995) Genetic Sturucture of Turkish Brown Trout Populations, Journal of Fish Bilogy 47, Supplement A, No: 65, 2007

8 Karadeniz Alabalýðýnýn Tatlýsu Ortamýndaki Göçü Üzerine Bazý... Yanar M, Akyurt Ý, Bircan R (1987) Salmo trutta L.'nýn gonad geliþimi, yumurta verimliliði, büyüme durumu ve et verim özellikleri üzerine bir araþtýrma. EBK. Et ve Bal. Endüstrisi Dergisi 8, 48, Zengin M, Aksungur M, Tabak Ý (2002) Türkiye'nin Doðu Karadeniz Kýyýlarýnda Daðýlým Gösteren Karadeniz Alabalýðý (S. trutta labrax) Populasyonunun Geliþimini Etkileyen Faktörler. In: Özhan E, Alpaslan N (eds) Türkiye'nin Kýyý ve Deniz Alanlarý IV. Ulusal Konferansý, Türkiye Kýyýlarý-II. Konferansý Bildiriler Kitabý, 5-8 Kasým 2002, Ýzmir, No: 65,