Dalaman Çayý Üzerindeki Bereket Hidro- Elektrik Santrali Baraj Gölü Suyunun Bazý Fiziko-Kimyasal Parametrelerinin ve Balýk Faunasýnýn Araþtýrýlmasý

Transkript

1 16, 62, Dalaman Çayý Üzerindeki Bereket Hidro- Elektrik Santrali Baraj Gölü Suyunun Bazý Fiziko-Kimyasal Parametrelerinin ve Balýk Faunasýnýn Araþtýrýlmasý Nedim ÖZDEMÝR Muðla Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, Kötekli-MUÐLA Fevzi YILMAZ Muðla Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Kötekli-MUÐLA Bülent YORULMAZ Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Bornova-ÝZMÝR Özet Bu çalýþmada Muðla Ýli Dalaman Ýlçesindeki, Dalaman Çayý üzerinde kurulu olan Bereket hidro-elektrik santrali baraj göllerinin, su kalitesinin ve balýk faunasýnýn belirlenerek, çevresel etkilerin ortaya konulmasý amacýyla yapýlmýþtýr. Balýk örnekleri elektro-þoker cihazý kullanýlarak toplanmýþ olup, su analizleri ise tespit edilen 4 istasyondan 1 yýl süresince her ay hazýr kitler kullanýlarak ve portatif cihazlarla arazide belirlenmiþtir. Çalýþma sonucunda fiziko-kimyasal veriler (minimum-maksimum); su sýcaklýðý (13,0-29,8 o C), ph (7,74-8,60), elektriksel iletkenlik ( ms cm -1 ), klorür (0,1-1,8 mg L -1 ), çözünmüþ oksijen (4,05-9,80 mg L -1 ), nitrat (0,12-2,80 mg L -1 ), toplam sertlik (13,5-19,0 o dh) ve fosfat (ALA-0,05 mg L -1 ) aralýðýnda tespit edilmiþtir. Fiziko-kimyasal verilerin deðerlendirilmesiyle Bereket hidro-elektrik santrali baraj göllerinde seçilen istasyonlarýn su kalite sýnýflarý Su Kirliliði Kontrolü Yönetmeliðine göre; sýcaklýk, ph, klorür, fosfat deðerleri bakýmýndan 1 sýnýf, çözünmüþ oksijen bakýmýndan 2 sýnýf, nitrat deðeri bakýmýndan müsaade edilen sýnýrlar içinde ve toplam sertlik bakýmýndan da "yumuþak sular" olarak belirlenmiþtir. Çalýþma sonucunda balýk faunasý olarak, Capoeta capoeta bergamae, Leuciscus cephalus, Anguilla anguilla, Barbus plebejus escherichi ve Cyprinus carpio türleri tespit edilmiþtir. Bereket hidro-elektrik baraj göllerinin ekolojik olarak deðerlendirilmesi sonucunda ise önemli bir kirlilik probleminin bulunmadýðý görülmüþtür. Anahtar Kelimeler: Balýk faunasý, Dalaman Çayý, ekoloji, su kalitesi. Investigation of Physico-chemical Parameters and Fish Fauna of Bereket Hydro-Electric Plant Dam Lakes on Dalaman River Abstract The Bereket hydro-electric plant dam lakes, established on the Dalaman Stream in Dalaman town of Mugla, both meets the electricity need of the province and also irrigation need of the arable lands in the province; particularly, during summer season. This study was carried out to show environmental impact by determining the water quality and the fish fauna of the lake. Fish samples were obtained by means of electro-shocker, water analyses were performed on the field on water samples taken every month throughout a year from four stations by using ready made kits. Physico-chemical data were measured as following (minimum-maximum respectively); water temperature ( o C), ph ( ), conductivity( ms cm -1 ), chloride ( mg L -1 ), dissolved oxygen ( mg L -1 ), nitrate ( mg L -1 ), total hardness ( o dh) and phosphate (ALA-0.05 mg L -1 ). The physico-chemical data were evaluated and the water quality classes of the chosen stations in Bereket hydro-electric plant dam lakes were determined. By evaluating the physico-chemical data, according to the Water Pollution Control Regulation, the water quality classes of the chosen stations in Bereket hydro-electric plant dam lakes were determined as; 1. Class in respect to the temperature, ph, chloride, phosphate; 2. class in respect to the dissolved oxygen; acceptable in respect to the nitrate and "soft water" in respect to total hardness. At the end of the study, Capoeta capoeta bergamae, Leuciscus cephalus, Anguilla anguilla, Barbus plebejus escherichi and Cyprinus carpio species were detected in the dam lake. As a result of the ecological evaluation of the Bereket hydro-electric plant dam lake, it was found that there are no significant pollution problems. Keywords: Dalaman Stream, ecology, fish fauna, water quality. 30

2 Dalaman Çayý Üzerindeki Bereket Hidro-Elektrik Santrali... Ekoloji GÝRÝÞ Baraj gölleri geliþmekte olan ülkelerde enerji ihtiyacý, sulama suyu ve taþkýndan korumak amaçlarý ile kurulmaktadýr. Baraj gölleri termik ve nükleer santrallere göre çevresel etkileri bakýmýndan daha çok ön plana çýkmýþtýr. Türkiye'de bu amaçlarla 700'e yakýn baraj ve 500'ün üzerinde hidro-elektrik santral kurulmuþtur (Anonymous 1992). Yeni oluþan baraj gölleri ya da sulama faaliyetleri sonucunda, ekosistem ve iklim gibi çevre faktörleri ve buna baðlý olarak yaþayan bitki ve hayvanlarda bir kýsým deðiþiklikler beklenmektedir. Bu deðiþiklikler sonucu ya bazý bitki ve hayvan türleri ortadan kalkabilmekte ya da tür populasyonlarýnda bir takým deðiþiklikler olabilmektedir. Bu deðiþmelere karþýlýk, oluþan veya oluþacak yeni baraj göl alanlarýndaki tatlýsu, fauna ve florasý da büyük bir potansiyele sahip olabilmektedir. Bu açýdan doðal kaynaklarýn sürekli izlenmesi ve gerekli önlemlerin alýnabilmesi için sürvey çalýþmalarýnýn yapýlmasý gerekmektedir. Fiziksel ve kimyasal parametrelerin belirlenmesi de bu açýdan önem taþýmaktadýr. Su ortamlarýnda kirlenmeyi belirleyen belli baþlý kriterler fizikokimyasal ve biyolojik faktörlerdir. Bir suda yaþayan canlýlarýn biyolojik çeþitlilik, besin zinciri, su kalitesi ve suyun biyolojik yönden temizlenmesi gibi faktörler açýsýndan büyük bir önemi vardýr. Son yýllarda baraj göllerinin fiziko-kimyasal özelliklerinin incelendiði çalýþmalar artýþ göstermiþtir (Yýlmaz 1997, Gül 1994, Alaþ 1998). Muðla Ýl sýnýrlarý içerisinde Dalaman Kocagöl ve Tersakan akarsularýnda bentik canlýlar ve balýk faunasý hakkýnda çalýþmalarda mevcuttur (Özdemir ve ark. 1998, Barlas ve ark. 2000, Barlas ve ark. 2001). Dalaman Çayý üzerinde faaliyet gösteren Bereket hidro-elektrik santrali 5 adet nehir tipi olup, santralin toplam yýllýk enerji üretiminin 174 kwh yýl -1 olacaðý hesaplanmaktadýr. Bu proje ile yöre ve Türkiye ekonomisine önemli bir girdi saðlanmasý ve istihdam oluþturmasý hedeflenmiþtir. Çalýþma sahasýnýn kýyý bandý su bitkileri ile kaplýdýr. Ýklim olarak tipik Akdeniz iklimi hâkimdir. Göl suyu fiziksel olarak temiz olup, göl kýyýsýnda herhangi bir fabrika ve tesis yoktur. Köyceðiz Gölü ve Dalaman Çayý'nýn üst kýsýmlarýnda avcýlar tarafýndan avlanan birçok kuþ artýk yeni mekân olarak bu sahayý tercih ettikleri yöre halký tarafýndan ifade edilmiþtir (Anonymous 2002). Dalaman Çayý, Burdur Ýlinin Gölhisar ilçesinin güneyinde yer alan Yeþilgöl Daðlarýnýn kuzey eteklerinden doðup, 229 km uzunluðu ile yörede önemli bir akarsu konumundadýr. Muðla Ýli, Ortaca ve Dalaman Ýlçeleri arasýnda sýnýr çizerek Sarýsu mevkiinden Akdeniz'e dökülmektedir. Dalaman Çayý'nýn proje kesitinde yaðýþ alaný 5250 km 2 'dir. Bereket Baraj Gölleri ile akarsu havzasýnýn önemli bir kýsmý ile m 2 'nin üzerinde terk edilmiþ tarým arazisi su altýnda kalmýþtýr. Bereket baraj gölleri dýþýnda Dalaman Çayý üzerinde inþa edilmekte olan Akköprü Barajý da 2004 yýlý itibariyle %63'ü bitmiþ olup, 2006 yýlýnda su tutmaya baþlayacaktýr (Anonymous 2002). Araþtýrma sahasý olarak seçilen Bereket baraj göllerinde þu ana kadar yapýlmýþ bilimsel bir çalýþmaya rastlanýlmamýþtýr. Bu çalýþma Bereket Baraj Göllerinde yaþayan balýk türleri, baraj suyunun fiziksel ve kimyasal özellikleri ve olasý çevresel etkileri tespit edilerek baraj göllerinin yöredeki doðal yapý üzerine etkilerinin ortaya çýkarýlmasý amacýyla yapýlmýþtýr. MATERYAL VE METOT Ýstasyonlarýn Seçimi ve Fiziksel ve Kimyasal Analizler Bereket hidro-elektrik santrali Baraj Gölünü en iyi temsil edecek noktalar istasyon olarak seçilmiþtir (Þekil 1). Bu istasyonlardan bir yýl boyunca aylýk su örnekleri alýnarak fiziksel özellikler arazide ölçülmüþ, kimyasal analizler ise, su örneðinin alýnmasýný takip eden gün içerisinde Muðla Tarým Ýl Müdürlüðü Laboratuarýnda yapýlmýþtýr. Balýklarýn Yakalanmasý ve Teþhisi Balýk örneklerini toplamak için DEKA 3000 "lord" 12 v/7 Ah'lik bataryasý anotu ve kablolu katotu aleti ve balýk kepçesi kullanýlarak elde edilen numuneler Muðla Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü Laboratuarýna getirilerek gerekli iþlemlerden sonra %70'lik alkol içersinde saklanmýþtýr. Balýklarýn teþhis edilmesinde (Balýk 1979, Geldiay ve Balýk 1996) kaynak olarak kullanýlmýþtýr. Fiziksel Özellikler; Sýcaklýk ( o C), çözünmüþ oksijen miktarý (O 2 mg L -1 ), ph deðeri, Elektriksel Ýletkenlik (ms cm -1 ), arazide ölçülmüþtür. Kimyasal Özellikler; Amonyum azotu (NH + 4 mg L -1 ), Nitrat azotu (NO - 3 mg L -1 ), Nitrit azotu (NO - 2 mg L -1 ), Fosfat (PO -3 4 mg L -1 ), Toplam sertlik ( 0 dh) ve Klorür (mg L -1 ) alýnarak su örnekleri buz kaplarýyla laboratuar ortamýna getirilmiþtir. Su örnekleri derin olmayan bölgelerde akýntýlý kýsýmlardan, derin bölgelerde ise su alma kabý ile taban, durgun ve akýntýlý kýsýmlardan alýnmýþtýr. Elde edilen su analiz 31

3 N. ÖZDEMÝR, F. YILMAZ, B. YORULMAZ sonuçlarý Su Kirliliði Kontrolü Yönetmeliðine (SKKY) göre deðerlendirilmiþtir (Barlas 1995, Anonymous 1998). Yapýlan analizler sonunda hiçbir deðer elde edilememiþ ise, Analiz Limitlerinin Altýnda (ALA) deðerlendirilmesi yapýlmýþtýr. BULGULAR Gölün Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Sýcaklýk ölçümleri: Ýstasyonlarda belirlenen ortalama su sýcaklýklarý 13,0-29,8 o C deðerleri arasýnda deðiþmektedir (Þekil 2). Þekildeki sýcaklýk deðerlerine göre istasyonlar ýlýman su karakteri göstermektedir. ph: Ýstasyonlarda belirlenen ortalama ph deðerleri 7,74-8,60 arasýnda deðiþmektedir (Þekil 3). Þekil 3'deki deðerlere göre istasyonlar nötr veya hafif bazik durumdadýr. Bu durumun arazinin jeolojik yapýsýndan kaynaklandýðý düþünülebilir. Elektriksel iletkenlik (ms cm -1 ): Bir suyun elektriksel iletkenliði suda bulunan tuzlarýn veya çözünebilir maddelerin miktarlarýnýn toplamýdýr. Suyun elektriksel iletkenliði hem jeolojik etkenlere hem de dýþarýdan gelen etkilere baðlýdýr. Ýletkenlik, sýcaklýk ve tuzluluk artýþýna paralel olarak artar. Ýstasyonlarda belirlenen ortalama elektriksel iletkenlik deðerleri ms cm -1 arasýnda deðiþmektedir (Þekil 4). Klorür (mg L -1 ): Klorür doðal sularda 30 mg L -1 kadar olabilir. Ýstasyonlarda ölçülen klorür deðerleri 0,1-1,8 mg L -1 arasýnda olup, oldukça düþük bulunmuþtur (Þekil 5). Çözünmüþ oksijen (mg L -1 ): Sudaki çözünmüþ oksijen miktarý suyun sýcaklýðýna, hava basýncýna, tuz miktarýna ve suyun kirlilik derecesine baðlýdýr. Suda yaþayan canlýlar ve su kalitesi için oldukça önemli bir deðer olan çözünmüþ oksijenin istasyonlarda ölçülen deðerleri 4,05-9,80 mg L -1 arasýnda deðiþmektedir (Þekil 6). Nitrit, nitrat ve amonyum (mg L -1 ): Belirlenen istasyonlarda nitrit ve amonyum deðerleri ölçülememiþtir. Organik kirlilik derecesi bakýmýndan çok az kirli olan baraj gölü suyu I. kalite su özelliði gösterir. Belirlenen istasyonlarda nitrat deðerleri 0,12-2,80 mg L -1 olarak ölçülmüþtür (Þekil 7). Toplam sertlik ( 0 dh): Suyun sertliði denince suda bulunan toprak alkali iyonlarýnýn miktarý akla gelmektedir. Toprak alkali iyonlarý adý altýnda kalsiyum, magnezyum, stronsiyum ve baryum iyonlarý yer almaktadýr (Höll 1979). Suyun sertliði kalsiyum ve magnezyum tuzlarýnýn miktarýna baðlýdýr. Yüksek miktarda kalsiyum ve magnezyum içeren sular "Sert 32 sular" olarak nitelendirilir. Bunun birimi de CaO mg L -1 olarak belirlenmiþtir. Bir Alman sertliði ( 0 dh)= 10CaO L -1 veya 7,19 MgO L -1 dir. Belirlenen istasyonlarda analiz sonuçlarýna göre 13,5-19,0 0 dh'dir (Þekil 8). Fosfat (mg L -1 ): Belirlenen istasyonlarda ölçülen fosfat iyonu ALA-0,03 mg L -1 ölçülmüþtür (Þekil 9). Fosfatýn evsel ve organik atýklarla artmasý sonucu sularda istenmeyen alg artýþý ve ötrofikasyon olayý görülebilir. Fosfat miktarý 0,3 mg L -1 'den yüksek ise kirlenmeden söz edilebilir. Doðal sularda toplam fosfor yoðunluðu; havzanýn morfometresine, bölgenin jeolojik yapýsýnýn kimyasal içeriðine, suya karýþan organik madde ve evsel atýk (deterjan) olup olmadýðýna ve sudaki organik metabolizmaya baðlýdýr (Tanyolaç 1993). Balýk Türleri Balýk Faunasý olarak, çalýþma sonucunda Capoeta capoeta bergamae, Leuciscus cephalus, Anguilla anguilla, Barbus plebejus escherichi ve Cyprinus carpio türleri tespit edilmiþtir. 1-Capoeta capoeta bergamae Karaman, 1971 Ýlk bulunuþ yeri: Bergama (Ýzmir). Türkçe ve yerel ismi; Siraz balýðý, Sarý balýk, Ýn balýðý. Diagnostik özellikleri: D: III 7-8, A: III 5, Lig.lateral.: Morfolojik özellikleri: Uzunca ve nispeten yuvarlak bir vücuda sahiptir. Etli dudak etrafýnda bir çift býyýk bulunur. Dorsalin sonuncu kemik ýþýný 3/4'e yakýn testere diþlidir. Genç bireylerde sýrt bölgesinde benekler bulunur ve mor renkli yansýmalar görülür. Ekolojik olarak akarsularda yaygýn bulunan ve omnivor özellikler gösteren bir türdür. 2-Leuciscus cephalus Linnaeus, 1758 Ýlk bulunuþ yeri (Terra typica): Avrupa. Türkçe ve yerel ismi; Tatlýsu kefali. Diagnostik özellikleri: D: III 8, A: III 8-9, P: I 15-17, V: I-II 8-9, Lig.lateral: 43-47, L. Tran.: 7-8/3-4, Farinks diþleri: 2,5-5,2, Omur sayýsý: 43-45, Solungaç dikeni: Morfolojik özellikleri: Vücut kalýn yapýlý olup, üzeri nispeten büyük pullarla kaplýdýr. Aðýz uç konumlu olup, çevresinde býyýk yoktur. Gözler büyük olup, yanal çizginin, karýn kýsmýna daha yakýn olarak uzandýðý gözlenmiþtir. Vücut rengi, sýrtta grisiyah, yanlarda ve karýn kýsmýnda ise beyazdýr (Geldiay ve Balýk 1996). Ekoloji olarak, akarsu ve göllerde yaygýn olarak bulunur. Yüzeye yakýn yerlerde gruplar halinde yaþarlar. 3-Anguilla anguilla Linnaeus, 1766

4 Dalaman Çayý Üzerindeki Bereket Hidro-Elektrik Santrali... Ekoloji Ýlk bulunuþ yeri: Avrupa. Türkçe ve yerel ismi; Yýlan balýðý Diagnostik özellikleri: D: , A: , P: Morfolojik özellikleri: Yýlan þeklinde, vücut deri içine gömülü gayet küçük pullarla örtülü, pelvik yüzgeç yok, genellikle gümüþi renkli bireyler çalýþma alanýnda bulunmaktadýr. Vücut ince, uzun ve yýlan þeklindedir. Dorsal, kaudal ve anal yüzgeçler birleþerek tek parça halinde bir bant þeklini almýþtýr. Ventral yüzgeçleri yoktur. Ekoloji olarak, akarsu ve göllerde yaygýn olarak bulunur. 4-Barbus plebejus escherichi Steindachner, 1897 Ýlk bulunuþ yeri: Porsuk Çayý (Eskiþehir). Türkçe ve yerel ismi; Býyýklý balýk. Diagnostik özellikleri: D: III-IV 7-8, A: III 5, Lig lateral: Morfolojik özellikleri: Dudaklar etli, burun ucu nispeten sivri, dorsalin sonuncu baist ýþýný geliþmiþ, iki çift geliþmiþ býyýklarý vardýr. Kahverengi, zeytin yeþili arasý vücut rengine sahip türün, vücut üzerindeki lekelerin büyüklük sayý ve renkleri akarsulara göre çeþitlilik göstermektedir. Ekoloji olarak, akarsularýn hýzlý akan bol oksijenli ortamlarda bulunurlar. 5-Cyprinus carpio Linnaeus, 1758 Ýlk bulunuþ yeri (Terra typica): Avrupa. Türkçe ve yerel ismi; Sazan balýðý. Diagnostik özellikleri: D: III-IV 16-22, A: II-III 5-6, P: I 15-17, V: II 7-8, Lig. Lateral: Morfolojik özellikleri: Vücut az çok uzamýþ ve oval þekilli olup, genellikle büyük pullarla örtülüdür. Baþý çýplak ve iridir, baþ uzunluðu aþaðý yukarý vücut yüksekliðine eþittir. Aðýz etrafýnda üst dudak etrafýndan çýkan ve fazla uzun olmayan iki çift býyýk bulunur. Dorsal ve renk, genellikle sýrt tarafta siyah, yan taraflarda kirli sarý, karýn bölgesinde ise gribeyazdýr (Geldiay ve Balýk 1996). TARTIÞMA VE SONUÇ Çalýþma sahasý 38 ha'lýk bir yüzey alanýna sahip olup, baþta balýkçýlýk ve kuþlarýn barýnma olanaklarý oluþturmasýnýn yanýnda, yakýn çevresiyle yaklaþýk 40 bin nüfuslu Dalaman ve Ortaca ilçeleri içinde bir rekreaktif, ticari, turizm ve sportif balýkçýlýk amaçlý olarak deðerlendirilmesi de mümkündür. Çalýþma bölgesi olan Dalaman Çayý'nda daha önce yapýlmýþ en önemli faunistik çalýþmada bildirilen (Balýk 1979) Cyprinus carpio dýþýndaki Capoeta capoeta bergamae, Leuciscus cephalus, Anguilla anguilla, Barbus plebejus escherichi'ye bu çalýþmada da rastlanýlmýþtýr. Ancak Þekil 1. Çalýþma sahasýndaki istasyonlar. Þekil 2. Ýstasyonlarda ölçülen sýcaklýk deðerleri ( o C). Þekil 3. Ýstasyonlarda ölçülen ph deðerleri. Þekil 4. Ýstasyonlarda ölçülen elektriksel iletkenlik deðerleri (ms cm -1 ). daha çok nehir aðýzlarýnda görülen ve Balýk (1979) tarafýndan bildirilmiþ olan Mugilidae türlerine (Mugil cephalus ve Mugil aurata) türlerine bu çalýþmada rastlanýlmamýþtýr. Balýklandýrmada ise bu konu ile ilgili teþkilatlarýn (DSÝ) ve diðer bilimsel kurumlarýn birlikte karar vermeleri ve çok ciddi bir araþtýrma yapmalarýnýn 33

5 N. ÖZDEMÝR, F. YILMAZ, B. YORULMAZ Þekil 5. Ýstasyonlarda ölçülen klorür iyonu deðerleri (mg L -1 ). Þekil 6. Ýstasyonlarda ölçülen çözünmüþ oksijen deðerleri (mg L -1 ). Þekil 7. Ýstasyonlarda ölçülen nitrat azotu deðerleri (mg L -1 ). Þekil 8. Ýstasyonlarda ölçülen toplam sertlik deðerleri ( o dh). Þekil 9. Ýstasyonlarda ölçülen fosfat fosforu deðerleri. yararý vardýr. Birkaç yýl üst üstte stoklamadan sonra, balýklar doðal olarak üreyecek ve av vermeye baþlayacaktýr. Sadece 2-3 yýlda stok kontrolleri yapýlarak türler arasýndaki denge durumu saptanýr. Baraj göllerinde yapýlan çalýþmalarda ortalama olarak 100 kg/ha/yýl verim elde edildiði hesaplanmýþtýr. Buna göre Bereket baraj göllerinde yýlda 3800 ton balýk elde etmek mümkündür. Ayrýca su kalitesine göre kurulabilecek alabalýk ya da aynalý sazan iþletmeleri ile bu elde edilecek verim artýrýlabilecektir (Aras ve ark. 1995). Bereket hidro-elektrik santralleri biriktirmesiz nehir santralleri olduðu için suyun debisinde bir azalma olmayacaðý için iç su yaþamý etkilenmeyecek ve balýklarýn yaþama alanlarý da zenginleþecektir. Dalaman Çayý üzerinde Bereket hidro-elektrik santrali baraj gölü hem elektrik ihtiyacýný karþýladýðý gibi hem de tarým topraklarýnýn daha düzenli sulanmasýný saðlayacaktýr. Daha þimdiden Ortaca Tarým Ýlçe Müdürlüðüne, Çaylý mahallesinden 70 çiftçi ailesi 2018 dönüm tarým alanýnýn sulamasý için baþvurmuþtur. Dalaman Ovasý, ovada yer alan Dalaman ve Ortaca Ýlçeleri ve Köyleri Dalaman Havalimaný, Dalaman Mopak Kaðýt Fabrikasý, Dalaman Tarým Ýþletmesi (TÝGEM) ve muhtelif turistik tesisler olasý sel felaketlerinden korunacaktýr. Baraj gölünün ekolojik olarak deðerlendirilmesi sonucunda ise önemli bir kirlilik problemi bulunmamasýna raðmen, özellikle yaz aylarýnda sulama amaçlý kullanýmý ve baraj yataðýndaki kum ocaðý faaliyetleri nedeniyle baský altýnda bulunduðu görülmüþtür. Bu konuda ilgili kurumlarýn gerekli tedbirleri almasý önemlidir. Gün geçtikçe artan nüfus yoðunluðu gelecekte kirlilik tehdidi oluþturabilecektir. Bereket hidro-elektrik santrali baraj gölünde inþasýnýn tamamlanmasý ile Dalaman Çayýnýn belli bir bölgesi akarsu sisteminden, göl ekosistemine geçerek yapay bir engel oluþacak ve durgun su ekosistemi meydana gelecektir. Buna baðlý olarak da akarsuyun akýntý hýzý, debisi, su sýcaklýðý gibi parametrelerinde deðiþimler olacaktýr. Bu tür sonuçlarýn, fiziko-kimyasal ve ekolojik özellikler bakýmýndan zaten zayýf olan balýkçýlýk açýsýndan, özellikle balýklarýn üreme mevsimlerini, üreme bölgelerini ve göç eden balýklarýn akarsudaki daðýlýmlarýný olumsuz yönde etkilemesi düþünülebilir. Bu geçiþ gerçekleþmeden önce akarsu ekosisteminde yaþayan canlýlarýn tespiti, ileride yapýlacak olan çalýþmalar için gereklidir. Çalýþma sahasý yoðun orman sahasý ile kaplý olup, 34

6 Dalaman Çayý Üzerindeki Bereket Hidro-Elektrik Santrali... Ekoloji kýzýlçam, maki, okaliptüs ve sýðla aðaçlarý ile kaplýdýr. Bölgede 12 endemik tür bulunmaktadýr. Bunlardan en önemlisi Sýðla aðacý (Liquidambar orientalis) Muðla yöresine özgü endemik bir türdür. Orman alaný dik yamaçlarda yer alýp, þiddetli erozyona açýktýr. Fauna olarak da 71 kuþ, 13 sürüngen, 14 memeli, 5 balýk ve 3 amfibi olmak üzere toplam 106'dýr (Anonymous 2002). Ortalama su sýcaklýðý deðerleri bakýmýndan 1. sýnýf su kalitesi karakterinde iken baraj suyunda Temmuz-Aðustos aylarýnda özellikle yüzey sularý daha düþük kaliteli özellikleri göstermiþtir. Bu özellikteki sularda Cyprinidae familyasýna ait balýklar iyi geliþebilmektedir. Ýstasyonlarda ölçülen ph deðerleri sucul canlýlarýn yaþam alaný için uygundur. Bu deðerler bakýmýndan Su Kirliliði Kontrolü Yönetmeliðine göre su kalitesi 1. kalite karakterindedir. Klorür deðerleri bakýmýndan Su Kirliliði Kontrolü Yönetmeliðine göre su kalitesi 1. sýnýftýr. Çözünmüþ oksijen deðerleri bakýmýndan Su Kirliliði Kontrolü Yönetmeliðine göre su kalitesi 2. sýnýftýr. Çalýþma sahasý sularý organik kirlilik derecesi bakýmýndan vasat kirli ve II. kalite su sýnýfý özelliði göstermektedir. Belirlenen istasyonlarda nitrat deðerleri Su Kirliliði Kontrolü Yönetmeliðine göre müsaade edilen sýnýrlar içinde bulunmuþtur. Özdemir ve ark. (1998)'de Muðla ili Dalaman ilçesi Kapukargýn Kocagöl'de yaptýklarý limnolojik çalýþmada azot ve türevlerinde bu çalýþmada olduðu gibi kirlilik unsuru tespit etmemiþlerdir. Bu açýdan azot ve türevleri her iki çalýþmada da uyum göstermektedir. Toplam sertlik deðerleri açýsýndan Klee (1990)'e göre "yumuþak sular" olarak sýnýflandýrýlmaktadýr. Su Kirliliði Kontrolü Yönetmeliðine göre 1. sýnýf olan belirlenen istasyonlarda fosfat kirliliði yoktur. Yýlmaz ve ark. (2001)'de Muðla Ýli Mumcular Baraj Gölü'nde yaptýklarý bilimsel çalýþmada fiziko-kimyasal parametrelerden; sýcaklýk, ph, çözünmüþ oksijen, nitrat deðerleri bu çalýþmayla paralellik göstermektedir. Bu sonuçlara göre Bereket hidro-elektrik santrali baraj gölleri sularýnda bilimsel anlamda þimdilik bir kirlenme yoktur. Ancak yukarýda ifade edildiði gibi gelecek yýllarda olabilecek problemleri yerinde ve zamanýnda alýnacak tedbirlerle önlemek olasýdýr. Bu çalýþmadan elde edilen bulgularýn, bundan sonra yapýlacak benzer çalýþmalara kaynak teþkil edeceði açýktýr. TEÞEKKÜR Muðla Üniversitesi Bilimsel Araþtýrma Projesi Birimine finansal desteðinden dolayý teþekkür ederiz (Proje No: 2003/09). KAYNAKLAR Alaþ A (1998) Kayaboðazý (Tavþanlý-Kütahya) Baraj Gölünde Yaþayan Leuciscus cephalus L.1758 ve Tinca tinca (L.,1758)'nýn Biyo-Ekolojisi Üzerine Bir Araþtýrma. Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Anonymous (1988) Su Kirliliði Kontrol Yönetmeliði sayýlý Resmi Gazete, Anonymous (1992) Türkiye'deki Barajlar ve Hidroelektrik Santraller, DSÝ, Ankara. Anonymous (2002) Dalaman Çayý Aþaðý Dalaman Havzasý Enerji Projesi HES (Hidro Elektrik Santrali) Çevresel Etki Deðerlendirmesi Nihai Raporu, Ankara. Aras S, Bircan R, Aras M (1995) Genel Su Ürünleri ve Balýk Üretimi Esaslarý. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ofset Tesisi, Yayýn No: 173, Erzurum. Balýk S (1979) Batý Anadolu Tatlýsu Balýklarýnýn Taksonomisi ve Ekolojik Özellikleri Üzerine Araþtýrmalar. Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi, Ýlmi Raporlar Serisi No: 236, Ýzmir. Barlas M (1995) Akarsu Kirlenmesinin Biyolojik ve Kimyasal Deðerlendirilmesi ve Kriterleri. In: Doðu Anadolu Bölgesi I. ve II. Su Ürünleri Sempozyum Kitabý, Haziran 1993, Erzurum, Barlas M, Yýlmaz F, Dirican S, Yorulmaz B (2000) Yuvarlakçay'ýn (Köyceðiz-Muðla) Balýk Faunasý'nýn Ýncelenmesi. In: Doðu Anadolu Bölgesi IV. Su Ürünleri Sempozyumu, Haziran 2000, Erzurum, Barlas M, Dirican S, Özdemir N (2001) Tersakan Çayý Balýk Faunasý. In: XI. Ulusal Su Ürünleri Sempozyomu, Eylül 2001, Mustafa Kemal Üniversitesi, Hatay, Geldiay R, Balýk S (1996) Türkiye Tatlý Su Balýklarý. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Yayýnlarý No:46, Ders Kitabý II. Baský, Ýzmir. Gül A (1994) Kapulukaya Baraj Gölü'nde Yaþayan Stizostedion lucioperce (L., 1758) ve Leuciscus cephalus (L.,1758)'un Biyo-Ekolojileri Üzerine Bir Araþtýrma. Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. 35

7 N. ÖZDEMÝR, F. YILMAZ, B. YORULMAZ Höll K (1979) Wasser (Untersuchung, Beurteilung, Aufbereitung, Chemie, Bakteriologie, Virologie, Biologie). 6. Auflage, de Gruyter, Berlin. Klee O (1990) Wasser Untersuchen: Einfache Analysenmethoden und Beurteilungskriterien. 1. Auflage, Quelle and Meyer, Wiesbaden. Özdemir N, Barlas M, Özdemir N (1998) Dalaman Kapukargýn Köyünde Bulunan Kocagöl'ün Limnolojik Açýdan Ýncelenmesi. In: Doðu Anadolu Bölgesi III. Su Ürünleri Sempozyumu, Haziran 1998, Erzurum, Tanyolaç J (1993) Limnoloji (Tatlý Su Bilimi). Hatipoðlu Yayýnevi, Ankara. Yýlmaz F (1997) Porsuk Baraj Gölü'nde Yaþayan Cyprinus carpio L.1758 ve Tinca tinca (L.,1758)'nýn Biyo-Ekolojisi Üzerine Bir Araþtýrma. Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Yýlmaz F, Öðretmen F, Dirican, S, Ýmamoðlu, Ö (2001) Mumcular Barajý (Bodrum-Muðla) Fiziko- Kimyasal Özellikleri ve Balýk Faunasýnýn Araþtýrýlmasý. Muðla Üniversitesi Araþtýrma Fon Saymanlýðý Projesi No: , Muðla. 36