Klorofil- a, Çevresel Parametreler ve Besin Elementlerinin Günlük Deðiþimleri: Sarýçay Akarsuyu Örneði (Çanakkale, Türkiye)

Transkript

1 19, 73, (2009) Klorofil- a, Çevresel Parametreler ve Besin Elementlerinin Günlük Deðiþimleri: Sarýçay Akarsuyu Örneði (Çanakkale, Türkiye) Serpil ODABAÞI *, Yeþim BÜYÜKATEÞ Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, Temel Bilimler Bölümü, Terzioðlu Yerleþkesi, 17100, Çanakkale-TÜRKÝYE *Corresponding author: Özet Bu çalýþmada Sarýçay Akarsuyu'nda 8 Temmuz-6 Aðustos 2004 tarihleri arasýnda klorofil-a miktarý ile sýcaklýk, tuzluluk, ph ve çözünmüþ oksijen (ÇO) gibi çevresel parametreler ve besin elementleri Toplam Azot, Toplam Fosfor, Amonyum Azotu ve Silikat (sýrasý ile TN, TP, NH 4 ve SiO 2 ) arasýndaki iliþkilerin belirlenmesi amaçlanmýþtýr. Örnekleme dönemi boyunca, sýcaklýk deðerleri mevsim normallerinde seyrederken, ÇO ve ph deðerleri periyotlar arasýnda farklýlýk göstermiþ ve sýrasýyla, 1,23-13,1 mg l -1 ile 7,48-9,33 arasýnda kaydedilmiþtir. Klorofil-a konsantrasyonu 0,98-34,45 μg l -1 arasýnda deðiþirken, TP ölçümleri 0,21-0,91 mg l -1, TN deðerleri 4,78 mg l -1 ile 107,24 mg l -1, NH 4 konsantrasyonu 0,04-3,68 mg l -1, SiO 2 0,16 mg l -1 ile 22,4 mg l -1 arasýnda deðiþmiþtir. Klorofil-a ile besin elementleri arasýnda önemli bir korelasyon bulunmamýþtýr. Ancak, çevresel parametrelerden ph (p=0,23), sýcaklýk (p=0,28) ve ÇO (p=0,23) ile klorofil-a arasýndaki korelasyon önemli olarak bulunmuþtur (p<0,01). Çevresel parametrelere ait sonuçlar kirlilik düzeyinin kýsa süreçte düzensiz artmakta olduðunu ve besin elementleri ile klorofil-a arasýnda ters orantýlý anlýk iliþkilerin varlýðýný ortaya koymuþtur. Anahtar Kelimeler: Besin elementleri, Çanakkale, çevresel parametreler, klorofil-a, Sarýçay Akarsuyu. Daily Variations of Chlorophyll-a, Environmental Parameters And Nutrients: Sarýçay Creek As An Exemplary (Çanakkale, Turkey) Abstract In this study, it was aimed to examine the relationships among chlorophyll-a, environmental parameters such as temperature, salinity, ph and dissolved oxygen (DO) and nutrients Total Nitrogen, Total Phosphorus, Ammonia-nitrogen and Silicate (TN, TP, NH 4 and SiO 2, respectively) between 8 July and 6 August, 2004 in Sarýçay Creek. During sampling periods, temperature values followed the usual seasonal values, while DO and ph changed considerably, and ranged between 1,23-13,1 mg l -1 and 7,48-9,33, respectively. Chlorophyll-a concentration changed between 0,98-34,45 μg l -1, while TP, TN, NH 4 and SiO 2 ranged between 0,21-0,91 mg l -1, 4,78-107,24 mg l -1, 0,04-3,68 mg l -1, 0,16-22,4 mg l -1, respectively. There was no significant correlation among chlorophyll-a and nutrients. However, there was significant correlation between environmental parameters, such as ph (p=0,23), temperature (p=0,28), DO (p=0,23) and chlorophyll-a (p<0.01). Results of the environmental parameters indicated that the pollution level increased irregularly in a short time and there was on instant reverse relation between inorganic nutrients and chlorophyll-a. Keywords: chlorophyll-a, Çanakkale, environmental parameters, nutrients, Sarýçay Creek, Odabaþý S, Büyükateþ Y (2009) Klorofil- a, Çevresel Parametreler ve Besin Elementlerinin Günlük Deðiþimleri: Sarýçay Akarsuyu Örneði (Çanakkale, Türkiye). 19, 73, GÝRÝÞ Akarsular, tatlý sular içinde % 0,003 gibi çok küçük bir paya sahip olmasýna karþýn yeryüzündeki hidrolojik döngü içerisinde önemli bir konumdadýr ve zengin bir canlý yaþamýný barýndýrýrlar (Soylak ve Doðan 2000). Ancak, günümüzde plansýz kentleþme ve yapýlaþmalar, altyapý tesislerinin yetersiz oluþu su kaynaklarýný önemli bir kirlilik tehdidi altýnda býrakmaktadýr. Herhangi bir iþleme tabi tutulmadan su kaynaklarýna deþarj edilen evsel ve endüstriyel atýk sular su kaynaklarýnýn kirlenmesine neden olmakta ve iç su kaynaklarýnýn birçoðu çeþitli amaçlar için kullanýlabilme özelliðini yitirmektedir (Boran ve ark. 2004). Evsel, endüstriyel ve tarýmsal aktivitelerden kaynaklanan kirleticiler ilk olarak akarsulara karýþmakta ve yine akarsular yoluyla göllere ve denizlere ulaþmaktadýr. Bu nedenle kýyýsal Geliþ: / Kabul: No: 73, 2009

2 Klorofil- a, Çevresel Parametreler ve Besin Elementlerinin... alanlardaki su kalitesinin belirlenmesi ve gelecekte olabilecek deðiþimlerin tahmininde akarsularýn kirletici yükünün bilinmesi önem taþýmaktadýr (Boran ve Karaçam 1996, Taþ 2006). Fosfor, azot ve silikat gibi besleyici elementler, ýþýk ile birlikte planktonik organizmalarýn büyümesi ve daðýlýmýný etkileyen en önemli faktörlerin baþýnda gelmektedir (Calow ve Petts 1992, Horne ve Goldman 1994). Sucul ekosistemlerde fitoplankton yoðunluðunun en iyi göstergelerinden bir tanesi klorofil-a miktarýdýr. Buna raðmen hem akarsu hem de östarin sistemlerde klorofil-a deðiþimlerinin her zaman besin elementleri yükünü yansýtmadýðý bilinmektedir (Tomasko ve ark. 1996, Cloern 2001). Özellikle, östarin alanlarda fitoplankton üretimi ve azot konsantrasyonu arasýndaki iliþkilerin belirlenebilmesi amacýyla yapýlan çalýþmalar, kýyýsal sulardaki birincil üretimi sýnýrlayan besin elementinin azot olduðunu göstermektedir (Ryther ve Dunstan 1971, Sharp ve Church 1981). Çanakkale Boðazý Türk Boðazlar Sisteminde (TBS) oldukça önemli bir yere sahiptir. Akdeniz ve Karadeniz arasýnda TBS yoluyla çift katmanlý akýntý sistemi ayný zamanda kirleticilerin taþýnmasýnda da rol oynamaktadýr. Nehirler yoluyla Karadeniz'e ulaþan atýklar, Karadeniz ekosisteminde deðiþimlere neden olmuþ (Polat ve ark. 1998) ve bu deðiþim, üst akýntý tabakasý yoluyla Marmara Denizi'ni de olumsuz etkilemiþtir. Marmara Denizi'ni çevreleyen drenaj havzasýnda son 30 yýlda yerleþim ve sanayileþmenin hýzla artmasý sonucu çok fazla atýk madde girdisi olduðu bilinmektedir (Morkoç ve ark. 1997). Sonuç olarak, Marmara Denizi'nin bu denli risk altýnda olmasý Çanakkale Boðazý'nýn da kirlilik tehditi altýnda olduðunun göstergesidir (Türkoðlu ve ark. 2004, Büyükateþ ve ark. 2007). Çalýþma alaný olarak seçilen Sarýçay Akarsuyu, Kazdaðlarý'ndan doðar ve Çanakkale Boðazý'na dökülür. Uzunluðu 40 km, debi deðerleri en düþük m 3 /sn, en yüksek 300 m 3 /sn arasýnda deðiþmektedir (Anonymous 2001). Sarýçay Akarsuyu'nda günümüze kadar yapýlmýþ çalýþmalar daha çok akarsuyun su kalitesi parametrelerinin aylýk deðiþimleri yönündedir (Yüksek 2003, Çakýr 2004). Bu çalýþmada amaç çevresel parametreler, besin elementleri ve klorofila miktarýnda meydana gelebilecek günlük ve gün içerisinde farklý periyotlarda (sabah-07:00, öðle- 13:00 ve akþam-19:00) olabilecek deðiþimlerin belirlenebilmesidir. MATERYAL VE METOT Çanakkale ilinin þehir merkezinden geçen Sarýçay Akarsuyu'nda üç istasyon belirlenmiþtir. I. Ýstasyon olarak akarsuyun denize döküldüðü östarin bölgesi, II. Ýstasyon irili ufaklý evsel ve noktasal atýk deþarj noktalarýnýn bulunduðu akarsuyun üst bölümü ve III. Ýstasyon özellikle evsel atýklarla kirlenen bölümü olmasý nedeniyle örnekleme alanlarý olarak seçilmiþtir. Ýstasyonlar arasý uzaklýk sýrasýyla yaklaþýk 600 m. (I.-II. ist.) ve 300 m. (II.-III. ist.) olarak belirlenmiþtir (Þekil 1.). 8 Temmuz - 6 Aðustos 2004 tarihleri arasýnda günde üç kez (sabah 7:00, öðle 13:00 ve akþam 19:00) yüzey suyundan yapýlan örneklemelerde klorofil-a, besin elementleri olan Toplam Azot (NO 3 +NO 2 +NH 4 ; TN), Toplam Fosfor (Organik fosfat+po 4 -P; TP), Amonyum (NH 4 ) ve Silikat (SiO 2 ) ölçülerek çevresel parametreler (çözünmüþ oksijen (ÇO), sýcaklýk, tuzluluk, ph) arasýndaki iliþkiler belirlenmeye çalýþýlmýþtýr. Klorofil-a miktarý UV/VIS Jasco V-530 model spektrofotometrede Strickland ve Parsons (1972)'a göre tayin edilmiþtir. Besin elementlerinin örneklenmesinde 250 ml.lik polietilen þiþeler kullanýlmýþtýr. TN ve TP analizleri Strickland ve Parsons (1972)'a göre tayin edilmiþ, NH 4 ve SiO 2 konsantrasyonlarý ise Palintest Fotometre (7000) kullanýlarak ölçülmüþtür. Su sýcaklýðý, ph, tuzluluk ve ÇO yerinde ölçülmüþtür. Sýcaklýk ölçümünde 0,1 C duyarlý civalý termometre, ph deðerlerinin ölçümünde HANNA instruments HI 9024 model ph metre, tuzluluk ölçümünde refraktometre ve ÇO ölçümünde YSI 550 DO model prob kullanýlmýþtýr. Çalýþmamýzda istasyonlar arasý ve istasyon içi deðiþimlerin belirlenmesinde iki yönlü varyans analizi, aralarýndaki istatistik farkýn saptanmasýnda Tukey Testi (Minitab) kullanýlmýþtýr. BULGULAR Sarýçay Akarsuyu'nda 8 Temmuz-6 Aðustos tarihleri arasýnda üç istasyonda yapýlan araþtýrma sonucunda elde edilen klorofil-a, besin elementleri ve çevresel parametrelere ait ortalama, en düþük, en yüksek, medyan ve standart sapma deðerleri Tablo 1, 2, 3'de verilmiþtir. Ayrýca, bu günlük deðiþimlerin istatistiksel sonuçlarý Tablo 4'de sunulmuþtur. Sýcaklýk ölçümleri deðerlendirildiðinde, sabah periyodunda en düþük deðer III. istasyonda 17 Temmuz tarihinde 18,4 C iken, 1 Aðustos'ta I. istasyonda 24,8 C ile en yüksek deðere ulaþmýþtýr No: 73,

3 Odabaþý ve Büyükateþ Þekil 1. Araþtýrma alaný. (Tablo 1). Öðle periyodunda 22,4 C (III. ist. 4 Aðustos) ile 26,4 C (I. ist. 27 Temmuz), akþam örneklemelerinde ise 23,2 C (I. ist., 16 Temmuz) ile 26,5 C (II. ist. 12 Temmuz, III. ist. 11 Temmuz) arasýnda deðiþim göstermiþtir (Tablo 2,3). Genel olarak sabah ve öðle periyodunda I. istasyonun sýcaklýk deðerlerinin diðer istasyonlardan yüksek seyrettiði, II. ve III. istasyonun sýcaklýk deðerlerinin birbirine yakýn olduðu, ancak III. istasyonun en düþük olduðu görülmüþtür. Akþam örneklemelerinde ise tüm istasyonlarýn birbirine yakýn deðerler gösterdikleri saptanmýþtýr (Tablo 1, 2, 3). Sýcaklýk ölçüm deðerlerinin istasyon içi deðiþimleri incelendiðinde, I. istasyonda sabah periyodunun diðer periyotlardan, II. ve III. istasyonun ise tüm periyotlarda farklý olduðu belirlenmiþtir (p<0,05). Ýstasyonlar arasýnda, sabah ve öðle periyodunda I. istasyonun farklý olduðu, akþam periyodunda üç istasyon arasýnda fark olmadýðý tespit edilmiþtir (Tablo 4). Tuzluluk deniz suyundan oldukça etkilenen I. istasyonda yüksek bulunmuþtur (ortalama sabah 6,13, öðle 7,07 ve akþam 7,63). Ancak zaman zaman rüzgar ve nehre doðru su girdisi olduðu gözlenmiþ ve bu dönemlerde II. ve III. istasyonlarda da tuzluluk seviyesinin yükseldiði belirlenmiþtir. II. istasyondaki tuzluluk deðerleri ortalamalarý sabah periyodunda 0,417, öðle 1,23 ve akþam 1,2 arasýnda deðiþimler göstermiþtir (Tablo 1, 2, 3). Sabah saatlerindeki ölçümler diðer periyotlara göre en düþük olarak kaydedilmiþtir. Ancak, istasyonlar arasýndaki ortalamalar dikkate alýndýðýnda I. istasyonda yüksek deðerler belirlenirken III. istasyonun (ortalama sabah periyodunda 0, öðle 0,7 ve akþam 0,333) denize en uzak istasyon olmasý nedeniyle tuzluluk seviyesi en düþük 78 olmuþtur (Tablo 1,2,3). Ýstasyonlar arasý ve istasyon içi deðiþimler incelendiðinde, tüm istasyonlarda periyotlar arasýnda fark olmadýðý, ancak istasyonlar arasýnda deðerlendirildiðinde I. istasyonun üç periyotta da farklý (p<0,05)olduðu görülmüþtür (Tablo 4). Çevresel parametrelerden ph, sabah periyodunda 7,48 (III. ist. 10 Temmuz) ve 8,26 (I. ist. 31 Temmuz ve 6 Aðustos) deðerleri arasýnda deðiþmiþtir (Tablo 1). Öðle periyodunda tüm istasyonlarda artma eðiliminde olan ph deðerleri 7,58 ile 9,3 deðerleri arasýnda yine III. ve I. istasyonda kaydedilmiþtir (Tablo 2). Deðerler II. ve III. istasyonda 22 Temmuz'dan itibaren düþüþ göstermiþtir. Akþam örneklemelerinde ise ph deðerleri, 8,08-8,78 deðerleri arasýnda I. istasyonda 28 Temmuz ve 6 Aðustos'ta ölçülmüþtür. Bu periyottaki ölçümlerde, I. istasyondaki ph deðerleri sabah ve öðle periyotlarýna göre düþüþ gösterirken II. ve III. istasyonlarda bu durumun tersi olarak artýþ göstermiþtir (Tablo 3). Genel olarak tüm istasyonlarda çok büyük deðiþimler görülmemekle birlikte I. istasyon verileri daha yüksek olarak kaydedilmiþtir (Tablo 1, 2, 3). ph deðerlerinin istasyon içi deðiþimlerine göre; I. ve II. istasyonlarda sabah periyodunda öðle ve akþam periyoduna göre farklý olduðu, III. istasyonun, üç periyotta da farklýlýk gösterdiði belirlenmiþtir (p<0,05). Ýstasyonlar arasý deðiþimler deðerlendirildiðinde, sabah ve öðle zaman diliminde III. istasyonun diðer iki istasyon ile benzer olduðu, ancak I. ve II. istasyon arasýnda fark olduðu bulunmuþtur (p<0,05). Akþam periyodunda ise tüm istasyonlarýn benzer olduðu görülmüþtür (Tablo 4). ÇO konsantrasyonu sabah periyodunda ortalama 4,23 mg l -1 deðeri ile I. istasyonda diðer iki istasyondan (II. ist. 2,99 mg l -1 ve III. ist. 3,09 mg l -1 ) daha yüksek olarak kaydedilmiþtir (Tablo 1). Öðle zaman dilimindeki ölçümlerde en düþük ve en yüksek deðerler 3,4-13,1 mg l -1 (III. ist. 13 ve 10 Temmuz) arasýnda kaydedilmiþtir. Öðle periyodundaki ortalamalar I. istasyonda 7,76 mg l -1, II. istasyonda 6,7 mg l -1 ve III. istasyonda 7,34 mg l -1 olarak deðiþmiþtir (Tablo 2). Bu periyottaki ÇO deðerlerinde Temmuz'dan sonraki ölçümlerde tüm istasyonlarda düþüþler gözlenmiþtir. Akþam örneklemelerinde, 6,5-10,85 mg l -1 arasýnda deðiþen deðerler yine III. istasyonda 12 Temmuz ve 15 Temmuz'da kaydedilmiþtir (ortalama I. istasyon 8,8 mg l -1, II. istasyon 8,81 mg l -1 ve III. istasyon No: 73, 2009

4 Klorofil- a, Çevresel Parametreler ve Besin Elementlerinin... 8,95 mg l -1 ). Periyotlar arasýnda deðiþim gösteren ÇO konsantrasyonu tüm istasyonlarda sabah en düþük deðerlerde kaydedilmiþtir (Tablo 1,2,3). Ýstatistiksel olarak, istasyon içi deðiþimleri incelendiðinde üç istasyonda periyotlar arasýnda fark olduðu görülmüþtür. Ýstasyonlar arasý deðerlendirilmede, sabah ve öðle periyodunda I. istasyonun farklý olduðu (p<0,05), akþam periyodunda istasyonlar arasýnda fark olmadýðý görülmüþtür (Tablo 4). Klorofil-a deðerleri sabah saatlerindeki ölçümlerde (ortalama I. istasyon 5,71 μg l -1, II. istasyon 4,9 μg l -1 ve III. istasyon 4,98 μg l -1 ) I. ve III. istasyonda genel olarak daha yüksek bulunmuþ (Þekil 2A), öðle (ortalama I. istasyon 5,45 μg l -1, II. istasyon 6,07 μg l -1 ve III. istasyon 6,68 μg l -1 ) ve akþam periyodunda (ortalama I. istasyon 5,72 μg l -1, II. istasyon 7,35 μg l -1 ve III. istasyon 7,59 μg l -1 ) II. ve III. istasyonda artýþ gözlenmiþ özellikle III. istasyonda daha yüksek deðerler kaydedilmiþtir (Tablo 1,2,3; Þekil 2B, 2C). Ýstasyon içi deðiþimlerine göre, I. istasyonda periyotlar arasýnda fark olmadýðý, II. ve III. istasyonda ise sabah ile akþam periyodunda fark olduðu, istasyonlar arasýnda sabah ve öðle periyodunda fark olmadýðý, akþam ise I. ve III. istasyon arasýnda fark olduðu (p<0,05) belirlenmiþtir (Tablo 4). TP konsantrasyonlarý sabah periyodunda üç istasyonda da 25 Temmuz'dan sonra artýþlar göstermiþtir. Deðerler 0,27 mg l -1 (II. ist, 14 Temmuz) ile 0,89 mg l -1 (III. ist., 4 Aðustos) arasýnda deðiþim göstermiþtir (Tablo 1, Þekil 3A). Öðle periyodundaki ölçümlerde sabah ile paralellik göstermiþ, minimum ve maksimum deðerler yine ayný istasyonlarda kaydedilmiþtir (Tablo 2, Þekil 3B). Akþam periyodundaki deðerler minimum 0,31 mg l -1 ile III. istasyonda 25 Temmuz'da maksimum 1,1 mg l -1 ile II. istasyonda 26 Temmuz'da belirlenmiþtir (Þekil 3C). Ýstasyon içi deðiþimlerde istasyonlarda periyotlar arasýnda fark bulunmamýþtýr (p<0,05). Buna karþýlýk sabah ve öðle periyodunda I. ve III. istasyon arasýnda fark olduðu, akþam periyodunda I. istasyonda fark olduðu (p<0,05) görülmüþtür (Tablo 4). Genel olarak sabah periyodundaki örneklemelerde üç istasyonda da klorofil-a ve TP arasýnda özellikle 30 Temmuz-6 Aðustos arasýnda belirgin ters orantý gözlenmiþtir (Þekil 2A, 3A). Öðle periyodundaki klorofil-a ve TP ölçüm deðerleri karþýlaþtýrýldýðýnda, üç istasyonda da örnekleme Tablo 1. Klorofil-a, besin elementleri ve çevresel parametrelerin sabah periyodundaki ortalama, en düþük, en yüksek, ortanca ve std. sapma deðerleri. Tablo 2. Klorofil-a, besin elementleri ve çevresel parametrelerin öðle periyodundaki ortalama, en düþük, en yüksek, ortanca ve std. sapma deðerleri. boyunca bu iki deðer için net bir ters iliþki tespit edilmiþtir (Þekil 2B,3B). Akþam örneklemelerinde klorofil-a deðerleri TP ölçüm sonuçlarý ile karþýlaþtýrýldýðýnda üç istasyonda da özellikle No: 73,

5 Odabaþý ve Büyükateþ Tablo 3. Klorofil-a, besin elementleri ve çevresel parametrelerin akþam periyodundaki ortalama, en düþük, en yüksek, ortanca ve std. sapma deðerleri. Tablo 4. Ýstasyonlar arasý ve istasyon içi deðiþimler Not 1: Büyük harfler istasyon içi periyotlarda önemlidir (p<0,05). Not 2: Küçük harfler istasyonlar arasý önemlidir (p<0,05). 80 Þekil 2. 8 Temmuz-6 Aðustos 2004 Tarihleri Arasýnda Klorofil-a Miktarýnýn Örnekleme Ýstasyonlarýnda Sabah (A), Öðle (B) ve Akþam (C) Periyotlarýndaki Temmuz ayý ortalarý hariç genel olarak ters orantýlý bir þekilde deðiþim göstermiþ, Temmuz ortalarýnda ise her iki parametre için de herhangi bir deðiþim görülmemiþtir (Þekil 2C, 3C). TN konsantrasyonlarý üç istasyonda ve periyotlar arasýnda dalgalanmalar göstermiþ (Þekil 4), I. ve II. istasyonda öðle ve akþam periyotlarýnda artýþ gösterirken III. istasyon deðerleri tüm periyotlarda yakýn deðerlerde seyretmiþtir (Tablo 1,2,3). Bununla birlikte, istasyon içi deðiþimlerde ve istasyonlar arasýnda TN deriþimleri arasýnda fark bulunmamýþtýr (Tablo 4). Klorofil-a ve TN arasýnda, sabah periyodunda genel olarak ters orantý gözlenmiþ özellikle de 27 Temmuz-6 Aðustos tarihleri arasýnda bu iliþki net olarak belirlenmiþtir (Þekil 2A, 4A). Öðle periyodunda TN konsantrasyonlarý ile klorofil-a deðerleri arasýnda üç istasyonda da genel olarak 15 Temmuz-30 Temmuz tarihleri arasýnda yine ayný orantý söz konusudur (Þekil 2B, 4B). Akþam periyodunda TN ve klorofil-a verilerine göre tüm istasyonlarda genel olarak örnekleme boyunca No: 73, 2009

6 Klorofil- a, Çevresel Parametreler ve Besin Elementlerinin... Tablo 5. 8 Temmuz-6 Aðustos 2004 dönemi Sarýçay Akarsuyu'nda ölçülen klorofil-a, çevresel parametreler ve besin elementleri arasýndaki korelasyon katsayýlarý (sabah, öðle ve akþam periyotlarýnda ölçülen deðerlerin ortalamalarý alýnmýþtýr.) *. Korelasyon 0.05'de önemlidir. **. Korelasyon 0.01'de önemlidir. Þekil 3. 8 Temmuz-6 Aðustos 2004 Tarihleri Arasýnda TP Miktarýnýn Örnekleme Ýstasyonlarýnda Sabah (A), Öðle (B) ve Akþam (C) Periyotlarýndaki Temmuz ayý baþlarýnda kuvvetli bir ters orantý gözlenmiþtir (Þekil 2C, 4C). NH 4 ölçüm sonuçlarý, sabah ve akþam periyodu deðerlerinin üç istasyonda genel olarak öðleye göre yüksek olduðunu göstermektedir (Tablo 1,2,3, Þekil 5A,B). Ancak, akþam periyodunda özellikle II. ve III. istasyonda artýþ görülmüþtür (Þekil 5C). Ýstasyon içi deðiþimlerde periyotlar arasýnda farklar bulunmuþtur. Buna göre, I. istasyonda sabah ve öðle periyodu arasýnda, II. istasyonda öðle periyodunda ve III. istasyonda öðle ve akþam periyodu arasýnda fark olduðu (p<0,05) görülmüþtür. Ýstasyonlar arasýnda deðerlendirildiðinde, sabah ve öðle periyodunda fark bulunmazken, akþam periyodunda I. istasyon farklý olduðu (p<0,05) bulunmuþtur (Tablo 4). Sabah ölçümlerinde klorofil-a ve NH 4 arasýnda, özellikle 28 Temmuz-6 Aðustos tarihleri arasýnda bu iliþki net bir þekilde görülmektedir (Þekil 2A,5A). Öðle periyodunda NH 4 ile klorofil-a deðerleri Þekil 4. 8 Temmuz-6 Aðustos 2004 Tarihleri Arasýnda TN Miktarýnýn Örnekleme Ýstasyonlarýnda Sabah (A), Öðle (B) ve Akþam (C) Periyotlarýndaki karþýlaþtýrýldýðýnda I. istasyonda ters orantý gözlenmiþ, II. istasyonda bu ters orantý özellikle Temmuz ayý baþlarýnda daha net olarak gözlenmiþtir No: 73,

7 Odabaþý ve Büyükateþ Þekil 5. 8 Temmuz-6 Aðustos 2004 Tarihleri Arasýnda NH 4 Miktarýnýn Örnekleme Ýstasyonlarýnda Sabah (A), Öðle (B) ve Akþam (C) Periyotlarýndaki (Þekil 2B,5B). Akþam ise, klorofil-a ve NH 4 verilerine bakýldýðýnda özellikle I. ve II. istasyonda ters orantý göstermiþ, III. istasyonunda ise zayýf bir baðlantý olduðu görülmüþtür (Þekil 2C, 5C). SiO 2 konsantrasyonu tüm periyotlarda III. istasyonda yüksek seyretmiþtir (Þekil 6A,B,C). Deðerlerin periyotlar arasýnda I. istasyonda düþme, III. istasyonda artma eðiliminde olduðu belirlenmiþtir (Tablo 1,2,3). Ýstasyon içi deðiþimler göre, I. istasyonda periyotlar arasýnda fark bulunmazken III. istasyonda sabah periyodunda fark bulunmuþtur (p<0,05). Ýstasyonlar arasýnda iki istasyon birbirinden farklý bulunmuþtur (Tablo 4). Sabah periyodunda klorofil-a ve SiO 2 örnekleme süresince sabah periyodunda birbiriyle ters yönde artýp azalmýþtýr (Þekil 2A,6A). Öðle ölçümlerine göre; III. istasyonda SiO 2 deðerleri ile klorofil-a arasýnda özellikle Temmuz ayý baþýnda ve Aðustos ayý örneklemelerinde ters orantý görülmüþtür. Bundan farklý olarak I. istasyonda bu iki deðer Þekil 6. 8 Temmuz-6 Aðustos 2004 Tarihleri Arasýnda SiO 2 Miktarýnýn Örnekleme Ýstasyonlarýnda Sabah (A), Öðle (B) ve Akþam (C) Periyotlarýndaki paralel olarak seyretmiþtir (Þekil 2B,6B). Akþam saatlerinde SiO 2 verileri ile klorofil-a miktarý karþýlaþtýrýldýðýnda ise I. istasyonda kuvvetli bir ters orantý görülmekle birlikte III. istasyonda daha zayýf bir iliþki bulunmuþtur (Þekil 2C,6C). TARTIÞMA Bir aylýk örnekleme sürecinde yerinde kaydedilen çevresel parametreler mevsim normallerinde seyretmiþtir. Derinlik ve mevsimlere göre deðiþen sýcaklýk deðerleri ile ph (0,77), ÇO (0,75), tuzluluk (0,2) ve klorofil-a (0,28) arasýnda (p<0,01) pozitif korelasyon bulunurken, NH 4 ile (0,14) p<0,05 derecesinde negatif korelasyon bulunmuþtur. Tuzluluk deðerlerine bakýldýðýnda, ph (0,39) ve ÇO (0,25) deðerleri ile pozitif, TP (0,34) ile negatif olarak deðiþmiþtir (p<0,01). Suyun asitlik özelliðinin bir göstergesi olan ph, sudaki canlý yaþamýný etkileyen önemli faktörlerdendir. Suyun yüksek ph deðerleri göstermesi durumunda amonyak ve azot bileþiklerinin zararlý etkileri 82 No: 73, 2009

8 Klorofil- a, Çevresel Parametreler ve Besin Elementlerinin... artmaktadýr (Taþ 2006). Bu çalýþmada ph ile NH 4 (0,15) ve TP (0,15) arasýnda negatif korelasyon (p<0,05) bulunurken, klorofil-a (0,23) ile pozitif korelasyon bulunmuþtur (p<0,01). Çalýþmada kaydedilen düþük ÇO deðerlerinin nedeni akýntýnýn az olmasý ve kanalizasyon deþarjýna baðlanabilir. ÇO deðerlerine bakýldýðýnda, sýcaklýk (0,75), ph (0,88), tuzluluk (0,25) ve klorofil-a (0,23) ile arasýnda önemli bir korelasyon (p<0,01) olduðu bulunmuþtur (Tablo 5). Besin Elementleri Bu çalýþmada Sarýçay'da besin tuzlarý ve klorofila miktarý arasýndaki yapýlan korelasyon analizlerinde doðrusal bir iliþki tespit edilememiþtir (Tablo 5). Çalýþma sahasýnýn akarsu sistemi olmasý nedeniyle bu beklenen bir durumdur. Ancak, TN ve TP arasýnda (0,3) önemli derecede korelasyon bulunmuþtur (p<0,01). Sabah periyodunda genel olarak besin tuzlarýnýn Temmuz ayý sonundan itibaren örneklemenin sona erdiði Aðustos baþlarýna kadar azalma eðiliminde, klorofil-a konsantrasyonunun ise artma eðilimi içerisinde olduðu görülmektedir (Þekil 2-6). Bu durum yaz aylarýnda artan fitoplankton biyomasýnýn bir göstergesi olabilir. Öðle saatlerinde sonuçlarýn genel olarak klorofila ve besin tuzlarý arasýndaki iliþkilerle uyum gösterdiði söylenebilir (Þekil 2-6). Bu saatlerdeki ýþýk yoðunluðu ve sýcaklýðýn etkisiyle fitoplanktonik organizmalarýn biyomasýnýn arttýðý ve dolayýsýyla sucul ortamdaki besin elementlerinin azalýp klorofil-a konsantrasyonlarýnýn artmasý beklenen bir durumdur (Redfield ve ark. 1963, Horne ve Goldman 1994, Temel 1994). Akþam periyodundaki örneklemelerde genel anlamda tüm istasyonlarda klorofil-a ve besin elementleri arasýnda ýþýk yoðunluðuna baðlý olarak öðle saatlerine göre daha zayýf bir baðlantý olabileceði düþünülmektedir. Bu durum çeþitli nedenlerden kaynaklanabileceði gibi Temmuz ortasýndan sonra su sýcaklýðýnýn artmasýnýn da buna neden olabileceði düþünülmektedir. Þekil 7. 8 Temmuz-6 Aðustos 2004 Tarihleri Arasýnda N/P Oranýnýn Örnekleme Ýstasyonlarýnda Sabah (A), Öðle (B) ve Akþam (C) Periyotlarýndaki Þekil 8. 8 Temmuz-6 Aðustos 2004 Tarihleri Arasýnda N/SiO 2 Oranýnýn Örnekleme Ýstasyonlarýnda Sabah (A), Öðle (B) ve Akþam (C) Periyotlarýndaki No: 73,

9 Odabaþý ve Büyükateþ Ýçsularda fitoplankton fosforu sýnýrlayýcý besin maddesi olarak kullanma eðilimindedir (Horne ve Goldman 1994). Sarýçay'da N:P>16 olduðundan bu çalýþmada üretimin fosfor tarafýndan sýnýrlandýrýldýðý söylenebilir (Þekil 7). Çalýþmamýzda silikat ve toplam inorganik azot miktarlarý arasýndaki oranlarýn diyatomlar için belirlenen Redfield N:Si oranýnýn (1:1) oldukça üzerinde olduðu belirlenmiþtir (Þekil 8). Buna baðlý olarak potansiyel bir silikat sýnýrlamasýndan bahsedilebilir (Koçum 2005, Büyükateþ ve ark. 2007). Bu çalýþmadaki bulgular ýþýðýnda genel olarak Sarýçay Akarsuyu'nun su kalitesinin bozulmakta olduðu ve özellikle çevresel parametre deðerlerine göre deðerlendirildiðinde zaman zaman kirlenmiþ su sýnýfýna girdiði belirlenmiþtir. Sarýçay Akarsuyu'ndaki klorofil-a, besin tuzlarý ve çevresel su parametrelerinin günlük olarak deðerlendirildiði bu çalýþmanýn ileride yapýlabilecek benzer çalýþmalara bir taban oluþturarak yön göstereceði umulmaktadýr. TEÞEKKÜR Bu çalýþma Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Bilimsel Araþtýrma Projeleri Komisyonu tarafýndan 2002/01 numaralý proje kapsamýnda desteklenmiþtir. Arazi ve laboratuar çalýþmalarýndaki yardýmlarýndan dolayý Uzman Deniz Anýl ODABAÞI'na, katkýlarýndan dolayý Prof. Dr. Aysel KARAFÝSTAN'a ve makaleyi deðerlendirip katkýlarýný sunan hakemlere teþekkürü bir borç biliriz. KAYNAKLAR Anonymous (2001) Çanakkale Ýli Çevre Durum Raporu. Çevre ve Orman Bakanlýðý, Çanakkale Ýl Müdürlüðü, Çanakkale. Boran M, Karaçam H (1996) Deðirmendere ve Karadere'de (Trabzon, Türkiye) Kirletici Akýlarýnýn Mevsimsel Deðiþimi. Ege Üniversitesi, Su Ürünleri Fakültesi, Su Ürünleri Dergisi 13, 3-4, 396. Boran M, Karaçam H, Sayýn A (2004) Deðirmendere Havzasýnda (Trabzon, Türkiye) Bulunan Bazý Ýþletmelere Ait Atýk Sularýn Özelliklerinin Ýncelenmesi ve Dere Suyundaki Kirleticilerin Düzey ve Daðýlýmlarýnýn Belirlenmesi. E.U. Journal of Fisheries & Aquatic Sciences 21, 1-2, Büyükateþ Y, Türkoðlu M, Ýnanmaz ÖE (2007) Çanakkale Boðazý Kepez Limaný Plankton, Birincil Üretim, Besin Tuzu ve Ýliþkilerinin Belirlenmesi: Bir Ýzleme Çalýþmasý, TÜBÝTAK, Proje No: 105Y250, Çanakkale. Callow P, Petts G (1992) The Rivers Hand Book Hydrological and Ecological Principles 1. Blackwell Scientific Publications, Oxford. Cloern JE (2001) Our evolving conceptual model of the coastal eutrophication problem. Marine Ecology Progress Series 210, Çakýr F (2004) Sarýçay Akarsuyu'nun ve Bazý Balýklarýnýn Mikrobiyal Kalite Deðiþimleri Üzerine Bir Araþtýrma. Yüksek Lisans Tezi. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Su Ürünleri Ana Bilim Dalý Çanakkale. Horne AJ, Goldman CR (1994) Limnology. Second Edition, McGraw-Hill, Inc., USA. Koçum E (2005). Çanakkale Boðazý'nda Klorofil-a ve Çözünmüþ Mineral Besin Elementi Miktarlarýnýn Analizi. 14, 57, 1-6. Morkoç E, Tuðrul S, Okay O, Legoviç T (1997) Eutrophication of the Izmit Bay, Marmara Sea. Croatica Chemica Acta 70, Polat SC, Tuðrul S, Çoban Y, Baþtürk O, Salihoðlu Ý (1998) Elemental composition of seston and nutrient dynamics in the Sea of Marmara. Hydrobiologia 363, Redfield AC, Ketchum BH, Richards FA (1963) The Influence of Organisms on the Composition of Sea-Water. In: Hill MN (ed), The Sea, Vol. 2. Wiley, New York, Ryther JH, Dunstan WM (1971) Nitrogen, phosphorus and eutrophication in the coastal marine environment. Science 171, Sharp JH, Church TM (1981). Biochemical modeling in coastal waters of the middle Atlantic states. Limnol. Oceanogr. 26, Soylak M, Doðan M (2000) Su Kimyasý. Erciyes Üniversitesi Yayýnlarý, Kayseri. 84 No: 73, 2009

10 Klorofil- a, Çevresel Parametreler ve Besin Elementlerinin... Strickland JUH, Parsons TR (1972) A Practical Handbook of Seawater Analysis. 2nd Edition, Bulletin Fisheries Research Board, Ottawa. Taþ B (2006) Derbent Baraj Gölü (Samsun) Su Kalitesinin Ýncelenmesi. 15, 61, Temel M (1994) Riva Deresi Fitoplanktonu Üzerine Bir Ön Araþtýrma. Ýstanbul Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi 1-2. Tomasko DA, Dawes CJ, Hall MO (1996) The Effects of Anthropogenic Nutrient Enrichment on Turtle Grass (Thalassia testudinum) in Sarasota Bay, Florida. Estuaries 19, 2B, Türkoðlu M, Yenici E, Ýþmen A, Kaya S (2004) Çanakkale Boðazý'nda Nütrient ve Klorofil-a Düzeylerinde Meydana Gelen Aylýk Deðiþimler. E.U. Journal of Fisheries & Aquatic Sciences 21, 1-2, Yüksek Y (2003) Çanakkale Ýlindeki Sarýçay'ýn Mikrobiyolojik Olarak Ýncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi. Çanakkale Onsekiz Mart Üniveristesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Çanakkale. No: 73,