)r f,' r':.r.t.:,'11. ;!"i:' nllr " jl..'!r-:! r ' 7.. 't. t i'6. i'..

Transkript

1 HnlL IxnLCrK NgntrN "BUYUK"'/ Ozer flrgenq. tf, ri, )r f,' r':.r.t.:,'11. ;!"i:' nllr " 7.. 't jl..'!r-:! r ' t i'6 i'.. Herhangi bir diiglince veya bilgi alanrnda, yaptrklanyla vc yaz.drklarryla, o alanrn yontemlerinin geligtirilmesine, sistcmatik bilgi birikiminin slandnrtlagmasrna birincil katkrda bulunan diigilntir veya bilinr aclanrlan gcnclliklc "briylik" diye nitelenir. Bu srfat, onlann yaptrklanna iligkirr bir nitelcnrctlir Ancak nitelerncnin bir difer boyutunu da goz oniinde bulurrdunnak gcrckir. "Btiyiik"li.ik nasrl bir kavramdrr? Difer bir dcyiglc bu sr(httn evlcnscl hir tilgiisti var mrdrr, yoksa kigiden kigiye deligen. ortamdan ortatna farklrlasan bir cizellifi mi soz konusudur? Bu sorularrn cevabr vcrilmcden, bu biqinrrlc nitelemenin gergek anlanrrna ulagrnak nrrimkiin olntaz. igte bu yazrda, ozelliklc sosyal bilirnler iginde, giiniimiizde gok onc Arkanlmrg gonincn "tarilr" bilgi dalrnrn Tiirkiye'deki scgkin bir temsilcisi, IIalil inalcrk'rn tahlili bir gckildc delerlendirilmesine girigilecektir. Yazrnrn iki tcnrel hcdcfi vardrr. Ilirirrcisi, FIalil inalcrk'rn tarihgiliginin boyutlarrnrn tespiti. di[eri isc, bu trol'lrllrtrrtt bii)rrikliigrini.in genel bir kabul gdriip gormedifli somsunun ccvabr. Ozellikle 80'li yrllardan bu yana Ttirkiye'de "tarih"in nc oldulu iizcrirtc tartrgmalar yine golalmr$trr. Bu kcz, 60'lr yrllann tartrgnralarrnclan ba5ka hir ' Prof. Dr.Ozer Ergeng, Ankara LJniversitesi Dil ve Trrih-Coprafya Fakilltcsi Yi# w;#+.'_ar1:r1.: i.;if -'

2 Doiu Bult : gizgidc, 60'lr yrll;rrda sciylencnlcr bir kalcmdc silinip unutulmlr$luk dosyastna atrlarak "tarih" sorgulannraktadrr. Ancak her iki doncmin ortak ozclliii, "klisik. akldcrnik, ortocloks" olmayan, alrciik kcndini "tarihqi" diyc nitelcyen birgok kalcrrr sahibinin, TUrkiye'dcki profesyonel-akadcmik tarihqilili, "kuru. dar bir bclgccilifin ccndcrcsindc" gonntig olmalandrr.' Gergekten, Ti-irki- 1'c'dc durutn boylcysc, bunun diger iilkclerdeki durunru nedir? I{alil inalcrk cla, bu "krlru, tlar bir bclgcciligin ccndcrcsindc" bir tarihqi rnidir'/ E[er oyleysc. lt)35'te Dil r,'c 't'arih-ciofrafya Fakiiltcsi'ndc baqlayan bir biil'tik tarih tutkusrrnun dahr sonraki duraklarr, nasrl ba5ta Anrcrika olmak tizerc Batt iilkclcrinin birgok oncrnli bilirn rncrkczleri olrnugtur'/2 Eger dylcyse eserleri ttcdcn qegitli diilcrc tercrirnc ediirnigtir'7r "l'arih"in nc oldu!u iiz.crindc cn qok kala yoran ve kendi iqindc son dcrccc tutarlr agrklarnallr yapan IIalil Bcrktay'rn bazr sozlerini boylc bir sorultun ccvaplanrnasrnda tcrncl alrp siizc baqlanrak yararlt olabilir. Berktay'a giirc, "... maslegin (turihq'iligin) blittlinil tizeritrlaki sona enilenti.; r'e errncyecck dtg belir'lertimlarle lxtllanttlonnr irdelemek igin do!rudan tlolnrya turiltqilcrirt kisiliklarinc, krikenlcrine, Sekillatislcrine iliskin galtsnralur -t'e/)ntonrr: garckiyctr'. Bi.v'o,qraJik yc pro.\ol)(tgra.fik etiidler, eibette bash ba- Sttro lterset'in strrtnt rcrntcz: et'u7 v,e mctodolojilerden.sadece biridir.. (a kut brt ntetod) Ttirkit'a'nin turilryilerinc de uvgulonrnctltdtr".o Bu niyetle Bcrktay, "bdylc bir incelemenin bi.y'og'ujik boyultuturt baslangre notlart" tlil'c nitclcdiii, gok oncnili nrakalesinde Yusuf Akgura ( ), Fuad K0prLilLi ( ), Orncr I-ijtfi Barkan ( ) r'e tlalil inalcrk (1916)'ttt c.scrlerinin cjncrnli bir krsrnrnr ve hayatlannr birer "ntctitt" gibi in- 'Etr st,rt Oktur'()zcl, Tilrki)e'dc Sosl,al Bilimlcrin Dururnu ilc ilgli bir scnrpozyunrda sundugu bildiridc Osrnanlr Tarilrr alanrnda yavgrn bir davranrg biqimrrre drkkatleri gekerkcn ve orlaya grkan tarihgi tipini clc5tirirkcrr, I lalil Ilcrktay'a gorrdcrmc yaparak bu soz.criklcrle dti5iincelcrini agrklanraktadrr. I Yazurttztn cllha sonraki krsrrrrlrnndr llatil inalcrk'rn biyografisinc iligkin ycri geldikqc bilgi vcrii:- ccktrr. []trradl ltcnrcrt gunlurr lratrrlutntak gcrckir. O, yrllarr arasurda Ankaro Aniyersite.ri I)ICl:'tlc Ycnigug r,c Osnranlr 1'arihi, I9-5G1972 yrllarr arasrncla Silc.r'a/ Bilgilcr [a,(ii1lc.ri'nde'i'tlrk itlari Tcgkrlat T.rrihi vc I)n,rinr 'fariht dcrslcri vcrrni5tir ytllarr arasrnda Unit'cr.sity tsf Ciricrrtrr'tla Ostnarrlr Tarilri profi'siinidtir. Ilu arada I95l-l9-54 yrllarrnda Coltrnrbia Lfrrilcr.ritc.si'ndc, 1967'dc I)cnn.st'!wtrtia IJnit crsirr.si'utlc, 1967 vc 1990'da,Jt ['rinceton Univer.ritesi'nde nrisafir 6g,rctirn tiyclrii yapnrltlr. [3u 6irctinr farlil'etlcrinin yanr srra, qalrgnralarryla tcnray[iz cltiginden dolrt'r, bir gok ulusal vc uluslararasr bilinr kurulugunun asli ve onur iiycsi pa1'csini kazanmrgrr. Bunl;tr arasrnda Tlirk Thrilt Krtrtrntu, I'iirk Kliltiir Dil ve Tarih Yrik.rcl Kunilu, Tiirki;'e tlilimler Akadctnisi gibi ulusal,' ltrtcrnutirtrtttl A.ssociution de ['.tudcs du Sud-East European, RoS'al Historit'al Society, Rttlzl.l.siuti<'5irc'ic'I.r', I'he British,4colcny, Strp Bilinlcr Akudemi.ri, Anreric'orr Historical.'1.ssrrt'irrlir;rt, itliltllt [:ust Sttrdit.r tti Nortlr Arntricu, ]n.rtitute ol Tttrki.sh Studie.s gibi uluslararasr kurulu5lar savrlabii ir, ' llalil lnalcrk'rn tinlu cscri 7/rc Ottorttott Enrltire, Tlte CIussical Age : (London 1973) bir qok dile tcrciirne cdilrnigtir Llurrl;rr arasrnda Arapqa, Yunanca vc Ruurcncc qcvirileri ilk akla gelorlcrdir'. Otlutnrtutic rluk*ratiu, I It Kla.ritl I'eriodos: I qcv.: Mihalis Kokolakis, Athina 1995 r'c lntperiul Oltoman I:1ttt<'a C'la.sira; , qcv.;dan l)rodan, Bucune;ti 'ljcrkt;rr', Ilalrl, "l)t;rttarihqininsosy':rl Portrcsi",T-opluntvt'llilinr54(199 l),s O;er lirgcnq celemeye gaba gosterdi[ini sciylcr. Bu dort tarihginin hcr biri,20. vtizvrlrn dort ayrr neslinc mensupturlar. Bununla birliktc, hcpsi rnillivoqidir; ancak milliyetgiligin dcgigik a$amalannr sinrgclernekrcdirlcr. itf itisi. I iirk l)t,t'- rinti'nin rinemli bir doniim noktasr olan 1930'a gdre, onccsinc: tligcr ikisi ise. sonraslna oturtulabilir. Bu durum, onlann "rtrilliyctgilik" rritcliklcr irrin riinintin belirlenmesinde etkindir. Difer yandan Bcrktay, "Akquru ila Kt\triitii, tarilryilikforntas\'onlart oqrsmdan esas olarak otodidakr kurakterrlr,lcr; 8urkan (sanrldtfimtn aksine) tam pro.fest'onel degil, hclki _y'or.r 1tr.rlt,.s.t,rtnt,l.sttylabilir; oralarlnda her hahntdan profest,onal yc listelik tam trltt.slrt,'dr(t.\l dlgiilerde bilim adanu olarak bir tek inalc* gii:iik[i1,or'' derrrckrcrlir 5 Berktay bu tiir bir srnrflandrrmadan sonra, Tiirk Dcvrirni "rlevlctqilik" uygulamaslna gegcrken, Rarkan'rn tenrsil etti[i tarilr giiriieiiniirr, ],ilva$ \,a\,a$ Tiirk Tarih Tezi'nin yerini aldr!rnr ve aynr zarnanda akadcrnik 1'tirk r:rrilrq.iliginin ortodoks doktrini haline geldifini ve"bu taril4-iligin arttk olttsnrtrs gcrgevesi igine ise, 1940'lann orlalttnndon itibaren llalil inolctk'rn tinli.qini" sciyltiyor.6 Bu yaygrnlagmrg ve genel kabul gornriig goriig "Osrnanlr Dcr,- leti"nin kurulug ve geligme donemlerinde kcndinc has, adil vc tcb'ayr giizeten bir dtizen yarattlet tezidir. Berktay, bu paradigmayr hcrrinlsc)'cn inirl ctk'tn Barkan'a gtire gerek ya$adrgr donem, gerekse sahip okluprr ol:rnaklar yuzunden daha defligik bir geligme gristerdifiini vurguluyor vc irralcrk'r tlalra sonraki galrgmalannda etkilcyen ve onun one qrkmasrna ncdcn olan lrususlarr goyle srralryor: I. Tiirkiye'deki Batrlrlagnra dalgasrnrn baglangrcrnrla, ;,ani; 1940'larrll i- nalcrk'rn tarihgiliginin daha yeni gckilleniyor olnrasr, 2. Kendisinin, yiizti daima uluslararasr akrmlara diinrik olrrrrrg ohn lihc-11q1 miiliyetei KoprtiIii'ntin talebesi ohnasr, 'lerden sonra tekrar tekrar yurt dr$tna grknrrg olnra.sr 1 lt)4()'rla Londra'da wittek ile gahema, Colunrbia, l9(tl'tle l)rirrccrorr. 197 l' cle Pen nsylvani a), 4. Diinya pazan igin tiretirn yapryor olnrasr.t O'na gi)rc lnr lrusrrslur, "1930'lartn Yiiksek O[renim reformundan sonraki ikinci ncslin ycti;tirrliii ve sonra dtinyaya agtrlr bir tarihgi" olan inalcrk'rn yetigrnesinclc qok ctkilirlir. Her ne kadar Berktay, inalcrk'r "son tahlilde hil6 halkrn dcgil, dn,lciin rarih gisi; aeagldan yukan defiil yukandan a$agr bir tarihgi" diye nitclesc tlc, ontla "tarihgilik meslefiinin igsel icaplanno ria.y'er"in gok airr bastrirnr rizcnlc ra.g.m.,s a.g.m.,s.42. ra.g.m.,s 44. t22 t11

3 Doiu Balt i vlrrguluyor.s Berktay'rn nrakalesinin ttrrnilnii vc ileri stirdufiil hiikiinrlerin tanrarnrnr dcgcrlcndinnck, bu yazrnrn slnrrlan drgrndadrr. Fakat, di.igtincelerini hayranlrk uyandrrrcr bir tasniflc vc vuzultla sunan, o nedenlc yaztlartndan dairna yararlandr[tm Bcrktay'rn soziinri ctti[i bu "tarihgilik mesleginin iesel icaplart," bcnim yazrmrn asrl konusunu olu$turacaktlr. Qiinkti, hig kugku yok ki, hcr bilinr adarnrnr, ozclliklc sosyal bilimcileri, iginde yagadrklan kogullar derindcn ctkilcr; ancak onlarrn asrl bclirleyici ozellikleri, ilgilendiklcri bilim Jalrnrn yontcmlerini uygulamada ve gcligtirmedcki yetcnekleridir. Bence, c[er tlalil inalcrk'r anlarnak ve bir tarihgi olarak defierlcndimek istiyorsak, onu ctkileyen gcncl ko.'ullarla birliktc, astl olan bu ikinci tizelli[idir. IIalil inalcrk, lira Devrimi'nin ve TUrk Devrirrti'nin ilk faktiltesi olan Dil ve Tarih-Co!rafya Faki.iltcsi'nin yetigtirdigi miistcsna bir bilim adamtdtr. ScatiIi meslckte, kuru bir nakilci olarak kalnrayrp, elegtirel bir yaklagrmla orijinal dii<;tincc vc bilgi iiretmcyi gcrgcklcatircbihnigtir. Berktay'tn gok do!- ru bir biginrdc ortaya koyclu[u, fakat ozelliklc FIalil inalcrk igin eksik brraktrgrnr sandrlrrn cserlerini vc hal,attnt bir "ntelin" gibi okumayt daha aynntrlr vaptrlrrnrz anda, inalcrk'r daha iyi tanryabiliriz: 1905 Yrlrnda Klrrm'r tcrketmig, bir srire istanbul'da ikamet ettikten sonra. 1974'de Ankara'ya gcgmig bir ailcnin gocufu olan llalil inalcrk'rn hayatrndaki hangi olaylann biiyiik oncm tagrdrgr soylenebilir? Egcr bazt rastlantrlar olmasavdr, bugrin I{alil inalcrk olabilir miydi? l9l6'da dogan vc 1935'te Balrkcsir Necati Bcy Ofrctrnen Okulu'ndan mczun olan bir gencin, tinrinde nasrl bir gclccck vardr'/ Kcndisi bu geleccgin yonlendirilmesinde o gtinlerde nc derccc etkin olabilirdi? Dil ve Tarilr-Cogralya Fakiiltesi'nin agrlrgryla birliktc, alrnan oncmli kararlardan biri, bu yirksek ogretim kurumunun kaprlannr ofrctmcn okullannr bitirenlere de agmakttr. Profestir Afet inan'rn bu oncrisi, daira sonra aynr kurumun ofretim i.iyeleri arastnda ycr alacak birgok gcnce bu inrkinr sa!lamrqtrr. Bunlardan biri de tlalil inalcrk'trr. FIalil inalclk igirt ontrn hayatrnrn sonraki doncrnlcrini ctkilcyccek kararlardart bir dificri de, arkadagiarrnrn golu Iisans ofreninri srrasrnda, Alman hocalartn ders verdigi bollirnlcre yonclirkcn, onun "tarih"i scamesidir. "Tarih" dalr o srralarda Alnran hocalardan qok, Tiirk ofretirn iiyclerinin dcrs verdi$i bir boliimdiir. TUrkil'e Curnhuriycti' nin kuruluqunu ve Trirk ulusunun modcrnlegmesini lrcde fleyen Tiirk Deyrini, Batr drinyasrnr yaratan nrcdentiteyi ornek almrgtrr. Modcrnitc dcnilcn olguyu igercn siircgte, ki bu siireg 1650'lcrden 1970'lerc kadar uzanlr, birinci belirlcyici olan u/usal devletler v'e uluslasntadrr. ikincisi isc, ijzclliklc bilimsel dcvrinrle cizdeglegcn elegtirel diigiince ve 6a.g.m., s.44. 0zer Ergenq somut bilgi tlretmedir. Oyle olunca, TUrk f)evrimi'nin de lrcdcfl bu iki hususu gergeklegtirmektir. Bu agrdan bakrnca, [-lalil inalcrk'rn, l]crktay'rn sdziintl ettiii difer tarihgiler gibi. neden ulusalcr olclu!unu sorgularnak g"- rekmez. Burada sorgulanmasr gcreken, elegtirel diigiince r,,e sonrut hilgi iirctimi agrsrndan nasrl delerlendirilebildiiidir. Bu soru aynt zarnnntlt 'l'iirk Devrimi'nin Iredeflerine ne kadar ulagtrirnr da agrklayacaktrr. llalil inalcrk. 1935'te Dil ve Tarih-Co[rafya Faktiltesi'ne bagladrgr gtinleri giry'lc anlatrr: "O zamanlar Ekrem Akurgal, Sedat Alp Almanya'dan yeni dcinrnti5lcr r,'c orada dogent olmuglardr. Almanya'dan gelen cn iyi profesi)rlcr lrocalarrmtzdl. Ashnda o zamana kadar benim aklrmda tarih yoktu. Ilcn claha gok edebiyat, felsefe gibi alanlar istiyordum. Dil ve Tarih-Cofrafya I:aktiltcsi'nc ilk girdigimde Sinolojiyi diiqiindtim. Fakat sonra tarihinrizin cn iincrrrli rliineminin Osmanlt Tarihi oldu[unu gordiim. Osmanlr arqivferinrle rnilyonllrca vesika vardl ve ben igi en iyi burada yapabilirdim".e IIalil inalcrk, Ofretnrcn Okulu'nu yeni bitirmig bir geng olarak, o zarnan herlraldc qok bovutlu dcferlcndirmcler yapabilecek dunrmda defildi. Anlagrlryor ki. bu ycni ktrrumun ilk iilrencileri olan arkadaglarryla birlikte, o da Ebcrhard gihi tinlii lro calartn cazibesine kaprlmrg hangi alanr segecefi konusunda rniitcrcrltlit kalmlgtt. Fakat, tarihe ycinelmesi, onun hayattnrn sonraki gtinleri iq'in son tlerece belirleyici oldu. "Tarih" <ifrenimi yaptr. Doncmin epilimlerirri yansrtarr I)il ve Tarih-Coprafya Fakiiltesi, onun modern dtigiinceye ycinelnrcsini safladr. Lisans olreniminin sonunda, 1940'da mezun oldu. Fakriltcde asi.stan ollrak kaldr ve Yakrngag Tarihi ktirsijsiindc doktora galrgmalarrna bagladr llilindiir gibi doktora tezi, Tanzinnt ve Bulgar Meselesi baglrlrnr tagrrr" I)oktora tczi gevresinde agrklamaya gallgtr[r belli baglr sorunlar, bolgcdc toprak afalrgr. kdylti problemleri, sosyal ve ekononrik koeullarrn IJalkanlar'cl:rki rrrilli hlrcketlerde ne olgiide rol oynadrft, Osmanlr Devleti'ne bagkaldrrrlarrn arkl plinrnda hangi etkenlerin bulunduguydu. ' I{atrrlanmast gerekcn ikinci bir husus, IJalil inalcrk'rn akadcnrik lrayalrnrn ilk beg altr yrlr Tanzimat Donemi iizerinde aragtlrmalarrna rlcvarn clrncsi ve daha sonra, i.stanbul'un allntgtna iligkin merakr dolayrsryla Osnranlr 'l-lrihi'nin ilk donemlerine yonelmesidir. Halil inalcrk'rn hayatrndaki bu avrrrrttlartn makul yorumlannr yapmadan, onu d<inemin ilgileri vc hnkirn sivrsal ve sosyal diigtincelerin yonlendirdigi, milliyetgi, devlet tarihi yatan trlarak nitelemek; Osmanh tarihini "biricik", "kendine iizgi:" diye izalr crli;'or vo- 'Bilim ve Teknik,357 (1997), s t'tanzintat ve Bulg,ar Meselesi, Ankara lnalcrk tezinin l,ayrnlnnmasrndan mnra. d(inenrirr tlckanr Prof. Enver Ziya Karal'a, o zaman Bulgar elqili!inden bir hey,etin geldiiini, hu qalr5rnrnrn I]rlgar tarihine iincmli katkrlaryaptrirnr sdyladiklerini ve tebriklerini sunduklarrnr bclirrir, hkz Ilrlirrr rr Teknik 357. s.69. t24 lrs

4 L)oErt Batr : rurnlan )'aprnak. "tncslcgittin iq:;al icuplori'tizcrindcki btiytik ustalrfrnr perdclcrnek olur. Italil irralcrk, Osrnanlr Tarilri'ni evrcnsel gelienrcnin iqinde agrklanrava galrgrnrqtrr. Ancak gok yogun ara$trrn)alannln sonucunda cldc ettigi bilgi birikimiylc Osnranlr Tarihi'ni donemlcndirme ve her doncrnin belirgin Ozclliklcrini tcspit etnic Aabalanna girigmietir.rr Dikkate gayandtr ki, onun bu tckliflcri, tarihqiler arasrnda genel bir kabul gormiigtiir. Osmanlr -l'arihi uragtrrnralanncla kullanrlan kronolojik tasnil, bugun biitiintiylc onun adlandrrnlrlarrna dayanrnaktadrr. "Doncmlerin tcspiti" yontemi kugkusuz, F. Brauclel'in tarihte "Lrzun stircq" yaklaqrmrndan kaynaklanrnaktadrr. llalil i- nalcrk IJraudcl'in kuvvctie ctkisi altrndaclrr. Annalcs okulunu Barkan ve irtalcrk Tiirkiyc'ye getirnriglcrdir. ljalil Inalcrk'r ustirn krlan ozclliklcrindcn biri, inccledi[i tarihscl doncmin koqullarrnr :rnlarnaya qalrgmasr vc bunu yaparken, clcgtirel tavrtnt hig yitirrrrcnrcsidir. BunLr yctignrc qaitlarrndan, ustalt[tntn doru[una ulagtr[r doncmc kadar hiq dcgiqtirnrcrniqtir. Gcrqckten dc Fuad Kciprtilri'yc hocast olarak hayrandrr vc ondan btiyrlk olgude ctkilcnnriqtir. Fakat "scmitik filoloji qalrgmalarrnrn, Batrlr clcvlctlerin iktisadi gayclcrinin vc siyasi cmellerinin" ycinlcndirdigi bilinrscl aqrklarlalara tcpki go.stercn Kopriilii'niin gcrek Osnranlt Dcvlcti'ttin Kunrlrr,lrr, gerekse Bi.:ans lliiessesclerinin Osmanlt ll'fiiesseselerinc Tesiri lv4escle.si'nde orrun rnetodik izahlartna ve klasik tislubunun etkilei,icili!inc rafrncn, inalcrk bu konirlarcla daha kapsamlr yorumlarda bulunnrlrq, onrc!in lratih doncnrinc iliqkin ara5trrnralan sorlucunda Osntanll gerge- [irrin tcnrclincle rjncrrili bir scntczin bulundugunu; Fatih'in kigiliginde lrllthk, gazilik ve ka1'.terlik idcallcrinin birlcatigini agrklarnrgtrr.'2 Osmanlr Tarihi l,azrnrrlrda iki boyut aradr[rnr, bunlardan birincisinrn sosyal vc ktiltiircl yaprnln govcnist cgililnlcrden kurtulmug (ulusal ve Battlt olmak iizere iki yanlrsrnr da) dognr yansrtrlrnrg bir tarih; ikincisinin dc Osmanlr Dcvleti olgusunu, Diinya Tarihi iginde sadece politik, sosyal vc ekonomik yaprsryla de[il, yon- Icndirici boyutlarryla yerlcgtirmck oldugunu soyleycn Dolan Kuban, bu yakla.,srrnr inalcrk'ta buldugrrnu vc "ulusal tarih parametrelcrini atan bir hrstoriografi baglanrrnda ycni bir soylenrin yollannr agabilecek verileri orta- "7lte Orrrtrrrort Etnpirc,'l'he Clu.ssicttl uge: l-10()-l(t00 (Londort 1973) cn UnlU cseridir. l7 eserle, Osnranlr Dcvlctr'nin Kurulu5 vc gclignrc koguilarrnr, islanri trrdisyondan, Yakrn Dogu Dcvlet gebnc!rndcn vc Lski Tiirk dti5unccsindcn kaynaklanan tonel sistcnrlcrini ve bu sistctnler iqinc yerlcqtirilnris kurunrlannr, bunlar yoluyla uygulanan polrtikalan, bu sistcmlerin iqinde dlinyaya bakan insan tipini anlatrr. Goriildngi.i gibi hurrda "biricik"lik s,5z konusu de[ildir. Klasik Doncntin, ne zntnan ve nasrl dcgi5tigini. 1,inc a1,nr 1'ontcnrlc, Osnranlr kurunrlannrn vc sosyockonornik, politik, askeri ko- 5ullarrnrn iq vc drg etrncnlcrini anlatnraya hasrr'ttigi cinenrli nrakalesi: "Military and Fiscal l'ransfrrrrrrrrtion in tlrc Ottonran , "Archivurrt Ottonanicunr VI (1980) ll "N4.hnl",1 ll rnadtl". lslarri Ansiklopctiisi, Ankara. ll "inalc,k Uzcrrrrc", llilirn vt 7-cLrttkf5l (1997), s.6lt. OTer Iir,gr,n1 ya koydugunu"rr belirtiyor. Bu konudaki orncklcri qofaltarak. irralcrk'nl c- legtirel yaklaglmrnl ve etraflt agrklanralannr izlcl'cbiliriz. Ililirrdigi gibi. Osmanlt hukuku ve uygulamalarr iizcrinde galrgan bir digcr irrrcrrrli tarihr,i llarkan'dtr. Barkan, Osmanlt talvir defterlcrini trrayarak, lrer bir so,t('(t,qtn ktntrnndmelerini incelenriq ve bunlartn bir klsrnrnr iinertrli escri (),vrrrtrrlt i,tt1,,rratorlugu'nda Ztrai Ekonominin l{ukukf E.ra.rlorr I; K'ttnrtnlrtr (istanbul 1943)'da yayrnlamrgtlr. Gerek bu eserin bagrndaki dcgcrlcndirrnc 1,:rzrsrndA, gerekse digcr galrgrnalartnda Osntanlt'da kanrm kavranrr rizerindc dunnus r'c kanunndmelerin niteli[ini yorunrlamrgtrr. Ona gorc lrcr bir karrunnarnc, ilgili olduflu sancaftn stntrlart iginde, cskiden beri guriilor uygularnalarrrr (kurlitnden berii olrgelenin) y^zty^ gegirihnesi ve padigalr iradcsi biqinrinclc forrntilc edilmesidir. Bu baklmdan nremilik-i mahnrsedcki sancak klnrrnrurnrelcrrrrin hiiktimlerinde farklrllklar, bazen tenakuzlar varclrr. Krsacrsr, sarrcak karrrur, nameleri, Osmanlr inrparatorlufiu'nda, qogu Osrnanlr iirrccsirrdcrr bcr i uygulanagelen yerel kurallara ili5kindir ve bunlar rncrkczi otoritc t;rnrllrrtlan tanlnnrlg ve hi.ikiinr haline getirilmigtir. Barkan'rn bu kontrdaki gcni5 bilgisine ve bir otorite saytlmaslna bakrlrrsa, bu konuda daha sorrraki anr,strrrrracrlarln onun bu btiytikliigtintin basklst altrnda kalrnasr dogal sayrlatrilir. Oysa inalclk, bu konuda daha ince defcrlendirmelcre girigrnig ve clalra <lc[i5ik yaklagarak, yerellilin varltlrnr kabul etmcklc birlrkte, bunun srnrrlarrrrr aral'arak. sancak kanunlarr i.izerinde, kiittdb srnfinln roltinti, tizclliklc ni$dn('r ve Reistilkiittabn zantan ve nrck6n tizcrinde birlcgtirici, uzlaqtrrrcr vc kunrl koruyucu fonksiyonunu ortaya grkarntrgtrr.'o Aynca, eski.yal5ag, t[irt,t,c kttrttut kavramlartnda tccesstirn etnrig ve Osnranlida orfi sultani bigirnirri alrnrs merkezi nonnlartn varlr[rnr aramrgtrr.ri Barkan gcncl karrunnarrrclcrin rcsnri niteligini kabul ctmez. inalcrk bu tezin aksini ortaya koynrugtur. inalctk'ln bu tutumu nercden kaynaklanrnaktadrr? Konusurrrr olrr$trrr.arr olaylara ve onlardan habcr vcrcn bclgelerc clegtirei bir giiz-lctakrnasr, urru b6yle davranmak zorunda brrakmaktadrr. Hoca hakkrlrda, birkag yrl iincc yazdrklanmt hatlrllyorum. $tiyle demiginr: "Gcriye dcintip baktr[rnrrla, onur) derslerini izlemig olnrantn ne kadar biiytik bir firsat oldu!unu 5irncli clllra iyr deferlendirebiliyorum. Ozel l ikle, Os ntan l t d ip l o m at i gi scrn i ncrlcri rrcle clu1,- dulum hazzr anlatamam. I{crhangi bir bclgenin onun clirrde nasrl dcgcr k:rzandtftnt, bizlerin ilk bakrgta sezmemizin nrtirnktin olrnayacalr rroktalurr nasrl agrkladllrnr; bazcn soylenenden, bazen dc bclgeclc siiylcrrrncycrrdcrr hakikati bulmada nastl yararlanrlabilcce[ini ben ondan (iprendirn.""' Nirekim, inalctk'ln bu ydntemi, yalntztrirkiye'cle dcfil, Ame rika'cla da ctraflrrda ra "Reis0lkuttab madd.", isltin Ansiklonedisi. 't "Knnun vc Kanunnarrre mad." E 12. 'u Ergenq, Ozer, "BUyUk Bir Tarihgi", Bilim te Teknik,l-57, s. 69 t26 t27

5 Dogu Batr ; mcraklr bir ofrcnci halkasrnrn olu$maslnl safilaml$, yctigtirdikleri onun adryla anllan bir ckoliin iiyelcri olarak qcaitli irniversitclerc dalrlrntqlardrr. I{alil inalcrk, bclgcscl bilgilcrin dofrulanmasr ya da yanlrglanrnast konusrrncja. difcr bilgi kaynaklarrna yonelnrcnin gercklilifini, bizzat kcndi uygulantalanyla gostennigtir. Bu trir galrgntalarlnln cn ilginci, Osmanh Bcyli[i'nin kurulug yrllanna iliqkin XV. yiizyrl kroniklcrindcn derlcnmiq bilgilerin; to1torurni aragtrnnalanyla srnanmastdtr; Bursa vc Eskigchir bolgcsinde 1'aptr[r gezilcr, ilk Osnranlr fctihlerinin giizergihlannr bclirlemede oldukqa yarar saglanrrgtrr. Difcr yandan, bu trir gezilere katrlanlarrn yaktndan tanrk olcluklan gibi, inalcrk'rn bolgcnin bugiinkri sakinlerinin hayat tarzlan, diin- ),a)'a bakr5lan. aclctlcri ilc ilk Osrnanlt kroriiklcrine yarlsllttt$ gilalri tradisl,onun krrrntrlarr iqindc, trazcn rrtertktlrclcrin, bazcn efsanclcrin arastnda kalnrr5 cski sakinlcrc iti5kin bilgilcr arasrnda kurduftr bafilantrnrrr gcarnigi anlarnak bakrrnrndan nc kadar aydrnlatrcr oldufudur. Bunu ancak onun gibi tusta bir tarihqi, somut bilgi riretrne agrsrndan dcneyimli bir bilinr adamt yapabilir. Bunlar dcfierlcndirilmedcn, tarihte bclgcnin gercklilifi veya gereksizligi; tarihginin belgcye nasrl baktrfr, onda nc buldufu veya bulmak istedi-!ilri arayrp arantadr!r tartrqnralan, "kuru belgecilik" kadar stktct dcgil rnidir? Llu trir bir qalrqmanrn igindc olan IIalil inalcrk'r "klasik, akadentik, ortodoks Osnranlr tarihgiliflinin" yani "kuru, dar bir belgeciligin ccndcrcsi igindc" olan tarihgili[in tcmsilcisi olarak yorumlamak miimkitn mtidilr? Soruyu bir baska agrdan sorarsak, "llatrda 19. yizytl tarihgiliginin dar belgcci antpirisiitttirtirt, 20. yuzyrlda gcaitli bigimlcrdc agllmaya baglandr!rnt, yaztlt belgclcr drgrndaki bilgi kaynaklarrnrn yeniden hesaba katrlrr oldu[unu ve y'cni bir tarzcla brittinlcnir oldu[r:nu" lark edcnlcrin vc lrclc "de[igirnin dtirtlilcrinin saciccc akadcrnik alanrn kendi igindcn dofnradr[rnt, gencl uluslararasr ortarr.rnt, sosyal ntiicaclclclcrin, basit pozitivist inanglann terkinc yol agan hcr tiirli krrrlrgrn, krsacasr britiin bir toplumsal dinarnigin, tarih disiplirrinin ig gclipinrini karrnagrk yollardan bcslediiini"rt gcirenlerin, bunu daha iyi degerlendinnesi gcrckrnez rni? IIalil inalctk, gairntn vc mcsleiini ilgilendiren bilgi alanlarnrrn gcliqnrclerini cn yakrndan izlcyenlerden biridir. Yalntz bunu yaparken, bir ntoda akrrnr gibi yayrlan ve miintesiplerinin tadtgmastz bcfenisini kazanmrg olan dii5tincc kalrplarrnr higbir zamalt elcatiri siizgecinden geginncdcn bcninrscnrcmiqtir. Onu biiyiik krlan da bu yantdrr. Bugrin Ttirkiy'c'dc gtindenti oluqtlrran tartrpmalara, bu tarttgntalarda yer alan dtierincclcre, agrklarnalara bakrnrz. Bize ozgii olan bir qey gorcmezsiniz. Diinyanrrt bagka yerlcrindc gcliptirilen kuramlar, ycni bakrg agrlan, aynen aktartlnrrqttr. 0;rr I:r.qcn; Cogu kez koro halinde, bazen arka planrnda rrc oldugu nrcrnkr rrvlntlrnrrr tlii zenlenrniq sololarla "yeni" drigiincelcr sulrulur. Bizc ait. orijirrrrl bir :rgrklamantn olrnadrft, tartremaya katrlanlann aktanna vc ltcrtirrt.scrrc rlrlrrrtlir bir $ey yapmadr[r bir ortamda Tiirk DiiSiirtce.rinin yerri ufuklara aqrlrrrlrsr olusr de[ildir. Bu bakrrndan ]lalil inalctk'rn hayatrndan alrrncak qok clcrslcrirr oldufiunu sanlyorum. Ttirkiye'de Annoles Otrrln'nun tarilr aragtrrnralanna vcrri trluklar aqtrirnt ilk farkedenlerdcnclirrs vc bu nedcnlc tnrihscl gcgrni5i biittinlijk iginde degerlendirnrcyc ytinclrnigtir. Runun iqin de rincc slil;rrrr bir ydntern belirlcmenin gerckliliiine inann]r$llr. IJu kolrrrrlaki tlii5iirrcclcrirrr. Osnlanlr siyasal ve sosyal sistemi tizerinc gcligtirilrnig krrrarrrlan clc;tircl bir' bigimde gozden gcgirirken, rirnekleriyle aqrklar."' Os,na,rlr tarihi lra5trrrcrlarlntn btt agrdan gnrplandtnlabilcccfini, bir boliimtirrtin lnua.yycn bir tcorrk modelc gore, antpirik bulgulart yontntlayarak Osrnarrlr gcrqclirri anlarn:ryu gallgtrklarlnl; bir cinernli briltirni.intin dc Karl Marx ve N{lx Wctrcr gilri tinlli diigiintirlcrin gcligtirdikleri modellcrin ytinlcndiriciligindc sosyal diizcni agrkladlklarlnl belirledikten sonra ozelliklc Marksist nrodclirr csas :rlrlrrrr tjretim iligkileri ba[larnrnda hergcyi anlanranrn nrrirnkiirr oltrp olnrrtlrirrrr sorgulamak tizere, genie bir yclpazcdc, Tiirkiyc'dc bu agrclarr yaprl:rnlanrr degerlendirmcsine girieir. Bu <incmli nrakalcsindc Ilalkan tarilrr,;iligirrtlc /i,,, dal tiretint bieimi ile As1'a tipi iiretint big:irtti diye nitclcrrcn Marksist ntttdcllere dayall aragtrrmalarrn tilkelere gcire durunrunu, bu nrodclc tlayalr arastlrmalann imkdnlannr ve krsltlrltklannr irdelcr. Aynr yaklagrrnr. Ttirkil,c igin de gcistererck, Tlirk diietrnce hayatrnda 1860'lardan bcri grirtirrcn vc gitlcrck gckillenen sosyal diizene iligkin aqtklarna arayrglarnrrn srralanrirsrrrr ylplrktarr sonra, bu konuda cn sailam sonuglartn arnpirik verilcrc dayalr agrklarnirlar lrr eldc edilcbilecegini gostcrmck i.izcrc, Annales Okulu yon(clrrlcrirrin 'l'tirkiye'deki yansrnralannr ele alrr. Annales okulunun, ekonomik yaprlan vc toplunrlarr, uzrrn ilircli vc biititnctil bir yaklagrnrla ele alma y<inteminin ve ozcllikle bu okulun iirrlii tcrlsilcilerinden Fernand Braudel'in, Osrnanlrlar'r Akdcniz diinyasrnrn avrrirrraz bir parqast olarak kabul eden yorumunun Osmantr aragtrrrnalarr irzcrirrtlc devrim yarattct bir etki yaptrirnr, Osmanlr sosyo-ckononrik dtizcrri ilc ilgili sorulara yeni boytrtlar kazandrrdr!rnr, alanrn uznranlan yakrn<jan trilirlcr. Braudel'in btiyiik bagartst, Batr Akdeniz gcvrcsindc kendini gostcrcn parir sistemlerinde, demografik bilegimlerde vc diger sosyal vc yaprsal alanlartlaki degigikliklerin, Osntanlllar'tn clinde olan Do!u Akdcniz diirryasrrra tla rursrl "Bcrktay, Italil, "Batr ve Tiirk Or"taga[ 1'arihgiliginin Koylt-iliige Bakr5rnrn Tcmel Toplwtr vc IJrlint 48/49 ( 1990), s 62,63 De forntasyonu," '' "Th. Inrpact of thc Annales Sclrool on Otronrrn Sturlies," Rc'i.r, ll--l {. s.l,li l-5.1 'o "On the Social Structure of the Ottoman l:nrpire: P:rradigms and Rescarch", [:rortt Lntpire trt Rcpublic (istanbul I995). s. I l?q

6 Dogrt Botr ():cr Iirgen; yayrldr!rnr vc oralan da ctkiledi[ini gostermek olmugtur. Ozellikte. Earl i{arlilton'un ispanya'daki gilmii$ para krrramtnt, Braudel Osmanh bolgesi igin dc uygulanr$ r,e bunu yaparken de Do[u Akdeniz drinyasr igin tarihsel kanttlartnr Dubrovnik arqivlerinde bulmu;;tur. Omcr Liith Barkan, bu kanrtlara Osmanlr arqivlcrinin bclgescl bilgilerini cklemig vc boylelikle onun bulgularrnr tcyicl ctrnigtir. Barkan, aynr yontemi kullanarak. Osmanlr imparatorlulu'nun, XVI. yiizyrlrn ikinci yanstnda biiyiik bir yaprsal kriz yagadrgrnr tespit ctntigtir.r(' Barkan'a gore. Batrda gofialan ucuz giimrig nedeniyle Avrupalrlar, bu!- day, dcri, yapafir, bakrr gibi temel gcreksinirnleriqi gittikge golalan taleplerlc Osmanlr bolgcsindcn tcrnin ctrniglcr ve bu, kapah ekonornik yapr karakteri gostcrcn Osrnanlr dtiz.cninin dengclcrini boznrugtur. Ulkcdc fiyatlar ytiksclmig, para cnflasyon ytizrinden giderek deficr kaybctmigtir. Ktsacast, itnparatorlulun tarrm ekononrisi, gittikgc yayrlan kapitalist pazar kar;rsrnda gticiinii koruyanranrtgtrr. Barkan, sozti cdilen makalesinde ve diger yazrlannda bu gcli,srnelerin sontut bilgilcrini vcnnigtir. inalcrk, XVL yiizyrlrn sonlanndaki durumun agrklannrasr konusunda. kanrtlanmasl nriirnkiin olnrayan genclletncler yaprlntlstrrr do!m bulnraz. XVIL ytizyrlrn baglarrnda harplere, celali kangrklrklarrna rafrncn tannrsal yaprnln qoktiifiii goniqiinii ilcri srimrenin erken oldulu krnaatindcdir. Digcr yandan Osmanlr para sisteminin gtigliiklerle karqrla;nrasrnrn ncclenlcri arasrnda, Barkan'rn tartrgmadrgr olgulann da dikkatc alrnnrasr gcrcktigini bclirtir. Batr'dan Osmanlr pazarlarrna akan sahre ve ot'ort hozuk paralarrn etkisini, tabiatta krt olan altrn vc gunnig gibi madenlere dayalr paralann bol oldu[u yerden, krt bolgelere dofru aktr!rnr ve bunutr yarattrgr dunrnrlarrn irdelenmcsi liizurnunu vurgr.rlar. B[r arada.sikke tashilti yapan dcvlctin bu konudaki politikalanntn, vergi sistenrlerinin hesaba alrnnrasr gortiqiindcdir. Krsacasr, Annales okulunun gencl yontemi dofinrltusundaki yaklagrnrlannr bcninrsemesinc ralmen, agrklarnalannda daha titiz ve yaprlan agrklanialar karqrsrnda daha temkinlidir. Qiinkii o, bafrrnsrz, orijinal dtigiince sahibi bir bilim adarnrdrr. I'ler gcliqmcyi, genel bir yrktnr, ya da bottl nta t'e koprr,s olarak degcrlcnd irnrcnin yanrltrcr olabilecefini diigtinmcktedir.r' tlalii inalcrk'tn bu tuturnunurt mesla{in iqscl icaplarr baktmrndan nc kadar onctnli oldufiunu anlamanrrz igin, iilkcmizdc bugrin Osmanlr tarih aragttrntalartna bir goz atnrakta yarar vardrr. Uilindifi gibi, Halil Berktay'rn daha once sozlin[t ctti!irniz agrklamalan dofrultusunda, Ttirkiye'de 80'li yrllarda r"[]arkan, Orncr L0tfi, "XVl. Asrrn lkinci Yansrnda Tiirkiye'de Fiyar llarckerlert", Belleten XXXIV ( 1970), s,557-(r17. 2'lnalcrk. a.g.nr., s.69 vd.vc "Osnranlr lmparatorlu[u'nun Kurulug ve inki5afr Derrinde Tiirkiye'nrn iktisatli Vaz.iyctr Uzcrinc Ilir-fctkrk lr'lrirrascbiriyle",llelleten XV (19-5 l). s onemli bir tavrr dcgigikli[i olmugtur.60'lr vc 70'li yrllar.rlr graracligrnalarr vc kuramlart, antlan nedenlcrle aglnmaya uprayrnca, ycnilcri ltt,ttirn.st,rrtn i,s r'e brr benimscme dofrultusunda Dtinya vc Tiirk tarihinc dair ycni aq:rklarnalar yaprlmaya baglahmretrr. Ozetlenecck olursa, ycni,cgilinrlcrin (izi)nde. claha onceleri gelisme ve kopus diye adlandrnlan kuranrlar ycrinc, uvuttr kuranrr diy'cvurgulanatr ycni agtklattta tarzlan giindcnrtlc alrrlrk kazanrnr5trr. Ilu lartr$malara baktlprmrzda gu noktalarr tespit edcbiliyoruz: Bugiin genel kabul goren kuramlarrn henren t[inrri, dlha (incckiler gibi. bize iizgiidc[ildir. Aynca, daha oncckilerin yctersizliii vcya yanlrl sontrqlarr varsayllnr iizerine kurulu oldu[u igin, daha oncckilcri dtizcltnrc vc I'cni kabullcr do!rultusunda agrklama iglcvi f iikliidtirlcr. Btr dunrnrtla, "trrihq:i"lcr arasrnda iki oncmli davrnnrg kendisini aqrkqa bclli etrncktcdir. Ycni aq:rklanrl istekleri "larihin iq.sel icopldr'l"ndan kaynaklannr;rdr[r igin vc Osrnanlr lari hini bi.ittlniryle degigtirccek y'eni belgc kolcksiyonlarrirrrr kcgfi gihi hir gelignre de olmadlir igin, genellikle yaprlan claha oncc kullanrhn [rclgclcri "r'crtidert okunta" olmaktadrr. Kugkusuz, kuranr dc[igik l i klcri n i n r,'c gcrck t i [i ntlc belgeleri yeniden okutnanrn gerekliliii ve yaran varrlrr. Arrcak. brr gcrcklilik tarihin kendi iginden kaynaklannraltdrr. Biiyle olmayrnca. "Ycnr 1'arih" iqirr yeni belgc bulmada veya eski belgcyi yeninin kanrtr olarak kullarrrnacl't 7orlanan "tarihgil'lerin ikinci davrhnrg biqinri, sonu gelmez "tarih"in nc olclrr[u. "tarihgi"nin.ne yaptrgl tarttgmalanna dalnralarrdtr. Bunun.sonucuncla "tarih" iizerine dtiqtinrnekten vc diigtindiiklerini yazmaktan, bir ttirlii diiqiinrliifiinc uygun bir aragtrrniayr gcrgeklcgtiremeyen, belge kullanryortrrrr giiriirrttisiinii veren, fakat kullandr[r bclgeyi anlamayan, kendine gdre setlcr tliizcrrlcvcrck. yeni.agrklamalara yeni "kanlt" yaratan tarihgilcrld; bu diinyanrrr trunarrrcrr dlgtnda, birkag bclgeyi negrcderek bunun "tarihgilik" oldulunu sanarrlar. avrrr anda Tiirk Tarihine tininler vernrektcdirlcr. Bu tulunrlarrn _gctirdifi nokta. tarn bir gorakltktrr. Bugiitt, tarih alanrndaki yavrnlara bakarsinrz, teliftcn qok tgrctimcnin raflart kapladrgrnr gori.irsiiniiz. Bunun tck ncdeni, IIalil irrnlcrk vc onun kugalrnrn "tarihgilifi"nin geride kalnug olnrasldrr. []clrcc. tcrncl sonrn buradadtr ve bu sorunu aqnrak igin I{alil inalcrk,6nrck alrnrnasr rnrrtlaka gcrcken bir yrldri gibi parlarnaktarlrr. Tiirk Tarihi, gcrgek ycrini ancak. clc5rircl dr1,sti1geljl birfnnsrz tavrrl r "tarihg i"lcrin "tel i f 'lcriyt c bul abi I i r. Halil inalcrk'rn bjbliyogralyasr incclendigi zaman anlagrlrr ki. tarihc btitiinciil bakrgrnrn bir sonucu olarak, Tiirkiye'de insanrn giindclik yilgavt$ntir ililkin,bilgiler sunan bglgeleri,l,bunlar arasrnda en cinenrlileri olrrn,scr.'ilr sicillerini sistcmatik incelcmeyc almrgtrr. Bunlar kartt mahkemclct'intlc tutulntug kayrtlarr ihtiva etmesinc, yani bugiinlerclc pek nrodr olan clc1,i5lc rr.smi belgeler olmasrna ralrncn, do[ru kullanrldrklarr ve ivi rlcfcrlcnrliril<liklcri 130 l'11

7 t(u l)ilt zalnan. Ttirk toplunrunda gclcnckscllcarnig bir davranlg olntadrfrndan dolayr, timcklcrinc srk r:rstlavarnadr!rrnrz, kigilcrin ozcl hayatrna, toplunrsal ya5ayl- 5rn ig iliqkilcrinc ula5mayr nriirnkiin krlacak /rrr.slrsi belgclcrin yerini doldurabrlccck bilgilcr igcrirlcr. $cr'iyc sicillcrinin bir diger ydndcn oze lli!i, yinc rcstni bir otoritc olarak giirtincn kudmtn bir ydniiyle yercl bir yonctici, yerine -qore bir toplunr ondcri, kinri zaman bir moral ve ktiltiir adamr olarak hangi rollcri ristlcndigini agrklayan bilgilcr vcnncsidir. inalcrk, bu bilgi kaynrtklarrttdun lrcrn clogrudan ncairler yapmr$, hcnr dc bu bilgileri araqtrrmalarrncla kullanmrstrr. O ncdcnle, $cr'iyc sicillcrinin dcgeri konusunda daima a1'drnlatrcr olmu;;tur. ilu baglamda, Bursa $er'iye sicillerinden grkardr[r beq ),tizc )'akrtt bclgcyi, Ttirk Tarih Kurunru'nun yayrn organlan olan Belletcn ve Ilal,gclcr'<lc yayrnlarrrrgtrr.?r I-]u alandaki laaliyctlcrin kummsallagrnasr ve daha kapsarrtlr cscrlcrc ulagrlabilrnesi igin ikinci bir projcyc onciiliik ctrnigtir. llu projc, istanbul Miitftiiliigii Arqivi'ndc bulunan binlcrcc dclierin zaman iqirrdc scri halindc yayrnlanmasrnr iingormcktcdir. Prof. Nurhan Atasoy'un istarrbul Univcrsitcsi Sanat Tarihi Aragtrrmalarr Mcrkezi'nin bagrndayken, onunla i5birliii vaprlarak tasarlanan bu projeyc daha sonra Amcrika'da I'lan'arcl tinivcrsitcsi'nclcn Ccrnal Kafadar'rn da dcstck venncsiylc konu u- luslararasr bir nitclik kazannrrgtrr. Bu gcrgcvcde I'lalil inalcrk'rn g6zetiminde qalrgrnaya ba;;layan bir ckip ycdi cildi yayrna haztrlamrg durumdadrr ve belirtildiginc gorc, bunlann basrmr Sabancr Univcrsitcsi tarafindan gcrqcklc;;tirilcccktir. Bu kolcksiyona dahil cserlcrin giin rgr[lna qrkmasr vc saytlartntn giderck artrnasr clunrmuncla, yalnrz istanbul Tarihi ilc de!il, gencl olarak Osrnanlr hukuk, idarc, ekonomi tarihi ile ilgili zengin bilgilcr genel kullanrrna sunulacaktrr. Boylccc, toplumsal hayatrn hcr yoniine, bu arada kunrrnsal i5lcyigc iliqkin kapsanrlr vcrilcr cldc cdilrnig olacaktrr. Br-r konudaki bir bagka projc laaliycti, Toplunr.tul Tarih l/akrt (tncnliglirrdc ba5latrlrnrgtrr. Bu tit'tlip Sicilleri llc itgilidir. Tarih Vakfr, yaprlan ga- Itgntalartn, ilk sonlrglarrnr bir scrniner galrgniasryla kamuya sunmugtur. Bu prolc Kiiltiir Bakanlr[r tarafrndan da dcstcklenmigtir. - Our Ergenq trncrsr aynr diizlemde aragtrrmatar yapmr$trr. Bunlar arasrrrda irralcrk'rr te - mayiz etmcsine sebep olan rizelli!i, Osmanlr <ltizeninin kurarrrs:rl tabarrrrur vc pratiline derinden ni.ifuz etmig olmasrdtr. 1959'da ynyrnladr[r llttit't'rt I]ii.sttmunda gift-resmi sistemini ve bu yolla krr toplumutrun (irgritlcnrncsi t'trcsclcsini incelemig, daha sonra 1989'da "K67, Ktil'lii ve intparatorluk nt;tkalesinde konuya daha genig agrdan bakarak, diizenin tarihscl dcrinli[ini vc bolgede Osmanlr'da da goriinen tiretim tarzlnrn nitcligine bcrraklrk gctinni;- tir. Miri toprak rejimi ilgili bazr kilit kavramlann anlaqtlrnasr vc yanltg vorumlann diizeltilmesi onun sayesinde olmugtur.2l Ru konud:r yazdrklan iizclle goyledir: "... miri arazi, yani devletin rakabesini elinde tuttupu arazi biittin tarrnr topraklannr kapsamaz. Miri arazi yalnrz hububat ziraati yaptlan, tarla olarak kullanrlan arazidir. Baflar ve bahgcler bunun drgrnda kalrr. Qiinkii trtlviik kitlelerin gegimi, gegimlik ekonomi, ordunun ve gchirlerin iagcsi, hububat ekimine, baghca bugday, arpa ekimine dayanrr. Darlrk vc agltk, hubuhat ekiminde noksanhktan ileri gelir. Devlet bu yiizdendir ki, tarla ziraatini. hubuhat ekimini kontrol altrnda tutmak zorunlulu[unu duymuetur. Osmanlt katrurtndmelerinde kesin bir madde vardr: Tarla, ba! ve bahgc halinc getirilcrncz. Tarlalarrn devamlr igletimi, kanunla garanti altrna alrnnrretrr. Aile crnck (initesini, krsaca reaya giftligini, devlet daimi kontrol altrnda tutar. Birqili iiktiz.ii olan aile, bir igletme iinitesi olugturur. Hayvani enerji tinitcsinin, yani bir gill iiktiztin igleyebilecefli toprak tinitesi, ekonomik bakrmdan cn verimli iplctnrc olarak tanrmrgtrr. Bu raiyyet qiftligi, devlet igin tanm ekonornisinin lente I iinitesidir. Onun pargalanmasrna ve kaybolmasrna kargr bir siirii kattult i)tt- Iemleri alrnmrgtrr. Ozetle belli bir ekonomik ve sosyal rejimin uygulanntast igindir ki, devlet tarla arazisini kendi mutlak kontrolii altrna alma gcre!ini duymugtur. Buna nfrt arazi rejimi diyoruz. Aslrnda miri araz-i kcndi bastna bir gaye degildir. Bclli bir tanm ekonomisi ve sosycl yaprnkr stinliiriilrrrcsi igin vazgegilmez bir dtizendir. Bu nokta ginrdiye kadar yelcrincc attlrt5tltttirdrfr igin, Osmanlr sosyal yaptsl hakkrnda gegitli sosyolojik nru<lcllcrrlctt ultnan yetersiz teoriler ileri srinilmiigtiir. Yukarrda stiziinii cttigirrriz. lru attr cko nomik sosyal dilzene biz gift-hdne sistetni diyoruz." inalcrk, bu arada nriri arazi rejiminde aydrnlanlnasrnr gcrckli g(;rdiifii noktalara definir. Bunlardan biri koyliinrin tasamrfuna brrakrlan topraklann kategorik ayrrmldrr. Miri toprak rejiminde, dcvlet topraklanntn tu[)ulu vc mukataah arazi olmak iizere ikiye aynldtfirnr, tapulu arazinin, koylti ailc birliklerine, tapu rejirni dedi[imiz ozel bir sistem iginde vcrilen arazi olrltrftrntr Osnranlr sil,asal vc sosyal sistcrnlcrinin vc diizcninin csaslannr belirlcnrck antactl'la vaptrgr qalrgnralar, zanran igindc btittinlcnnris ve inalcrk ilginq analizlcrivlc bclgclcrin kavranrlarrndan olu5an agrklanra tarzlarr geligtirmigtir. Ilunlar arasttrda en dikkatc dcgcri Eift-hdnc sistcmidir. Daha otede Echir ekotronrisittitt csaslarr iqindc ltir{et.si.s(cnf ve ticaret iizerindc duracaktrr. Bu konular yalntz onun dciirrcligi rncsclelcr dciildir. Birqok Osmanlr tarihi araqrr[]u konuda cirnck olnrak iizcrc 5unlar zikrcdilcbrlir: "Btrrsa $crii,c Sicillcrindc Fatih Sultan Nlchrnt'd'rn Fcnnanlan", IJtllctctr XI (1947), 693-7,18: "Adllctnameler." Belgcltr ll (Ankara 1967), J9-6"1. 2rIt. Milletlerarast Trirkit,e So.r1,a/ r'e lfui.tot Tarihi Kongresi. ll.ii Tlrl4'ot Aro;ttrnn \'( (t\'.1:ult,.rntr Merkezi lshnhul 2l-25 Agustos 1969 Tehliiler, (Ankara 1990), s.l-l l. t 11 tjz -1.1

8 Dttgtt Ilolt )zer Ergenc vc bu tilpunun lirslrru{-vctkisi vcrcr'r bir ircigc oldulunu anlatrr. N'liri tapulri arazi. irnparatorluk siyasctinirr blrlcllr[u vc korumaya falrqtrir ana rejim olhrak. cski gailardan bcn Akdcniz vc C)rta Dogu tarihinc yon verrnig bir teinel sisterndir. N'liri taplrlu arazi yarrrndu ikinci biiyirk toprak katcgorisi. rlir? :,rukataalr araziclir. lr'lukataa sistcrni, lallu sistcrrri yanrnda, tanrarniylc ayn bir toprak rc,jirrruii simgclcr'. Ruradaki anlarnr ilc dcvlctirr bog araziyi belli bir beilcl ka15rlrgr (izcl qahsa kiralanrasrclrr. Ilu gc$it topraklat'da tapu rcjirnirrin kuralllrr ul,gtrlunnraz. TapLr rcjinrinin yanrncla boylc bir uygulanranu'r ycr altnastlrtn baslrca ncclcni. bo;; topraklann harap dltnrrttrla kalmarttast, flynca buiadatr dcvlct lrazinc-sinc qclir sailanrnasldrr. ( ift-lranc siiterni bir Eil't oktjztin vc lrlc crriciirrirr (crncl oldu!tr kiigiik ki;ylri iglctnrclcri soz konrrsrrdlrt'. []u sistctn, bclli bir iirctinr tarzr. bclli bir sosyo-ckorrornik yapryt sirngclcr. Kiiylii ailcsi, zrrai rc.jinrin ana tinitcsi olarak sistcrnin tcrnelini olu5tunrr. Bu iinitc, rrralivc biirokrasisi igin ayr)r zanrarrda bir ana vcrgi rjrritcsidir. Bu iinitc aift rcstni dcrrilcn bir vcrgi sistcnrinc baflrdrr. BLrracln ailc crnc!i, bir j,ift riktiz vc ikisinin birliktc igledigi arazi, trirnii, bir rlrctint rinitesi vc dolziylsryla bir mali tinitc sa1,rlrr. r\lrnan qi{1 rc.srni, sadccc Aahsivcrgi dcgildir' daha qok, bu i.initcnin vcrsilcrrdirilrncsidir. 13aqka deyimlc, kontbinc bir vergidir. Ceq Ronra donentinclcrr lteri uygulanan bu vcrgi rcjirnindc, r,crginirt nitcligi Batr tarihqilcri taraflndan da trzr.rn zaman tartrqrlmrgtrr. Ilalil inalcrk'rn agrklamalarrria kadar, Osmanlr vcrgi sistcrni iginclc dc bu vergiyc ilgkin bilgilcr bu dilz-cyde degildi. Kanunninrclcrdcn vcya tahrir de fte rlcrinden alttrmtg, lakat'elcatiri siizgccindcn gcgirilrncnrig tranr bilgilcr olarak, kimi ytinleriylc bclirsizlikler ta5rrrraktaydr. Llrr aqrklarnalarrndan sonra IIalil irrrlcrk, qift-han crtin, krr t0plurrrunun tctncl hircrcsi oldu[unu, ailc elnc!inc dayanan bu urctirn orgtittini-iir, insanltgrrr buldugu e n vcrilrrli tarrrn iglctmcsi olrlu[urrrrn ilcri stiriildiigiinii vurgulai vc bairrnsrz kcndinc ozgti, bir iirctirn tarzr olardk bchimscnmcsi'lorugline katrlrr.rt j '' Ilalil inalcrk'rn iizcrinclc clurdu!u bir baqka kohu, cli,l'tik.sailiqi(sipahi) ile r(e)'(1 (lirctici-vcrgi yiikrirnlrisii) arasrndaki iligkiclir. inalcrk bu konuda uygulantaya l,iinclik sornut hilgilcrc criqcbilrnck iqin ka<1r'dcftcrlcrindcn koy sicillcrini incclcnrigtir. Kanunlar, sipahiy'c :Sift-h1nc sistemini korurna sonrrrrlulrriu ve nrri5tir. ilipkinin tcmelindc yatan bu sorurnluluk rgrirnda, giin-' delik hay'at igindc iliskilcr tcspit cdilnriqtir yrllarr arasrndaki bcl, gclcrdcn g r kard r [r sonug l ar qoylcd i r: Terckc kayr tlantrda,'yan i olerr'qahril arrn geridc brraktr!r cnrtia vc cnrlakin kaydcdildi[i defterlcrde, hububat tarrrnr yaprlan topraklann miras konusu olmadr[r gtirtilrnektedir. Kayrtlara yarrsryan iglemlerin arasrnda/irraf yani raiyyetin sipahinin izniyle tarlasrnr veya qifllilini devredebilmesidir. inalcrk zaman zaman be1" ii pirri yani satr5 olarak da kaydedilen bu iglemlerin gergek nitelik ve boyutlannl bclirlcycrek toprak tasamtfunun seyrine iligkin uygulamayr agrklayan bilgilcr dcrlcnrigtir. Tnnar sisteminin hayatiyetine rgrk futan bilgilcr, Osmanlr gcrqc[ini anlarnanrrz 1'cr lunda briyuk rol oynamrgtrr., Soz sipahiden agllmtgken, I{alil lnalcrk'rn bir bagka ar;rdan Osrnanlr tarrhine katkrlartna ydnelebiliriz. O, Hicri 835 Torihli Sfiret-i Dc-ftar-i Srurt'al-r Arvanid (Ankara, TTK, 1954, XXXVI-157)'i yayrnlamlgtrr. [Ju tlelicr, Os manh argivlerinde bulunan, en eski tarihli tahrir icmfll dcfteridir. l43l tarihli bu deftcr hem Arnavutluk tarihi bakrmrndan, lrent dc gencl Osnranlr tarihi agtstndan son derece cinemli bir kaynaktrr. II. Murad rlonclnine ait <lahlr trirkag defter bulunmaslna rafmen, Inalcrk'tan sonra,bu alanda bir ba5ka y:rvrrr faaliyeti gozlenmemigtir. Daha sonralan, daha gok Kanuni diinerninc ail olarr tahrir defterleri. aragttncrlartn yofiun ilgi ve mesaisine kontr olacaktrr. I:akat. bu konudaki,ilk mesai Barkan ile lnalcrk'a aittir. Bu icmal defierinin ya),rnr. inalcrk ytini.inden iki noktada gok onem taqrr. Birincisi. bu clefter, l{unrcli Beylerbeyinin Divanrnda bulunan bir suret oldulu igin, H.835 ve tl59 l,rllarr arasrndaki ttmar defligikliklerine iligkin derkenarlan da igerrnckte<lir. Gcrck bu derkenarlar, gcrekse defterin asrl di.izeni, Osnranlr Devleti'nin erkcn sayrlabilecek bir doneminde diizenlendi[i igin, hem dil, hem kaligrafi hcrn tlc bir taktm terim, ad ve kavramlar agrsrndan oldukga fazla zorhlklar grkaracak niteliktedir. Osmanlr Maliyesi'nin geleneksel yazrsr olan siyasat ve Divarri rakamlannrn en iyi orneklerinin bile zaman zaman yarattrpr problclrrler gbzon0nde bulundurulursa, bu defter, butun gugltlklerinin Ustesintlcn gclirrerek, bilimsel bir yayrnrn sonucunda, Osmanlr tarihgilerinin kullannnrna sunulmugtur. Bu ybniiyle, IJalil iniilcrk'rn paleografi, diptonratik bilgisinirr rc uzmanlr[rntn bir kanrtr olarak delerlendirilmek durunrundadrr. '-'l.t.lrt.. s I -1+ Bundan daha onemlisi, bu dcfterin yaytnr ile birlikte Osrnanlr tarrhinc i- ligkin bilgilerimizde onenrli katkrlar safllanrnrg, Osmanlr Dcvleti'nin rnahiyeti daha iyi anlagrlrr duntma gelmigtir. Ilu dcfterin en orrenrli ozclligi. t)s manltlar'tri Balkan fetihlerini agrklayrcr somut bilgiler igermcsi, bu meyancla ttmarlartn hrristiyan sipahiiere de tcvcilr edildigini gristercn birincil bir kaynak olmastdrr. Bu yayrnla birlikte, Osmanhlar'rn Balkanlar'da ycrlcamcsi ilc ilgili bilgilerimiz gofatmrg, bu arada eiki nalkanlr yonctici kadrolarrn, bu ttir dirlik tevcihleriyle Osmanlr yonetici kadrolan arasrna ahndr!lnr gdsterrnigtir. Bu sayededir ki, Osmanh Devleti'nin Balkanlr niteli!i daha agrk olarak bcr3-5

9 Dottr B,tlt 0;tr [irgeng lirnri5tir. L)cftcrclc gcacn ycrlcri. noriia riz-crinclc yerle$tircrl inalcrk. blokalizasl,orr galr5nrasrl'la Antavutluk tarihinc de katkrda bulunmugtur. r\r't'<rrtirl [)t'l't<'ri riz.crirrdcki q:altgrrtalannr stirdurtirkcn. dig.cr yandan kurulus l,rllanrrdan Iratih cliincnrinc kadar gcacn zanran igindc ()-'r;i1p11 uygulanralarrrrr lru aqrclun incclcycn inalcrk. "stcfan Dugan'datt Ostna-1, inrparatorlulrrna" adrnr vcrdigi nrlkalcsindc Osnranlrlar'rn Balkanlar'r lrangi koeullarrla bulduklanlrr. nasrl bir yapr dcvraldrklannr vc bolgede hangi politikalan ruyguladrklanl)l vuzt.rhla ortaya koyrnugtur.15 IIalil inalcrk, "... Osrnanh tarihini nruayl'crr cicvirlcri iginde ayn ayn clc alarak hcr devri kcndi $artlan ve zarurctlcri iqinclc giistcrcbildiginriz zarnan, o kadar tczatlt vc kangrk gori.inert vukralur vuzuh kazanrr" diycrck XIV vc XV. asrilarda Rutncli'dc Osmanll l'titr.rh:rtrnrrr hanui purtlar altrnclu, rtasrl gcrqcklcqtigirri aragttrlr. IL Muratl vc Iratih Sultan N'lclrrrrcd dcvrinc ait trrnar vc tahrir dcftcrlcrinc gorc, Balkanlar'cla Osnranlr yavrlrgrnrn tarnanriyle rnulrafazakar bir karaktcr tagrdr[rnr, ani bir fctih vc ycrlcsnrcnin balris kontrsr,r olarnayacalrnr, cski Ruttt, Srrp vc Arnavut asil srnrflarr vc askcri zrirnrclcririnin ycrlcrinde brrakrlarak rrtiihirrt bir krsnrnrn Itrristiyarr tn)tar cri olarak Osmartlt trrnar kaclrolanna sokr,rldr-rfunu. nrkanr vc dclillcril,lc gostcrnrcyc qalrgnrrgtrr. Elunun yantnda aynr belgelcrin r5rirnda. Osrnarrlr fctihlcrinirr cvrclcrini, yerlcgnrc politikalartnt, yonctinr csaslarnrr, Osrnanlr hiznrctinc ozcl g0rcvlcrle alrnan hrristiyan gruplarrnrn statiilcrirr i i rrcclcrtrist ir. Iliittln bunlarrn sonunda, goriildiigii gibi, IIalil inalcrk hcm Balkan Tarihi licrn dc Osrnanlr'firrihi ilc ilgili, gofu Balkan tarilrgilcrinden kaynaklanan bir gok hatalr girriisii, _qcrek kurantsal diizlcnrde gcrcksc arnpirik verilcre dayalr galrsnralanylu diizcltrrri;;trr. BLr bakrmdan, onun Osnranlr tarihinc katktlarrrtrt lrastndrr bu r,:al r5malarr anr lnral rdr r. lluraya kadar anlatrlanlar, ilalil inulcrk'nt nasrl bir tarihgi olduiultu, nrcslcgindc n:rsrl "biiyiidiifiinii" agrklarnaya yonelikti. Yani "nitclik" aqrsurdarr trclirlcnrclcrdc btrlurruldu. Agrklanranln "nicclik" boyutu da. di[criylc tunr bir- Lr)'Lrnl iq:indcdir. -l)iigrinun ki, l91l'dc baglayan vc kcsintisiz bugiine kadar 60 yrl do'arn cdcrt bir oru,slrt'tcrlrk, 1'a:arltk t'e 69retncnlik hayatr vardtr Halil inalcrk'rn. I{ig Lritrncl'cn hir ilgi; hir sonrakinirr hir tjncckirre gdrc daha olgun ve nitelikli olduiu sl\/rsrz- ilrlht.l{cpirnizin zanran zanran mcraklannrn dcfigtigini. bagka rugragrlara 1'6nclrnck gcrcksinirni cluydugurnuzu, kinri zanrarl cncrjirnizin vc verimimizn azaldr[rnr gozoniinde bulunduracak olursak, hrr siircklili[rrr vc verimliligin ne anlama geldilini daha iyi deferlcndircbiliriz. -(r0 yrllrk siire, yalntz insan hayatr igin dc[il, cliinyaclaki gcligrnclcr a9rstndan da onemlidir. Bu zaman diliminde, kag rre.ril bir arada yaqarnr5trr'/ Halil inalcrk bunlar arastnda, kcndisinden iincckilcrc g<irc de. sonrakilcrc gore de, hep onde ve dikkatc dcger durumdadrr. Dtinyada, bu zarnan iginrlc. siyasal, sosyal, ekonomik, kiiltiirel ve teknolojik hangi dcfignrclcr olrrru5lrrr'l Bu deligmelerin yarattr[r yeni gartlara ve yeni ortarnlara uyuln yctcncfi. I]rr zaman iginde, qofiunlufu Ttirkiye'de olmak ilzere, Arnerikl re AvrrrJrrr iilkclerinde eylemli meslek hayatr. Ilirbirindcn farkll kogullarda. llrklr rrrckiinlarda, farklr rinivcrsitelcrde, hep dikkate de[cr olnrak. -Daha tince dc dcfinildiii gibi, Tiirkiye'de vc Batr iilkclcrindc cn iirrdc gelen bilinr akadcrnilcri ve tarih kurumlannda asli ve onrrr iivcliklc-ri. -Ttirkiye'de vc Batr i.ilkclerindc, alanlannrn cn <inenrlr yayrn orsalu olrrur ozelligini kazanmtg dergilerin yayrn heyetlerinin bagta gclcn iiycsi (Arrltit'turt Otlonnrit:unt, Journal of Ottoman Stndic.s, T'nrtit:tt, Stulia Ltlrttrtit'tr, Harv'arrl Ukranian Studie.s, East European Qarterlt',TlK Bclgelcr gibi). Bunlartn yatttnda, Avrupa'da Osmanlr aragtrrnralannrn yaygrnlrk kazalunasr agrsrndan onem tagryan birbagka girigimi, Leiden'dc Il. J. Brill'dc S. [;aroqhi ile birlikte Tlte 0ttonnn Entpire and Its Heritage scrisinirr l,oncticiligi zikrr.- dilmelidir. Bu seride, yirmiye yakrn eserin yer aldrirnr, bunlann oncnrli bir boliirniiniin yeni kugak tarihqilcrin yazdr[rnr di.igiinecck olursak, inalcrk'rn bu yolla da ogreticilik yaptrlrnr anlayabiliriz. Bu baflamda lratrrlanlcak hir ba;- ka girigim, 1986'da Halil inalcrk'rn iinderliiindc baglatrlan bir proicrlir. l]rr proje meyvesini vermig, inalclk, Faroqhi, Mc (iorvan, D. Quatacrt vc $. I,amttk'un gcgitli boliimlerini yazdrklar\ An Econornic and Social f li.stort' tf the Ottotnart Ernpire, Cambridge University Prcss tarafindnn yrlrnda y'ayrnlanmrqtrr. Bu escrin afrrlrklr krsnrr Halil Inalcrk'rndrr.ro -Birgok iiniversitenin takdim etti[i lahri doktora paycsi (Bofazi9i [lnircrsitesi, Uludag Universitcsi, Konya SelEuk Universitcsi. Ilchrerv Urrivcrsitcsi. Birkreg Universitesi, Atina Universitcsi). -Amerika, ingiltere vc Japonya'da tinlii ansiklopcdilcrdc cltinyanrn scakin bilim adamlart arastnda zikredilerck biyograf'isine y'cr vcrilrncsi. Un sorr Carnbridge Irttenntional Biogrolthicol Centcr'in grkarclrir ansiklopcdidc, XX.Yrizyrlrn 2000 bilirn adamr arasrnda yer aldl. tt Stcfarr [)u5an'dan Osrnanlr irnparatorluguna: XV lsrrch [(unrcli'dc llrristil,an Sipalrilcr vc McnS:- lcri, 60. Dosun I'tlt ltliinu.st'l,t'ri)le I"u,td Kipt'iili Armuganr, llilongc.s l:uttd Kiiltriihl (ist;rnbul 1953 ). 26Universitelerde dcrs kitabr niteligi kazrnmr5 olan bu cserin birirui baskrsr krsa zanrantla tiiicnrrrrg t'e ikinci basktst yaprlmrstrr. Eserin Tiirkge lerciimesinin llalil Rcrkta_'- tara[rnden vaprltlrer rc 20{X) yr I r iginde yayrnlannrrg olaca!r, konunun ilgililcri tara[rndan hilinir. I -1C) 137

10 Doiu Batt ()gr Ergnrg Yukarrda srralanan noktalar. IIalil inalcrk'tn bir bilim adamr olarak dunnlrunr.r unlatnrava f iinclik nicel bilgilerdir. Bdyle bir yaklagrm yazrlan igin tlc yaprlabilir: 60 \'rllrk yazarlrk vc aragtrncrlrk hayatr boyunca onlarca kitap, yi.izlerce makale, bilirrrsel bildiri vc ansiklopedi maddesi kaleme almrgtrr. Bunlar goyle tasnif cdilchilir: : -Yuz-tlarr. Osrrranlr tarihinin hcmen hcnrcn hcr dcincmi ilc ilgilidir. -\'azrlartnrn ikinci oncmli ozclligi, gor' kiruetrnct bir konu gegitliligi gostcrmcs iclir.:7 Bu qcaitlilik igindcki yazrlarrnr qoylc gruplandrrabiliriz: Osntortlt Siyasal 7'arihi ile ilgili yaztlarr: Ilunlann bir boliinrti, Osmanlt Bcyligi'nin kurulr-rguna iliqkindir. Bu cloncmi mercck altrna alan inalcrk'tn en oncrlli katkrsr iki agrdan olmugtur. Bjrincisi, kurultrg yrllanna iligkin bilgi vercn Osnrurtlt larilt lerini clcatircl bir'degerlendi,nneye t6bi tutmug, kalente alrndrklarr tarihtcn yiz. y1z clli yrl oncesine i.ligkin bilgilcrin kaynaklarrnt, Silahi tradisyonun nitcligini belirlcmede eikin,olmugtui. Bu konudaki onemli yazrsr, "l'hc Risc of Ottoman Flistoriography" (Historians,of the Middle Lri.r'I, cds. P.llolt and B.[,ervis, London 19(t2, )'dir. ikinci boltim yaz-rsr isc, ilk doncnr Osmanlr tarihi kronglojisinin dogru tespiti ve aynntrlandrrrlrnasr dolayrsryle degcrlidir. Beylilin, siyasal bir varlrk olarak faaliyct gosterdi[i tarihtcn baglayarak, Anadol[-Rumeli siyasal birligini gergcrlcstii'p klasii bir imparaiorirg" yiikscldigi'lon.rn. gelin'ceye'kadlrki' birgok askcri ve siyasal [aaliyetin kronolojisiriin tespitinde, Halil inalcrk'rn cnre!i vardrr. Ozellikle islarrt Ansiklopcdi.si ile E,rrrrlrr"loproe:dia' of Lslannnt'rn ikinci baskrsrna yazdrgr'bayczid, lv{urad il, Mchmed II, Djcm gibi maddelerdc dc dclnctttin siyasal vc askcri faaliyctlcrini sistcrnatik hir bigirnde iglemigtir, Ayrtca oz-cl ilgi alanr, olarak Krrrm IIanll[r gibi konularda da bu agrdan agrklanralart '," vardtr.,,, O.rr,r,,,il, Sr-r.r,r'a/ t't, Ekononrik Tarihi ile ilgiji vaztlort: llalil inalctk'tn astl ugragtr!r vc ntesaisinin oncrnli boltimtinti hqlggdrgl konular toplumu ilgilendircn, toplutnsal iligkilcrden kaynaklanan-,sorunlar oldulu igin, yazrlannln agrrlrlr bu.alandadrr. Onun'igin bu bdlii;d;ki yazrlarr alt gruplara ayrrmak gcrekir. Llu yazrlar incclcndiii zaman gonilrit ki, bunlar yalntzca tarih yazrt'llalil inelcrk, bir konuqrrrasrnda ansiklopedi maddesi )'azrmrna gok onem vcrdiiini, hu faaliyetin kcndisine iki aqrdan yarar sagladrgrnr soylemi5tir. Ilirincisi. uzun zaman ilk bagvuru eseri olacagr iqin bu vazrlann rnelinlcrinin olu5turulmasrna gok rizcn gosterdi[ini, bmun da iislubunu etkiledilini, ikinci olarak da ansikkrpcdi maddcleri dolayrsryla qok lazla konuyla ilgilendi[ini, bu konular iqin I'ogun ara5trnna v;rptrgrnr vc briyleliklc ara$trrrna alan ve ilgisinin geniglediiini agrklamrgtrr. r lan; deg,ildin inalcrk. kimi yazrda derin tahliller ),apan bir sosl,olt-,q tlar mrrrgryla'knrgrlntza qtkarl kimisincle bir s'iyasetrhilirtrci gibidir. kinrrsirrtlc isc krrrum veyaiyakrantn hukuksal lahanrrrt aligtlran bir hukukqudur. Ilu grulrraki yaztlailn.dhcmli,bir boliimii, dct'let kurunlu;ile ilgilidir. Osnranlr [)cvleti'pi anlanraya yonclik aragtrmralann iiriintidrir. o.snrorr lt huhtku, ().yntttnrt lttdisalil,,plgv,ligz,teskilal v.'e,hijrokrasr.ri gibi kopular, hcrbiri baqlr ba5rna derrrr arag[nnalarp.day1l1,9larpk.elp,allnnrqtrr. Aynca, dcvlctin gcgitli ktrrunrlrur- At[i'Y9 pp$tikqlaq1nr4, ktikpnlcrini arayrcr yazrlan, tlevlct fclscfesi vc sil,asal diieiincesi 1ize4i nq dc[q5l gndlnnelcri, dg bu arada sayr I nral r cl r r. iiibu gfupta lict alart,vd oncmli agrlrmlatarydl'agan,yaz,ian arasrnda ;t,ltir toriki,ileiilgili olanlarrrutr dh zikrcdiln'iesiigcrckir. Osrnarrlr Sosyal vc l:konornik,lfarihi'inin tinemlirbir alantnt olugturan vc Osnum Nlrri ilc ljarkttrt'dun softfs;'su l komunun onciileti arasrncla r' inalork bul unnrak tarlr r.'lyazlruk i g i rr blr, sene,;tr/ofunlafaqtrnndlhr ysprnlstrndlt'" di1;g dqrltladr[r. t,i]rr:t,<.loptte'rlia of Irslfinl'ln,riiistqntfuil'rthaddeSi;ibraqta,;olmala,iizcre, l'ottomarr Cialata 145]- l553ii,:(l?rcnilpre,'rencuntt'c,lnterfiatiowile sur I'entpire,ouorttttn (,t Itt Tu,rqilir,'nfide:rnt. ed.t Edhenr,Eldcm;.isurnbul: I'lnstitut liranqais cl'[:tutlcs AnatOliennes,,l99[J I7-JO5), EI2:cle!'Bursal' maddesi, "J'he [;ounclations of the,'ottomhri,economieoieocial ISystem',in, Cities'l (lz Vilte llrtlkrtniqrtc, Sofia, L970,tL7+24)' gibiryazrlairi'gehirlbrin geligirniy gchir k(rnrlnlan. gchirlcrin fizikj.ynpllarrnrh.egemeh'ogclcrii;gehirlilerirl ya$ayrf bigimlcri. 5chir rrtp, lrunununikriltiinirgibi gok bofutlurkonulamlglk lutrnaktadrr.rosnrirnlr gchir Tdrihiraragt(rlnalartnirl bit Anlarndarryay$rnlikikazanmasr igin..blr korrrrdrrki gahqrhalanrtegrtikietrnig.ve dolttdi.tr tezleri \yiihctmigtir. ; i,l Yaztlartntn onernli bir biiliimii dc, Osrnanlr TiCarct taiitri ilc ilgilirlir. '1The,',Ottolndn,,EttlndmjC Mind;hncf' Aspects,of the C)t{ornan, Ilconorrr_v" (.frridiesr,n\ tlic,ecotrotnic,\/ji.sron, of tlrc,,middle Ea-si,, e{: N{. A. Corrk. Lond.orr;i1970', ),,;,t'Cnpital.Formition in the Ottorian I:rnpire" (Jounrtal'hftEconomic 'Ili.ston,XXIX/l (Nerv,York ) gibi r,:rzrlannda'losrnanli'fopluntundar ticareti kovraml vc licari diigiince iizcrinrle tlurmug. 0sntanh :ticarotihin. boyutlannr, biiyrik tiiccar diyo nitelenehilccek t ar:ir grtrpfrlprnr& hykt!.i stattilefini,,ticari,s.ernraycnin, boyutlanur.,irrcclcrnig. blr gqjjgrr1elf,gin. iiilyq,rlfarg r tarihi qgrqurqlan, Batr roplunrlarrldaki gcliyncle4l9'gqkpy,q.sesili yapml$ut. Ay,rrga 'lfntiyazat,",(8.[2) gibi araglrrnrallnnda da. ticaret, f++!typt lgf in in l lu,clararos; h uk uki poyutl r 4n n r,orlayn koynr u q. or - qalf rl,ar'dg rdqtp gonra kapitiif pgyan;l,at diye anrlacak hukuki ayrrcalrklarrn hu[ukiimgnt-ale{ini,agrklr[a,lrqyultury.nugtur. rbunun yanrnda, I]ursa ticcrer tqilhiiilc, ilgilj',bclgcleri,yayrnlayarqk,;rizelliklc 1'llarir" (lil2) adlr irrcclenrcsini jre$fedqfpk, Qsryanlr,ticarct.tarihindc onernli yer tutan ipck sanal,ii rc I -16 ll()

11 Doiu []att Orcr Ergeng ticarctinc iligkin gok dcfcrli bilgiler zunmugtur. Bunun gibi, "Osmanh Parnuklu Pazan, tlindistan ve ingiltere: Pazar Rekabetinde Emek Maliyetinin Rolri", (Gelisnte Dergisi Ozcl Sayr II, Ankara ODTU , l-65) adlr onernli yazlsr ile Diinya ticaretinde Osmanlr iiretim ve ticarct faaliyetlerinin rol ii iizcri nde durmu5tur. IIalil inalcrk'rn yine bu grup iginde degerlendirilebilecek, fakat bir yciniiylc dc Osmanlr diplomatigini, Osmanlr tcrim ve deyimlerini ilgilendircn, bu yoni.ivle Osnranlr tarihgilcrine ozgii tcknik bilgiler olarak da kabul edilebilecck konular hakkrn/a kalemc alrnmtg yrzilan vardrr. Bunlartn bagrnda "lntroduction to Ottonran Metrology" (Turcica XV l-334) gelir. Trirk Dtint'a.rt Arostrrntolart (73,1991,21-51)'nda Tiirkqc aevirisi de yayrnlannrrq olan bu yazr, Osmanlr ckonomisi ve ticareti rizcrine yaprlacak aragtrrnralar igin tcmcl bir qalrgma, vazgcqilmez bir ktlavuzdur. Osrnanlt donemi iktisadi vc ticari mt-inascbctlerinde kullanrlan agrrhk, uzunluk ve hacim olqtilerinin belli baglr birimlcrinin bugiinkii sistcmlere mtitekabiliyetinin. belki de daha rincrnlisi mckan ve zaman iginde yerel kullanrmlar sdz konusu oldulu igin, farklr rnekln vc zamanlarda kullanrlan birimlcrin birbirlcrine karqr durumlarrnrn tcspiti, gok oncmli bir igtir vc uzmanlr[r gerektirir. Ytjzlercc vc binlcrcc bclgcyi kullanan aragtrnctlann tistesinden gelebilece[i zorluklan iqeren bu konunun da cn onemli uzmanlanndan birisi Halil inalcrk'trr. O bakrmdan hem iktisat ve ticaret ile ilgili yazrlannda, hem de boyle ozel yazrlannda bu teknik konulan vuzuhla ortaya koymug olmasr, birgok tarihgi igin gtikranla anrlacak bir mesaidir. Bunun gibi, "Yi.ik (Himl) in Ottoman Silk Trade. Mining and Agriculture" (Turcica XVI,l984, l3l-156) yazrsl da bu nteyanda zikredilmelidir. di yerini bulmasrnda bu etkilerin gok onemli bir rolii olmugtur. Fakat o, n)eslek edindigi alana gallgmalarryla ozgtin bilgi iiretimiyle katkrda bulunan. daha <jnemlisi "tarih" denen bilgi alanrnrn yontemlerinin geliqmesindc qok tinemli roli.i olan bir bilim adamrdrr. Bilimsel cylcm. efer diinyaya elegtirel bakmak, orijinal bilgi iiretmenin yontemlerinin gcligtirilrnesindc ctkin olnrak ve orijinal bilgi iiretmekse, bunlan bihakkrn yaptrfr igin IIalil inalcrk "bijyi,lk"ttlr. Gencl Tarih, lvfedcnit,et ve Kiiltiir ile ilgiti y,aztlar: Halil inalcrk'rn geqitli vesilelerle kalemc aldr[r, sosv,al clefisme, nrodcrnlesme, siyasll k{iltiir, bilim, bilimler akadenisi gibi konulardaki yaz-rlarr, onun sadece gegmiqteki tek o- laylan dcgil, evrcnsel gcliqmenin biitiin vcchelcrini anlamaya yonelik biiyiik bir diiguniir oldufunun kanrtlarrdrr. Ama, hcr yazrsrnrn onemli <izelli[i britiin bu konulara da tarihin pcnceresinden, "tarihgi" goziiyle bakmasrdrr. Ilu uzun agrklamalardan sonra, yaztmtztn bagrnda sordu[umuz soruyu tekrarlayabiliriz.: "llalil inalcrk nedcn btiyiik?" Bu sonrnun cevabrnda, vurgulantnast gercken iki ozclli[inin bulundu[unu gristcrmeye gahgtrm. Bunlardan ilki, tlalil inalcrk, birulusal kummda ilk formasyonunu almrg, daha sonra uluslararasr bilinr platformunda tinemli bir ycr kazanmrqtrr. Uluslararasr platforma ytikselirkcn, ulusal di.izlcmde kazandrfr de[erlerin 6nemli bir rolu vardtr. ikinci onenrli ozclliii ise, galrgtrir alanda, hem ulusal hem de uluslararasr bilim adamr vc bilimsel drigiincelerden, ctkinliklerden etkilenmig, ken- 140 t4l