KRONİK HEMODİYALİZ HASTALARININ YAŞAM KALİTESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ. Arzu ACARAY *, Rukiye PINAR **

Transkript

1 KRONİK HEMODİYALİZ HASTALARININ YAŞAM KALİTESİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Arzu ACARAY *, Rukiye INAR ** ÖZET Araşırma; 100 hemodiyaliz hasasının yaşam kaliesi ve yaşam kaliesini ekileyen fakörleri belirlemek amacıyla yapılmışır. Yaşam kaliesi SF-36 Yaşam Kaliesi Ölçeği ile değerlendirilmişir. Araşırma bulgularına göre; hasalar yaşam kalielerini düşük düzeylerde algılamakadırlar, yaş, öğrenim durumu, medeni durum ve gelirin gideri karşılama durumu, hasalık ve diyaliz süresi, hasalık ve hemodiyalize ilişkin eğiim alma, önerilen diye programına ve ilaç edavisine uyma ve eriropoein edavisi alma durumu yaşam kaliesinin bazı boyularını ekilemekedir. Araşırmadan elde edilen sonuçlar doğrulusunda; hemodiyaliz hasalarının yaşam kaliesini yükselmeye yönelik önerilerde bulunulmuşur. Anahar Sözcükler: Hemodiyaliz, yaşam kaliesi SUMMARY The Evaluaion of he Qualiy of Life in Chronic Hemodialysis aiens This sudy was done o idenify he qualiy of life (QOL) of 100 hemodialysis paiens and facors ha affec i. We used SF-36 as main measuremen ool. According o he findings of he sudy he QOL, as he paiens perceived i, ranged below average. Facors ha effec he QOL were age, educaion, marial saus, income, duraion of illness and hemodialysis, being informed on he illness and hemodialysis, compliance o prescribed die and medicaion, and receiving eryhropoiein reamen. In he ligh of hese findings, suggesions o improve he OQL were done. Key Words: Hemodialysis, qualiy of life GİRİŞ Dünya Sağlık Örgüü ne (DSÖ) göre sağlık, yalnızca sakalık ya da hasalığın olmayışı değil, aynı zamanda fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden am bir iyilik halidir (WHO 1948). Sağlığın böyle bir büüncül yaklaşımla anımlanması ıp ve hemşirelik hizmelerinin değerlendirilmesine ilişkin krierleri ekilemişir. Kronik böbrek yemezliği (KBY) hem dünyada hem de ülkemizde oldukça fazla görülen bir sağlık sorunudur. Dünyada çeşili ülkelerde 1997 verilerine göre KBY nin yıllık insidansı milyon nüfus başına Almanya da 163, İngilere de 87, Amerika Birleşik Devleleri nde (ABD) 262 ve Japonya da 210 dur. Türk Nefroloji Derneği nin (TND) 2000 yılı verilerine göre, ülkemizde KBY insidansı milyon nüfus başına hasa olup, oplam KBY hasalarının sayısı dir (Erek, Süleymanlar ve Serdengeçi 2001). KBY de en çok ercih edilen yönem hemodiyalizdir. TND ye göre 2000 yılında ülkemizde 6594 yeni hasa hemodiyaliz edavisine başlamışır (Erek, Süleymanlar ve Serdengeçi 2001). Sağlık Bakanlığı 2001 yılı verilerine göre ise hemodiyaliz programında olan oplam hasa sayısı dır ( Oldukça ekili bir ıp eknolojisi olan hemodiyalizin yaşam kurarmadaki başarısı arışılamaz. Bununla birlike, ABD de hemodiyaliz hasalarının ancak %25 inin kendi kendilerine bakmayı başarabildiklerini göseren araşırma sonuçları, hemodiyalizin objekif başarısına gölge düşürmüşür (Guman, Sead ve Robinson 1981). Günümüzde diyaliz edavisinin yalnızca yaşam süresini uzamak amacıyla değil, aynı zamanda yaşam kaliesini gelişirmek bakış akışıyla uygulanması gerekiği görüşü ağırlık kazanmışır (Tsay ve Healsead 2002, Walers, Hays, Sprizer ve ark. 2002). Düzenli hemodiyaliz edavisi gören hasalar, hasalığın sempomları ile uğraşmak, belirli bir diyei sürdürmek, beden imgesindeki değişikliklere uyum sağlamak, kişisel, oplumsal ve mesleki amaçlarını yeniden gözden geçirmek durumunda olduklarından, hemodiyaliz bireylerin sosyal, ekonomik, psikolojik, özele yaşamın üm alanlarını ve yaşam kaliesini ekilemekedir (Mial, Ahern, Flaser ve ark. 2001, Turgay ve Özkan 1992). * Uzman Hemşire, Marmara Üniversiesi Sağlık Bilimleri Ensiüsü, İsanbul ** Doç.Dr., Marmara Üniversiesi Hemşirelik Yüksekokulu, İsanbul 1

2 Acaray, ınar Hasalar yaşamlarındaki değişikliklere alışmak ve bunlarla birlike yaşamayı öğrenirken birçok psikolojik ve fiziksel fakörün ekisinde kalabilecekleri gibi, yeni yaşam arzına bağlı fiziksel ve psikolojik sorunlar da gelişirebilirler. Tüm bunlar bireylerin yaşam kalielerini olumsuz yönde ekileyebilir (Tsay ve Healsead, Yu 2000). Hasa bireylerde hasalık davranışının, psikolojik epkilerin ve uyum güçlüklerinin anlaşılması ve uygun baş eme yönemlerinin gelişirilmesine desek olacak bakım girişimlerinin planlanması, yaşam kaliesi değerlendirmeleri ile mümkün olabilir (Durna, Özcan, Erdoğan ve ark. 2000). Yur dışında hemodiyaliz hasalarının yaşam kalielerini inceleyen birçok çalışma olmasına karşın (Canadian Eryhropoiein Sudy Group 1990, Evans, Rader, Manninen ve ark. 1990, Harris, Luf, Rudy ve ark. 1993, Kalanar-Zadeh, Kopple, Block ve ark. 2001, Mingardi, Cornalba, Corinovis ve ark. 1999, Moreno, Lopez Gomez, Sanz Guajardo ve ark. 1996, Mozes, Shabai ve Zucker 1997, Neo, Ferraz, Cendoroglo ve ark. 2000, Sue-Ching 2001, Tsay Healsead 2002, Walers, Hays, Spizer ve ark. 2002), ülkemizde bu konuda yapılan çalışma sayısı sınırlıdır (Akyol 1992, Durna, Özcan, Erdoğan ve ark. 2000, Güney, Alınepe, Türk ve ark. 2002, Kaçar Yeşilepe 1995, Özcan, Uaş, Oymak ve ark. 1999, ınar, Çınar, İşsever ve ark. 1995). Bu çalışmalardan, biri hariç (ınar, Çınar, İşsever ve ark. 1995), hiçbirinde sağlıkla ilişkili yaşam kaliesi, DSÖ nün sağlık anımında olduğu gibi, yaşamın fiziksel, menal ve ruhsal boyularını içerecek şekilde büüncül olarak değerlendirilmemişir. Yaşam kaliesi değerlendirmeleri sunulan hizmelerin gelişirilmesinde önemli ip uçları verebileceğinden, hemodiyaliz hasalarının yaşam kalielerini çok boyulu olarak değerlendirmek son derece önemlidir. Araşırma bu eksikliken yola çıkılarak yapılmışır. YÖNTEM Araşırmanın Amacı Bu araşırma hemodiyaliz hasalarının yaşam kalielerini belirlemek, yaşam kaliesinin sosyodemografik ve hasalık ile ilgili özelliklere göre farklılık / ilişki göserip gösermediğini belirlemek amacıyla anımlayıcı olarak yapılmışır. Araşırmanın Evren ve Örneklemi Araşırmanın evrenini; Uludağ Üniversiesi Tıp Fakülesi Eğiim Uygulama ve Araşırma Hasanesi, Bursa Devle Hasanesi ve Bursa SSK Hasanesi nde ruin hemodiyaliz edavisi gören 350 birey oluşurmuşur. Araşırma örneklemi ise, çalışmanın yapıldığı arihleri arasında aşağıdaki krierleri karşılayan hasalar arasından seçilen ve çalışmaya kaılmayı kabul eden bireylerden oluşmuşur. Örneklem seçiminde başvurulan krierler; 18 yaş ve üzerinde olmak, okur-yazar olmak, soruların amamını yanılayabilecek yeerlilike olmak, Türkçe ileişim kurabilmek, SDBY anısı konmuş olmak, en az 6 aydır hemodiyaliz programını sürdürüyor olmak, psikiyarik hasalığı olmamak ve bilinç açık, koopere olmakır. Örnekleme, seçim krierlerine uygun 150 hasa alınmışır. Bu hasaların 50 si (%33.3) yorgunluk, zaman darlığı ve benzeri nedenlerle çalışmaya kaılmak isememiş ve araşırma 100 hasa ile gerçekleşirilmişir. Veri Toplama Araçları Araşırmada veriler, bireyleri anııcı anke formu ve SF-36 Yaşam Kaliesi Ölçeği ile oplanmışır. Anke formu ve yaşam kaliesi ölçeği hemodiyaliz seansı sırasında, edaviye ilişkin sempomların yaşanmadığı ve hasanın kendini iyi hisseiği bir anda uygulanmışır. Anke Formu: Hemodiyaliz hasalarının yaşam kalielerinin değerlendirildiği benzer çalışmalar göz önüne alınarak hazırlanan anke formunda, sosyodemografik özellikleri içeren (yaş, cinsiye, öğrenim durumu, medeni durum, aile ipi, gelirin gideri karşılama durumu ve sosyal güvence varlığı) ve hasalığa özgü özellikleri içeren (KBY süresi, hemodiyaliz süresi, hasalık ve hemodiyalize ilişkin eğiim alıp almadığı, önerilen diyee uyup uymadığı, önerilen ilaç edavisine uyup uymadığı, eriropoein-eo- edavisi alıp almadığı) sorular yer almakadır. Yaşam Kaliesi Ölçeği: SF-36 Yaşam Kaliesi Ölçeği, Ware arafından 1987 yılında, klinik uygulama ve araşırmalarda, sağlık poliikalarının değerlendirilmesinde ve genel popülasyon incelemelerinde kullanılmak üzere düzenlenmiş bir bireysel değerlendirme ölçeğidir. 36 ifade içeren ölçek, 3 ana başlık ve bu başlıklar alında yer alan 8 sağlık alanını değerlendiren çok başlıklı skala şeklindedir. SF-36 da yer alan 3 majör sağlık alanı ve 8 sağlık alanı aşağıdaki gibidir (ınar 1995, Ware ve Sherbourne 1992): Fonksiyonel durum Sağlık problemlerine bağlı fiziksel akivielerin kısılanması, 2

3 Emosyonel ve sosyal problemlere bağlı sosyal akivielerin kısılanması, Fiziksel sağlık problemlerine bağlı günlük yaşam akivielerinin yapılmasının engellenmesi, Emosyonel sağlık problemlerine bağlı günlük yaşam akivielerinin yapılmasının engellenmesi. Esenlik Menal sağlık (emosyonel sres ve esenlik), Canlılık (zindelik / yorgunluk), * Beden ağrıları. Genel sağlık anlayışı Bir büün olarak sağlığın değerlendirilmesi. Ölçeke yer alan üm ifadeler son 4 hafa göz önüne alınarak değerlendirilir. Ayrıca yukarıdaki maddelerin dışında ölçeke son 12 ayda sağlıkaki değişim algısını içeren bir madde ( Bir yıl öncesi ile karşılaşırdığınızda şimdiki sağlığınızı genel olarak nasıl buluyorsunuz? ) bulunmakadır. Ölçeğin değerlendirilmesinde bu madde dikkae alınmaz. SF-36 her sağlık alanının puanı yükseldikçe; sağlıkla ilişkili yaşam kaliesi aracak şekilde puanlanmışır. Örneğin, ağrı skalasındaki yüksek puan, azalmış ağrı durumunu göserecekir. Ölçek ile hem yaşam kaliesinin üm al boyuları, hem de global olarak yaşam kaliesi değerlendirilebilir. Her bir al boyuun puanı 0 ile 100 arasında değişir; global puanı da 0 ile 100 arasındadır. 0 en köü sağlığı, 100 en iyi sağlık durumunu gösermekedir (ınar 1995, Ware ve Sherbourne 1992). ınar (1995) arafından 1995 yılında kalp, hemodiyaliz ve diyabei içeren 180 hasada geçerlilik ve güvenirliği yapılan SF-36, ilerleyen yıllarda böbrek hasalıkları da dahil olmak üzere birçok kronik hasalıka kullanılmışır. ınar ın (1995) çalışmasında SF- 36 nın es-rees değeri 0.94, iç uarlılığında Cronbach Alfa değeri 0.91 olarak bulunmuşur. Bu çalışmada yeniden değerlendirilen iç uarlılık Cronbach Alfa değeri 0.92 bulunmuşur. Bu çalışmada yaşam kaliesi üç ana boyu (genel sağlık anlayışı, fonksiyonel durum, esenlik) ve global olarak değerlendirilmişir. Verilerin Değerlendirilmesi Olguların sosyo-demografik özellikler, hasalık ile ilgili özellikler ve yaşam kaliesi değişkenleri sayı ve oralama olarak verilmişir. Yaşam kaliesinin sosyodemografik ve hasalığa ilişkin özelliklere göre farklılık göserip gösermediği esi ve ANOVA varyans analizi ile; yaş, hasalık süresi ve diyaliz süresi ile yaşam kaliesi değişkenleri arasındaki ilişki earson Korelasyon esi ile değerlendirilmişir. BULGULAR Olguların sosyo-demografik ve hasalık ile ilgili özellikleri Tablo 1 de verilmişir. Yaş oralaması 41 olan olguların çoğunluğunun erkek, oraöğrenimli, evli ve çekirdek aile yapısına sahip olduğu, 83 ünün sosyal güvencesinin olduğu ve 55 inin gelirinin giderini karşılamadığı görülmekedir. Olguların hasalık süresi oralaması ay, diyaliz süresi oralaması ise aydır. Olguların 52 si hasalık ve hemodiyalize ilişkin eğiim almadığını, 53 ü önerilen diye edavisine uymadığını, buna karşın 86 sı verilen ilaç edavisine uyduğunu ifade emekedir. EO edavisi alan olguların sayısı 58 dir. Tablo 1. Olguların sosyo-demografik ve hasalık ile ilgili özelliklerinin dağılımı Sosyo-Demografik Özellikler Sayı Cinsiye Kadın / Erkek 39 / 61 Öğrenim durumu Okur-yazar / İlköğrenim / Oraöğrenim / Yükseköğrenim 6 / 32 / 50 / 12 Medeni durum Evli / Bekar / Dul 47 / 31 / 22 Aile ipi Çekirdek aile / Geniş aile / arçalanmış aile 64 / 25 / 11 3

4 Acaray, ınar Gelirin gideri karşılama durumu Karşılıyor / Karşılamıyor 45 / 55 Sosyal güvence durumu Var / Yok 83 / 17 Hasalık ve hemodiyaliz e ilişkin eğiim alma durumu Eve / Hayır 48 / 52 Önerilen diye programına uyma durumu Eve / Hayır 47 / 53 Önerilen ilaç edavisine uyma durumu Eve / Hayır 86 / 14 EO edavisi alma durumu Eve / Hayır 58 / 42 Oralama±sandard sapma Yaş Hasalık süresi Diyaliz süresi Tablo 2 de olguların algıladıkları yaşam kaliesi puanları sunulmuşur. Tablo incelendiğinde olguların genel sağlık anlayışı yaşam kaliesi puanlarını en düşük, fonksiyonel durum puanlarını en yüksek algıladıkları belirlenmişir. Toal olarak değerlendirildiğinde olguların global yaşam kalielerini düşük düzeylerde algıladıkları sapanmışır. Tablo 2.Olguların algıladıkları yaşam kaliesi puanların dağılımı Yaşam kaliesi alanları Genel Sağlık Anlayışı ± Fonksiyonel Durum ±20.58 Esenlik ± Global Yaşam Kaliesi ± Olguların yaşam kaliesi puanlarının sosyodemografik özelliklere göre farklılık/ilişki göserip gösermediği incelendiğinde (Tablo 3); olguların üm yaşam kaliesi ana boyu ve global yaşam kaliesi puanlarının kadınlarda erkeklere göre daha yüksek olduğu, ancak iki grup arasında isaisiksel olarak anlamlı fark bulunmadığı sapanmışır (p>0.05). Yaş ile yaşam kaliesi arasındaki ilişki incelendiğinde; yaş arıkça üm yaşam kaliesi alan puanlarının düşüğü, yaş ile fonksiyonel durum (p<0.05) arasında negaif anlamlı ilişki olduğu belirlenmişir. Öğrenim durumunun armasına paralel olarak esenlik boyuu hariç genel sağlık anlayışı, fonksiyonel durum ve global yaşam kaliesi puanlarının yükseldiği, fonksiyonel durum (p<0.05) puanının okur-yazar ve 41.13±13.71 yıl 64.83±52.00 ay 57.74±47.85 ay oraöğrenimliler ile okur-yazar ve yükseköğrenimlilerde isaisiksel anlamlı farklılık göserdiği sapanmışır. Esenlik puanının ilköğrenimli olanlarda en düşük olduğu, bunu okur-yazar, oraöğrenim ve yükseköğrenimlilerin izlediği, ancak farkın anlamlı olmadığı görülmüşür (p>0.05). Bekarlarda üm yaşam kaliesi puanları her üç ana boyua ve global olarak evli ve dul olanlara göre daha yüksek olup, bunu evliler ve en son sırada dullar izlemekedir. Bekar olguların genel sağlık anlayışı (p<0.05) yaşam kaliesi boyu puanları evli ve dul olanlara göre, global yaşam kaliesi (p<0.05) puanları dul olanlara göre daha yüksekir. Geniş aileye sahip olguların, esenlik hariç diğer yaşam kaliesi boyu ve global yaşam kaliesi puanları daha yüksek bulunmuş, ancak yaşam kaliesi puanları aile ipine göre isaisiksel anlamlı farklılık gösermemişir (p>0.05). Geliri giderini karşılayan olgularda yaşam kaliesinin üm boyu ve global yaşam kaliesi puanları karşılamayan olgulara göre daha yüksekir. İsaisiksel anlamlı farkın global yaşam kaliesi (p 0.05) puanından kaynaklandığı sapanmışır. Sosyal güvencesi olan olguların fonksiyonel durum dışında genel sağlık anlayışı, esenlik ve global yaşam kaliesi puanlarının sosyal güvencesi olmayan olgulara göre daha yüksek olduğu sapanmış, ancak yaşam kaliesi ana boyu ve global yaşam kaliesi puanları her iki grup arasında isaisiksel açıdan anlamlı farklılık gösermemişir (p>0.05). 4

5 Tablo 3. Olguların sosyo-demografik özelliklerine göre yaşam kaliesi puanlarının dağılımı Sosyo- demografik özellikler Cinsiye Kadın Erkek p Öğrenim durumu Okur-yazar İlköğrenim Oraöğrenim Yükseköğrenim F Medeni durum Evli Bekar Dul F Aile ipi Çekirdek Aile Geniş Aile arçalanmış Aile F p Gelirin gideri karşılama durumu Karşılıyor Karşılamıyor p Genel sağlık anlayışı 43.3± ± ± ± ± ± ± ± ± * Anlamlı fark 1. ve 2.grup 2. ve 3. grup arasındadır. 39.8± ± ± ± ± Yaşam Kaliesi Alanları Fonksiyonel durum Esenlik 57.0± ± ± ± ± ± * Anlamlı fark 1. ve 3. ile 1. ve 4.grup arasındadır. 54.4± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± ± Global yaşam kaliesi 49.2± ± ± ± ± ± ± ± ± * Anlamlı fark 2. ve 3. grup arasındadır. 47.5± ± ± ± ± * Sosyal Güvence Durumu Var Yok p Yaş *p< ± ± ± ± ± ± ± ± r r r r EO edavisi alanlarda almayanlara göre, yaşam kaliesi isaisiksel anlamlı fark yaraacak şekilde her boyua daha yüksekir. Bu yükseklik global yaşam kaliesi alanında çok ileri derecede anlamlı (p<0.001), genel sağlık anlayışı, esenlik alanında ileri derecede * anlamlı (p<0.01) ve fonksiyonel durum alanında anlamlıdır (p<0.05). Olguların yaşam kaliesi puanlarının hasalık ile ilgili özelliklere göre farklılık / ilişki göserip gösermediği Tablo 4 de sunulmuşur. Tablo 4 e görüldüğü gibi, 5

6 Acaray, ınar hasalık süresinin arışına paralel olarak yaşam kaliesinin üç ana boyu ve global yaşam kaliesi puanları düşmekedir. Hasalık süresi ve yaşam kaliesi puanları arasındaki negaif ilişki, genel sağlık anlayışı (p<0.01), fonksiyonel durum (p 0.05), esenlik (p<0.01) ve global yaşam kaliesi (p<0.01) alanlarında isaisiksel olarak anlamlıdır. Diyaliz süresi arıkça her alanda isaisiksel anlamlılık olacak şekilde yaşam kaliesi düşmekedir. Bu düşüşün genel sağlık anlayışı, esenlik ve global yaşam kaliesi alanında ileri derecede anlamlı (p<0.01), fonksiyonel durum alanında ise anlamlı (p<0.05) olduğu belirlenmişir. Hasalık ve hemodiyalize ilişkin eğiim alan olguların yaşam kaliesi puanı hem ana boyularda hem de global olarak daha yüksekir. Eğiim alan ve almayan grubun yaşam kaliesi puanları genel sağlık anlayışı (p<0.001), fonksiyonel durum (p<0.01), esenlik (p<0.05) ve global yaşam kaliesi (p<0.001) alanlarında isaisiksel olarak anlamlı farklılık gösermekedir. Önerilen diyee uyanların uymayanlara göre, esenlik dışında, üm yaşam kaliesi puanları daha yüksekir. Diyee uyan ve uymayan olguların genel sağlık anlayışı (p<0.01), fonksiyonel durum (p<0.05) ve global yaşam kaliesi (p<0.01) puanları arasında isaisiksel anlamlı fark bulunmakadır. Esenlik alanındaki iki grup arasındaki anlamlı fark ise diyee uymayan olguların esenlik puanlarının uyanlara göre daha yüksek olmasından kaynaklanmakadır (p<0.05). İlaçlarını düzenli kullanan olguların her alandaki yaşam kaliesi puanları yüksek olup, bu yükseklik fonksiyonel durum dışında her alanda isaisiksel anlamlı fark yaramakadır. Tablo 4. Olguların hasalık ile ilgili özelliklerine göre yaşam kaliesi puanlarının dağılımı Hasalık ile ilgili özellikler Yaşam Kaliesi Alanları Genel sağlık anlayışı Fonksiyonel durum Esenlik Global yaşam kaliesi Hasalık ve hemodiyaliz e ilişkin eğiim alma durumu Eve Hayır 47.4± ± *** 61.0± ± ** 49.5± ± * 52.6± ± *** Önerilen diye programına uyma durumu Eve Hayır 47.1± ± ** 60.6± ± * 49.5± ± * 52.4± ± ** Önerilen ilaç edavisine uyma durumu Eve Hayır 42.5± ± *** 56.7± ± ± ± * 48.8 ± ± ** 6

7 EO edavisi alma durumu Eve Hayır 46.6± ± *** 60.6± ± * 48.8± ± ** 52.0± ± *** r R r r Hasalık süresi ** * ** ** Diyaliz süresi ** * ** ** * p 0.05, ** p<0.01, *** p<0.001 TARTIŞMA Çalışmamızda; olguların genel olarak yaşam kaliesi puanları düşük düzeylerde bulunmuşur. SDBY li hasaların yaşam kaliesinin incelendiği birçok çalışmada da (Chubon 1986, Kalanar-Zadeh, Koople ve Block 2001, Walers, Hays, Spizer ve ark. 2002) sonucumuza paralel şekilde yaşam kaliesinin ora ve oranın alında/ düşük algılandığı sapanmışır. Yaşam Kaliesinin Sosyo-demografik Özelliklere Göre Farklılık/İlişki Göserip Gösermediği Çalışmamızda; yaşam kaliesinin cinsiyee göre isaisiksel anlamlı farklılık gösermediği ancak kadınlarda daha yüksek olduğu sapanmışır. Çalışma bulgumuz bazı araşırma sonuçları ile paralellik (Akyol 1992, Chubon 1986, Durna, Yeşilepe, Erdoğan ve ark. 2000, Güney, Alınepe, Türk ve ark. 2002, Kaçar Yeşilepe 1995, Kalanar-Zadeh, Koople ve Block 2001, Mozes, Shabai ve Zucker 1997, Taşçı 1998) bazıları ile zılık (Harris, Luf, Rudy ve ark 1993, Mingardi, Cornalba, Corinovis ve ark. 1999, Mial, Ahern, Flaser ve ark. 2001, Moreno, Lopez Gomez, Sanz Guajardo ve ark. 1996, Sue-Ching 2001, Walers, Hays, Spizer ve ark. 2002) gösermekedir. Yaşam kaliesinin cinsiyee göre farklılık göserdiğini oraya koyan çalışmalarda fiziksel yaşam kaliesi boyuunun erkeklerde daha yüksek olduğu belirlenmişir (Harris, Luf, Rudy ve ark 1993, Moreno, Lopez Gomez, Sanz Guajardo ve ark. 1996, Walers, Hays, Spizer ve ark. 2002). İki cins arasında anlamlı fark olsun olmasın, yukarıda ifade edilen çalışmaların çoğunda; fiziksel yaşam kaliesi boyuunun erkeklerde daha yüksek olması dikka çekici bir bulgudur. Cinsiye fakörünün emel alındığı yaşam kaliesi çalışmalarının bu konuyu aydınlaacağı düşüncesindeyiz. Çalışmamızda yaşam kaliesinin üç ana boyu ve global yaşam kaliesi puanları ile yaş arasında negaif ilişkinin olduğu ve bu ilişkinin fonksiyonel durum boyuunda isaisiksel anlamlılık göserdiği sapanmışır. Bir başka ifade ile, yaş arıkça her alanda yaşam kaliesi düşmekedir. Yapılan bazı çalışmalarda yaşın yaşam kaliesi ile negaif ilişki göserdiği (Mingardi, Cornalba, Corinovis ve ark. 1999, Mial, Ahern, Flaser ve ark. 2001, Moreno, Lopez Gomez, Sanz Guajardo ve ark. 1996, Mozes, Shabai ve Zucker 1997, ınar, Çınar, İşsever ve ark. 1995, Rocco, Grassman, Wang ve ark. 1997, Walers, Hays, Spizer ve ark. 2002), bazı çalışmalarda ise yaş ve yaşam kaliesi arasında ilişki olmadığı (Akyol 1992, Chubon 1986, Kaçar-Yeşilepe 1995, Kalanar-Zadeh, Koople ve Block 2001, Taşçı 1998) oraya konulmuşur. Yaşın yaşam kaliesi ile negaif ilişki göserdiğini oraya koyan çalışmaların bazılarında ((Mingardi, Cornalba, Corinovis ve ark. 1999, Mial, Ahern, Flaser ve ark. 2001, Moreno, Lopez Gomez, Sanz Guajardo ve ark. 1996, ınar, Çınar, İşsever ve ark. 1995, Walers, Hays, Spizer ve ark. 2002) bizim çalışma sonucumuza paralel olarak fiziksel yaşam kaliesinin aran yaş ile beraber köüleşiği sapanmışır. Yaşlanma fiziksel yeersizlikleri beraberinde geirdiğinden yaş arışına paralel olarak yaşam kaliesinin düşmesi beklenen bir sonuç olmuşur. Çalışmamızda yaşam kaliesinin üm boyularında anlamlı farklılık belirlenemese de, genel olarak öğrenim durumunun armasına paralel olarak yaşam kaliesinin arığı sapanmışır. Yapılan birçok çalışmada (Durna, Yeşilepe, Erdoğan ve ark. 2000, Güney, Alınepe, Türk ve ark. 2002, Harris, Luf, Rudy ve ark 1993, Moreno, Lopez Gomez, Sanz Guajardo ve ark. 1996, Mozes, 7

8 Acaray, ınar Shabai ve Zucker 1997, Rocco, Grassman, Wang ve ark. 1997, Sue-Ching 2001) bizim çalışma sonucumuza benzer şekilde, öğrenim düzeyi arıkça yaşam kaliesinin yükseldiği belirlenmişir. Öğrenim düzeyinin armasına paralel olarak yaşam kaliesinin arması beklenen bir bulgu idi. Öğrenim düzeyi arıkça sağlık anlayışının olumlu yönde değişeceği, gelişeceği, bireylerin kendi sağlık sorumluluğunu daha fazla üslenecekleri, bu bağlamda hasalıklarını/hasalık sempomlarını yöneme sraejilerini daha fazla öğrenecekleri ve kullanacakları, üm bunların sonucunda yaşam kaliesinin aracağı düşünülmekedir (Mingardi, Cornalba, Corinovis ve ark. 1999, Moreno, Lopez Gomez, Sanz Guajardo ve ark. 1996, Neo, Ferraz, Cendoroglo ve ark. 2000). Çalışmamızda bekar olguların global yaşam kaliesi puanlarının dul olanlara göre, genel sağlık anlayışı yaşam kaliesi boyu puanlarının ise evli ve dul olanlara göre isaisiksel olarak anlamlı derecede yüksek olduğu sapanmışır. Bu sonucu birkaç fakör ekilemiş olabilir. Öncelikle bu fark bekar olguların daha genç olmalarından kaynaklanmış olabilir. Yaş ve yaşam kaliesi arasındaki ilişki çalışmamızda da oraya konulduğu gibi bir çok lieraürle de deseklenmekedir. İkinci olarak bekar olguların çocuksuz olmaları, bakmakla yükümlü oldukları ailelerin olmaması gibi nedenlerle hasalığın psiko-sosyal ekilerini daha az yaşıyor olabilirler. Son olarak bekar olguların ekonomik sorumluluğunu ailelerinin üslenmiş olması yaşam kaliesinin daha az ekilenmesi sonucunu doğurabilir. Konu ile ilgili lieraür incelendiğinde bekarların yaşam kaliesinin daha yüksek olduğunu desekleyen bulgulara raslanmamışır. Chubon nun (1986), Güney, Alınepe, Türk ve arkadaşlarının (2002), Kaçar-Yeşilepe nin (1995), Sue-Ching in (2001) ve Taşçı nın (1998) çalışmasında ise yaşam kaliesi medeni duruma göre isaisiksel olarak anlamlı farklılık gösermemişir. Çalışmamızda isaisiksel anlamlı fark olmamakla birlike geniş aileye sahip olanların genel sağlık anlayışı, esenlik ve global yaşam kaliesi daha yüksek bulunmuşur. Taşçı nın (1998) çalışmasında da bizim bulgularımıza paralel olarak aile ipinin yaşam kaliesi puanlarını ekilemediği sapanmışır. Geniş aileye sahip olguların psikolojik yönden daha fazla deseklenmesi ve aile içi rollerinin paylaşılması nedeniyle yaşam kaliesinin daha yüksek olduğu düşünülmeke, ancak aile ile ilgili, aile birlikeliği, aile yapısı vb. gibi farklı fakörlerin yaşam kaliesini ekileyebileceği düşünüldüğünden bu konuda kesin yargıya varılamamakadır. Bu konuda yapılacak ileri araşırmalar ilgili soruları yanılayacakır. Çalışmamızda geliri giderini karşılayan olguların global yaşam kaliesi (p<0.05) puanları karşılamayan olgulara anlamlı şekilde yüksekir. Yapılan çalışmalarda da (Kalanar-Zadeh, Koople ve Block 2001, Sue-Ching 2001) bizim bulgularımıza benzer şekilde gelir düzeyi ile yaşam kaliesi arasında anlamlı ilişki sapanmış ve aylık geliri yüksek olan hasaların yaşam kaliesi puanları daha yüksek bulunmuşur. Çalışmamızda sosyal güvence durumunun yaşam kaliesi puanları üzerine ekisiz olduğu sapanmışır. Akyol (1992) çalışmasında da çalışma sonucumuza paralel olarak sosyal güvence durumunun yaşam kaliesi puanlarını ekilemediği sapanmışır. Yaşam Kaliesinin Hasalık Özelliklerine Göre Farklılık / İlişki Göserip Gösermediği Çalışmamızda hasalık süresi ile yaşam kaliesinin üm boyuları ve global yaşam kaliesi puanları arasında negaif ilişkinin olduğu ve bu ilişkinin genel sağlık anlayışı, fonksiyonel durum, esenlik ve global yaşam kaliesi alanlarında isaisiksel anlamlılık göserdiği bulunmuşur. ınar, Çınar, İşsever ve arkadaşları (1995) ve Chrisensen, Holman, Turner ve arkadaşları arafından yapılan çalışmada da (1989) bizim çalışma sonuçlarımıza paralel şekilde hasalık süresi arıkça yaşam kaliesinin her alanda anlamlı derecede azaldığı sapanmışır. Taşçı nın (1998) çalışmasında ise hasalık süresinin yaşam kaliesi puanlarını ekilemediği bulunmuşur. Hasalık süresi arıkça; ilerleyen yaş ile beraber fiziksel yeersizliklerin, yorgunluğun meydana gelmesi, sosyal desek gereksiniminin arması, hasalık komplikasyonları ile baş edememe ve kronik bir hasalığa sahip olmanın verdiği olumsuz duygularla sürekli yüz yüze gelmenin olguların yaşam kaliesini köüleşirdiği düşüncesindeyiz. Çalışmamızda; diyaliz süresi arıkça yaşam kaliesinde her alanda anlamlı olacak şekilde düşüş olduğu sapanmışır. Çalışma sonucumuz, Mial, Ahern, Flaser ve arkadaşlarının çalışma sonuçları ile paralellik göserirken, diğer araşırma sonuçları (Akyol 1992, Kalanar-Zadeh, Koople ve Block 2001, Mozes, Shabai, ve Zucker 1997, Taşçı 1998) ile zılık gösermekedir. Diyaliz süresi fazla olan olgularda, gerek ulaşım gerekse hemodiyalize girme nedeniyle belirli günler bir makineye ve başka insanlara bağımlı olmanın verdiği olumsuz duygular, monoon yaşam, durumlarının daha köüye giiği, iyileşememe hissi, ölüm korkusu, yorgunluk, 8

9 bıkkınlık hissemeleri, diyaliz sempomları ile baş emede yeersizlik gibi nedenlerin olguların yaşam kaliesini köüleşirdiği düşünülmekedir. Çalışmamızda hasalık ve hemodiyalize ilişkin eğiim alan olguların yaşam kaliesi almayan olgulara göre her alanda isaisiksel olarak anlamlı farklılık göserecek şekilde yüksek bulunmuşur. Taşçı nın (1998) çalışmasında; eğiim alan hasaların yaşam kaliesi puanlarının daha yüksek olduğu, ancak eğiim alma durumunun isaisiksel olarak yaşam kaliesini ekilemediği sapanmışır. Ülkemizde hemodiyaliz hasalarına verilen eğiimin ekisini araşıran çalışmalarda da (Akyol 1992, Kaçar-Yeşilepe 1995); verilen eğiimin hasaların yaşam kaliesini ekilemediği oraya konulmuşur. Ancak bu çalışmalarda verilen eğiim gün gibi kısa süreler sonunda değerlendirilmişir. Hemodiyaliz hasalarında, hasalık nedeniyle bilişsel fonksiyonların azaldığını da göz önünde bulundurarak, biz bu kadar kısa sürede bireylerde davranış değişikliğinin olmayacağını, verilen eğiimin uzun vadede değerlendirilmesi gerekiği görüşündeyiz. Bilindiği gibi, eğiimin amacı bireylerde isendik yönde davranış değişikliğinin olmasıdır ve bu davranış değişikliğinin gerçekleşmesi için ise en az 6 aylık bir süre geçmesi gerekiği bildirilmekedir (Lai ve Cohen 1999). Belirilen krierler göz önüne alınarak eğiimin yaşam kaliesine ekisini değerlendiren araşırmaların bu konuyu aydınlaacağı; eğiim almanın, bireylerde hasalık yada diyalize girmeye bağlı oluşan sempomların gelişmesini önleyebileceği, bireylerin sempomları daha ekili olarak yöneebileceği ve hasalıklarına uyumun daha iyi sağlanabileceği dolayısıyla yaşam kaliesinin yükseleceği düşüncesindeyiz (Grimm, Grandis, Culer ve ark. 1997, aon, Meyers ve Lewis 1997). Çalışmamızda yaşam kaliesinin önerilen diyee uyma durumuna göre farklılık göserdiği sapanmışır (Tablo 4). Bu farklılık diyeine uyan olguların üm yaşam kaliesi ana boyu ve global yaşam kaliesi puanlarından kaynaklanmakadır. Konu ile ilgili lieraür arandığında, diyee uyum konusunda fazla araşırma yapılmadığı görülmüş; Taşçı nın (1998) çalışmasında ise diyee uyma durumunun yaşam kaliesi puanlarını ekilemediği sapanmışır. Çalışmamızda önerilen diyee uyan olguların meabolik konrolünün (üre, ürik asi, kreain vb. gibi) daha iyi sağlanacağı, aşırı kilo almaya bağlı gelişen hasalık/diyaliz komplikasyonlarının görülme sıklığının azalacağı ve bunların ekisiyle yaşam kaliesinin diyee uyan olgularda yüksek olacağı düşüncesindeyiz (Miller, Erlinger, Young ve ark. 2002). Çalışmamızda ilaç edavisine uyma durumu yaşam kaliesinin genel sağlık anlayışı, esenlik boyularını ve global yaşam kaliesini isaisiksel açıdan anlamlı farklılık yaraacak derecede ekilediği sapanmışır (Tablo 4). Taşçı nın (1998) çalışmasında bizim bulgumuza benzer şekilde, ilaç edavisine uyan hasaların genel sağlık anlayışı yaşam kaliesi boyu puanları isaisiksel olarak anlamlı derecede yüksek bulunmuşur. Çalışmamızda ilaçlarının düzenli kullanan olguların bazı yaşam kaliesi boyularının ve global yaşam kaliesinin yüksek olması beklenen bir bulgu idi. Önerilen ilaç edavisine uyum, sempomların verdiği sıkınının daha az algılanmasına neden olarak bireyin yaşama bakışını olumlu yönde ekilediğini ve dolayısı ile yaşam kaliesini yükseliği düşüncesindeyiz. Çalışmamızda; EO edavisi alan olguların yaşam kaliesi her alanda anlamlı olarak yüksek bulunmuşur (Tablo 4). Taşçı nın (1998) çalışmasında, bizim bulgumuza benzer şekilde EO edavisi alan hasaların esenlik yaşam kaliesi boyuu isaisiksel olarak anlamlı derecede yüksek bulunmuşur. Yine bizim bulgularımıza paralel olarak, Kanada EO grubu (1990) arafından yapılan çalışmada EO edavisinin placeboya göre Karnofsky İndeksi ve Hasalık Eki rofilindeki (Sickness Impac rofile -SI-) fiziksel sempomlar, yorgunluk, ilişkiler, depresyon, fiziksel ve global yaşam kaliesi alanlarını anlamlı olarak ekilediği göserilmişir. Evans, Rader, Manninen ve arkadaşlarının (1990) çalışmasında; EO edavisi alan hasaların, enerji ve akivie seviyesi, fonksiyonel kapasie, uyku ve yeme davranışları, hasalık sempomları, sağlık durumu, cinsel yaşam, yaşamdan zevk alma, esenlik, psikolojik ekiler, mululuk olmak üzere üm yaşam kaliesi alanları almayanlara göre yüksek bulunurken; Özcan, Uaş, Oymak ve arkadaşlarının (1999) çalışmasında ise EO edavisinin egzersiz kapasiesi, menal fonksiyonlar, depresyon ve anksiyee üzerine olumlu ekileri olmasına karşın yaşam kaliesini ekilemediği sapanmışır. Çalışmamızda EO edavisinin anemiyi edavi emesi nedeniyle olguların, aneminin neden olduğu halsizlik, yorgunluk, iseksizlik gibi fiziksel sempomları azalığı, cinsel fonksiyonları düzeliğini ve bununda olguların yaşam kaliesine olumlu ekileri olduğu düşüncesindeyiz. 9

10 Acaray, ınar SONUÇ VE ÖNERİLER Hemodiyaliz hasalarında yaşam kaliesi ve yaşam kaliesini ekileyen fakörleri değerlendirmek amacıyla gerçekleşirilen bu çalışmada; olguların yaşam kaliesini oldukça düşük algıladıkları; sosyo-demografik değişkenlerden; yaş, öğrenim durumu, medeni durum, gelirin gideri karşılama durumunun yaşam kaliesinin bazı alanlarını ekilediği; hasalık değişkenlerinin yaşam kaliesinin hemen hemen üm alanlarını ekilediği belirlenmişir. Hasalık değişkenlerinden hasalık ve diyaliz süresi arıkça yaşam kaliesi düşmekedir. Hasalık ve hemodiyalize ilişkin eğiim ve EO edavisi alanlarda, önerilen diye ve ilaç edavisine uyanlarda yaşam kaliesi daha yüksek bulunmuşur. Bu sonuçlar doğrulusunda; hasaların yaşam kaliesini ekilediği oraya konulan diye ve ilaç edavi programına uyumun arırılması amacıyla eğiim programları düzenlenmesi, yapılacak eğiim programlarının hasaların öğrenim düzeyi dikkae alınarak planlanması, aneminin önlenmesi ve edavi edilmesi önerilmişir. KAYNAKLAR Akyol AD (1992) Hemodiyalize Giren Hasaların Yaşam Kaliesinin Sapanması ve Bilgilendirici Hemşirelik Yaklaşımlarının Yaşam Kaliesine Olan Ekilerinin İncelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir, Ege Üniversiesi. Canadian Eryhropoiein Sudy Group (1990) Associaion beween recombinan human eryhropoiein and qualiy of life and exercise capaciy of paiens receiving haemodialysis, Br Med J, 300(6724): Chrisensen AJ, Holman JM, Turner CW ve ark. (1989) Qualiy of life in end-sage renal disease: influence of renal ransplanaion, Clin Transplan, 3(1): Chubon RA (1986) Qualiy of life and persons wih end-sage renal disease, Dial Transplan, 15(8): Durna Z, Özcan Ş, Erdoğan N ve ark. (2000) Düzenli hemodiyaliz edavisi gören hasaların yaşam kaliesi ve sosyal desek düzeyleri, Hemşirelik Forumu, 3(2): Erek E, Süleymanlar G, Serdengeçi K (2001) Türkiye de Nefroloji, Diyaliz ve Transplanasyon Regisry 2000, İsanbul, Tayf Ofse. Evans RW, Rader B, Manninen DL ve ark. (1990) The qualiy of life of hemodialysis recipiens reaed wih recombinan human eryropoiein, JAMA, 263(6): Grimm RH, Grandis GA, Culer JA ve ark. (1997) Relaionships of qualiy of life measures o long-erm lifesyle and drug reamen in he Treamen of Mild Hyperension Sudy (TOMHS), Arch In Med, 157(6): Guman RA, Sead NW, Robinson RR (1981) hysical aciviy and employmen saus of paiens on mainenance dialysis, N Engl J Med, 304(6): Güney İ, Alınepe L, Türk S ve ark. (2002) Hemodiyaliz ve sürekli ayakan perion diyalizi hasalarında yaşam kaliesi ve ekileyen fakörler. IXX. Ulusal Nefroloji, Diyaliz ve Transplanasyon Hemşireliği Kongresi Kiabı Bildiri Özeleri, Analya, s. 60. Harris LE, Luf FC, Rudy DW ve ark. (1993) Clinical correlaion of funcional saus in paiens wih chronic renal insufficiency, Am J Kidney Dis, 21(2): Kaçar Yeşilepe G (1995) Düzenli Hemodiyaliz Tedavisinde Olan Hasalarda Uygulanan Eğiimin Yaşam Kaliesine Ekisi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İsanbul, İsanbul Üniversiesi. Kalanar-Zadeh K, Kopple JD, Block G ve ark. (2001) Associaion among SF-36 qualiy of life measures and nuriion, hospializaion and moraliy in hemodialysis, J Am Soc Nephrol, 12(12): Lai SC, Cohen MN (1999) romoing lifesyle changes. AJN, 99(4): Miller ER, Erlinger T, Young DR ve ark. (2002) Resuls of he die, exercise, and weigh loss inervenion rial (DEW-IT), Hyperension, 40(5): Mingardi G, Cornalba L, Corinovis E ve ark. (1999) Healh-relaed qualiy of life in dialysis paiens. A repor from an Ialian sudy using he SF-36 healh survey, Nephrol Dial Transplan, 14(6): Mial SK, Ahern L, Flaser E ve ark. (2001) Self-assessed physical and menal funcion of haemodialysis paiens, Nephrol Dial Transplan, 16(7): Moreno F, Lopez Gomez JM, Sanz Guajardo D ve ark. (1996) Qualiy of life in dialysis paiens: a Spanish mulicenre sudy, Nephrol Dial Transplan, 11(Suppl. 2): Mozes B, Shabai E, Zucker D (1997) Differences in qualiy of life among paiens receiving dialysis replacemen herapy a seven medical ceners, J Clin Epidemiol, 50(9): Neo JF, Ferraz MB, Cendoroglo M ve ark. (2000) Qualiy of life a he iniiaion of mainenance dialysis reamen: a comparison beween he SF-36 and KDQ quesionnaires, Qual Life Res, 9(1): Özcan Y, Uaş C, Oymak O ve ark. (1999) Hemodiyaliz uygulanan hasalarda eriropoein kullanımının depresyon, anksiyee ve yaşam kaliesi üzerine ekileri, Klinik sikofarmakoloji Büleni, 9(2): aon K, Meyers J, Lewis BE (1997) Enhancemen of compliance among paiens wih hyperension, Am J Manag Care, 3(11):

11 ınar R, Çınar S, İşsever H ve ark. (1995) Hemodiyalize devam eden ve ransplan olan son dönem böbrek yemezlikli hasaların yaşam kalielerinin karşılaşırılması, Çınar Dergisi, 1(3): 1-5. ınar R (1995) Sağlık araşırmalarında yeni bir kavram; yaşam kaliesi, bir yaşam kaliesi ölçeğinin kronik hasalıklarda geçerlilik ve güvenirliğinin incelenmesi, Hemşirelik Büleni, 9(38): Rocco MV, Grassman JJ, Wang SR ve ark. (1997) Crosssecional sudy of qualiy of life and sympoms in chronic renal disease paiens: he modificaion of die in renal disease sudy, Am J Kidney Dis, 29(6): Sue-Ching WL (2001) The qualiy of life Hong Kong dialysis paiens, J Adv Nurs, 35(2): Taşçı S (1998) Kronik Böbrek Yemezliği Olan Hasalarda Yaşam Kaliesi. Yayınlanmamış Dokora Tezi, Ankara, Haceepe Üniversiesi. Tsay SL, Healsead M (2002) Self-care, self-efficacy, depression and qualiy of life among paiens receiving hemodialysis in Taiwan, In J Nurs Sud, 39(3): Turgay M, Özkan S (1992) Hemodiyaliz hasalarında sres fakörleri ile psiko-sosyal uyum ilişkisi, Türk Hemşireler Dergisi, 42(3): Yu BH (2000) sychosocial complicaions in chronic dialysis, Lameire N, LM Ravindra (Ed), Newyork, The Marcel Dekker Inc, s Walers BAJ, Hays RD, Spizer KL ve ark. (2002) Healhrelaed qualiy of life, depressive sympoms, anemia and malnuriion a hemodialysis iniiaion, Am J Kidney Dis, 40(6): Ware JE, Sherbourne DC (1992) The MOS 36 iem shorhform healh survey (SF-36), Med Care, 30(6): World Healh Organizaion (1948) Consiuion in Basic Documens, Geneva, Swizerland, World Healh Organizaion. 11