Karada Kurulu Alabalýk Ýþletmeleri (Fethiye, Muðla) Çýkýþ Sularý Özelliklerinin Yasal Düzenlemeler Çerçevesinde Deðerlendirilmesi

Transkript

1 Ekoloji 20, 81, (2011) doi: /ekoloji Karada Kurulu Alabalýk Ýþletmeleri (Fethiye, Muðla) Çýkýþ Sularý Özelliklerinin Yasal Düzenlemeler Çerçevesinde Deðerlendirilmesi Hatice BILGIN YILDIRIM 1*, Serap PULATSU 2 1Gida Tarim ve Hayvancilik Bakanligi Balikcilik ve Su Urunleri Genel Mudurlugu, Lodumlu, Ankara-TURKIYE 2Ankara University, Faculty of Agriculture, Department of Fisheries Engineering, Diskapi, Ankara-TURKIYE *Corresponding author: haticebilgin76@gmail.com Özet Eþen Çayý (Fethiye, Muðla) üzerinde kurulu orta (200 ton/yýl) ve büyük ölçekli (2500 ton/yýl) çöktürme havuzu bulunan farklý iki kapasitedeki gökkuþaðý alabalýðý (Oncorhynchus mykiss) iþletmesi çýkýþ sularýnda bazý su kalite özellikleri (su sýcaklýðý, çözünmüþ oksijen, ph, amonyak-azotu, toplam fosfor, askýda katý madde, biyokimyasal oksijen ihtiyacý, kimyasal oksijen ihtiyacý) Ekim 2009-Eylül 2010 tarihleri arasýnda bir yýl süreyle aylýk olarak izlenmiþtir. Ayrýca herbir iþletme için kullandýklarý yemden alýcý ortama býrakýlan azot ve fosfor yükleri ile bir ton balýk üretimi baþýna düþen azot ve fosfor yükleri tahmin edilmiþtir. Araþtýrma süresince çýkýþ sularý özelliklerinin genel olarak iþletmelere baðlý deðiþimi istatistiki açýdan önemli seviyede farklý bulunmuþtur (p<0,05). Ýþletmelerin çýkýþ suyu amonyak-azotu (0,19-0,38 mg/l) ve toplam fosfor konsantrasyonlarý (0,13-0,64 mg/l) ile askýda katý madde konsantrasyonlarý (14,75-127,0 mg/l), farklý ülkelerdeki ilgili yasal düzenlemelerde yer alan zorunlu deðerlerden yüksek, biyokimyasal oksijen ihtiyacý deðerleri (2,20-5,62 mg/l) ise bildirilen zorunlu deðerlerden düþük tespit edilmiþtir. Çalýþma kapsamýnda, büyük ölçekli iþletmede (YDO: 0,80) azot yükü bir ton balýk üretimi için 59,08 kg ve fosfor yükü 4,01 kg; orta ölçekli iþletmede (YDO: 1,25) ise bir ton balýk üretimi için azot ve fosfor yükleri sýrasýyla 106,25 kg ve 10,75 kg olarak tahmin edilmiþtir.araþtýrma kapsamýnda elde edilen kantitatif bulgular ýþýðýnda konuya iliþkin çözüm önerilerinde bulunulmuþtur. Anahtar Kelimeler: Askýda katý madde, biyokimyasal oksijen ihtiyacý, çýkýþ suyu, karada kurulu alabalýk iþletmeleri, toplam fosfor. Evaluation of the Effluents Characteristics in Land-based Trout Farms (Fethiye, Mugla) within the Frame of Legal Arrangements Abstract Some water quality properties (water temperature, dissolved oxygen, ph, ammonia-nitrogen, total phosphorus, suspended solid matter, biochemical oxygen demand, chemical oxygen demand) in effluents of medium (200 tons year -1 ) and big scaled (2500 tons year -1 ) with sedimentation ponds rainbow trout (Oncorhynchus mykiss, Walbaum 1792) farms which are established on Esen Creek (Fethiye, Muðla) have been monitored monthly basis between October 2009 and September Furthermore, for each farm the nitrogen and phosphorus load is estimated for per ton of fish produced and per ton of feed used. During the research period, the determined water quality features have generally shown significant statistical differences according to effluents of medium and big scaled trout farms (p<0.05). Concentrations of ammonia nitrogen ( mg/l), total phophorus ( mg/l) and supended solid matter ( mg/l) in farm's effluents are higher than the limit values of the relevant regulations in different countries and biochemical oxygen demand values (2.20-5,62 mg/l) are lower than the target values mentioned in the international legal regulations. It is estimated that in the big scaled farm (FCR: 0.80) the nitrogen load for one ton of fish produced is kg and 4.01 kg phosphorus load; in the medium scaled farm (FCR: 1.25) the nitrogen load for one ton of fish produced is kg and phosphorus load is kg. Some suggestions are proposed in the light of quantitative findings obtained during the present research. Keywords: Biochemical oxygen demand, effluent, land-based trout farms, suspended solid matter, total phosphorus. Yildirim HB, Pulatsu S (2011) Evaluation of the Effluents Characteristics in Land-based Trout Farms (Fethiye, Mugla) within the Frame of Legal Arrangements. Ekoloji 20 (81): Geliþ: / Kabul:

2 Karada Kurulu Alabalýk Ýþletmeleri (Fethiye, Muðla) Çýkýþ Sularý... Ekoloji GÝRÝÞ Su ürünleri yetiþtiriciliðinin, su kaynaklarýnýn kirlenmesine yol açýp açmadýðýný cevaplayabilmek için öncelikle yetiþtiricilik-çevre etkileþimi boyutunun belirlenmesi ve diðer sektörler ile karþýlaþtýrýlmasý gerekmektedir. Balýk yetiþtiriciliði sistemleri çýkýþ sularýnýn çevre üzerine en önemli etkisi, doðal su kaynaklarýnda besin elementleri yoðunluðunu artýrmasýdýr. Balýk iþletmeleri çýkýþ suyundaki baþlýca potansiyel kirleticiler; azot, fosfor, organik madde ve askýda katý madde olup ulaþtýklarý alýcý ortamýn (göl, nehir, dere, akarsu vb.) azot ve fosfor düzeyini etkilemekte ve ötrofikasyona yol açmaktadýr. Su kalitesi, sucul türlerin bileþimini, verimliliðini, bolluk durumlarýný ve fizyolojik durumlarýný etkilemektedir (Tepe 2009). Tarým, endüstri ve evsel kullanýmlardan etkilenen yeraltý sularý, yüzey sularý, kýyýlar ve denizlerin korunmasý amacýyla Avrupa Birliði ülkeleri tarafýndan 2000 yýlýnda kabul edilen Su Çerçeve Direktifi'ne göre (Anonymous 2000), kirlilik etmenlerinin kaynaklarýnda engellenerek tüm bu kirlilik kaynaklarýnýn sürdürülebilir kontrolü için bir mekanizma oluþturulmasý gerekmektedir. Dolayýsýyla direktif, Avrupa Birliði'ne katýlým yolunda ilerleyen Türkiye'ye su kaynaklarýnýn yönetiminde yeni bir yaklaþým sunmaktadýr. Bu kapsamda, ülkemizde su ürünleri iþletmeleri çýkýþ sularý kalite özelliklerinin belirlenmesi ve yasal düzenlemeler kapsamýnda deðerlendirilmesi de önem taþýmaktadýr. Ülkemizde çýkýþ sularýnýn kalite özellikleri; iþletmelerin birbiriyle etkileþimi, çýkýþ sularýnýn yönetimi ve alýcý ortama etkileri baðlamýnda sayýlarý çok da fazla olmayan çalýþmalara konu olmuþtur (Pulatsü ve ark. 2004, Kýrkaðaç ve ark. 2009, Tekinay ve ark. 2009). Son yýllarda pek çok ülkede çevreci gruplarýn da baskýsýyla, su ürünleri yetiþtiriciliði çýkýþ sularýna yönelik düzenlemeler önem kazanmýþtýr. Bazý Avrupa ülkeleri kafeslerde balýk yetiþtiriciliði, Avustralya gibi bazý ülkeler ise havuzlarda balýk ve karides yetiþtiriciliði çýkýþ sularý için belirli düzenlemeler getirmiþlerdir. Su ürünleri yetiþtiriciliði çýkýþ sularý için Amerika Birleþik Devletleri'nde uzun yýllar "Ulusal Kirlilik Deþarjý Eliminasyon Sistemi" izinleri uygulanmýþ, 2004 yýlýndan sonra ise 'Amerika Birleþik Devletleri Çevre Koruma Kurumu', ilgili düzenlemeler konusunda yaptýrýmda bulunmaya baþlamýþtýr. Brezilya, Ekvator, Hindistan, Meksika, Tayland, Venezualla gibi pekçok tropik ülkede su ürünleri yetiþtiriciliði çýkýþ sularýna yönelik düzenlemeler söz konusudur. Ayrýca balýk iþleme tesisleri çýkýþ sularý için de bazý parametreleri kapsayan standart deðerlerin önerildiði belirtilmiþtir (Boyd 2003). Türkiye'de karada kurulu gökkuþaðý alabalýðý iþletmelerinin yoðun olarak bulunduðu yörelerden biri Muðla Ýli Fethiye Ýlçesi olup, ilçe sýnýrlarý içerisinde kalan Eþen Çayý'nýn evsel ve zirai atýklar nedeniyle önemli ölçüde kirlenmiþ olduðu bildirilmiþtir (Anonymous 2010). Ayrýca Eþen Çayý ve kollarýnda balýk yetiþtiriciliðine yönelik yeni tesislerin kurulumu veya var olan iþletmelerin kapasitelerinin artýrýlmasýna iliþkin faaliyetler konusunda Tarým ve Köyiþleri Bakanlýðý Tarýmsal Üretim ve Geliþtirme Genel Müdürlüðü'ne yoðun bir müracaat olduðu da bildirilmiþtir. Bu araþtýrmada, Eþen Çayý suyunu kullanan karada kurulu ve çöktürme havuzu bulunan farklý iki kapasitedeki (orta ve büyük ölçekli) gökkuþaðý alabalýðý (Oncorhynchus mykiss Walbaum, 1792) iþletmesi çýkýþ sularýnda bazý kalite özelliklerine iliþkin kantitatif veriler ile iþletmelerin kullandýklarý yemden alýcý ortama olan besin elementi yüklerinin (azot ve fosfor) tahmin edilmesi, sonuçlarýn konuya iliþkin uluslararasý ve konuyla dolaylý olarak ilgili ulusal yasal düzenlemeler çerçevesinde deðerlendirilmesi amaçlanmýþtýr. MATERYAL VE METOT Materyal Araþtýrma Muðla Ýli'ne 175 km, Fethiye Ýlçe merkezine yaklaþýk 45 km uzaklýktaki Ören Köyü, Çaygözü mevkiindeki Eþen Çayý üzerinde bulunan orta (200 ton/yýl) ve büyük (2500 ton/yýl) kapasiteli iki gökkuþaðý alabalýðý iþletmesinde yürütülmüþtür (Þekil 1). Eþen Çayý'ný kullanan ve çöktürme havuzu bulunan iþletmeler-den orta ve büyük kapasiteli iþletmelerin çýkýþ suyu debileri sýrasýyla 0,4 m 3 /s ve 2,5 m 3 /s olup, her iki iþletmede de pelet yem kullanýlmaktadýr. Su sýcaklýðý ile çözünmüþ oksijen ölçümleri arazi tipi oksijenmetre (5 C ile + 45 C arasýndaki sýcaklýklarý ±1 C, 0-15 ppm arasýndaki çözünmüþ oksijen deðerlerini ±0,2 ppm hassasiyetle ölçen), ph deðerleri ise arazi tipi dijital ph metre (ölçüm aralýðý 0-14, hassasiyeti 0,01 olan) ile saptanmýþtýr. Metot Ýþletme seçimleri Çevresel Etki Deðerlendirmesi Yönetmeliði'nin 7. Maddesi (1000 ton/yýl ve üzeri) ile 15. Maddesi'ne ( ton/yýl) göre gerçekleþtirilmiþtir (Anonymous 2008). Ýþletmelerden çýkýþ 49

3 Ekoloji Bilgin Yýldýrým ve Pulatsu Þekil 1. Çalýþma alaný ve farklý kapasiteli gökkuþaðý alabalýðý iþletmelerinin konumu. suyu örnekleri, Ekim 2009-Eylül 2010 tarihleri arasýnda aylýk olarak alýnarak uygun koþullarda laboratuvara ulaþtýrýlmýþtýr. Çýkýþ suyu örneklerinde; amonyak-azotu (NH 3 -N) Nessler metodu, toplam fosfor (TP) askorbik asit metodu ile spektrofotometrik olarak, biyokimyasal oksijen ihtiyacý (BOÝ 5 ) 20 C'de 5 günlük inkübasyondan sonra oksijen tayini ile Anonymous (1995b)'e göre analiz edilmiþtir. Kimyasal oksijen ihtiyacý (KOÝ) open reflux titrimetrik metodu ile askýda katý madde (AKM) tayini ise gravimetrik metot ile Anonymous (2005)'e göre yapýlmýþtýr. Ýþletmelerin Kullandýðý Yemden Alýcý Ortama Býrakýlan Azot ve Fosfor Yüklerinin Tahmini Ýþletmelerin alýcý ortama olan tahmini azot ve fosfor yükleri Boyd ve Queiroz (2001)'in belirttikleri formüle göre hesaplanmýþtýr: Yemden gelen azot miktarý (kg N)= Kullanýlan yem miktarý (kg) x Yemin azot içeriði Balýkta tutulan azot miktarý (kg N)= Üretilen balýk miktarý (kg) x 0,25 kg kuru madde/kg balýk x 0,10 kg N/kg kuru madde Alýcý ortama olan azot yükü (kg N)= Yemden gelen N (kg) - Balýkta tutulan N (kg) Yemden gelen fosfor miktarý (kg P)= Kullanýlan yem miktarý (kg) x Yemin fosfor içeriði Balýkta tutulan fosfor miktarý (kg P)= Üretilen balýk miktarý (kg) x 0,25 kg kuru madde/kg balýk x 0,032 kg P/kg kuru madde Alýcý ortama olan fosfor yükü (kg P)= Yemden gelen P (kg) - Balýkta tutulan P (kg) Yem Deðerlendirme Oraný (YDO)= Tüketilen yem miktarý (g)/ Kazanýlan canlý aðýrlýk (g) Ýstatistiki Analizler Araþtýrma periyodu boyunca her iki iþletmenin çýkýþ sularýna iliþkin verilerin analizinde Mann- Whitney-Wilcoxon testi kullanýlmýþtýr (Gibbons 1976). 50 BULGULAR Araþtýrma periyodunca her iki iþletmenin çýkýþ sularý kalite özelliklerinden su sýcaklýðý deðerlerinin Nisan ve Eylül, çözünmüþ oksijen deðerlerinin Nisan ve Temmuz aylarý, ph deðerlerinin ise Mayýs ayý dýþýnda, iþletmelere baðlý deðiþimi istatistiki açýdan önemli seviyede bulunmuþtur (p<0,05) (Tablo 1). Her iki iþletmenin çýkýþ sularýndaki BOÝ 5 deðerleri karþýlaþtýrýldýðýnda Ocak, Temmuz ve Aðustos aylarýna iliþkin BOÝ 5 deðerleri arasýndaki farklýlýk istatistiki açýdan önemli bulunmamýþtýr (p>0,05). Her iki iþletmenin çýkýþ sularýndaki KOÝ deðerleri karþýlaþtýrýldýðýnda ise, Temmuz ayý dýþýnda tüm aylarda belirlenen KOÝ deðerleri arasýndaki farklýlýk istatistiki açýdan önemli düzeyde tespit edilmiþtir (p<0,05) (Tablo 1). Araþtýrma periyodunca her iki iþletmenin çýkýþ sularýndaki askýda katý madde ve toplam fosfor deðerlerinin gösterdiði farklýlýk istatistiki açýdan önemli düzeyde bulunmuþtur (p<0,05). Büyük ölçekli iþletmede en yüksek çýkýþ suyu NH 3 -N deðeri 0,36 mg/l olarak Ocak ve Mayýs aylarýnda saptanýrken, orta ölçekli iþletmede en yüksek çýkýþ suyu NH 3 -N deðeri 0,38 mg/l olarak Ekim ayýnda saptanmýþtýr. Her iki iþletmenin çýkýþ sularýndaki amonyak-azotu karþýlaþtýrýldýðýnda ise, Aðustos ayý dýþýnda, tüm aylarda ölçülen deðerler arasýndaki farklýlýk istatistiki açýdan önemli bulunmuþtur (p<0,05) (Þekil 2). Bu araþtýrmada büyük ve orta kapasiteli iþletmenin kullandýðý yemden alýcý ortama olan tahmini azot ve fosfor yükü deðerleri sýrasýyla, kg azot ve kg fosfor olarak tahmin edilmiþtir. Yem deðerlendirme oranýnýn (YDO) 0,80 olduðu büyük ölçekli iþletmede 1 ton balýk üretimi için azot yükü 59,08 kg ve fosfor yükü 4,01 kg olarak, orta ölçekli iþletmede ise, yem deðerlendirme oraný 1,25 olup iþletmeye iliþkin 1 ton balýk üretimi için azot ve fosfor yükleri sýrasýyla 106,25 kg ve 10,75 kg olarak tahmin edilmiþtir (Tablo 2). TARTIÞMA Bu çalýþmada büyük ölçekli iþletmenin çýkýþ suyunda çözünmüþ oksijen deðeri 5,55-10,23 mg/l; orta ölçekli iþletme çýkýþ suyunda ise 6,75-10,91 mg/l arasýnda deðiþim göstermiþtir. Büyük ve orta ölçekli iþletme çýkýþ suyunda saptanan minimum çözünmüþ oksijen deðerleri (5,55-6,75 mg/l), Kuzey Carolina ve Virginya Eyaleti'nde (USA) so-

4 Karada Kurulu Alabalýk Ýþletmeleri (Fethiye, Muðla) Çýkýþ Sularý... Ekoloji Tablo 1. Farklý kapasiteli iþletmelerin çýkýþ sularýnda su sýcaklýðý, çözünmüþ oksijen (ÇO), ph, biyokimyasal oksijen ihtiyacý (BOÝ 5 ), kimyasal oksijen ihtiyacý (KOÝ) ve amonyak-azotu (NH 3 -N) deðerlerinin aylara baðlý deðiþimi. Tablo 2. Büyük (2500 ton/yýl) ve orta (200 ton/yýl) ölçekli iþletmelere iliþkin azot ve fosfor yükünün tahmini. * Ýþletmelerde kullanýlan yemin azot içeriði %10,5- fosfor içeriði ise %1,5'dur. **Alabalýk için kuru madde oraný % 25, N içeriði % 10/kuru madde, P içeriði % 3,2/kuru madde. * Küçük harf (a) taþýmayan özelliklerin, iþletmelere baðlý deðiþimi istatistiki açýdan önemli seviyede (p<0,05) iken, küçük harf (a) taþýyan özelliklerin, iþletmelere baðlý deðiþimi istatistiki açýdan önemli seviyede deðildir (p>0,05). Þekil 2. Farklý kapasiteli iþletmelere ait çýkýþ sularý askýda katý madde (AKM), toplam fosfor (TP) ve amonyak-azotu (NH 3 -N) deðerlerinin aylara baðlý deðiþimi. ðuk su balýklarý üreten iþletmelerin çýkýþ sularý kalitesi için getirilen minimum 6,0-6,6 mg/l düzeyindeki (Davis 1993) çözünmüþ oksijen deðerlerine benzer bulunmuþtur. Su Ürünleri Yönetmeliði'nde alýcý ortamýn çözünmüþ oksijen miktarýný 6 mg/l'nin altýna düþüren atýk sularýn alýcý ortama verilemeyeceði bildirilmektedir (Anonymous 1995a). Bu baðlamda araþtýrmaya konu olan farklý kapasiteli iþletmelerin, bu parametre açýsýndan alýcý ortamýn su kalitesini olumsuz yönde etkilediði söylenemez. Araþtýrma süresince ph deðerleri iþletme farký gözetmeksizin çýkýþ sularýnda minimum 7,03 maksimum 8,34 olarak ölçülmüþtür. ABD'de Virginya ve Alberta Eyaleti'nde karada kurulu iþletmeler için uygulanan çýkýþ suyu zorunlu ph deðerleri de 6,0-9,5 arasýnda deðiþmektedir (Davis 1993, Hutchings 2006). Su Ürünleri Yönetmeliði (Anonymous 1995a)'ne göre ise, alýcý suyun ph deðerini 6,5-8,5 deðerleri dýþýna çýkaran atýk sular alýcý ortama verilemeyeceðinden çýkýþ sularý ph deðerleri, ulusal ve uluslararasý ilgili yasal düzenlemelerin gerektirdiði zorunlu deðerler arasýnda yer almaktadýr. Araþtýrmamýzda büyük ve orta ölçekli gökkuþaðý alabalýðý iþletmeleri çýkýþ suyunda 0,19-0,38 mg/l arasýnda tespit edilen amonyak-azotu konsantrasyonlarý deðerleri, Schwartz ve Boyd (1994)'un Amerika Balýkçýlýk Ýþletmeleri çýkýþ sularý kalite standartlarýnda amonyak-azotu için 1,77 mg/l olarak belirttikleri deðerin oldukça altýndadýr. Biyokimyasal oksijen ihtiyacý (BOÝ 5 ) deðerleri; Alberta Eyaleti akarsu sistemli su ürünleri yetiþtiriciliði çýkýþ sularý için 25 mg/l (Hutching 2006), Kanada Prens Edwart Adasý Eyaleti'nde 10 mg/l'den az (Stechey ve Linquist 2006) ve Avrupa'da farklý ülkelerde su ürünleri yetiþtiriciliði çýkýþ sularý için 5-20 mg/l (Lucas ve Southgate 2003) olarak bildirilmiþtir. Bu çalýþmada ise, çýkýþ sularý biyokimyasal oksijen ihtiyacý deðerleri, büyük ölçekli iþletmede 2,20-5,62 mg/l, orta ölçekli iþletmede ise 3,21-4,76 mg/l arasýnda saptanmýþtýr. Bu deðerler, yukarýdaki bildiriþlere göre düþük 51

5 Ekoloji Bilgin Yýldýrým ve Pulatsu kalýrken, büyük ölçekli iþletmede Ekim, Þubat ve Mart aylarý dýþýnda, orta ölçekli iþletmede ise tüm aylarda çýkýþ suyu BOÝ 5 deðerleri, Kanada'da su ürünleri yetiþtiriciliðine iliþkin çýkýþ suyu biyokimyasal oksijen ihtiyacý zorunlu deðeri olarak belirtilen 3,0 mg/l'den (Stechey ve Linquist 2006) yüksek bulunmuþtur. Bu araþtýrmada büyük ölçekli iþletme çýkýþ sularýnda kimyasal oksijen ihtiyacý (KOÝ) deðerleri 2,99-18,27 mg/l, orta ölçekli iþletmede ise 3,32-15,61 mg/l arasýnda tespit edilmiþtir. Su Kirliliði Kontrolü Yönetmeliði'nde, bu parametre açýsýndan deðerlendirme yapmak üzere bir karþýlaþtýrma deðeri bulunmamakta; KOÝ deðeri yalnýz su ürünleri iþleme tesisleri atýk sularýnýn alýcý ortama deþarjýnda dikkate alýnmakta ve 2 saatlik kompozit numunede 50 mg/l, 24 saatlik numunede 30 mg/l olarak bildirilmektedir (Anonymous 2004a). Ayrýca uluslararasý yasal düzenlemelerde KOÝ, çýkýþ suyu kalite özelliklerinin deðerlendirilmesinde dikkate alýnmayan bir parametredir. Araþtýrma kapsamýnda, büyük ölçekli iþletme çýkýþ sularýnda toplam fosfor konsantrasyon deðerleri 0,25-0,64 mg/l, orta ölçekli iþletmede ise 0,13-0,47 mg/l arasýnda deðiþmiþtir. Amerika Balýkçýlýk Ýþletmeleri, çýkýþ sularý kalitesi açýsýndan bu parametre için zorunlu deðeri 0,17 mg/l olarak belirtirken (Schwartz ve Boyd 1994), Avrupa'da farklý ülkeler için su ürünleri yetiþtiriciliði çýkýþ sularýnda toplam fosfor deriþiminin 0,05-0,26 mg/l arasýnda deðiþtiði bildirilmiþtir (Lucas ve Southgate 2003). Stechey ve Linquist (2006) tarafýndan belirtildiðine göre, Kanada'da farklý eyaletlerdeki karada kurulu salmonid iþletmelerinde çýkýþ suyu toplam fosfor deðeri 0,02-0,1 mg/l olarak sýnýrlandýrýlmýþtýr. True ve ark. (2004) ise, Idaho'da (ABD) su ürünleri iþletmeleri atýk su deþarjýnda fosfor konsantrasyonuna iliþkin limit deðeri 0,1 mg/l olarak bildirmiþtir. Bu baðlamda araþtýrma periyodunca çýkýþ sularýnda ölçülen toplam fosfor deðerleri, yukarýdaki belirtilen uluslararasý yasal düzenlemelerdeki deðerlerden daha yüksek bulunmuþtur. Tüketilmeyen yem ve balýk dýþkýlarýndan köken alan askýda katý madde düzeyi, bu çalýþmada ele alýnan büyük ölçekli iþletme çýkýþ sularýnda 14,75-127,0 mg/l, orta ölçekli iþletmede ise 20,50-123,0 mg/l arasýnda deðiþmiþtir. Avrupa'da farklý ülkeler için su ürünleri yetiþtiriciliði çýkýþ sularýndaki askýda katý madde sýnýr deðerleri deðiþim aralýðý 5-50 mg/l 52 (Lucas ve Southgate 2003), Kanada'da farklý eyaletlerde karada kurulu salmonid iþletmeleri içinse 5-10 mg/l olarak belirtilmiþtir (Stechey ve Linquist 2006). Bu araþtýrmaya iliþkin askýda katý madde miktarlarý, sözü edilen zorunlu deðerlerden daha yüksektir. Askýda katý madde özelliði bakýmýndan, Su Ürünleri Yönetmeliði'nde (Anonymous 1995a), alýcý suyun askýda katý madde miktarýný 30 mg/l'den daha yüksek deðere çýkaran atýklarýn alýcý suya verilemeyeceði ifade edilmekte olup iþletmelerin çýkýþ sularý askýda katý madde deðerleri, Su Ürünleri Yönetmeliði'nde verilen deðerleri aþmýþtýr. Farklý ülkelerde karada kurulu gökkuþaðý alabalýðý iþletmelerinin besin elementi yükü konusunda net bir yasal düzenleme olmayýp konuya iliþkin farklý bildiriþler bulunmaktadýr. Ýrlanda'da yem deðerlendirme oraný 1,83 olan alabalýk iþletmesinde bir ton balýk üretimi için toplam fosfor yükü 25,6 kg ve toplam azot yükü 124,2 kg olarak (Foy ve Rosell 1991), Danimarka ve Norveç'te yem deðerlendirme oraný 1,1'e düþen alabalýk iþletmelerinde, 1 ton balýk üretimi için toplam fosfor yükü 4,8-6,0 kg ve toplam azot yükü 55 kg olarak bildirilmiþtir (Enell 1995). Avrupa Salmon ve Alabalýk Üreticileri Federasyonu ise, Norveç'te üretilen bir kg balýk için ortama býrakýlan azot miktarýný 0,06-0,09 ve fosfor miktarýný 0,005-0,009 kg olarak belirtmiþtir (Mires 1995). Bu çalýþmada tahmin edilen büyük ölçekli iþletmeye iliþkin bir ton balýk üretimi için azot (106,25 kg) ve fosfor yükü (10,75 kg) deðerleri, yukarýdaki bildiriþlerle uyum göstermektedir. Orta ölçekli iþletme baz alýndýðýnda ise, azot ve fosfor yükü deðerleri, yüksek yem deðerlendirme oraný nedeniyle gerek büyük ölçekli iþletmeye ait verilerden gerekse farklý araþtýrýcýlarýn belirttikleri azot-fosfor yükü deðerlerinden yüksek bulunmuþtur. Karasu Deresi (Bilecik, Bozüyük) üzerinde kurulu ve kullandýðý yemin fosfor içeriði 1,5 olan, 1000 ton/yýl kapasiteli (YDO: 1,15) iþletme ile 200 ton/yýl kapasiteli (YDO: 1,20) iþletmeden, 1 ton balýk üretimi baþýna sýrasýyla 9,25 kg ve 10 kg fosfor yükü býrakýldýðý belirtilmiþ olup (Pulatsü ve ark. 2004), bu sonuç çalýþmamýzda yer alan benzer kapasiteli (200 ton/yýl) iþletmeden kaynaklanan fosfor yükü deðerine (10,75 kg) yakýndýr. Yuvarlakçay üzerinde kurulu 700 ton/yýl kapasiteli gökkuþaðý alabalýk iþletmesi içinse (YDO: 1,07) tahmin edilen fosfor yükü deðeri 10,46 kg/ton balýk üretimidir (Tekinay ve ark. 2009) ve bu çalýþmada ele alýnan orta ölçekli iþletmeye iliþkin bir ton balýk

6 Karada Kurulu Alabalýk Ýþletmeleri (Fethiye, Muðla) Çýkýþ Sularý... Ekoloji üretimi baþýna düþen fosfor yükü deðerine oldukça benzerdir. Sonuç olarak, çýkýþ suyu kalite özelliklerine iliþkin sýnýr deðerler açýsýndan, araþtýrma kapsamýnda seçilen iþletmelerin farklý kapasitelerde olmasý ve çöktürme havuzlarýnýn bulunmasý da olumlu yönde bir farklýlýk yaratmamýþtýr. Bu doðrultuda, Türkiye'de mevcut yasal düzenlemelere iliþkin öneriler aþaðýdaki þekilde özetlenebilir: - 29/06/2004 tarihli ve sayýlý Su Ürünleri Yetiþtiriciliði Yönetmeliði'nin 'Çevresel Etki ve Koruma' ile ilgili bölümünde "Karadaki su ürünleri yetiþtiricilik tesisleri ile kuluçkahanelerden alýcý ortama býrakýlan sular, Su Ürünleri Yönetmeliði'nde (Anonymous 1995a) bildirilen deðerlere uygun olmak zorunda olup tesislerde bu þartlarý saðlayacak nitelikte arýtma sistemleri kurulur" þeklinde ifade edilmektedir (Anonymous 2004b). Araþtýrma süresince büyük ve orta ölçekli iþletmelerin çýkýþ suyu askýda katý madde miktarlarý, uluslararasý ilgili yasal düzenlemelerde belirtilen zorunlu deðerlerin üzerinde saptanmýþtýr. Bu nedenle yukarýda belirtilen maddede yer alan 'arýtma sistemi' kavramý açýk bir þekilde belirtilmelidir. Yapýlan bilimsel çalýþmalar ýþýðýnda; fiziksel arýtma yöntemlerinden filtre ve elek sistemlerinin kullanýmý ile askýda katý madde, toplam fosfor, toplam azot ve biyokimyasal oksijen ihtiyacý konsantrasyonlarýnda önemli oranlarda düþme olduðu bildirilmektedir. Bu baðlamda, iþletmelerde tambur filtre veya elek sistemlerinin, alan sorununun olmadýðý iþletmelerde ise çökeltim havuzlarýyla birlikte yapay sulak alanlarýn da ikincil arýtým sistemi olarak kullanýmý önerilebilir. Resmi kurumlarca da sözkonusu sistemlerin daimi ve etkin bir þekilde kullanýmýnýn izlenmesi gerekmektedir. Ancak sistemlerin bölgesel ihtiyaçlara göre belirlenmesi, arýtma verimi yüksek olan sistemin seçilmesi uygun olacaktýr. - Türkiye'de karada kurulu su ürünleri yetiþtiriciliði iþletmelerinde su kalite özelliklerinin izlenmesinde; iþletme öncesinde, arýtým öncesi çýkýþ suyunda, arýtým sonrasý çýkýþ suyunda, alýcý ortama deþarj noktasýnda ve alýcý ortamýn deþarj noktasýna belirli mesafedeki noktalarda izleme ve izleme sýklýðý (en az aylýk) zorunlu kýlýnmalýdýr. Toplam fosfor, askýda katý madde, biyokimyasal oksijen ihtiyacý ve toplam azot ise izlenmesi istenen öncelikli su kalite özellikleri olmalýdýr. Günümüzde yürürlükte olan Su Kirliliði Kontrolü Yönetmeliði'nin 31. Maddesi, su ürünleri yetiþtiriciliði (tarla balýkçýlýðý) ile su ürünleri deðerlendirme kuruluþlarýný gýda sanayi sektörü kapsamýnda deðerlendirmekte ve yalnýz kimyasal oksijen ihtiyacý deþarj deðeri, çýkýþ sularýnýn kalitesinin izlenmesinde göz önüne alýnmaktadýr (Anonymous 2004a). Oysa kimyasal oksijen ihtiyacý (KOÝ) deðeri karada kurulu balýk iþletmeleri çýkýþ sularýnýn izlenmesinde uygun ve yeterli bir parametre deðildir. - Türkiye'de su ürünleri iþletmeleri için uygulanan ÇED yönetmeliðine göre; ÇED uygulanacak projeler listesi yönetmeliðin Ek-1'inde (kültür balýkçýlýðý projelerinde 1000 ton/yýl kapasiteli), ayný yönetmeliðin Ek-2'sinde ise seçme eleme kriterine (kültür balýkçýlýðý projelerinde ton/yýl kapasiteli) sahip iþletmelere uygulanmaktadýr (Anonymous 2008). Gerek Ek-1 listesindeki iþletmeler için gerekse Ek-2 listesindeki iþletmeler için yapýlan projelerde; yetiþtirme sürecinden kaynaklanan yem atýðýnýn su ortamýna fiziksel ve kimyasal etkilerinin olduðu kýsýmda, iþletmelerin kullandýklarý yemde azot ve fosfor sýnýrlamalarýna gidilmesi ve yem dönüþüm oranlarýnýn mimimize edilmesi de önerilmeli ve izlenmelidir. - Bu çalýþmada orta ölçekli iþletmenin azot ve fosfor yükü deðerleri ve her iki iþletmenin de pelet yem kullandýðý göz önüne alýndýðýnda, iþletmelerden kaynaklanan azot-fosfor yükünün azaltýlarak iþletme çýkýþ sularýnýn kalitesinin yükseltilmesinde; büyüme performansýnýn iyileþtirilmesi ve ekstrude yem kullanýmýnýn artýrýlmasý önemli unsurlar olarak görülmektedir. Karada kurulu su ürünleri yetiþtiriciliði iþletmelerinde, yüksek enerjili, protein ve fosfor içeriði düþürülmüþ, sindirilebilirliði yüksek ve daha az organik kirlenmeye yol açan yem kullanýmýnýn teþvik edilmesi ve yaygýnlaþtýrýlmasý, içsu kaynaklarýnda ötrofikasyonun kontrolünde de önemli rol oynayacaktýr. TEÞEKKÜR Bu çalýþmayý 09B No'lu proje kapsamýnda destekleyen Ankara Üniversitesi Bilimsel Araþtýrma Projeleri Müdürlüðü'ne þükranlarýmýzý sunarýz. KAYNAKLAR Anonymous (1995a) Su Ürünleri Yönetmeliði. Tarým ve Köyiþleri Bakanlýðý Sayýlý Resmi Gazete, Ankara. 53

7 Ekoloji Bilgin Yýldýrým ve Pulatsu Anonymous (1995b) Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater. 19th ed., American Public Health Association,Washington. Anonymous (2000) Directive 2000/60/EC of the European Parliament and of the Council of 23 October 2000, Establishing a Framework for Community Action in the Field of Water Policy (Water Framework Directive)., Brussels. Anonymous (2004a) Su Kirliliði Kontrolü Yönetmeliði. Çevre ve Orman Bakanlýðý Sayýlý Resmi Gazete, Ankara. Anonymous (2004b) Su Ürünleri Yetiþtiriciliði Yönetmeliði. Tarým ve Köyiþleri Bakanlýðý Sayýlý Resmi Gazete, Ankara. Anonymous (2005) Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater. 21st ed., APHA, AWWA, Washington. Anonymous (2008). Çevresel Etki Deðerlendirmesi Yönetmeliði. Çevre ve Orman Bakanlýðý Sayýlý Resmi Gazete, Ankara. Anonymous (2010) Türkiye Çevre Sorunlarý ve Öncelikleri Envanteri Deðerlendirme Raporu ( ). Çevre ve Orman Bakanlýðý Yayýný, Ankara. Boyd CE, Queiroz D (2001) Nitrogen, phosphorus loads vary by system: USEPA should consider system variables in setting new effluent rules. Global Aquaculture Advocate 4 (6): Boyd CE (2003) Guidelines for aquaculture effluent management at the farm-level. Aquaculture 226: Davis J (1993) Survey of aquaculture effluents permitting and 1993 standarts in the South. Southern Regional Aquaculture Center, SRAC Publication no. 465, Stoneville. Enell M (1995) Environmental impact of nutrients from Nordic fish farming. Water Sciences and Technology 31: Foy RH, Rosell R (1991) Loadings of nitrogen and phosphorus from a Northern Ireland fish farm. Aquaculture 96 (1): Gibbons JD (1976) Nonparametric Methods for Quantitative Analysis. Holt, Rinehart and Winston, New York. Hutchings E (2006) Aquaculture Development in Alberta. In: Gilbert E, Stechey D, Struthers M (ed), Proceedings of the Canadian Freshwater Aquaculture Symposium, October 2004, Quebec, Kýrkaðaç UM, Pulatsü S, Topçu A (2009) Trout farm effluent effects on water-sediment quality and benthos. Clean 37 (4-5): Lucas JS, Southgate PC (2003) Aquaculture Farming Aquatic Animals and Plants. Fishing News Books, Blackwell Publishing, Oxford. Mires D (1995) Aquaculture and Aquatic Environment: Mutual Impact and Preventive Management. The Israeli Journal of Aquaculture-Bamidgeh 47 (3-4): Pulatsü S, Rad F, Köksal G, Aydýn F, Karasu Ç, Akçora A (2004) The impact of rainbow trout farm effluents on water quality of Karasu Stream, Turkey. Turkish Journal of Fisheries and Aquatic Sciences 4: Schwartz MF, Boyd CE (1994) Channel catfish pond effluents. The Progressive Fish-Culturist 56: Stechey D, Linquist J (2006) Environmental Regulation of Freshwater Aquaculture in Canada. In: Gilbert E, Stechey D, Struthers M (ed), Proceedings of the Canadian Freshwater Aquaculture Symposium October 2004, Quebec, Tekinay AA, Guroy D, Cevik N (2009) The environmental effect of a land-based trout farm on Yuvarlakcay. Ekoloji 19 (73): Tepe Y (2009) Determination of the Water Quality of Reyhanli Yenisehir Lake (Hatay). Ekoloji 18 (70): True B, Johnson W, Chen S (2004) Reducing phosphorus discharge from flow through aquaculture I: facility and effluent characterization. Aquacultural Engineering 32 (1):