DOKUMA KUMAġLARDA OLUġAN KI RI ġi KLI KLARI N GÖRÜNTÜ ANALĠ ZĠ YÖNTE MĠ Ġ LE DEĞERLENDĠ RĠL MESĠ. Ġl knur ARI

Transkript

1 ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ DOKUMA KUMAġLARDA OLUġAN KI RI ġi KLI KLARI N GÖRÜNTÜ ANALĠ ZĠ YÖNTE MĠ Ġ LE DEĞERLENDĠ RĠL MESĠ YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ Ġl knur ARI Anabili m Dalı: Tekstil Mühendisliği Progra mı: Tekstil Mühendisliği Tez DanıĢ manı: Prof. Dr. Emel ÖNDER OCAK 2006

2 ÖNS ÖZ Doku ma ku maşl arda karşılaşılan öne mli sorunlardan ol an kırışı klı k, birden fazl a et kene bağlı ol duğu i çin kontrol ü ol dukça zordur. Kalite kontrol aşamal arı nda ku maşl arı n kırış ma dirençl eri özellikle öl çülüp üreti m pr osesleri nin gözden geçiril mesi sağl anır. Bu çalış ma ile ku maşl arı n kırışı klık dirençleri ni n öl çül düğü mevcut subj ektif yönt eml ere alternatif bir çalışma sunul muşt ur. Önerilen yönt e m, kişisel değerlendir meden kaynakl anan sapmaları ortadan kal dırarak obj ektif değerlendir me i mkanı sağl a makt adır. Önceli kle her za man maddi - manevi desteği ni asla esirge meyen eşi me ve aile me teşekkür et meyi borç biliri m. Bu çalış mada benden yardı ml arı nı esirge meyen değerli tez danış manı m Pr of. Dr. Emel ÖNDER e, odası nı ve hoş sohbeti ni beni ml e payl aşan Yr d. Doç. Dr. Ömer Ber k BERKALP e ve İstanbul daki eli m ayağı m ol an Arş. Gör. Hanife ERYÜRÜK e t eşekkür ederi m. Dünyaya gel meden ve gel di kt en sonra t üm çalış mal arı ma bi zzat katılarak ki mi za man işlerimi zorlaştırsa da, beni moti ve eden tek kişi ye, kızı ma, sonsuz teşekkürler Ar alı k 2005 SAYGI LARI MLA İlknur ARI ii

3 İ Çİ NDEKİ LER KI SALT MALAR TABLO Lİ STESİ ŞEKİ L LİSTESİ ÖZET SUMMARY v vi vii ix x 1. Gİ Rİ Ş 1 2. Lİ TERATÜR ÇALI Ş MASI Gör ünt ü Analizi Tekni ği Tekstilde Gör ünt ü Analizi Tekni ği ni n Kullanıl ması El yaf ve İpli k ile İlgili Çalış mal ar Ku maş ile İlgili Çalış mal ar Bit miş Ür ün ile İlgili Çalış mal ar Ku maşl arda Kırışı klığa Sebep Ol an Fakt örler ve Çözü ml eri Kırışı klığı Et kileyen Yapısal Özellikler Üreti m Aşa ması nda Kırışı klı ğa Sebep Ol an Fakt örler Kullanı m Esnası nda Kırış mayı Et kileyen Fakt örler Kırış mayı Önl e mek Amaçlı Yapılan Çalış mal ar Kalıcı Üt ü Apresi Kırış manı n Öl ç me ve Değerlendiril mesi nde Kullanılan Standartlar ASTM D 1295 Monsant o Kırışı klık Açısı Ölçme Yönt e mi AATCC 128 Kırışı klık Değerlendir me Yönt e mi Gör ünt ü Analizi ile Kı rışı klık Öl ç me ve Değerlendir me il İlgili Çalışmal ar Kırışı klıkları n 3 Boyutl u Modellenmesi ve değerlendiril mesi Kırışı klıkları n Foto metri k Stereo Met odu ile Değerle mdiril mesi Kırış ma Direnci nin Obj ektif Değerlendirilmesi Izgara İzdüşüml eri ile Kırışı klıkları n Değerlendiril mesi Yapay Zeka Yönt emi ile Kırışı klı k Değerlendiril mesi Kırışı klığı n Fraktal Boyutlar Yönt e mi ile Değerlendiril mesi MATERYAL ve METOTOLAR Mat eryal Met ot Kırıştır ma Met odu 56 iii

4 Gör ünt ü Al ma Yönt e mi Gör ünt ü Değerlendir mede İzlenen Yol İstatistiki Değerlendir me SONUÇLAR VE DEĞELENDİ RME Değerlendir mel er Sonuç Öneriler 82 KAYNAKLAR 83 EKLER 86 ÖZGEÇMİ Ş 89 iv

5 KI SALT MALAR F MT AFI S PET AST M BS EN AATCC M&S ISO TS EN 3D FFT : Fi ness and Mat urity Test : Advance Fi bre Infor mation Syste m : Pol yester Lifi : American Societ y for Testi ng and Mat erials : British Standards Enstitue : American Associ ation of Textile Che mi st and Colorists : Mar ks & Spencer : Internati onal Standardizati on Or gani zati on : Türk Standartları Enstitüsü : 3 Di mensi onal : Fast Fourier Transfor m v

6 TABLO Lİ STESİ Sayf a No Tabl o İndeks değerleri. 40 Tabl o Dijital ka mera ve renkli tarayıcı ile el de edilen kırışı klı k 49 değerlendir me sonuçl arı nın kesi nli k değerleri Tabl o Nu mune kumaş yüzeyl erini n fraktal boyutları 52 Tabl o Deney Nu munel eri ni n Özellikleri 56 Tabl o Deney numunel eri ni n TE EN 390 standardı na göre ölçül müş at kıçözgü- 67 di yagonal yönl erdeki kırış ma açısı ortala ma ve %cv leri Tabl o Nu munel eri n düzensiz kırış madan kaynakl anan tekst ür görünt ü 67 kaybı ortala ma ve %cv leri.. Tabl o Deney grupl arı nı Ttesti değerleri Tabl o Obj ektif yönt e mile geleneksel yönt e msonuçl arı arası ndaki korelasyon katsayıları vi

7 ŞEKİ L LİSTESİ Şekil 2.1 Şekil 2.2 Şekil 2.3 Şekil 2.4 Şekil 2.5 Şekil 2.6 Şekil 2.7 Şekil 2.8 Şekil 2.9 Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil 3.1 Şekil 3.2 Şekil 3.3 Şekil 3.4 Şekil 3.5 Şekil 3.6 Şekil 3.7 Şekil 3.8 Şekil 3.9 Şekil : Gör ünt ü tipleri.... : Dijital Gör ünt ü Yapıları.... : Gör ünt ünün Sayısallaştırıl ması... : Sel ül ozun Ki myasal Yapısı.... : Yün Kı vrı mı nı n Yandan Gör ünt üsü... : Yün El yafı nı n Hel ezonik Yapısı... : Hasarlı Lif Gör ünt üsü.... : Ezil miş El yaf Gör ünt üsü... : Reçi ne ile Kur ul an Köprünün Göst eri mi... : Bur uş mazlı k Apresi ve Kalıcı Üt ü Uygul a ması... : Ön Fi ksajlı Kalıcı Üt ü Uygul a ması... : Geci ktiril miş Kondensli Kalıcı Üt ü Uygul a ması... : Monsot o Kırışı klık Öl çme Eki pmanl arı..... : AATCC 128 Met odu.... : Test numunesi ni n kırıştırıl ması : Obj ektif ve Subj ektif Met otlar Arası Korelasyon.... : AATCC Repli kaları nı n Fot ometri k Stereo Met ot Kull anılarak Tekrar Yapılandırıl mış Halleri... : Özellik İndeksleri ve Kı rışı klık Dereceleri Arası ndaki Korelasyon : Açı k Renkli ve Ekose Ku maşl ardaki Obj ektif ve Subj ektif Yönt e ml er Arası ndaki Korelasyon Değerl eri... : Izgara İzdüşüml eri Yöntemi ni n Şe mati k Göst erimi... : AATCC St andart Replikal arı nı n Obj ektif Öl çüm Met odu Sonuçl arı : Hesapl anmı ş Değer ve Gözl e ml e El de Edil miş Değerler Ar ası ndaki İlişki.... : Frakt al Boyutları n Öl çül mesi İçi n Küp Sı nırla ma ve Kesit Al anı Yönt e ml eri yle Düzenl enen Ku maş Yüzeyl eri... : Kırış mı ş Ku maşl arı n XY Z Düzl e ml eri ndeki Kesit Şekilleri... : Kırıştırıl mı ş Ku maşl arın Fraktal Boyutları... : Deney Nu munesi ni n Alınması ve Yön İşaretlenmesi... : Deney Nu munesi ni n Katlanması İçi n Düşey Kılavuzl u Ci haz... : Kat Düzel me Açısı nı n Kullanılan Ci haz.... : Katlanma Açısı.... : Gör ünt ü Al ma Düzeneği...:... : Basler A101 F Dijital Ka mera... : Eni ne İnce Çi zgileri n Dijital Ka mera İle Alı nmı ş Gör ünt üsü... : Eni ne İnce Çi zgileri n Kuvvet Spektrometre Grafiği... : Kalı n Çi zgileri n Dijital Ka mera Gör ünt üsü... Sayf a No vii

8 Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil 4.1 Şekil 4.2 Şekil 4.3 Şekil 4.4 Şekil 4.5 Şekil 4.6 Şekil 4.7 Şekil 4.8 Şekil 4.9 Şekil Şekil Şekil : Kalı n Çi zgileri n Kuvvet Spektrometre Grafi ği.... : Bezayağı Ör güsünün Gör ünt ü ve Grafi ği.... : Di mi Ör güsünün Gör üntü ve Grafi ği.... : Aşı nma mı ş Ku maşı n Gör ünt ü ve Grafi ği... : 5000 Devirde Aşı nmı ş Nu mune Gör ünt ü ve Grafiği... : 1000 Devirde Aşı nmı ş Nu mune Gör ünt ü ve Grafiği... : 2000 Devirde Aşı nmı ş Nu mune Gör ünt ü ve Grafiği... : Nu mune 1 i n Kırış mış ve Kırış ma mı ş Halleri ni n Gör ünt ü ve Gr afi kleri : Nu mune 2 ni n Kırış mı ş ve Kırış ma mı ş Halleri nin Gör ünt ü ve Gr afi kleri : Nu mune 3 ün Kırış mı ş ve Kırış ma mı ş Halleri ni n Gör ünt ü ve Gr afi kleri : Nu mune 4 ün Kırış mı ş ve Kırış ma mı ş Halleri ni n Gör ünt ü ve Gr afi kleri : Nu mune 5 i n Kırış mış ve Kırış ma mı ş Halleri ni n Gör ünt ü ve Gr afi kleri : Nu mune 6 nı n Kırış mış ve Kırış ma mı ş Halleri nin Gör ünt ü ve Gr afi kleri : Nu mune 7 ni n Kırış mış ve Kırış ma mı ş Halleri nin Gör ünt ü ve Gr afi kleri : Nu mune 8 i n Kırış mış ve Kırış ma mı ş Halleri ni n Gör ünt ü ve Gr afi kleri : Nu mune 9 un Kırış mı ş ve Kırış ma mı ş Halleri ni n Gör ünt ü ve Gr afi kleri : Nu mune 10 nun Kırış mış ve Kırış ma mı ş Hallerini n Gör ünt ü ve Gr afi kleri : Nu mune 11 i n Kırış mış ve Kırış ma mı ş Halleri nin Gör ünt ü ve Gr afi kleri : Nu mune 12 ni n Kırış mı ş ve Kırış ma mı ş Halleri nin Gör ünt ü ve Gr afi kleri viii

9 DOKUMA KUMAŞLARDA OLUŞAN KI RI ŞIKLI KLARI N GÖRÜNTÜ ANALİ Zİ YÖNTE Mİ İLE DEĞERLENDİ Rİ LMESİ ÖZET Kı rışı klık, doku ma ve örme ku maşl arda karşılaşılan öne mli bir fizi ksel probl e mdir. Günü müzde ku maşl arı n kırışı klı k dereceleri yada dayanı ml arı nı n ölçümü i çi n kullanılan yönt e ml eri i yileştir mek i çi n birçok çalış ma yapıl makt adır. Yapılan son çalış mal arda, gel eneksel met otları n en büyük eksi ği ol an obj ektif ve güvenilir değerlendir me yönt e ml eri geliştiril mekt edir. Bu çalış mada, doku ma ku maşl arda üreti m yada kullanı m süreci nde ol uşan kırışı klıkl arı n gör ünt ü analizi yönt e mi ile değerlendiril mesi yapılmı ştır. Kullanılan yönt e m ile gel eneksel kırışı klı k değerlendir me yönt e ml erini n aksi ne obj ektif bir alternatif ol arak sunulmuşt ur. Bu yeni yönt e m ile, ku maşları n kırışı klık değerleri ve kırışı klık dirençl eri bil gisayar orta mı nda frekans analizi yapılarak i ncel enmi ştir. Far klı ha mmadde ve örgüye sahi p 12 deney nu munesi, TS EN 390 st andardı na göre kırıştırıldı ktan sonra kırış ma açıları öl çül müşt ür. Kullanı m esnası nda karşılaşılan düzensiz kırış ma aynı standar da göre modellenmi ştir. Nu muneleri n f ot oğrafları dijital ka mera ile bil gisayara aktarıl mıştır. Akt arılan gör ünt üler pi ksellere ayrıl dı ktan sonra her pi kseli n gri skal a değeri ne göre 0 ile 512 arası nda nu maralandırılarak matrise dönüşt ürül müşt ür. El de edilen sayısal değerler, görünt ü analizi yönt e mi ni n bir özelliği ol an frekans analizi ni t ekni ği ne göre değerlendiril miştir. Çı kan sonuçl ar ku maş ha mmaddesi ne ve ör güsüne göre yor uml anmı ştır. El de edilen değerler ha mmadde aynı i ken değişi k ör gül er arası nda, ör gü aynı yken değişi k ha mmaddel er arası nda yapılan istatistiki değerlendir me sonunda deney sonuçl arını n yüksek güvenilirliğe sahi p ol duğu gözlenmi ştir. ix

10 ASSESS MENT OF WOVEN FABRI C WRI NKLES PROCESSI NG TECHNI QUE WI TH I MAGE SUMMURAY Wr i nkl e is a maj or physical pr obl e m f or all wooven and knitted fabrics. There are so many st udi es t o i mpr ove t oday s wri nkl e degree and wri nkl e recovery assess ment met hods. By t hese st udies, t hey all try t o develop more obj ecti ve and confi dential techni que agai nst traditional met hods. This work i ntrodeces; t he assess ment of wri nkl es f or med due t o t he pr oducti on or usage wit h i mage pr ocessi ng. Wri nkl e degrees and recovery val ues of fabrics are exa mi ned by co mput er with usi ng frequency anal ysis. 12 different sa mpl es wit h different weave and co mpositi on are selected. All t hey are buched accordi ng t o TS EN 390 st andard t hen t heir wri nkl e angl es are measured. Rando ml y f or m wri nkl es whi ch are usuall y f ormed duri ng usage, are modelled accordi ng t o standard also. Wri nkl ed parts of sa mpl es are phographed wit h ccd camer a and transfered t o comput er. İ mages are divi ded t o pi xels, each pi xel is numbered bet ween 512 and 0 accordi ngt o its gray scal a val ue then t hese nu mbers are converted t o a matris. Nu merical val ues are anali yzed accorrdi ng t o frequency anal ysis as a t ype of i mage pr ocessi ng t echni que. Results are comment ed on t he variation of co mposition and weave. St atistical eval uations shows the test results have hi gh reliabilty val ues. x

11 1. GĠ RĠ ġ Gi ysileri n kalite özellikl eri ni n belirlenmesi nde göz önüne alı nan öne mli bir para metre; ku maşl arda kullanı m yada yı ka ma sonrası meydana gel en kırışı kları n kalıcı ol mayı p, eski düzgün gör ünt ünün muhafaza edilebil me yet eneği dir. Kı rışı klı k; mekani k yükl er altında ku maş i çi ndeki lif ele mentleri ni n bir birleri üzeri nden kayarak yeni denge konu muna gel mel eri ve yük kal dırıldı ğı nda eski konu ml arı na gel me mel eri nden kaynakl anan, yüzey düzgünl üğünü bozan kırı kları n oluş ması dır. Kı rışı klık, gi ysi ni n en t e mel biri mi ni ol uşt uran, lif ele mentleri ni n arası ndaki ki myasal bağl ar ve bu bağl arı n kuvvetleri ile açı klanabilir. Bununla birli kte kırışı klığı et kileyen en öne mli para metreler; el yaf i çeri ği; lif kesiti, lifin ne m i çeri ği, lifin i pli k i çi ndeki or yantasyonu, i pli k özellikleri, ku maş konstrüksi yonu ve ku maşı n üreti m ve t erbi ye aşa mal arı nda gör düğü i şle ml erdir[28]. Tü m bu sayılan değişkenl erden et kilenen kırış ma davranışı nı n, kontrol ü ol dukça güçt ür. Ku maşl arı n kırış ma dayanı ml arı nı i yileştir mek ve kırış mayan ku maşl ar üret mek i çi n yapılan pek çok çalış ma var dır. Bunl ardan en eski kullanı ma sahi p ol anı, r eçi ne ile lifin a morf böl geleri ni doldurup lif el e mentleri ni n hareketleri ni kısıtlayarak kırış mayı engelle meyi a maçl ayan buruş mazlı k apreleri dir. İlerleyen yıllarda reçine yeri ne kullanılabilen farklı özellik ve et kilere sahi p maddel er kullanılarak yapılan t erbi ye işle ml eri, ku maşl ardaki istenmeyen kırışı klı kların ortadan kal dırıl ması na yar dı mcı ol muşt ur[38]. Son yıllarda geliştirilen kalıcı üt ü i se gi yi m eşyal arı nda, katlar ve boncukiseler gi bi belirli şekilleri; nor mal kullanım, yı ka ma veya kur u t emi zl e meye dayanı klı ol acak şekil de özellik kazandır mak i çi n yapılan apre işle ml eri dir. Tü m bu terbi ye işle ml eri nde kumaşı n bazı özellikleri iyileştirilirken, ku maş tut umunda sertleş me, mukave mette ve ne m absorbsi yonunda kayı plar gi bi bazı özelli klerde gerilemel er olabil mekt edir[28, 29]. Bugüne kadar kırışı klıkları n değerlendiril mesi i çin çeşitli yönt e ml er bul un makt adır. Bunl arı n en popül eri AATCC 128 st andart repli kalar ile yapılan görsel değerlendir me di ğeri ise Mosnsant o kırışı klık açısı öl çülerek değerlendir meni n 1

12 yapıl dı ğı AST M D 1295 met otları dır[41]. Her i ki met oda; t esti değerlendiren kişileri n al gıla mal arı na göre değişen değerlendir mel er yapıl makt adır. Kırışı klı k tayi nleri nde esas alı nan değerler; kırışı klı k sayısı, şi ddeti ve kırışı klık şekli ni n keski nli k derecesi dir. İnsanl ar kırışı klığı n; kırışı klık büyükl üğü, yoğunl uğu, keski nli ği yada yuvarlaklı ğı, düzensizliği, kontrastı, ko mpl eksli ği gibi farklı özellikleri ni al gılarlar. Bu görsel özellikler kırışıklı ğı n yoğunl uğunu ve derecesi ni n değerlendir mel eri içi n insanları n duygu ve düşüncel eri ni uyarır.[47] Bu sebepl erle gel eneksel met otlarla kırışı klı k değerlendir mel eri he m zaman alıcı, uzun bir süreçtir he m de göreceli dir. Her ne kadar görsel değerlendir me yapay ve ko mpl eks olsa da i nsanl arı n bireysel özellikleri al gıla mal arı na dayalı yapılan düzl e msel değerlendir me siste mi kadar veri mli ve güvenilir değil dir[48, 47]. Moder n t ekstil teknol ojisi, kırışı klı k, düzgünl ük, gör ünü m gi bi yüzey özellikleri ni n obj ektif ol arak değerlendiril mesi ne i hti yaç duymakt adır. Birçok bili m ada mı bu gereksi nme üzeri ne 90 ları n başı ndan bu yana obj ektif değerlendir me yapabil mek içi n gör ünt ü analizi ni n farklı tekni kleri ni kullanarak çalış mal ar yap makt adır. Yapılan çalış mal arı n ana fi kri ve i zledi kleri yol ol arak yakı n ol makl a birlikte kullandı kları tekni kler farklı dır. Önerilen yönt e ml erde, önceli kle AATCC st andart replikaları nı n önerilen gör ünt ü al ma yönt e mi ne göre t aranı p, ardından t aranmı ş gör ünt üler gör ünt ü analizi yönt e mi ile analiz edilir. Ar dı ndan deney nu munel erden de aynı koşullarda gör ünt ü alı narak sonuçl arı n değerlendiril mesi esası na dayanır. 3 boyutl u değerlendir mel eri n sonuçl arı na göre kırışı klık; pür üzl ül ük oranı, yüzey alanı oranı, kırışı klık yoğunl uğu, kırışı klık şi ddeti gi bi değerleri n al gorit mal ar ile gör ünt ü analizi nde kullanılan frekans, kuvvet yada hist ogra m değişkenl eri ne göre tanı ml anır. Sonuçl arı n, AATCC r epli ka değerleri ile ilişkileri ve korelasyonl arı i ncel enir. Şi mdi ye kadar yapıl mış çalış mal ar özellikle açı k renk ve desensiz ku maşlar üzeri nde gel eneksel değerlendir me sonuçl arı yla güzel logarit mi k ilişki içerisi ndedir[46]. Yaptı ğı mı z bu çalış mada di ğer çalış mal arla aynı ana fi kre sahi ptir. Açı k renkt e farklı ör gü ve karışı ml ara sahip 12 deney nu munel eri nin TSE EN 390 Kat düzel me açıları hesapl anı p, gör ünt ü analizi yönt e mi ve Fourier dönüşümü kullanılarak elde edilen kuvvet spektrometre grafi kleri üzeri nden elde edilen obj ektif değerleri n karşılaştırıl ması yapılmı ştır. 40 mmx15 mm ol arak hazırlanan önceden kondüsyonl anmı ş nu muneni n üzeri ne 5 daki ka ± 5s süre ile 10 N l uk kuvvet pres ile bası nç uygul anır. Yük kal dırıldı ktan 5dk sonra ku maşı n bir kenarı yat ay düzl e mde 2

13 ol acak şekil de di ğer kenar ve yat ay eksen arası ndaki açı ya, kat açısı adı verilerek öl çül dü. Bu öl çüm ku maşı n at kı-çözgü- di yagonal yönl eri nde 10 ar kez tekrarlandı ve ortala mal arı alı ndı. Aynı şartlarda kondüsyonlanmı ş nu munel erden herhangi bir presle me yada üt üle me yapıl maksızı n her nu muneni n kırış ma mı ş gör ünt üleri, dijital ka mera ile bil gisayara akt arıldı. Kat açışı öl çülürken kullanılan standart yük ve süreye sadı k kalı narak her bir nu muneni n düzensiz kırıştırıl mış hallerinden 25 er gör ünt ü alı ndı. Kırış mamı ş ve düzensiz kırış mı ş nu munel eri n gör ünt üleri, gör ünt ü analizi t ekni ği ve 2 boyutl u Fourier dönüşümü kullanılarak el de edilen Kuvvet Spektrometre Gr afi kleri ile değerlendirildi. Değerlendir mede, kırış mı ş ve kırış ma mı ş nu munel ere ait kuvvet spektrometre grafi kleri ndeki zirveleri arası ndaki kuvvet değer kaybı göz önüne alı ndı. Zirveler arası ndaki değer kayı pları; oriji nal nu mune gör ünt üsünde t ekrar eden ör günün, kırışı klı k etkisi yle peri yodi kli ği ni kaybet mesi ol arak açı klanmı ş ol up; kırışı klı k sebebi yle t ekst ür gör ünt ü kaybı ol arak adl andırıl mıştır. El de edilen ortala ma t ekst ür kaybı değerleri ve kat açı değerleri karşılaştırılarak i ki yönt e mi n arası ndaki ilişki ve korelasyon i ncelen mi ştir. Gör ünt ü analizi il e el de edilen sonuçl arı n, ha mmadde ve ör gü farklılıklarından ileri geli p gel mediği ni t espit et mek i çi n deney grupları arası nda T t esti uygul anmı ştır. Tü m i statisti ki değerlendir mel er yapılan çalış manı n açı k renk ve desensiz ku maşl arda kullanılabilir ol duğunu gösterir niteliktedir. Deney nu munel eri ni n; ha mmadde ve ör gü farklılıkları ndan kaynakl anan kırış ma dayanı mı değerleri i ncelendi. Gör ünt ü analizi değerleri ve katlanma açı değerleri değerlendirildi ği nde; kırış ma dayanı mı n en kötü ol an ör günün bezayağı ol duğu gör ül müşt ür. Sırası yla; ribs, pana ma, di mi ve sat en ör gül eri ni n kırış ma dayanı ml arı nı iyileştiği t espit edil miştir. El yaf t ürüne göre kırışma dayanı ml arı sırası yla; Yün- PET, PET, Pa muk- PET, Pa muk Li kra, PA, Pa muk, Keten ol arak düş mekt edir. Ku maşl arı n içerdi kleri i pli k t ürlerine göre; kalı n i pli klerin bul unduğu yönl erde kırış ma dayanı mı nı n yüksek ol duğu, li kranı n ku maşl ara kırış ma dayanı mı kazandırdı ğı gör ül müşt ür. 3

14 2. LĠ TERATÜR ÇALI ġ MASI 2.1 Görünt ü Analizi Tekni ği Gör ünt ü analizi t ekni ği; bir gör ünt üden başka bir gör ünt ü el de et mek i çi n bil gisayar orta mı nda yapılan özel i şle ml er di zisi dir. Özel ka meralar ile alı nan gör ünt üler; bil gisayara akt arılır, görünt ü analizi t ekni ği ise özel yazılı ml ar sayesi nde nü meri k değerlere dönüşt ürülen gör ünt üler üzeri nden birçok analiz yapıl ması na ol anak sağl ar. Gör ünt ü analizi işle mi nde kullanılan gör ünt üleri sadece f ot oğraf çı ktısı ol arak düşün me mek gerekir bu gör ünt üler aynı za manda dijital gör ünt üye yansı yacak ol an küçük el e mentleri n parlaklı kları nı, renkl eri ni ve di ğer özellikleri ni yansıtan i ki boyutl u nu maralar di zisidir [1]. Gör ünt üler f or mları na ve el de edil me met otları na göre bir çok sı nıfa ayrılır. Bu sı nıflandır manın en öne mli ol anı gör ülebilir gör ünt ülerdir ki bunl ar, gözl e gör ül üp ayırt edilebilen gör ünt ülerdir. Yi ne bu sı nıf alt kü mel ere ayrılırsa; gör ünt ünün alı nma şekli ne göre opti k gör ünt üler ve resi ml er sı nıflandırılabilir. Opti k gör ünt üler; kuvvetli ışı ğın uzaysal dağılı ml arı dır. Lensler, hol ogra ml ar ile el de edilir. Gör ül ebilir görünt ülerdeki di ğer alt grupl ar ise fot oğraflar, çizi ml er ve boya mal arı i çeren resi ml erdir. Di ğer ana gr up i se görüle meyen gör ünt ülerdir bunl ara sıcaklı k, bası nç, yüksekli k ve popul asyon yoğunl uğu haritaları örnek verilebilir. Fi zi ki gör ünt üler, madde ve enerji ni n dağılı mı ile ol uşur. Bu grubun alt kü mel eri nde çok yönl ü ışı k yansıtan görünt ül er yer alır. Bu gör ünt üler her bir nokt ası nda birden çok özelliği verebilen görünt ülerdir. Si yah-beyaz gör ünt ülerde bir nokt ada t ek parlaklı k değeri ne sahi ptir oysa renkli gör ünt ülerde kır mı zı, yeşil ve mavi renkl ere ait üç parlaklı k değeri bul unur. Son alt kü me i se deva mlı f onksiyonl ar, kesi kli fonksi yonlar ve dijital gör ünt üleri n yer al dı ğı mat e mati ksel görünt ülerdir [2]. 4

15 Mat e mati k fonksi yonl ar Gör ünt üler Gör ülebilir görünt üler Resi nesnel ml er er Nesneler Sürekli Dijital görünt üler Çi zi ml er Fot oğraflar Boya mal ar Gör üle meyen fiziksel görünt üler Opti k görünt üler ġekil 2. 1: Gör ünt ü tipleri [2]. Dijital gör ünt üler bil gisayarlarla el de edilir ve görünt ünün nü meri k anl atım şekli dir. Bu yönt e mbir çok alanda aktif şekil de kullanıl makt adır; Tı p ( Xışı nları, rönt gen) Bi yol oji ( Elektron mi kroskobu) Uydu ve uzay teknol ojileri (dünyanı n ve gezegenleri n fot oğrafları) Ti cari dokü manl ar (res mi ve si gorta evrakl ar) Ar keol oji k veriler Adli veriler (par mak izi,saht ecilik) Endüstri yel işle ml er (kalite değerlendiril mesi) Ka mera negatifleri vs [3]. Gör ünt ü analizi t ekni ği ni il k ör nekl eri, 1920 lerde deni zaltındaki kabl olarla dijital gazete f ot oğrafları n iletilmesi nde kullanıl mıştır. Elbette bu ör nekl er şi mdi ki teknol oji ile kı yaslandı ğı nda o günün t eknol ojisi kullanılarak kısıtlı çözünürl ük derecesi ile el de edil di ği i çi n ol dukça düşük kaliteye sahi ptir. Kullanılan t ekni klerdeki gelişi ml er, son yıllarda daha yoğun ol arak deva m et mi ştir özellikle bil gisayar teknol ojisi ve Ameri ka nın uzay çalış mal arı nda ihti yaç duyduğu gör ünt ü kalitesi ile birleştikten sonra 1960 lar ortaları ndan sonra i nanıl maz şekil de hızl anmı ştır. Bil gisayar t eknol ojisi geliştikçe kar maşı k gör ünt üleri n mani ple edil mesi ve sakl anma 5

16 kabiliyetleri arttıkça görünt ü analizi t ekni ği ni n kullanı m al anl arı da bunlara paral el ol arak art mıştır [3]. Gör ünt ü analizi yönt e mini n ana fi kri fot oğraf negatifinde ol duğu gibi seçilen nokt aya ait fot oğraf e mülsi yonuna göre ışı k yada karanlı k değerleri ni n sayısal ifade edil mesi ne dayanmakt adır. Nesnel eri n gör üntül eri ne ait özellikleri ni f onksi yon ol arak göster mek gerekirse; buna f(x, y) di yebiliriz. F( x, y), fonksi yonu en basit şekli ile, seçilen x, y koor di natları ndaki ışı k yoğunl uğunu ifade eder. Gör üntü analizi tekni ği ile analiz edilecek gör ünt üyü düzenl e mek i çi n gör ünt ü res mi nin sol üst köşesi ni mer kez kabul edi p x ve y ( yat ay ve di key) eksenl er çi zilir. Karelere ayrılan gör ünt ünün her bir x, y koor di natı na pi ksel adı verilir. Tü m pi kseller t emsil etti ği nokt anı n özellikleri ni gösterir ve resi m el e manı ol arak adl andırılır. Her pi ksel karşılık gel di ği gör ünt ü al anı na ait ortala ma parlaklı k değerleri ni gösterir. Gör ünt ü al anı nı n boyutları resi mdeki det ayları n veril mesi ni et kiler. Pi ksel alanı azal dı kça dijital gösteri mdeki det ayl arda o kadar artar. İyi kalitede dijital gösteri m içi n pi ksel boyutları genellikle 0. 1mm den daha küçük seçilir böyl ece pi kseller normal gör me mesafesi nden ayırt edilemezl er [1]. a b c d ġekil 2. 2: Pi ksel boyut una göre dijital gör ünt ü yapıları a) 16 m b) 32 m c) 64 m d) 128m[1]. 6

17 Gör ünt ünün pi ksellere dönüşt ürül me işle mi ne sayısallaştır ma denir. Satır Nu mune süt unu Pi ksel Gri skala Si yah Gri değerleri Satır aralı ğı Gri Resi m Nu mune aralı ğı Beyaz ġekil 2.3: Gör ünt ünün sayısallaştırıl ması [2]. Her bir pi ksel i çi n gerçekl eştirilen bu basa makta, gör ünt ü al anları na ait parlaklı k yada karanlı k değerleri ta msayı ol arak belirlenir. Tü m pi kseller birer t a msayı ol arak tanı ml anır ve bu t a m sayı değerleri gri skal ada nokt anı n renk değeri nin karşılı k gel di ği değerdir. Bu düzenl e meden sonra gör üntü bil gisayar işle ml eri i çin hazırdır. Gri skal aya göre beyaz 0, si yah ise seçilen gri skala aralı ğı na göre farklı ol abilir ancak en çok kullanılan ve yet erli ayrı ntı ve analiz kabiliyeti içeren 256 yı gösterir. Böyl ece resi mdeki ayrı ntılar, 0 ile 256 arası nda renk ve parlaklı kları na göre t a msayı ol arak ifade edilirler [3]. Bil gisayara t arayıcı sayesi nde akt arılıp pi ksellere çevril di kten sonra t a msayılar ile ifade edilen gör ünt üdeki gri skala değerleri başlangı ç gör ünt üsünde t e msil ettikleri al anl arla eşleştirilebilir. Bil gisayara matris ol arak akt arıl mış ol an t a msayı değerleri bir seri işle ml er sonunda hist ogra ml ara dönüşt ürülerek resi ml eri n obj ektif ol arak değerlendiril mesi ne fırsat sağlar. Gör ünt ünün gri skala hist ogra ml arı, görünt ü analizi işle mi ni n en basit ve en kullanışlı el e manl arı dır. Hi st ogra ml ar; görünt ünün gri skala değerleri nin özeti dir denebilir; her bir gri skala değeri ni n ve o değerdeki pi ksel sayısı nı gösterir. Gör ünt ü hist ogra m şekli nde özetlendi ği nde t üm uzaysal özellikleri ortadan kal dırılmı ş ol ur ve sayısal değerler üzeri nden gör ünt ü özellikleri t epit edilebilir. Ancak hist ogra m, her bir gri skala değeri ndeki pi ksel sayısı nı verirken o pi kselleri n gör ünt ünün neresi nde ol duğu hakkı nda bil gi ver mez. Bu yüzden benzer gör ünt üleri n hist ogra ml arı aynı dır 7

18 ancak bunun t ersi doğru değil dir. Bundan dol ayı gör ünt üdeki bazı obj el eri n yerleri ni n değiştiril mesi hist ogra mı et kile mez. Hi st ogra mı n genel mantı ğı; aynı değere sahi p nokt aları n kapl adı ğı al anl ar kontur şekli nde çi zilir ve al anl arı nın türevi ni n tersi olan değerler ile hist ogra ml ar ol uştur ul ur [2]. Hi st ogra ml arı n bir di ğer özelliği, aynı renkt eki pi ksel sayıları nı veri yor ol ması dır. Eğer bir gör ünt ü birbirinden farklı i ki böl geye ayrıl mış ise ve bunl arı n histogra ml arı bilini yorsa t üm gör ünt ünün hist ogra mı bu i ki f arklı böl geni n t opl amı il e el de edilebilir. Bu özellik sadece i ki değil daha fazla sayı da farklı böl gelere ayrıl mı ş ol an gör ünt üler i çi nde geçerlidir. Bu özellik, ku maşlardaki kırışı klık analizi nde gör ül en koyu ( kırış ma mı ş) böl gel er ve açı k kırış mı ş bölgeli n hist ogra ml arı ayrı ayrı el de edilerek kırış ma mı ş kumaşl arla kırış mı ş ku maşlar arası nda analiz yapma i mkanı sağlanır [3]. Dijital gör ünt ü analizi nin işle m basa makl arı kısaca şöyl e özetlenebilir; analiz edilecek obj e bir ka mera ile f ot oğraf edilir, ardından hassas bir t arayıcı yardı mı ile bil gisayara akt arılan görünt ü sırası yla pi ksellere ayrılır, renkl eri ne göre gri skal a değerleri el de edilir ve t a m sayı hali nde matrise çevrilir ve matl ab yada c++ pr ogra ml arı ile frekans analizi, renk hist ogra ml arı ve di ğer değerlendir me kriterleri ne göre analizler yapılır. Fouri er dönüşü mü, görünt ü anali zi t ekni ği nde dijital gör ünt ül eri frekans t anı m kü mesi ne dönüşt ürül mesinde kullanılan al gorit mal ardan biri dir. Fouri er dönüşü mü ile herhangi bir fonksi yonu ; değişen faz ve değerlerdeki si nüs-cosi nüs eğrileri topla mı ci nsi nden ifade edil mesi ni sağl ar. Dönüşü m uygul anan gör ünt ü, frekans ve faz değerleri ni kapsayan uzaysal açı kla mal ar ci nsi nden ifade edil miş ol ur. Kuvvet spektrometre grafi kleri, gör ünt ünün Fourier dönüşümündeki frekans bileşenl eri ni n ci nsi nden ifade edil mesini sağl ar. Kuvvet spektro metresi, her bir pi kseli n gör ünt üde öl çül müş frekans değerini alı p be değerleri 2 boyutl u harita hali nde grafi ğe dökül mesi ni sağl ar. Gr afi kte, değişen frekansları n yer ve büyükl ükl eri dataları mevcutt ur. Sonuç ol arak orijinde si metri k bir grafi k meydana gelir. Kuvvet spektrometre grafi kleri nde; düşük frekanslar orijine daha yakı n, yüksek frekansl ar grafi ği n kenarları na daha yakı n yer alır[53]. 8

19 Gör ünt ü analizi tekni kleri ana hatları ile iki ye ayrılabilir: 1) Nokt a işle mi: En basit işle m yönt e mi dir. Gör ünt üdeki her bir noktayı bir pi ksele çevirir ve çı ktıda gör ünt ünün her noktası na ait bir pi ksel karşılık gelir. Çevri m nokt anı n sadece gri skala değeri ne bakılarak yapılır ve zıt özellikl eri i çerir çok tayflı oranlar hakkı nda bil gi verir. 2) Ko mş u işle mi(co occurance): Bu i şle m ti pi nde sadece işlenecek nokt anı n gri skala değeri değil onunl a birlikte çevresi ndeki komş u nokt aları nda gri skala değerleri dönüşüme katılır. Bu işle m ti pi kenar özellikleri ve ent erpol asyon özellikl eri ni de kapsar. Ku maş ör güsünün yüzeyi ndeki ve yapısındaki peri yodi kli kleri n büyükl ük, frekans, yön gi bi sayısal değerleri ni tespit et mede kullanılır [1, 4] Tekstil de Görünt ü Analiz Tekni ği ni n Kullanı m Al anl arı El yaf ve Ġpli k ile Ġlgili ÇalıĢ mal ar El yafı n fizi ksel özellikleri; i pli k kalitesi ni n belirlenmesi nde ve kullanılacak üreti m tekni ği ni belirlenmesi nde önceli kli rol oynar. Bu nedenl e el yaf özellikleri ni n çok güvenilir ve hassas ol arak analiz edil mesi gerekir. Bu a maçl a gör üntü analizi kullanılarak yapılan bir çok çalış madan bazı örnekler seçilerek anlatıl mıştır. El yaf pul geo metrisi; hayvansal el yaf karışı ml arını n analizi nde en yaygın ol arak faydalanılan anaht ar özelli ktir. Yapılan çalış mada, gör ünt ü analizi pul uzunl uğunun ve karışı m analizi ni n yapıl ması nda kullanıl mı ştır. Yüksek çözünürl ükt eki el yaf gör ünt üleri el ektron mi kroskobu ile alı nır. İşle m basa makl arı sırası yla şöyledir; yarı ot omati k ka meralarla elyaflar elle yarleştirilerek gör ünt üler alı nır, pul yüksekli kleri gör ünt üleri n gri skal a eşl eni k çi zgileri üzerinden lif ekseni nden uzaklı kları hesapl anarak el de edilebileceği gi bi alı nan gör üntüler üzeri nden bil gisayar yar dı mı ile öl çülerek de hesapl anabil mekt edir. Kullanılan gör ünt ü analizi t eknikleri pul yüksekli ği ni n ve özellikleri ni n belirlenmesi i çi n taban veriler ol uşt ur muş ve i ki farklı hayvansal lif üzeri nden çalış mal ar yür üt ül müştür. Farklı karışı ml arı n tayi ni i çi n farklı ti plerden 100 el yaf üzeri nde çalış mal ar yapıl mış doğr usal diskri mi nant analiz tekni kleri ile karışı ml arda bilinmeyen el yaf t espiti içi n stratejiler düzenl enmi ştir. Yün ve kaş mir karışı ml arı ndan konu ml arı ve sınırları belirlenerek 200 bili nmeyen el yaf t espiti %97. 5 başarı ile gerçekl eştiril miştir. Bu başarı gör üntü analizi 9

20 kullanılarak yapılan karışı m t ayi nleri ni n elle yapılanl ara göre daha güvenilir ol duğunun ispatı dır [5]. Hayvansal lifler farklı profil gör ünt üleri ne sahi ptir. Pullar ise bu farklılıklardaki en öne mli ayırt edi ci özelliktir. Bu özelliklerin gör ünt ü analizi yönt e mi ile incelenmesi nde; kapalı hatları belirlenen gör ünt üleri n zi ncir kodl a ma al gorit ması nı n uygul anması kullanılabilir. Lif sı nıflandırılması i çi n gerekli ol abil ecek pul uzunl uğu, al anı gi bi özellikleri analiz edilebilir. Gör ünt ü al ma eki pmanl arı nı n çözünürl ükl eri yet eri nce iyi ol ması hali nde lif özellikleri ni belirl e mede lif not asyonu ve öl çekl endir meni n zi ncir kodl a ması üzeri nde etkisi ol maz. Bu yönt e mde; düzensi z pul şekilleri, t anı ml anan düzenli pullardan ayrılır. Ar dı ndan bir yönde düzenli di ğer yönl erde düzensiz ol anlar kal an gör ünt üden ayrılır. Böyl ece pulları n sı nıflandırıl ması yapıl mış ol ur [6]. Kı vrı m, yün el yafı nı özel kılan en öne mli geometri k özelliktir. Gör üntü analizi tekni ği kı vrı m morfol ojisini n et ki n ve güvenilir şekil de i ncel enmesi ni sağl amakt adır. Yapılan bir çalış ma i ki boyutl u kı vrı m bil gileri nin ot omati k analizi uygulanmı ştır. Ön i şle m ol arak hist ogra m eşitle me, gör ünt ü morfol ojisi nden yol a çı karak sı nırları n belirlenmesi, zi ncir kodları ile sı nır belirle me bilgileri el de edil miştir. Kıvrı ml arı n karakt er ve sayıları belirleni p, bu özellikleri yle il gili al gorit mal ar hesapl anmı ştır. Far klı ci ns hayvan kılları üzeri nde yapıl an deneyl erle, hayvanl arı n doğal yaşa m şartları ndaki farklılıklarını n kı vrı m ve pul geometrileri üzeri ndeki et kisi de incelenmi ştir. Dene me amacı yl a yapılan ön hesapl a mal arla el de edilen sonuçl ar, bu yönt e mi n kı vrı m karakt er t ayi ni nde ve sı nıflandırıl ması nda kullanılabilir ol duğunu gösterir niteliktedir [7]. Gör ünt ü analizi ve küçük parçalara ayır ma yönteml eri 3 boyutl u ol arak fila ment lifleri ni n kı vrı ml arı nı n ölçümünde kullanılabil mektedir. Gör ünt üler, dijital ka mera ve tek ayna yardı mı yl a alı nır. Ayna fila menti n he men yanı na göz hi zası yla 45 dereceli k açı yapacak şekil de yerleştirilir. Böyl ece ka meranı n ; farklı yönl erden iki di key gör ünt ü al ması na ol anak sağl ar. Bu gör ünt üler filamenti n her nokt ası nı n xyz doğr ult uları ndaki gör üntül eri ni verecek şekil de birleştirilir. Bu gör ünt ülerden yol a çı kılarak kı vrı m, gör ünt üyü anali z et me a maçlı ayrılan küçük parçaları n yardı mı ile kol ayca hesapl anabilir. Verileri n pol ar koor di natlara dönüşt ürül mesi ile kı vrı mı n 10

21 yapısal özellikleri, ortalama yarıçapı, büyükl üğü, düzl e m katsayısı, hakkı nda det aylı bil gi edi nil miş ol ur [8]. Pa muk lifi nde di kkat edil mesi gereken öne mli hususlardan ol an ol gunl uk derecesi, ha mmaddeni n işlenmesi sırası nda ortaya çı kabilecek pr obl e ml er açısı ndan ol dukça öne m arz eder. Günü müzde bu özelliği n öl çümündeki mevcut t ekni kler ve eki pman açısı ndan yet erli bir t est met odu geliştirileme mi ştir. Bu çalış mada t ek lif baz alı narak ol gunl uk derecesi ni n belirlenmesi üzeri nde dur ul muşt ur. Nu munel er, 23 ayrı böl geni n pa mukl arı ndan hazırlanmı ştır. Pa muk elyafı daha i yi gör ünt ü alınabil mesi içi n silindiri k bi çi mde soğukt a sertleşen epoksi reçi nesi ni n i çi ne dökül ür daha sonra taşlanı p polisajlanır. Hazırlanan nu munel er t est yönüne di key bi çi mde yerleştirilir. Gör ünt ül er el ektron mi kroskobu yardı mı ile ka meraya alı nı p ardı ndan dijitalleştirilen gör ünt üler, segmentlere ayrılır ve obj e t anı ml a mal arı yapılır. Analizde karşılaşılan pr obl e m lifleri n gerçek kesitleri ni n göl geli ol ması ve ar ka ze mi n kontrast yet ersizli ği yüzünden lif kesitleri ni n sı nırları nı n kesi n ol arak belirlene me mesi dir. Ancak buna rağmen t opl a m sonucu et kileyecek yanıl ma ol madı ğı gör ül müşt ür. Gör ünt ü analizi yol uyl a el de edilen ve t est edilen pa mukl arı n olgunl uk derece dağılı ml arı Shirley F MT ( AST M D ) ve mi kroskobi k Er gime t esti met otları ile el de edilen ol gunl uk değerleri ile karşılaştırıl mış F MT ve er gi me met otları arasında düşük sapmal ar gör ül ürken görünt ü analizi yönt e mi ni n sonuçl arı arası nda yüksek farkl ar di kkati çekmekt edir. Buna rağmen t asarlanmı ş ol an met ot, ha mmaddenin t e msili tanı ml anması nı n yanı nda t esadüfi ol arak seçil miş lifleri n t ümünün t e msil edebilirliği sayesi nde alışılagel mi ş ol gunl uk öl ç me met otları nı n kali brasyonunda kullanılabil mekt edir [9]. Gör ünt ü analizi yönt e mi ni n di ğer bir kullanı m alanı ise i pli k kesitindeki bileşenl eri n analizi dir. Ko mpozit i pliklerde farklı el yafı n lif kesitindeki dağılı ml arı ku maş özellikleri ni et kileyeceğinden i ncel enmesi gereken bir özelliktir. Uygul a mal arı n ana fikri fila mentleri n yerleşi m koor di natları nı n belirlenmesi ne dayanır. Karışı mı filament i pli k kesitindeki el yaf dağılı mı nı n el ektron mi kroskobu ile t aranarak ve bil gisayar al gorit mal arı ile analiz edil mesi üzeri nde çalış mal ar yapıl mıştır. Pol yester- rayon karışı mı fila ment i pli ği n kesitindeki el yaf dağılı mı nı n analiz edil di ği bir çalış mada i pli k kesitin ortala ma değerlere bakılarak mer kezi belirl en mi ş, i pli k XY eksenl eri ne ot urt uldukt an sonra her bir pol yester ve rayonun koor di natları belirlenmi ştir. Çalış mada pol yester fila mentlerini n ortala ma çapl arı hesapl anmı ş, 11

22 yanal dağılı m i ndeksi( AL) ise pol yester fila mentleri ni n mer kezden uzaklı kl arı nı n ortala ma i pli k çapı na bölünmesi ile el de edil miştir. Mer kezi dağılı m i se pol yest er çapl arı nı n ortala ma yarıçapa böl ünmesi ile el de edilir. İpli k kesiti matris hücrel eri ne böl ünür ve farklı el yafları n kapl adı kları al anlar t espit edilir. Tü m bu veriler el de edil di kten sonra istatistiki anali zler yardı mı ile 5 farklı ko mpozit i pli k tipi t espiti içi n belirleyici ol an i ndisler el de edilir. Tü m çalışmal arda ol duğu gi bi bu çalış mada da kullanılan mat e mati ksel t eoriler daha obj ektif, güvenilir, kullanılabilirlili ği ve tekrar edilebilirliği daha yüksek sonuçl ar ver mi ştir [10]. Gör ünt ü analizi ile pa muk el yafı nı n kesit i ncele mesi üzeri ne yapılan araştır mal ar; lif inceli ği, ol gunl uğu, uzunl uğu i çi n hassas değerlendir me yap maya i mkan sağl arken pa muk özellikleri i çi n öne mli i ndirek öl çüml eri denetle mek ve kali brasyon yap mak a maçlı gerçekl eştiril mekt edir. Bu kullanı m amaçl arı nı n yanı sıra gel eneksel yönt e ml erle değerlendirme yap maya ayrılan zamanı n fazla ol uşu gör ünt ü analizi yönt e mi ni daha öne mli kıl makt adır. Bu çalış ma ile pa muk lif kesit analizleri, gör ünt ü başı na i ncel enen lif sayısı nı arttır mıştır. Görünt ü analizi yönt e mi ile kesit incele meni n başarısı genel ol arak i ki t ekni k uygulaması ndan gel mekt edir; lif kesi di al ma gör ünt üyü böl gelere ayırarak i ncele me. Lif kesi di al ma; i ncelenebilir lif gör ünt üsü el de edebil mek i çi n, çok öne mli bir aşa madır. Bir t uta m el yaf r eçi ne ile sertleştirilir ve kalı p haline getirilip, cilalanır. Lif kestileri ni kapsayan yüzeyl erden el ektron mi kr oskobu ile gör ünt üler alı nır. Alı nan gör ünt ülerden iskel et gör ünt ü çı karılır. Amaç lifleri n koor di nasyonl arı nı n belirlenmesi nde lif gör ünt üsü üzeri nden mesafe hesabı yapılarak değil iskelet gör üntü üzeri nden pi ksel boyutları ile yapıl ması nı sağl ar. Yapılan çalış mada ; 18 farklı nu muneni n kesit analizleri, uzunl uk öl çüml eri, AFI S (ileri lif bil gi siste mi) ve mi kr omer değerleri belirlenmi ştir. Uygul anan al gorit mal ar sayesi nde lifleri n ayırt edil mesi, l ümen t espiti, pa muk ol gunl uk ve i nceli k değerleri daha hı zlı, güvenilir şekil de t epit edil mi ştir. Kesit incele mel eri ve uzunl uk incel e mel eri AFI S sonuçları yla iyi kolerasyon içi ndedir[11]. İpli k sekt öründe en yaygı n ol an pr obl e ml erden biri ol an neps ol uşumu il erleyen adı ml arda da kaliteni n düş mesi ne sebep ol maktadır. Bu nedenl e kontrol altı na alı nması ve kalite kontrol aşa mal arı nda di kkatle kontrol edil mesi gereken bir ol aydır. Yapılan farklı çalış mal ardan biri ol an bu yönt e mde neps analizi ve sı nıflandırıl ması gör ünt ü analizi yönt e mi ile gerçekl eştiril mekt edir. Sese karşı duyarlı ol an yerel kontrast öl çümü ile kenar t espiti yönt e mi neps analizi nde kullanıl makt adır. 12

23 Yönt e mde neps araştırması, sı nıflandır ması ve neps birleş mesi basa makl arı geliştiril miştir. Nepsl er si yah ze mi ndeki açıl ma mı ş kütle yoğunl ukl arı nı n parlaklı kları nı n öl çümü ile t est edilir. Test edilecek vat ka nu munesi ka meraya alı nmak üzere ca m pl atfor m üzeri ne koyul ur ve alttan verilen ışı k ile i çi ndeki nepsl er gör ülebilir hal e getirilir. Bil gisayara akt arılan gör ünt ü ile nepsleri n tespiti i çi n gör ünt ü analizi yönt e ml eri kullanılır. önceli kle neps gör ünt üsü pi ksellere ayrılır biri m boyut u en küçük neps kadar seçilir. Gör ünt ünün yerel ve böl gesel yoğunl uk ort ala ma değerleri el de edilir. Tespit edilen nepsleri n dağılı ml arı neps karakt erleri ne göre üçe ayrılır bu dağılı ml ar neps yapıları hakkı nda det aylı bil gi verir. Yapılan çalış ma ile neps ol uşumunu et kileyen fakt örleri n ve ileriki aşa mal arda ol uş muş nepsl eri n yapabilecekl eri hataları n tespiti içi n yol gösterici ol muşt ur [12]. Genel ol arak hat alı bükü me sahi p i pli k bobi nlerini n kalite değerleri, i nsan gözüyl e yapılan kontroller sonucu veril mekt edir. Bu değerlendir mel er el bette göreceli dir ve kişi ni n di kkatsizliği nden et kilenmekt edir. Bu çalış mada yanlış bükü ml en mi ş bobi nleri n büyükl ük, renk değişi kli kleri, ol uşuml arı ve üst üste gel me şekilleri gör ünt ü analizi ve yapay zeka ağl arı yardı mı ile analiz edil miş ve değerlendiril miştir. Önceli kle özellik t espiti; kenar ve üst hat aları t espit edil miş ardı ndan sı nıflandır ma yapıl mıştır. Kenar hat aları boyutları, ol uşumu ve renk değişi ml eri t espiti içi n her 90 dereceli k dili ml er i çi n görünt üler alı nmı ş, pi ksellere ayrıl mış, gri skala değerleri el de edil di kten sonra renk değişi ml eri kontrol edil miş, ze mi nl e kenarların sı nırları ayrıldı ktan sonra kenar ol uşum hat aları belirlenmi ştir. Bobi n üst ünde oluşan hat alar ise aynı aşa mal ar t akip edilerek önce ka meraya alı nmı ş, ardı ndan Lapl asian filtresi nden geçirilerek sinyaller modifi ye edilip kenarlar belirgi n hal e getiril miştir. El de edilen gri skal a değerleri ile renk değişi ml eri ve di ğer kusurlar t espit edil miştir. Bul unan hat a i ndeksleri, renk değişi m katsayıları, çapraz gel me yerleri yapay zeka ağl arı na girdi ol arak at an mı ştır. El de edilen değerler ile bobi nlere kalite değerleri veril miş ve sı nıflandırılmı ştır. Deney sonuçl arında % 90 doğr ul ukl a sınıflandır ma yapıl dı ğı görül müşt ür [13] Ku maģ ile Ġl gili ÇalıĢ mal ar Hazır gi yi m sekt öründe kullanılan en öne mli hammadde ku maştır. Ku maştaki hat alar bit miş ür ün kalitesi ni doğr udan et kiledi ği gi bi ku maş özellikleri ür ün özellikleri ni belirleyen ana unsuru ol uşt ur makt adır. Bu nedenl e ku maş kalite ve özellikleri ni n 13

24 hassas ve güvenilir şekilde analizi i çi n gör ünt ü analizi kullanılarak bir çok çalış ma yapıl mıştır. Bunl arda üzeri nde en çok çalışılanları; kalite kontrol proses aşa mal arı, boncukl anma ve kırış ma üzeri ne yapılan çalışmal ardır. Bunl arı n yanı sıra desen tespiti, dökü ml ül ük, konf or, hava su geçirgenli ği üzeri ne yapılan çalış mal arda bul unmakt adır. Aşağı da boncukl anma ve kalite kontrolle il gili birkaç çalış maya kısaca deği nil miştir. Kırışı klık analizi ile il gili çalış mal ar Gör ünt ü Analizi Tekni ği ni n Ku maş Kırış mal arı nı n İ ncelenmesinde Kullanıl ması adlı gel ecek böl ümde geniş olarak ele alınmı ştır. a) Boncukl anma ile ilgili çalıģ mal ar Boncukl anma t ekstil yüzeyl eri nde sı kça karşılaşılan bir pr obl e mdir. Boncukl anma, ku maş yüzeyi ndeki lifleri n kendi üzerleri ne yuvarlanarak ol uşt urdukları t opl ar nedeni ile gi ysi ni n gör ünt ü ve t uşesi ni n bozul ması ol arak t anıml anabilir. Boncukl anma, t üm i şle m aşa mal arı nda kontrol edilir ancak ma mul kur ut ucuda kur ut ul uyorsa yada nor mal kullanı mdaki gi bi aşı ndırıcı maddel erle mua mel e ediliyorsa daha di kkatli taki p gerektirir. Yaygı n ol arak kullanılan boncukl anma st andardı AST M 3512 ye göre ; t est nu munel eri ni n farklı derecelerde boncukl anmı ş standart ku maş f ot oğrafları yla kı yaslanarak değerlendirilir, boncuk yoğunl uğuna göre köt üden i yi ye doğr u 1 ila 5 arası nda bir değer verilir[14]. Bu met odun yet erince obj ektif ol madı ğı nı düşünen bir çok bili m ada mı, farklı yönt e ml erle ve gör ünt ü analizi t ekni ği ni kullanarak daha güvenilir değerlendir meler yapılabil mesi içi n bir çok çalış ma yapmı ştır. Bu çalış mal ardan il ki; X. Chen ve X. B. Huang ı n yaptı ğı çalış madır. Önerilen yönt e m sayesi nde kumaş boncukl anması, ku maş renk ve deseni devre dışı bırakılarak değerlendirilmesi ne ol anak sağl a mı ştır. Nu munel er bir mot or t arafı ndan hareket ettirilen t aşı yıcı bandı n üzeri ne sabitlenir, geniş eği m açılı üçgen kesit al abil mek i çi n özel di zayn edil miş bari yer banda yakı n bir şekil de yerleştiril miştir. Ku maş buraya gel di ği nde yukarı ya yerleştiril miş ışı k kaynağı nı n verdiği ışı k ile ku maşı n kesiti ka meraya alı nır. Alı nan gör ünt üler analiz edil mek üzere bil gisayara akt arılır. Ku maşl arı n gri gör ünt üleri alı ndı ktan sonra boncukl arı n ku maş ze mi ni nden ayrı gör ünt ülenebil mesi içi n nokt a odaklı böl ümlere ayır ma işle mi uygulanmı ştır. 14

25 Ku maş hist ogra ml arı nın dağılı ml arı ndan yola çı kılarak Gaussian modeli uygul anılarak ortala ma ve standart sapma değerleri el de edilir. G=Aexp[(x-u) 2 / 2σ 2 ] (2. 1) Ortala ma değer: u Standart sapma: σ Gri gör ünt ülerde, ku maş t abanı nda böl üml ere ayır manı n ar dı ndan seçilen boncukl ar içi n eşi k değeri N= 3, 5 alınarak %0, 025 i hmal olasılığı ile hesapl anır. U=u+Nσ (2. 2) U: eşi k değeri Bu yönt e me göre değerlendirilen ku maşl arda; kumaş yüzeyi nden ayrılan boncukl ar beyaz böl geler ol arak görül mekt e ve boncukl anma arttıkça beyaz böl genin al anı da art makt adır. Ku maş ze mini ve boncukl arı gösteren i kili gör ünt üler eşi k değeri 1 den yüksek alı nmı ştır. 30 farklı nu mune üzeri nde yapılan çalış mal ar sonucu boncuk yoğunl uğuyl a il gili boncuk sayısı, boncuk al anı, yüksekli k ve haci m değerleri el de edil miştir. Görsel ve objektif met otlar arası ndaki korelasyon katsayısı ; sübj ektif met ot i çi n 0. 94, çalışmadaki t est nu munel eri i çi n 1 dir. Sonuç ol arak obj ektif met odun güvenilirliği %83 t ür [15]. Hoji n Yan t arafı ndan yapılan bir çalış mada; açı k renk ör me kumaşl ardaki boncukl anmanı n gör üntü analizi ile i ncelenmesi yapıl mıştır. Çalış mada boncukl anma kalı pları nı ol uşt ur mak i çi n st andart boncukl anma gör ünt üleri kullanılarak kalı p eşleştir me ve gör ünt ü ayrıştırma yönt e ml eri yardı mı ile Gaussi an uygunl uk met odu kullanıl mıştır. Boncuk özellikl eri ni t anı ml a mak i çin; boncuk sayısı, boncukl arı n ortala ma al anl arı, t opl a m boncuk al anı, kontrast ve yoğunl uk şekli nde 5 para metre belirlenmi ş ve bunl arı n f ormül asyonu ile nu munel erin obj ektif boncukl anma değerleri el de edil miştir. 40 farklı numune üzeri nde yapılan deney sonuçl arı ve bul unan veriler standart boncukl an ma ku maşl arı ile yapılan deney sonuçl arı ile kı yaslandı ğında istatistiki değerler açısı ndan yet eri nce i yi dir bul unan veriler ol dukça i yi dir [16]. 15

26 Kare L. Jansen yaptı ğı çalış mada ör me ku maşl ardaki il mekl eri n hav ve boncukl ardan Fourier dönüşüml eri ile ot omati k ol arak ayrılması sağl anmı ştır. Boncukl anma derecesi ne sel ülaz enzi ml eri ni n et kisi de göz önünde bul undur ul arak farklı konsantrasyondaki enziml erle mua mel e edilen test nu munel eri ör me kumaşl ar i çi n özellikle ol uşt urul muş fourier al an met odunu kullanarak hav ve boncukl arı n özellikleri değerlendirilmi ştir. Ör me ku maşl arın yapıları nı n düzenli ol duğu varsayılarak alı nan gör ünt ülerdeki bertaraf edilerek gör ünt üler manüpl e edil miştir. Fourier maske yönt e mi il mekl eri, hav ve boncuklardan ayırt et mede kullanıl dı. Bu yönt e mde gör ünt ünün kuvvet spect urumu üzeri nde ot omati k ol arak zirveler ol uşt urur bu gör ünt üler ör me ku maşı n t abanı nı karakt erize eder. Gr afi kteki zirve değerleri el de edil di kten sonra ; FP = ( u, v) ЄM F( u, v) 2 (2. 3) FP: hav ve boncuk özelliği M: kuvvet spekt urumundaki maske böl gesi F( u, v): maske böl gesi koor di natları nı n fourier dönüşümfonksi yonu Denkl e mi ile hav ve boncuk özellikleri hesapl anır. Sonuçl ar uz man kişiler tarafı ndan yapılan görsel değerlendir mel er ile uyumiçi ndedir [17]. Boncukl anma ile il gili di ğer çalış mada, ku maş yüzeyi ne çok yakı n ince opti k dili ml er mi kroskop ile büyült ülerek el ektroni k kamer aya alı nır. Her gör üntüdeki hav ve boncukl ara t a m odakl anarak ku maşı n hav yoğunl uğu, hav yüksekliği ve hav dağılı mı t espit edilir. Bilgisayar donanı m ci hazı ve yazılı m t ekni kleri ; her bir gör ünt üdeki hav- boncuk t espitini ve önceden bilinen hav- boncuk özellikleri ni n deney sonucu el de edilen özellikleri n kı yaslanması ile değerlendir me yap makt adır. Çalış manı n püf nokt ası kullanılan al etin, gör ünt ülerdeki lif segmentleri ni odakl a ma dışı nda t ut an bir al gorit ma sayesi nde hav analizi nde daha net sonuçl ar el de edil mesi ni sağl a ması dır. Bil gisayar gör ünt üleri n sonucu el de edilen hav ve boncuk yoğunl uğu, yüksekli ği ve dağılı mı verileri ile ku maşı n öngör ülen doğal hav ve ol uşan boncukl anma değerleri karşılaştırıldı ğı nda ol uml u sonuçl ar alı nmı ştır. Ayrı ca kullanılan al eti n di ğer bir özelliği; desendeki i pli k birleşi ml eri ni n, mekani k abrasyonun ve hav gi derici t erbi ye işle ml eri ni n hav ol uşumu üzeri ndeki etkileri ni n araştırıl ması na yarar sağla ması dır [18]. 16

27 Son yıllarda üzeri nde çalışılan boncukl anmanı n stereovi zyon yönt e mi ile değerlendiril mesi dir. Önceli kle, ku maş nu muneleri ni n ccd ka mera ile gör ünt üleri alı nır. Gör ünt ünün 3 boyutl u şekl e çevril mesi i çin basit bir tri gono metrik dönüşü m uygul anmı ştır. Üç boyutlu nu mune yüzey gör üntüsü yüksekli k eşi k al gorit ması ve gör ünt ü hist ogra m özellikleri belirlenir. St andard boncukl anma f ot oğrafları ndaki boncukl arı karakt erize eden ; boncuk sayısı, alanı ve yoğunl uğu bil gileri belirlenmi ştir. Son ol arak nu muneni n boncukl anma derecesi; boncuk sayısı, alanı, yoğunl uğu arası ndaki ilişki çok değişkenli doğr usal regresyon analizi ile belirlenir. Boncuk al anı; t opl a m siyah pi ksel alanı ile fiili al an çarpı mı ol arak hesapl anırken, boncuk frekansı; boncukl ar arası ndaki ortala ma uzaklı ğı n, boncuk sayısına oranı alı narak belirlenir. Bu yönt e ml e el de edilen sonuçları n güvenilirliği yüksek ol ması na karşı n bazı sı nırla mal arı ol duğu i çi n gel eneksel yönt e ml eri n kullanı mı n t a ma men terk et meği sağla maz [19]. b) Ku maģ kalite kontrol ü ile ilgili yapıl an çalıģmal ar Son yapılan di ğer bir çalış mada varolan ku maş kalite kontrol siste ml eri ni geliştir mek i çi n gör üntü analizi nden faydal anılmı ştır. Çalış mayı kısaca; ku maş gör ünt üleri ni ortala ma filtreden geçirerek çoğalt ma, eşle me, segmentasyon ve eti ketle me ve K ortala ma değer t espiti ve karar al anı ol uşt ur mak i çi n yapılan işle ml er di zisi ol arak özetleyebiliriz. Önceli kle t opl amda daha az hat ayla deneyl eri sonuçl andırabil mek i çi n i ki desen arası ndaki gözl e ml eri n en az kayba uğra ması nı sağlayan Bayes sı nıflandır ması ol uşt urul muşt ur. Deney aşa ması nda; t arayıcı ile nu munel eri n gri değer gör ünt üleri bil gisayara akt arılır. Akt arılan gör üntü filtreden geçirilip, segmentlere ayrılır. Segmentlere ayrılan gör ünt ülerde K ort ala ma al gorit ması ile hat alı ve hat asız böl geler arası nda özellik farklılıkları belirlenir. K ortala ma değeri ; bir araya kü mel enmi ş nokt aların ol uşt urduğu al an i çi ndeki her bir nokt anı n kü me mer kezi ne ol an uzaklı kları nı n karel eri t opl a mı alı narak hesapl anır. K ortala ma değer yönt e mi nin avant ajları gel eneksel yönt e ml ere göre daha hı zlı deneti m sağla ması dır çünkü ko mpli ke t abl olar yada cebir kuralları kullanıl ma maktadır. Bayes sı nıflandır ması ile el de edilen karar fonksi yonu yardı mı ile hat alı ve hat asız ku maş böl geleri i ki farklı desen kabul edilerek i ncelenir. Karar yüzeyi kullanmanın di ğer bir avant ajı; çalış ma basa makl arı nı azalt ması ve kumaş sı nıflandır ması nı n daha hı zlı yapılabil mesi ne ol anak sağl a ması dır. Bu yönt e m kullanılarak daha hesaplı ve daha az 17

28 pr osedür ile kalite kontrol yapıl makt adır. Test sonuçl arı da bu siste mi n güvenilirliği ni ispatlar niteliktedir [20]. Doku ma ku maşl arda uygul anan gör ünt ü analizi t ekni kleri ku maş gör üntüsünü ve tut umunu et kileyen, kumaş yapısı nı, örgü desenl eri, ku maş sı klı ğı, ipli k bükü m sayısı, yönü ve açısı nı bil meyi gerektirir. Doku ma ku maşl ar i çi n t asarlanmı ş yeni bir yönt e m ör gü deseni n t anı ml anması ve ağı zlı k, tahar düzenl eri ni n ot omatik ol arak gör ünt ülenmesi esaslarına dayanmakt adır. Aynı za manda ku maş sı klıkl arı nı n da öl çül mesi ne ol anak sağlar. Siste mi n t e meli t üm gör ünt ünün birleş me nokt aları nda dahil ol mak üzere yat ay ve di key pi ksel çi zgilerini n gri skal a değerleri ni n t opl a mı na dayan makt adır. Ana kural; at kı ve çözgü düzenini n i pli k dağılı mı nı n geo metri k özellikleri ne göre t anı ml an ması na dayanır. Yapılan deneysel çalış mal arda bu met odu kullanarak üç t e mel ör günün t anı ml anabil di ği ve bil gisayar sonuçl arı nı n elle yapılan analiz sonuçl arı yla uyum içerisi nde ol duğu tespit edil miştir [21]. Gör ünt ü analizi ni n di ğer bir kullanı m al anı ku maş kalite belirlemesi ndeki hat aları n tespit edil mesi dir. Geleneksel kalite kontrol met otları çok za man ve di kkat gerektirir. Gör ünt ü analizi yönt e ml eri ile daha güvenilir ve hı zlı sonuçl ar el de edilebilir. Bu a maçl a t asarlanan yapısal gör ünt ü analizi, tekstil kalite kontrol ünde halı gör ünt üsü ve ku maş hat aları nı sı nıflandırıl ması nda kullanıl makt adır. Ancak ku maş üzeri ndeki hat alar ku maş yapısı nda çok küçük yer kaplı yorsa sonuçl ar yet eri nce i yi ol ma makt adır. Bu yönt e mi n eksi kliği ni gi der mek i çi n uzaysal filtreden geçiril miş ku maş gör ünt üleri üzeri nden çalışmal ar yapıl mış ve özellikle i nce ku maşl ardaki küçük hatal arı n t espitinde daha iyi sonuçl ar alı nmı ştır. Çalış manı n temeli, paralel l azer ışı k kaynağı ile aydı nl atılan ku maşl arı n dağılmı ş desen gör ünt üleri el de edilip, ku maşı n peri yodi k desen yapısı nı gör ünt üden ort adan kal dır mak i çi n uzaysal filtre Fourier düzl e mi ne yerleştiril mesi ne dayanır. Gör ünt üye uygul anan Fourier dönüşümü ve dijital filtreden geçirildi kten sonra çalış mada kullanılan l azer t abanlı opti k siste m ileri ki aşamal ar i çi n ilave za man ve avant aj sağla makt adır. Yapısal operasyonl ar, kritik yapı el e mentleri seçilerek uyu ml u ön işle ml er di zisi ni n ardı ndan gör ünt üye uygul anır. Böyl eli kle ku maş yüzeyi ndeki hat alı böl gel eri n sayı ve boyutları belirlenir. Önceden belirlenmi ş kalite sı nırları ile tespit edilen hata boyutlarına göre kumaş kalitesi ot omati k belirlenebilir [22]. Bi r di ğer çalış ma ise modern ve kl asi k ku maş nu munel eri üzeri nde denen mi ştir. Met odun ana hatları üç gör ünt ü analizi uygul aması nı birleştir mekt edir; gör ünt ü 18

29 hist ogra mı, çizgi pr ofili ve Fourier dönüşümü. Ku maş gör ünt üleri gri skal a (hist ogra m değerleri) değerleri ve çi zgi pr ofil değerleri ne göre düzenl en mi ş zirve yoğunl ukl arı na göre pi ksellere ayrıl makt adır. Ku maş ört mesi; hist ogra mı n pi kselleri ni böl üml ere ayırarak, i pli k aralı kları ve verilen pr ofildeki maksimu m zirve yüksekli ği ni n yarısı nda bul unan i pli ğe karşılık gel en en yüksek değer aralı ğı nı n hesapl anması ile el de edilen ortala ma i pli k kalınlı ğı ile hesapl anır. Forier kuvvet serileri ile hesapl anan iplik para metre değerleri çizgi pr ofili met odu il e el de edilenl erle yakı nlı k göster mekt edir [23]. Ku maş gör ünü münü analiz et mek üzere ku maş geo metrisi ni t aklit ederek tasarlanmı ş kuvvet t ayfı yönt e mi, kalite kontrol a maçlı t asarlanan gör ünt ü analizi yönt e mi dir. Tarayı cı dan geçiril miş ku maş gör ünt üsü, il k ol arak aralı kları ku maşt a paketlenmeni n fazla ve t arak i zi ni n belirgi n ol duğu böl gelerde artan dal ga boyl arı nı n en yüksek değerleri ni i çeren kuvvet t ayfı na çevrilir, bu kuvvet t ayfı düz mesafeli tesadüfi dal ga boyl arı nı n en yüksek değerleri ni sunar. Ayrıca bu veriler paketlenmi ş çözgü iplikleri ni ve düz çi zgilerini belirlenmesi nde yardı mcı ol ur. Deneysel çalışmal ar daki kuvvet t ayfları zirve değerleri ne karşılık aynı yerde ku maş kalitesi ni gösteren zirve değerleri ni n de ol duğu gör ül müşt ür. Bu t epe değerler düz çi zgileri n gör ünt ül eri ni n tanı ml a ması nda yet eri nce i yi ol dukl arı i çi n bu yönt e mi n doku ma kumaş kalite kontrol ünde kullanılabileceği ni göster mekt edir [24] Bit mi Ģ Ürün ile Ġl gili ÇalıĢ malar Gi ysi di kişleri ni n obj ektif analizi i çi n geliştiril miş ol an bu met odda; gi ysi mankene gi ydirilip di kişler 3 boyutl u l azer t arayıcısı ile taranır. Ar dı ndan t aranmı ş di kişleri n geo metri k yüzeyi ku maş yüzeyi ni n doğası ndan gel en yüksek frekans bileşi ml eri ni (istenil meyen ve değerlendiril meyecek ol an si nyaller) ve üç boyutl u gi ysi hatları ndan kaynakl anan düşük frekans bileşi ml eri ni ortadan kal dırarak di kiş büzül mel eri ni n pr ofilini el de et mek i çi n 2 boyutl u dijital filtre ile bil gisayarda analiz edilir. Büzül me pr ofilini n yüksekli k değişi ml eri nden yol a çı karak di kiş büzül mesi şi ddetini öl ç mek içi n t üretilen öznel büzül me derecesi ile doğr udan ilişkili ol an l og( σ 2 ) değerleri el de edilir. N σ 2 = 1/ N (z(i) z(i)) 2 (2. 4) i =1 z(i) : büzül me profilindeki i. nokt aya ait yükseklik 19

30 N : büzül me profilindeki topla mnokt a sayısı Obj ektif met otla el de edilen l og( σ 2 ) değeri sayesi nde gi ysi di kişleri ndeki di kiş büzül mel eri ni n dereceleri bul unabil mekt edir.. Aynı za manda kullanılan obj ektif met odu görsel di ğer met otlar gi bi gi ysi ni n yapıl dığı ku maşı n rengi yada deseni nden et kilenme mekt edir. Ancak bu yönt e m endüstriyel kullanı mda et kin ol arak kullanılabil mesi içi n çok mali yetlidir [25]. Di ğer bir yönt e mde ise dikiş büzül mel eri ni n t espiti içi n di kil miş nu munel er, 5 farklı düzl e m üzeri ne yerleştirilir; düz ( yana yatırıl mış, yatırıl ma mı ş) ve eğri ( konkav, konveks). Her biri farklı büzül me oranl arı nda di kil miş 5 farklı ku maşt an hazırlanmı ş nu munel er belirlenen düzl e ml er üzeri ne di kiş yönüne paralel ol arak yerleştirilir ve lazerli tarayı cı ile taranır. Bu gör ünt üler, görünt üden el de edilen ancak değerlendir meye alı nmayacak düzensiz si nyalleri ortadan kal dır mak ve belirli frekansta gel en si nyalleri değerlendir mek i çi n öne çı kartıl ması i çi n Chebyshev filtresi nden geçirilir. Filtre edil miş gör ünt üler istatistiki değişkenl eri elde edilerek AATCC 88B st andardı nda büzül me oranları belirli fot oğraflarla kı yaslanır. Yönt e m sonucunda el de edilen değerler gel eneksel değerlendir me met otları nı n verdi ği değerler ile çok i yi uyu m i çerisi ndedir. Bu yönt e m, sadece di kiş büzül mel eri nde değil giysi ni n vücut hatları na ol an uyu mu ve gi ysi konf or unun tayi ni nde de kullanılabilmekt edir [26]. Tekstilde gör ünt ü analizini n di ğer kullanı m al anı yi ne kalite kontrol a maçlı ayakkabı sekt örüdür. Ha mmadde ve işçilik hat aları nı t espit et meye yardı mcı ol an siste mde hat alar il k ol arak bir operat ör ile işaretlenerek tespit edilir. Kullanılan tekni k ve tekni ği n özel işle ml eri ile eğrilikleri n düzeltil mesi, da ml a boya ma, geçirdi ği pr osesl er sonucu uğradığı doku er ozyonl arı anali z edil ebil mekt edir. Bu yönt e m genel de su j eti ile kesilen deri ha mmaddel eri nde fayda sağl a makt a ve hat aları n önceden t espit edilip gereksiz işgücünün önl enmesi nde avant aj sağl a makt adır öt e yandan ağaç kesi m i şle mleri nde mobil ya sekt öründe de yararlanılabil mektedir. Aynı sekt örde kullanılan di ğer bir yönt e m i se transfer baskı yapı mı esnasında ol uşan boya partikül kalı ntılarını n ol uşumunun t espiti üzeri nedir. Bu yönt e m sayesi nde onli ne kalite kontrol sağlanarak hatalar kontrol altına alınabil mekt edir [27]. 20

31 2.3 Ku maģl arda Kı rıģı klığa Sebep Ol an Fakt örler ve Çözüml eri Kı rışı klık ol uşumu, dıştan gel en bir kuvvet et kisi ile lif ele mentleri ni n birbiri ne göre kayarak yeni bir denge ol uşt ur ması ve bu kuvvet kal ktı ğı nda ol uşan dengeni n eski hali ne gel e me mesi ol arak açı klanabilir. Kırış ma direnci ise, kuvvet kal dırıl dı ğı nda ku maşı n eski f or muna geri dönebil me yet eneğidir ki bu özellik el yaf i çi ndeki mol ekülleri bir arada tut an çapraz bağl arı n mol ekülleri eski konuml arı na geri gel mel eri ni sağlayabil mesi yle ilişkilidir [28]. Kı rışı klığı et kileyen en öne mli para metreler; el yaf i çeri ği; lif kesiti, lifin nem i çeri ği, lifin i pli k i çi ndeki or yantasyonu, i pli k özellikleri, ku maş konstrüksi yonu ve ku maşı n üreti m ve t erbi ye aşa maları nda gör düğü işle ml erdir. Tü m bu sayılan değişkenl erden et kilenen kırış ma davranışı nı n, kontrol ü ol dukça güçt ür ve aynı za manda son kullanı maşa ması nda bir ku maşt a aranan en öne ml i fizi ksel özelliklerdendir. Ku maşl arı n kırış ma dayanı ml arı nı i yileştir mek ve kırış mayan ku maşl ar üret mek i çi n yapılan pek çok çalış ma var dır. Bunl ardan en eski kullanı ma sahi p ol anı, r eçi ne ile lifin a morf böl geleri ni doldurup lif el e mentleri ni n hareketleri ni kısıtlayarak kırış mayı engelle meyi a maçl ayan buruş mazlı k apreleri dir. İlerleyen yıllarda reçine yeri ne kullanılabilen farklı özellik ve et kilere sahi p maddel er kullanılarak yapılan t erbi ye işle ml eri, ku maşl ardaki istenmeyen kırışı klı kların ortadan kal dırıl ması na yar dı mcı ol muşt ur. Son yıllarda geliştirilen kalıcı üt ü ise giyi m eşyal arı nda, katlar ve piliseler gi bi belirli şekilleri; nor mal kullanı m, yı ka ma veya kur u t e mi zle meye dayanı klı ol acak şekil de özellik kazandır mak i çi n yapılan apre işle ml eri dir. Tü m bu t erbi ye işle ml eri nde ku maşı n bazı özellikleri i yileştirilirken bazı özellikleri nde de kayı pl arla karşılaşılabil mekt edir [28, 29] Kı rıģı klı ğı et kileyen yapısal özelli kler Ku maş kırışı klık özelliği ni en çok i çerdi ği el yafın fizi ksel ve ki myasal özellikleri belirler. Lifleri n kırış ma dayanı ml arı ki myasal yapıları ile açı klanır; mol ekülleri arası nda güçl ü ki myasal bağl ara sahi p ol an lifler iyi mol ekül er hafızaya sahi ptirler; buda i yi kırışı klı k dayanımı anl a mı na gelir. Mol ekülleri bir arada t utan çapraz bağl ar birbirleri ne yakı n mol ekül zi ncirleri ni konu ml arı nda sabit t ut mayı sağl ar. Lif üzeri ne uygul anan yük altında birbirleri üzeri nden kayarak yeni bir denge konumuna gel en mol ekülleri n yük kal dırıl dı ğı nda eski düzenl eri ne geri dön mel eri i çi n mol ekülleri birbiri ne çeken işte bu çapraz bağl ardır. Uygul anan yük bu bağl arı kır madığı t akdirde 21

32 ku maşl arda kırışı klı k gör ül mez. Ancak yük altında kırılan bağl ar kırışı klı k dağılı mı na göre t ekrar yapılanır. Mol ekülleri arası ndaki bağl arı güçl ü olan el yaf içeren ku maşl arı n kırışıklık dayanı ml arı i yi iken bağl arı zayıf ol an el yaftan dokun muş ku maşl arı n kırışı klık dayanı ml arı kötüdür. Di ğer değişle çapraz bağl arı kuvvetli ve eski f or muna dönebil me yet eneği yüksek lifler esnekli kleri yüksek lifler denirken bağl arı zayıf olan liflere ise rijit lifler denir [30]. Sel ül ozi k lifler, doğal yapıları itibari ile güçl ü çapraz bağl arı na sahi p değil dirler. Hi dr oksil grupl arı, poli mer eksen boyunca birbirleri ne zıt yerleştiği ve mol ekülleri n yanl arı nda çı kı ntı yaptı kları içi n araları nda hi drojen bağl arı ol uşt ururlar [31]. ġekil 2. 4: Sel ül ozun ki myasal yapısı [31]. Ra mi, ket en, kenevir elyafı pa muğa göre daha az sel ül oz i çeri yor olsalar da sel ül ozi k lifleri n hepsi çok hücreli ve helisel yapı ya sahi ptirler. Pa muğun hel ezon açısı arası nda i ken di ğer el yafları n ki 6 derece ci varı ndadır. Düşük helis açısı lifleri n daha sert ve kırılgan ol mal arı na sebep ol ur bu yüzden ket en, kenevir lifleri nden yapıl mış ku maşlar pa mukl u ku maşl ara göre daha çok kırış maya müsaittir [30]. Yapay lifler, üretildi kleri ha mmaddel ere göre petrol t ürevi ol anlar; sent etik, di ğerler sel ül oz esaslı ol anlar ise r ejenere ol arak sı nıflandırılabilirler. Mol ekül er yapıları ise kristal ve a morf böl gelerden ol uş makt adır. Sent etik lif üreti mi ni n a macı lif ekseni nde or yant e ol muş mol eküller üreterek kristalliği arttır maktır. Lif çeki mi esnası nda poli merler lif ekseni nde t er mal ol arak fiskelenmi şlerdir. Kristalliği artan lifi n fizi ksel özellikleri; çekme, kırış ma dayanı ml arı artar. Sent eti k lifleri n mol ekülleri, at oml arı n el ektron paylaşı mı ile yapılandırdıkl arı güçl ü koval ent bağl ar ile birbirleri ne bağlı dırlar. Koval ent bağl ar yüksek enerjili ve kırıl ması i çi n büyük enerji ve yükl ere i hti yaç duyulan en güçl ü bağ ti pi dir. Mol eküller, kırışı klı k oluşt ur maya 22

33 yet ecek enerjiden daha fazlası uygul anmadı ğı t akdirde hareket et mezl er ve ol dukça düzgün dağılı mdadırlar. Isı ile fiskele me işle mi ku maşl arda geçi ci pilise ve kırışı klıklar ol uşt ur mak içi nde kullanıl makt adır [30]. Yapay lifleri n mukave metleri üreti m şekilleri ne bağlı ol arak değişir. İpli k kesitinde bul unan fila ment sayısı nı art ması ile i pli ği mukavemeti ve di ğer fizi ksel özellikleri nde artış gör ül ür. Kesitteki filament sayısı nı n art ması ile kırış ma dayanı mı da iyileşir[49]. Yün el yafı nı n kırış ma dayanı mı, el yafı n ki myasal ve fizi ksel özellikleri nden ol dukça fazla et kilenir. Yün, pr otei n esaslı bir lif ol up pepti d mol ekül zi ncirleri nden ol uşur. Yündeki mol eküller hel ezoni k bir dağılı m göst erirler ve araları nda mol ekülleri n il k düzenl eri ne dön mel eri ni sağl ayacak çok sayı da çapraz bağl ar vardır. Yün el yafı kırıl ma yada zedel enme t ehli kesi ol madan kez kı vrılıp, bükü m verilebilir[32]. Yün el yaf kırışı klı k ol uştuğunda lifleri n geri yaylanarak eski halleri ne gel mel eri ni kol aylaştıran doğal kı vrıml ara sahi ptirler. Yün doğal el astiki yeti sayesi nde boyunun %40 kadar sı kıştırıldı ğı nda eski hali ne hasarsız şekil de geri dönebilir. ġekil 2.5: Yün kı vrı mı nın kesit ve yan görünt üsü[33]. Yün el yafı nı n mol eküler yapısı, helisel yörüngeye di zil miş boncukl ar gi bi düşünül ebilir. Şekil de gösterilen kesi kli çizgiler i se - NH mol ekülleri ndeki hi droj en ile a mi d grubundaki oksijenler arası nda ol uşan hidrojen bağl arı nı göster mekt edir. ġekil 2. 6: Yün el yafı nı n - Heli ks yapısı [32] Bu özellikleri nden dol ayı yün en zor kırışan di ğer bir değişle kırışı klı k dayanı mı en iyi ol an el yaftır. Yün elyafı aynı za manda doğal kı vrı ml arı ve ki myasal yapısı ile for mal ma özelliği en i yi ol an doğal liflerdendir. 23

34 Yün büyükl ü küçükl ü bir çok yan gr uba sahi ptir ve bu gr upl ar kendi araları nda mol ekül er bağl ar ol uşt urur. Yünün yapısı ndaki bağl ar ve bağı ol uşt uran gr upl ar aşağı da sıralanmı ştır; Mol eküller arası sülfür köpr üleri ol uşt uran sistin bağl arı. Yün el yafı nın yapısı nda %12 oranı nda sistin bağı bul unur. Asi di k ve bazi k gr upl ar arası ndaki zi ncir et kileşiml eri t uzlar arası nda i yoni k bağ ol uşt urur. Hi dr oksil grupl arı, ami d gr upl arı yla hi drojen bağları ol uşt urur. Yapay ol arak üretilen akrilik el yafı na da yünün bu özelliği ni t aklit ederek ısıl fi ksajla yapay kı vrı ml ar veril mektedir [30] Lifleri n kırış ma dirençlerini azdan çoğa doğru sıral a mak gerekirse; Sak lifler (keten kenevir) Pa muk Suni ipek Vi skon Doğal ipek Polia mi d Poliakrilik Pol yester Yün. Düşük el astiki yete sahi p ket en gi bi lifleri n kırılma nokt aları na küçük gerili ml erle ul aşıl dı ğı ndan lifler eski halleri ne döne medi kleri içi n köt ü kırışı klı k dayanı ml arı na sahi ptirler[34]. Ort a mdaki sıcaklı k ve ne m oranı ndaki değişi klikler lifleri n ki myasal yapıları nı et kiledi ği i çi n kırış ma özellikleri açısı ndan öne mli dir. Ne me karşı hassas ol an özellikle suni i pek (rayon) gi bi lifleri n, mol ekül eri arası ndaki hi drojen zayıf bağl arı, ne m şekli nde açı ğa çıkan su buharı ndaki su mol ekülleri ni n - OH gr upl arı yl a birleşerek, su ol uşt urur. Bu nedenl e ıslak ku maşın mukave met ve kırışı klık direnci düşer[35]. Bunu engellemek i çi n bu ti p ku maşları n ıslak kullanı m özellikleri ni n iyileştiril mesi ne yöneli k bur uş mazlı k apreleri yapılır. 24

35 İpli k özellikleri nden i plik nu marası ve yapısı, ku maşl arı n kırış mazlı kları üzeri nde öne mli rol oynayan di ğer bir fakt ördür. Kalı n i plikleri n kı vrıl ması daha zor ol duğu içi n kırış maya karşı daha dirençli dir. Eğril miş i pliklerde bükü m sayısı da kırış mayı et kileyen fakt örlerdendir. Yüksek derecedeki bükü ml er i pli k kesiti üzerinde büyük gerili ml ere sebep ol ur. Bu geril mel ere mar uz kal an i pli ği n kırışı klı ğa dayan ma kabiliyeti düşer çünkü yüksek geril mel er i plikt e kalıcı defor masyonlara sebep ol ur[29]. İpli k üreti m t ekni kleri, i pli k kesitindeki lif oryant asyonunu belirler. Yün el yafı ndan i pli k yapılırken kullanılan; ka mgarn ve strayhgarn i plik eğir me tekni kleri nde i pli k i çi ndeki lif dağılı ml arı birbirlerinden ol dukça farklı dır. Daha i nce ve uzun lifler kullanılarak t ara ma maki nesi nden geçirildi kten sonra i plik ekseni ne paralel ol arak sıralanan liflere bükü m verilerek üretilen ka mgar n i plikleri nde; kesitteki lifler düzgün ve hareket kabiliyetleri sınırlı dağılı mdadır. Kı sa ve kalı n lifleri n düzensiz şekil de bükü ml enerek üretilen strayhgarn i pli kleri kaba ve genel de düşük bükü ml ü ve i plik i çi nde lifleri n mobiliteleri yüksektir[32]. Bu i ki farklı iplikten üretilen ku maşlarda ol uşan kırışı klıkl ardan; ka mgar n kumaşl ardaki kırışı klıklar, gel en yük altında yer değiştiren i pli k kesitindeki lifleri n eski konu ml arı na geri gel meleri zor dur. Di ğer bir değişle ka mgar n ku maşl arı n for m al ma özellikleri strayhgarn ku maşl ara göre daha i yidir ancak kırışı klık dayanı ml arı strayhgarn ku maşl ara göre düşükt ür. Strayhgarn ku maşl ardaki, lifleri n i plik i çi nde hareket kabiliyetleri fazla ol duğu i çi n yük altında yer değiştiren lifleri n verilen şekli al mal arı, for m al mal arı daha zor dur. Bunun sebebi i pli k kesitindeki lifleri n strayhgarn kumaşl arda daha serbest hareket edebil mesi olarak açı klanabilir[33, 39 ]. Ku maş konstrüksi yonu kırışı klığı et kileyen önemli bir et kendir. Ör me ku maşl arda iplikler yapı i çeri nde daha serbest hareket edebil mekt edirler ve kırışmaya bağlı ol arak ortaya çı kan yükleri n i pli kleri n yer değiştir mesi yle absorbe et me şansı daha yüksektir. Doku ma ku maşlarda ise i pli k hareketi nispet en daha kısıtlıdır. Özelli kle daha sı kı dokun muş ku maşl arda i pli k hareketi çok kısıtlıdır. Bu ti p ku maşl ar kırıştığı nda ; ku maşl ar i çindeki i pli kler ve i pli kler i çi ndeki lifler bir birleri üzeri nden kayabil mek i çi n yer bul a mazl ar; yer değiştiremeyen lifler, kırıl ma nokt aları nı n üzeri nde geril me ve uza maya mar uz kal arak hasar alırlar. Bu dur um, ku maşı n kırış mazlı k direnci ni zayıflatır. Gevşek dokun muş ku maşl arda; kuvvet uygul andı ğı nda i pli klerin hareketi fazla sı nırlamadı ğı i çi n yer değiştirebilirler ve lifler üzeri nde daha az gerili m ol uşt urur. Öt e yandan kırışı klı ğa bağlı ol arak ku maş 25

36 içi ndeki i pli kleri n ve i plikl eri n i çi ndeki lifleri n geo metri k yer değiştir mel eri göreceli ol arak büyük ol duğunda, yük ortadan kal ksa da eski konu ml arı na döne medi kleri i çi n ol uşan kırışı klıklar kalıcı ol ur[35]. ġekil 2.7: Hasarlı lifin şe mati k gösteri mi sol; kırışı klı k çizgisi nde sı kıştırılarak ezil miş el yaf, sağ; çekme ve sı kıştır ma sonucu el yafta ol uşan çatlak ve yarıkl ar [36]. Yüksek esnekli ğe sahi p sat en ve düşük di mi gi bi ör gül eri n kırış ma dayanı ml arı iyi dir. Havlı yada şardonl u ku maşl arı n kırış maya karşı dirençleri bezayağı tarzı ndaki yüzeyl er göre daha i yi dir çünkü bu t ip ku maşl arda yüzeye dik ol arak konu ml anmı ş el yaf yada i plilikler ku maşı n kırış maya karşı direnci ni arttır makt adır[35] Üreti m AĢa mal arında Kı rıģı klı ğa Sebep Ol an Fakt örl er Ku maşl arda gör ülen kırışı klı kları n di ğer bir kaynağı ise üreti m ve t erbi ye işle ml eri esnası nda mar uz kal dı ğı kuvvetlerdir. Doku ma işle mi sırası nda kırışı klık, kat i zi, genellikle ku maş sar ma t ertibatı nda kauçuk silindirler arası nda ku maşı n hat alı yerleş mesi nden ve silindir ayarı nı n i yi yapıl madı ğı i çi n ku maş üzeri ne aşırı yük bi nmesi nden kaynakl anır. Bu şekil de sarıl mı ş ku maşl ar depol arda bekl erken üzerleri ndeki aşırı yükl er sebebi yle kırışır ve kırışıklıklar çoğunl ukl a düzeltile meyen boyutlara ul aşır[36]. Bu sor un sı kı dokun muş ağır ku maşl arı n sürekli buharlı ön terbi ye işle mi yapılan işlet mel erde daha çok karşılaşılır. Ön t erbi ye ve boya pr osesleri nde düzeltil memi ş bu kırışı klıklar mamul ku maşt a daha koyu çi zgiler hali nde karşı mı za çı kar. Ku maş üzeri ndeki geniş renk dal gal anmal arı na sebebi yet veren kırışı klı klar, ku maş üzeri nde yerel yapısal özellikleri n değiş mesi ile ol uşur, at kı i pli kleri ni n çözgü i plikleri üzeri nde yer değiştir mesi ile ol abil di ği yassılaş mı ş ve kırıl mış lifleri n boya absor bsi yonl arı nı n farklı olması ndandır. 26

37 ġekil 2.8: Kırışı klı k çizgisi nde ezil miş el yafı n el ektron mi kr oskobu i le alı nmı ş gör ünt üsü.[36] Boyan mı ş veya aprelenmi ş ku maşl arda genellikl e çözgü yönünde ol uşan uzun kırışı klık ve çi zgiler, ku maş pastal veya hal at dur umunda yaş işleme t abi tut ul duğunda yet ersiz banyo sirkül asyonu veya nüf usu sonucu medya gel ebilir[35, 37]. Bu probl e ml eri önl e mek i çi n yüksek sir kül asyona sahi p boya banyol arı nda çalışıl makta ve banyoya kırışı klık önl eyici yardı mcı ki myasallar ilave edil mekt edir. Sonuç ol arak, ku maşl arın kırış ma eğili ml eri ni azalt mak i çi n al kali e mdir meli ön terbi yede kullanılan özel ür ünl er ile sı kış ma ve ezil meyi, kırı k oluşt ur mayı engelleyici ol arak kullanılır. Bu pr obl e mi n en et kili çözümü i se buharla ma işle ml eri nde gergi n halat hali nde ku maşı işleme al ma ve burarlarda ol uşan kırışı klıkları ortadan kal dıracak maki nelerde hatalara engel ol unabilir[36] Kull anı mesnası nda kı rıģ mayı et kileyen fakt örler Kı rışı klık, kullanı m esnası nda ol uş ması istenmeyen bir ol ay gi bi gözükse de ki mi za man moda trendl eri doğr ult usunda kullanılan özel efekt olarak da kullanılabil mekt edir. Özel ol arak kırıştırıl mış ve bu kırışı klı klar ku maş üzeri nde sabitlenmi ş ol arak kullanıl makt adır. Bu efekti ol uşt ur mak aslı nda kırışı klı k ol uşumunu engelle mek içi n geliştiril miş özel terbiye işle ml eri ile el de edilmekt edir. Gi ysileri n kullanı m süreci nde de ku maşl arda geçi ci kırışı klıklar meydana gelir. Bu kırışı klıklar çoğunl ukl a en çok ezil me kırış manın meydana gel di ği di z, dirsek ve kolt uk altı böl gel eri nde gör ül ür. Kullanı m esnasında en hareketli böl gelerde farklı yönl erde ve şi ddette kuvvetlere mar uz kal an giysi ku maşı, di kişlerle sabitl endi ği 27

38 içi n ancak kırışarak kişi ye hareket edebil me ol anağı sağl ar. Böyl ece kırışan ku maşl ardaki kırışı klı klar genellikler yı ka ma ve üt üle me ile kol ayca eski hali ne döner. Yı ka ma ve üt ül eme esnası nda da bazı kırışı klıklar ol uşabilir. Ör neği n; lifler arası ndaki hi drojen bağl arı gi ysi yı kanırken su ile teması esnada kırılabilir ve ku maş kur ut ul duğun da bu kırışı klı klar sabitlenir. Ancak yı ka ma sonrası üt ülendi ği nde yüksek buhar ile yeni oluşan bağl ar t ekrar kırılır ve üt ünün bası ncı altı nda ku maş düzeltilerek kırışı klıklardan kurt ul ur[29] Kı rıģ mayı önl e mek a maçlı yapıl an çalıģ mal ar Ku maşl arda meydana gel en ve kullanı m esnası nda istenil meyen kırışı klıkları önl e mek i çi n yapılan çalış mal arı n t e meli, il k olarak İ ngiltere de pa muk üzeri nde denenen ar dı ndan Ameri ka da suni i peğe uygul anan reçi ne kullanılarak yapılan bur uş mazlı k apre işle ml eri dir. Bur uş mazlı k apresi özellikle fazla kırışma eğili mi gösteren sel ül ozi k lifler içi n kullanılır. İl k kullanılan bur uş mazlı k apresi maddel eri genel de reçi ne esaslı dır; üre ve f or mal dehit bileşikleri sel ül ozdaki hi droksil grupl arı ile bağ kurarak, life i yi kırışı klı k dayanı mı ve boyutsal sabite kazandır mak i çi n kullanılan il k maddel erdendir. Son yıllarda ise kalıcı üt ü adı verilen ku maşl ara kazandırılan, pile ve pilise gi bi for ml arı n uzun süreli sabitlenmesi ni ve i stenmeyen kırışı kları n ol uşumunu önl eyen ileri terbi ye işle mleri geliştiril miştir[28, 38]. Bur uş mazlı k Apresi: Bur uş mazlı k apreleri, buruş mayı önl e mek i çi n i ki prensi p üzeri nden et ki gösterir; il k ol arak reçi ne ol uşt uran maddel erle lifin a morf böl geleri ndeki kısı ml ar doldurul ur ve böyl ece, ma mul bur uşsa da mol eküller arası nda yeni bağl ar ol uş madı ğı ndan kırış ma ol maz. Yani lif hareketleri kısıtlanmı ş ol ur; ancak el de edilen bur uş mazlı k et kisi yı ka maya karşı dayanı klı değil dir ve ma mul ün t ut umunu sertleştirebilir. İki nci ol arak; kovel ent bağ oluşt uran maddel er kullanılarak sel ül oz makr omol ekülleri ni n hi droksil grupl arı ile yüksek enerjili köpr ü bağl ar yap mal arı sağl anır. El de edilen et ki yı ka maya karşı dayanı klıdır ve sertleş meye sebep ol maz[28, 38] 28

39 Reçi ne ġekil 2. 9: Sel ül oz mol ekülleri arası nda reçi ne ile kur ulan köprü [28]. Bur uş mazlı k apre maddeleri; - Reçi ne meydana getiren maddel er: En öne mlileri ; üre f or mal dehit ve mel a mi n for mal dehit ön kondensatları ol an N- Metil ol bileşi kleri dir. Bunl ar lif içerisi nde, asi di k kat alizör varlığında, poli kondenzasyon sonucu suda çözül meyen reçi ne ol uşt ururlar. Reçi neler, renksizdirler ve ku maşa sul u çözeltileri n e mpregnasyonu ile akt arılırlar. Daha sonra ku maşl ar kur ut ul ur ve yüksek sı caklı kta işle ml e fi ksajları sağlanır. Ku maş ti pi ne, kullanılan reçi ne mi ktarı na bağlı ol arak, 150 il a 190 o C sıcaklı kta 30 sani ye ila 2 daki ka işle m süresi ne ihti yaç vardır[37]. İşle m daha düşük sıcaklı klarda da yapılabilir. Bu dur umda daha uzun işle m süresi ne gerek duyul ur. Yapay reçi nelerden bazıları; a mi nopl ast(üre f ormal dehit ve mel a mi n f or mal dehit) reçi neler, reakt ant reçi neler, epoksi d reçi nelerdir. Reçi ne ile el de edilen buruş mazlı k efekti yı ka maya karşı çok dayanı klı ol madı ğı i çi n ve ku maşı n t ut umunu sertleştirdi ği nden sı k yı kanmayan dış gi ysi ku maşları nda kullanılır. Aynı za manda kullanı ml arı esnası nda hava kirliliği ne yol açan ve sağlı ğa zararlı for maldehit açı ğa çı karırılar. Bu nedenl erden dol ayı for mal dehitsiz ür ünl er geliştir me yol una gi dil mekt edir. Rahatsız edi ci, balı k benzer kokusu nedeni yle fl otteye üre, peroksit katılır yada koku ortaya çı kmı şsa sodalı yı ka ma yapılır. Hi pokl oritli yı ka ma esnası nda açı ğa çı kan oksijen ma mul e zarar verdiği i çi n reçi ne meydana getir meyen ür ünl er geliştiril miştir[38]. - Az mi kt arda reçi ne ol uşt uran reakt ant tip reçi nler: Sel ül ozla reaksi yona girdi kleri nden yı ka maya dayanı klı dırlar, t ut umu sertleştir mezl er. Bu nedenl e gö ml ekli k, bl uzl uk kumaşl arda kullanıl maya uygundurlar. Bunl ar azot i çeren het eroçi kli k metilol bileşikleri dir (di metiloetilen üre gi bi). 29

40 - Reçi ne ol uşt ur mayan reakt ant ti p bur uş mazlık maddel eri: Epi kl orhidri n veya sülfonyu mbet ai nler gi bi maddel erdir ve fazla yaygı n kullanı ml arı yokt ur. Bur uş mazlı k apresi ni n uygul a ma şekilleri: - Kur u buruş mazlı k yönte mi: Ku maş bir reçi ne monomeri ile e mprenye edilir. Reçi ne el yafı n i nce yapısı na nüf uz eder ve kur ut madan sonra kondense işle mi nde t er moset reçi ne ol arak poli merize ol ur. Sonuçt a ku maş daha sert, daha az e mi ci ve kırış maya karşı daha dayanı klı hal e gelir. - Yaş bur uş mazlı k apresi: Asi di k, bazi k ve ne ml i ol mak üzere üç değişik ort a mda bur uş mazlı k maddel eri apli ke edilir. Asi di k yönt e mde; t ekstil mal ze mesi asi di k orta mda bur uş mazlı k maddesi ile e mdirilir sıkma ardı ndan fol yoya sararak bekl etme yapılır. Bazi k yönt e mde; sel ül oz el yafı önce sudkosti kle e mdirilerek şişirilir ve sonra gergi n orta mda buruş mazlı k maddesi ile emdirilerek r ul oya sarılır, fol ye ört ülerek bekl etilir. Ne mli yönt e mde; bur uşmazlı k madde çözeltisi ile e mdirilen ku maş %6 ne me kadar kurut ul ur. daha sonra fol yeye sarılarak bekl etilir. Yaş bur uş mazlı k apreleri, bazı direkt boyarmaddel eri n renk t onunda ve ı şı k haslı ğı nda köt ü et kilere sahi p ol duğu içi n kullanımı prati k değil dir[37] Kalıcı üt ü apresi Kalıcı üt ü işle mi, uygulandı ğı ür ünl erdeki katlar, piliseler gi bi belirli şekilleri n kullanı m ve yı ka ma esnası nda f or ml arı nı n bozulma ması nı sağl ayan işlemdir. Aynı za manda gi yme yada yıka ma sırası nda ku maş veya di kil miş ma mullerde ol uşan kırışı klıkları n kalıcı ol ması nı önl er[28]. Nor mal bur uş mazlı k apresi nde, konfeksi yon at öl yesi ne bur uş mazlık özelli ği kazandırıl mış ku maş gönderilir. Per manent pres işle mi nde ise; bur uş mazlık apreleri e mdirilip, kur ut ul muş ancak kondenzasyonu t ama ml an ma mı ş ku maş gönderilir ve gi ysi ye dönüşt ürülen kumaş son yada ara üt ü kade mesi nde yüksek ısı da üt ül enerek kondenzasyon işle mi ta ma ml anır. 30

41 ġekil 2. 10: A- Bur uş mazlı k apresi uygul a ması. B- Kalıcı üt ü uygul a ması. [40] Kalıcı üt ü apresi içi n kullanılan üç te mel siste mvardır Ter mopl astik lifleri n ısı ile şekillendiril mesi Ter mopl astik ol mayan lifleri n reçi ne ile sertleştirilmesi Sel ül ozi k liflerden ol uşan kumaşl arı n sı vı amonyak prosesi dir. Bu üç siste mde lifleri n bir şekil de konfi gurasyonunun st abilize edil mesi a maçl anır. Bu prensi pler kullanılarak yapılan kalıcı üt ü işleml eri aşağı daki şekillerde uygul anır [37] ġekil 2. 11: Ön fi ksajlı kalıcı üt ü (pre-cure) yönt emi [40] ġekil 2. 12: Geci ktiril miş kondensli (post-cured) kalıcı üt ü [40] Bur uş mazlı k apresi ve kalıcı üt ü apresi ni n ku maşa kazandırdı ğı özellikleri yanı sıra dezavant ajları nda mevcuttur. Bu dezavant ajlar aşağı daki gi bi sıralanabilir; 31

42 1) Sert tut umve köt ü dökü ml ül ük 2) Mukave met kaybı ve aşı nma dayanı mı nı n düş mesi 3) İşle m esnası nda mar uz kalı nan yüksek ısı sebebi yle rengi n t er mopl asti k liflerden sel ül ozi k liflere kay ması na bağlı olarak böl gesel renk kayı pları 4) Köt ü koku 5) Di kiş büzül mesi, gergi n sı kı di kişler gi bi konstrüksi yon bozukl ukl arı 6) St ati k boncukl anma 7) Sı caklı k ve bası nç et kisi yle istenmeyen kalıcı izlerin ol uş ma tehli kesi 8) Yüksek derecede reçi ne i çerdi kleri veya hi drof ob lif yüzdel eri ni n fazl a ol ması ndan dol ayı köt ü ne mçekme 9) Özellikle yağlı ol an kirleri n pol yester ve reçi ne ile işle m gör müş pa muk lifleri tarafı ndan hı zla e mil mesi nedeni yle kir t ut uma gi bi pr obl eml er alternatif ki myasallar ve yönt e ml er kullanılarak çözül meye çalışıl mı ştır. Bu çözü ml erden bazıları; daha az reçi neyl e aynı etki yi verebil mek i çi n %100 pa muk yeri ne pa muk-pet karışı ml arı kullanılarak daha mukavemetli ku maşl ar el de edilir. Pa muğun sı vı a monyakl a ön t erbi yesi yada merserizasyonu ile de kırışı klık dayanı mı i yileştirilir. Son yıllarda Amerikan Ter bi ye Maki nel eri Endüstrisi ni n ürettiği Ameriset t eknol ojisi nde t erbiye gör me mi ş ku maşl ar giysi hali ne getirildi kten sonra preslenmi ş gi ysiler for mal dehit ve sülfüdi oxid buharı i çeren bir gaz odası na sokul ur ve sel üloz lifleri nde mol eküller arası nda çapraz bağl ar ol uş ması sağl anarak gi ysileri n şekilleri korunur ve kırışma dayanı ml arı iyileştirilir[28, 37]. 2.4 Kı rıģ manı n Öl ç me ve Değerl endi ril mesi nde Kull anıl an St andartl ar ve Ci hazl ar Ku maşl arı n viskoel astik özellikleri nden kaynakl anan defor masyon ol an kırışı klıklar iki grup altında i ncelenebilir; ku maşl ara estetik veren istenilir kırışıklı kl ar ve kullanı mdan kaynakl anan istenil meyen kırışı klıkl ar. Bugüne kadar kırışı klı kları n değerlendiril mesi i çi n çeşitli yönt e ml er bul unmaktadır bunl arı n en popül eri AATCC 128 st andart repli kalar ile yapılan görsel değerlendir me di ğeri ise Mos nsant o kırışı klık açısı ASTM D 1295 met otları dır[41]. 32

43 ASTM D 1295 Monsant o Kı rıģı klı k Açısı Öl ç me Yönte mi En yaygı n kullanılan AST M D 1295 MONSANTO doku ma ku maşl arda kırışı klı ğı n kırışı klık açısı öl çülerek değerlendirilen met odudur. Günü müzde bu t est Shirley kırışı klık öl çüm yönt e mi ol arak bilinmekt edir. dünya st andartları nda bu yönt e m; I SO 2313, BS EN 22313, AATCC 66, M&S P 22 olarak bilinmekt edir. bu t estte; t esti n yapıl dı ğı at mosfer koşulları,(ne m, sıcaklı k), nu mune üzeri ne uygul anan bası nç, bası nç altında kal ma süresi ve ku maşı n ölçümden önce bekl etil me süresi öne mli dir. Test yapı mı na başlanmadan önce nu munel er standart at mosfer koşulları na ul aş ması içi n 20 derece %65 ne m ol an laborat uar koşullarında 24 saat bekl etilir. Test edilecek nu munel er ku maşı n kırışı k ol mayan yerleri nden aynı at kı ve çözgül eri kapsa ma mal arı nda di kkat edilerek ku maş kenarı ndan ku maş eni ni n 10 da biri kadarı ndan daha yakı n ol ma mak şartıyla 1, 5 x 4 c m boyutları nda kesilir. 6 adet nu mune ön yüzl eri di kkat e alı narak hazırlanır çünkü t estler 3 ku maş yüzü yüzüne katlanarak 3 adet t ersi tersi ne katlanarak uygul anır. Kırış ma i çi n uygul anan bası nç 1kg dır [42]. ġekil 2. 13: Monsot o kırışı klı k ölç me met odu eki pmanl arı [43] Test pr osedürü şöyl e özetlenebilir; cı mbı z yardı mı ile nu munel eri nu mune tut ucunun yaprakl arı arası na bir kenarda 1. 8 c m i şareti nin altına yerleştirilir. Kı rıştırılacak kısı mı n kay ma ması na dikkat edilir. Nu mune t ut ucunun çenel eri arası na yerleştiril mi ş 33

44 ol an nu muneni n üzerine ağırlık yerleştirilir ve 5 daki ka bekl etilir. Ağılı k kal dırıldı ktan sonra ku maşı n kırışı klığı nı n geri açıl ma özelliği ol an geri dönüşü m açısı öl çül ür. Monsant o öl çüm ci hazı nu muneyi t utar ve geri dönüşüm açısı nı n öl çül mesi ni sağl ar. Kı rıştırıl mış nu muneni n bir kenarı ci hazı n çenesi yl e tut ul ur. di ğer kenarı ise serbest bırakılır ve di key ol arak yerleştirilir ve böyl ece yer çeki mi kırışı klığı n açılması na ne engel ol ur ne de yardı mcı ol ur. 5 daki ka bekl endi kten sonra yani yü uygul anması ndan 10 daki ka sonra ci haz üzerindeki açı okunarak nu muneni n geri dönüşüm açısı belirlenir [42]. Test rapor u yazılırken t üm at kı ve çözgü değerleri verilebileceği gi bi ortalama değerler de verilebilir ancak ortala ma değerler verilirken mutlaka sapmal arı nda veril mesi gerekir AATCC 128 Kı rıģı klı k Değerlendi r me Yönte mi Kı rışı klığı n değerlendirilmesi nde yaygı n ol arak kullanılan di ğer met ot AATCC128 kırışı klık repli kaları ile yapılan değerlendir me yöntemi dir. ġekil 2. 14: AATCC 128 met odu ci hazları[43] Bu yönt e mde de t est edilecek nu munel er standart at mosfer şartları nda kondüsyonl andı ktan sonra sabit ağırlıklar altında düzensiz olarak kırıştırılır. 34

45 ġekil 2. 15: Test numunesi ni n kırıştırıl ması[29]. Ku maşl ar kırışı klıkları nın geri dön mesi i çi n bir süre bekl etilir. Test nu munel eri karanlı k odada st andart ve farklı derecelerde kırışı klıklar i çeren repli kalar ile karşılaştırılarak kendisine en yakı n repli ka ile derecelendirilir. St andart repli klar 5 adettir ve en kırışı k ol an ku maşa 1, en az kırışı k ol ana ise 5 değeri verilerek kırışı klıklı ğı n değerlendiril mesi yapılır. Bu yönt emi n di ğer standartlarda karşılıkları; ISO9867 ve ENKA 3061 dir[42]. 2.5 Görünt ü Analizi ile Kı rıģı klı k Öl ç me ve Değerl endi r me ile Ġl gili ÇalıĢ mal ar Kı rışı klıklar, ku maş yüzeyi nde çift eğrilikte uygul anan yüksek derecedeki güçl eri n ol uşt urduğu def or masyonl ardır. Gel eneksel met otlarla ku maş kırışı klı kları nı n öl çül mesi AATCC st andartları ndaki değerlendir me repli kaları na göre öznel değerlendir me esası na dayan makt adır. Bu yöntemi n dezavant ajları; zaman alıcı, öznel ve dol ayısı yla kişiden kişi ye değişir ol masıdır. Bu nedenl e geliştirilen gör ünt ü analizi ile kırışı klık değerlendir me yönt e ml eri daha hassas ve güvenilir değerlendir mel er yapılması na ol anak sağl ar. Gör ünt ü analizi yönt emi ile il gili yapılan bazı çalış mal arı kısaca aşağı da deği nil miştir. 35

46 Kı rıģı klı kl arı n 3 Boyutl u Modellenmesi ve Değerl endi ril mesi Kı rışı klık öl ç mede yeni bir met hod ol arak geliştirilen Phot ometric stereo yönt e mi gel eneksel değerlendir me yönt e ml eri ni n dezavant ajları na karşı, 3 boyutlu ku maş yüzeyl eri nde ve renk-desen et kileri ni de ortadan kal dırarak başarılı ol arak öl ç me işle mi ni gerçekl eştir mektedir. Bu araştır mada üzeri nde dur ul an phot ometric stereo yönt e mi ni n ana fi kri; birbiri ardı ndan gel en gör ünt ülerde gör ünt ü yönü aynı kal mak şartıyla aydınlat manı n yönünün değiştiril mesi esası na dayanır. Bu uygul a ma her gör ünt ü nokt ası ndaki yüzey or yant asyonu hakkı nda yet erli bil gi vermekt edir. Bu t ekni ğe phot ometri k yönt e m denir; yönt e mi n esası, ard arda gel en gör ünt ülerden el de edil miş aynı gör ünt ü pozisyonundaki parlaklı k değerleri ni n değişen gör ünt ülerdeki özelli kleri n yeri ne kaydedil mesi ne dayanır. Son ol arak ku maşı n 3 boyutl u yüzeyi, her gör ünt ü nokt ası ndaki yüzey nor mali ne dönüşt ürül ür. Uygul a ma içi n vi deo ka mera, basit bir ışı klandır ma siste mi, bil gisayar yet erlidir ve endüstri yel uygul a mal ar içi n uygundur. Ku maş Yüzeyi Yansıt ma Modeli: Bi r ışı k de meti ku maş yüzeyi ne çarptı ğı nda düzgün yada dağı nı k yansı malar ort aya çı kar. Bu yansı ma özellikleri; yüzey mal ze mesi ne, yüzeyi n mi kro yapısal özellikleri ne, mar uz edilen ışı nı n dal ga boyuna ve yansı ma açısı na bağlıdır. Gel en ışını t üm yönl erde eşit oranda ve parlaklı kta yansıtan yüzeyl ere La mbertian yüzeyl eri denir. La mbert in kosi nüs t eore mi nden faydal anarak belirlenen bir nokt aya ait yansıt ma para metreleri belirlenir. Bu para metreler f arklı renk ve desenl ere göre sabit değil dir. Aydı nlat ma siste mi ; aydınlat ma oranl arı na göre kali bre edil miş, eşit güçl ere sahi p 4 florasan ışı k kaynağı ile yapıl makt adır. Test parçaları 4 farklı yönden (doğu- batıkuzey-güney)aydı nlatıl makt adır. 3D kırışı klı k met odu renkli dijital ka mera, ışık kut usu, çerçeve, bil gisayar eki pmanl arı ile yapılandırılır. Paralel ışı klandır ma ışı k kut usu yardı mı ile 4 yönde kontrol edilebilir. Bu çalış maya özel ol arak ortak fl orosan t üpl eri ni kalibre ederek özel paralel ışk el de edilir. 36

47 Deneyde farklı renk, desen ve sertlik derecesi nde üç farklı ti p doku ma kumaşt an 20 adet ku maş alı nmı ştır. Tüm ku maşl ar 180x180 mm kareler ali nde kesilip yı ka ma, pres bası ncı ve üt üle me süresi ayarlanarak değişik derecelerde kırıştırılmı ştır. Her nu mune i çi n 4 farklı yönden aydı nl atıl mış 640x480 pi xellik 4 gör ünt ü alı nır. Gör ünt ü çözünürl üğü 50. 8dpi dir. Her bir pi xele 0 si yah, 255 beyaz ol mak üzere gri skal a değerleri verilir. Tü m bu gör ünt ü al ma ve analiz et me süresi 10 sani yeden daha kısa ol malı dır. Yapılan çalış mada düz yüzeyi n nor mal vektör ü ( 0, 0,-1) ol duğu kabul edilir. For müller ve aydı nl at madan el de edilen veriler ile yüzeyl eri n nor mal vektörleri el de edilir. Önceli kle bir nokta düz kabul edilir ve buna nor mal vekt ör denir. Di ğer tarafta kırış mı ş böl gel erdeki ku maş yüzeyi ni mutlak değl edilirse kırış mı ş yüzeyl eri n yüzey el e manl arı nı n mut lak değerleri pve q di ğerleri ne göre daha büyük ol acaktır. Yerleri di ğer böl gelerden daha yüksektir. P ve Q değerleri kırışı klı k dur umunun belirlenmesi içi n kullanılmakt adır. P ; x yönündeki kırış ma; P= 1/ N N 1 p(i) (2. 7) Q; y yönündeki kırış ma; Q= 1/ N N 1 q(i) (2. 8) P+Qise tümku maşt aki kırışı klıktır. Tü m deney parçaları önce AATCC r epli kalarına göre değerlendirilir. Obj ektifsübj ektif yönt e ml er arası ndaki korelasyonl ar kırışı klı k özellikleri ne ve görsel değerlendir mel ere göre yapıl malı dır. Ar dı ndan da P+Q korelasyon katsayıları nı hesapl andı ğı nda subj ektif met ottaki kırışı klı k derecesi A nu munesi nde; , B nu munesi nde; ve Cnumunesi nde ; bul unmuşt ur. 37

48 A Nu munesi Sübj ektif Değer B Nu munesi Sübj ektif Değer C Nu munesi Sübj ektif Değer ġekil 2.16: Obj ektif ve Sübj ektif met otlar arası korelasyon [41] Gr afi klerden, öznel değerlendir meni n sapmasını n daha yüksek ol duğu ort aya çı kmakt adır. Far klı materyallerden yapıl mış farklı ku maşl arı n kırış mal arı da farklı farklı dır. Bazı ku maşl ar di ğerleri nden çok daha keski n şekil de kırışırken gör ül en özellikleri ve kırış ma dereceleri arası ndaki korel asyonl arı yakı ndır. Buda her i ki met hodun sonuçl arı nı n kabul edilebilir ol duğu ve yeni geliştirilen met odun ku maş kırışı klığı nı et ki n şekil de ölçt üğü ortaya çı kmı ştır. Bu yönt e mi n ayırt edi ci özelliği ku maşl arı n renk ve desenden et kilenmi yor ol ması dır. P ve Q değerleri direk ku maş yüzeyi nden el de ediliyor ol duğu i çi n renk ve desenden et kilenme mekt edir[41] Kı rıģı klı kl arı n Foto metri k Stereo Met odu ile Değerl endi ril mesi Moder n t ekstil teknol ojisi, kırışı klık, düzgünl ük, gör ünü m, di kiş büzül mesi gi bi yüzey özellikleri ni n objektif olarak değerlendirilmesi ne i hti yaç duy makt adır. Bi rçok bili m ada mı bu gereksi nme üzeri ne 90 ları n başı ndan bu yana çalış mal ar yap makt adır. Xu ve ar kadaşları ; ku maş gör üntül eri nden el de edil miş kırışı klı k ve 38

49 renk faklılıkları oranl arını kullanarak kırışı klı k geri dönüşümünü değerlendiren yeni bir çalış ma sun muşl ardır. Ami rbayat; l azer pr ofilometre yönt e mi ile l azer t ara ma prensi bi yle çalışan ku maş yüzey düzgünl üğünü değerlendiren obj ectif bir met od geliştir miştir. Lazer t arama yönt e mi ise ku maş yüzeyi ndeki yüksekli k değişi ml eri ni n det ayl andırıl ması ile kumaşı n fizi ksek özelliklerini açı ğa çı karır, renk ve desenden et kilenmez. Ancak nokt asal t ara ma yönt e mi yavaşlı ğı ve mali yeti açısı ndan endüstri yel kullanı ml ara uygun değil dir. Ortak ışıkl andır malı vi deo ka mera yönt e mi lazer t ara ma yönt e mi ne göre daha hı zlı ve daha iyi çözücül üğü ol an bir yönt e mdir. Ama renk ve desenl ere duyarlıdır. Çi zgisel l azer pr ofilomet er yada 3D ı zgaral arı n izdüşümü t ekni ği i yi sonuçl ar al abil mekt e a ma tüm ku maş hakkı nda yet erli bil gi vere me mekt edir. Kang ve Cho i se ku maş kırışıklığı nı n 3 boyutl u pr ojecti ng gri d yönt e mi ile ölçül mesi ni öner mi şlerdir. Bu çalış mal ara ek ol arak ku maş yüzey özellikleri daha bir çok al anda kul lanılan kırışı klık gör ünt üleri ni algorit mal ara dönüşt ürül mesi ile de öl çül ebilir. Bu çalış mada AATCC st andart repli kal arı nı n 3 boyutl u yüzeyl eri ni çok yönden aydınlatılarak phot ometri k stereo yönt e mi ni kullanarak t ekrar düzenl enmi ştir.. Kırışı klı k değerleri ni öl ç mek i çi n bir çok istatistiki göstergel er kullanıl mış ve gösterge değeri ile kırışı klık derecesi arası nda i yi korelasyon değerleri bul unmuşt ur. Işı k kaynağı nı n parlaklı ğı ve kırış mı ş yüzeyi n yansıt ma katsayıları, ka mera merceği yarı çapı, ışı k kaynağı ve nu mune arası ndaki mesafeye bağlı ol arak çözül en denkl e ml er ile gör ünt üde el de edilen her nokt aya ait yüksekli k değerleri el de edil miştir. Bu değerler vasıtası ile gerçek obj eni n 3 boyutl u şekli ni i nşa edil mi ş ol dur. Bu yönt e mi n kırırşı klı k derecesi ni öl çüp öl çe meyeceği ni belirlemek i çin önceli kl e AATCC r epli kaları nı n kırışı klık değerleri ni öl çülmüşt ür. İl k ol arak 3 boyutl u yüzey şekilleri ni çı kartıp ardı ndan yüzeydeki yüksekli k dağılı mı nı n başka değişle kırışı klı k dağılı mı nı hesapl anmı ştır. Son ol arak da çı kan değerleri n i yi bir korelasyon i çi nde ol up ol madı ğı incelenmi ştir. 39

50 ġekil 2.17: AATCC r epli kaları nı n pho metric stereo met odu kullanılarak t ekrar yapılandırıl mış halleri [44]. Şi mdi ye kadar yapıl mı ş çalış mal arda özellik i ndeksleri; kumaşl arı n kalı nlı ğı, kırışı klık dereceleri, frakt al boyutları, yüzey alanları ve ortala ma dengesi gi bi değerler tespit edilerek hesapl anır. Tabl oda repli kal arı n özellik indeksleri veril miştir. Tabl o 2. 1: İndeks değerleri [44] Kı rışı klık Derecesi Kalı nlı k Frakt al Boyutlar Yüzey alanı Ort ala ma değer Der ece 1 0, , , , 8613 Der ece 2 0, , , , 7682 Der ece 3 0, , , , 7094 Der ece 3, 5 0, , , , 6468 Der ece 4 0, , , , 6411 Der ece 5 0, 297 2, , , 6077 Gr afi klerde ise i ndeks değerleri ve kırışı klı k dereceleri arası ndaki korel asyonu göster mektir. 40

51 Ffrakt al Boyutlar Kalı nlı k Ort ala ma değer Yüzey alanı Kı rışıklık Derecesi Kalı nlık ve Kırışıklık Derecesi Kı rışıklık Derecesi Fraktal Boyutlar ve Kırışıklık Derecesi Kı rışı klık Derecesi Yüzey Al anı ve Kırışı klı k derecesi Kı rışı klık Derecesi Ort ala ma değer ve Kırışı klı k derecesi ġekil 2. 18: Özellik indeksleri ve kırışı klı k dereceleri arası ndaki korelasyon[ 44]. Çı kan sonuçl ara göre korelasyon katsayıları nı n t a ma mı den daha büyük ve dol ayısı yla bu yönt e mkırış mı ş kumaş yüzeyi değerlendir mede kullanılabilir[44] Kı rıģ ma Di renci nin Objektif Değerlendi ril mesi Yapılan bu çalış mada kırışıklı k öl ç me aracı l azerli bir sensör t esisatını i çermekt edir. Ku maş kırışı klı kları nı n şekilleri, 2 boyutl u Forier dönüşüml eri nden elde edil mi ş büyükl ük ve keski nli k değerleri ile birlikte spli ne ent erpol asyonu ve vekt ör çalış mal arı yla el de edilen ku maş yüzey açıları ile t arif edilir. Kırışı klı k ti pine göre 5 adet desen girdisi t ayi n edil di ve değerlendir me i çi n neural ağl ara verildi. Çı kan obj ektif değerler uz man kişileri n görsel değerleri ile karşılaştırıldı. Araları ndaki ilişkiler i yi çı kması na karşı n kırışı klık derecesi ku maş deseni ne yada rengi ne bağlı ol arak sapmal ar gösterdi. Değerlendir me düzeneği Ki etch t arafı ndan geliştiril miş ol up kırışı klık şekilleri ni belirle mek i çi n bir l azer t arayı cısı, A/ D dönüşt ürücü, 586 PC. Lazer t arayıcısı kırışı klığı n şi ddeti ni öl çmek i çi n l azer sensörüne sahi ptir, sensörün hareketi ni yönl endiren kontrol sistemi, sensör si nyali ni yükseltici kullanıl mıştır. 41

52 AATCC 128 ile kırıştırıl mış t est nu munel eri kullanıl mıştır. Nu muneler 64X64 nokt alı 1. 5mm aralı klarla mer kezden x ve y doğr ult uları nda ör nekl endiril miştir. Nu mune sayısı ( N) en az i ki kez t ekrarlayan kırışıklı k i çeren uzunl uk olarak t ayi n edil miştir ve operasyon sayısı N=2 M olarak forier dönüşümüne göre yapıl mıştır. İ nsan gözüyl e yapılan kırışı klık t ayi nleri nde esas alı nan değerler kırışıklı k sayısı, şi ddeti ve kırışı klı k şeklini n keski nli k derecesi göz önünde bul undur ul ur. Kırışı klı k büyükl üğünü kuvvet spektrumu dağılı mı ile, kırışı klık derecesi şekil keski nli ği ni kut upsal açıları n dağılı mı ve art ma oranl arı na göre değerlendirilir. Kırışı klık şekli ni analiz edilirken 2 boyutl u fast fourier dönüşümü ve spli ne ent erpol asyonu kullanıl mıştır.(spli ne ent erpol asyonu: kırışı klık keski nli ği ni n şeklini spli ne ent erpol asyonundan ve spli ne eğrileri nden eldil mesi dir.) Ku maş yüzeyi ni l azer sensörü ile öl çerken yüzeyi n gerçek f or munu veren i pli k kesiş mel eri nden dol ayı istenen kırışı klıklar ses dal gaları ol madan el de edileme mekt edir. Ayrıca bu çalış mada çok küçük bir yüzey 4 nokt adan çevrelenerek i ncel endi ği i çi n yüzey asl a bir düzl e m ol uşt uma makt adır. Bu yüzeden kırışı klık keski nliği ni t ayi n et mek i çi n bir nokt adaki 2 t eğet vekt örleri kullanılarak spli ne ent erpol asyonu kullanılarak i ncelenmiştir. X ve Y doğr ult uları ndaki vektörler bunl ara karşılık gelen spliine eğrileri hesaplanarak o nokt aya ait biri m normal vekt örü hesapl anır. Kırışı klık keski nli ği taranan t üm böl gelerdeki kut upsal açıları n dağılı mı ile karakt erize edilebilir. Gör ünt ü analizi yönt e mi ile 5 farklı desen sı nıfı ol uşt urul du bunl ardan 2si kuvvet spektrumu genişliği sonucu ortaya çı kan kırışı klık büyükl üğü, di ğer 3ü ise kut upsal açılardan el de edilen kırışı klı k keski nli ği olarak değerlendirilebilir. 1. desen: 2 boyutl u FFT den hesapl anan kırışı klık şeklileri ni n yüzdesel t ekrarları, bu desen kırışı klı kları n boyutları nı ve tekrarları nı anlatır. 2. desen: 8 böl geye böl ünmüş FFT dağılıml arı nı n t ekrarları ndan kırışı klı k şekilleri ni n tayi ni 3. desen:spli ne ve vekt ör hesapl a mal arı ndan el de edilen kut upsal açıları n dağılı ml arı ile kırışı klı k keski nli ği nin öl çül mesi. Eğer kırışıklı ğı n şekli keski nleşirse kut upsal açısı küçül ür, ve büyük kut upsal açılar kolay kırışan kumaşl arda artar. 4. desen: Yüksek frekanslı böl geni n elimi ne edil mesi ile 3. deseni n modifi kasyonudur. Esas kırışı klı k şekil değişi mleri n ortadan kal dırıl ması ile el de edilebilir. 5 desen: Artan oranları n dağılı mı ile kırışı klık şeklini n değerlendiril mesi dir. 42

53 Ort ala ma Değer 22 adet yünl ü bezayağı ve 2 adet pa mukl u doku ma ku maş obj ektif ve sübj ektif değerlendir mel er i çi n hazırlanmı ştır. 7 hafif renkli ve 7 çi zgili ve ekoseli ku maş i se lazer işle mi nde rengi n etkisi ni i ncele mek i çi n kullanıl dı. Sübj ektif yönt e m AATCC 128 e göre nor mal koşullarda gerçekl eştiril miştir. Obj ektif yönt e m i se 3boyutl u tarayıcı alet ile ölçül müş ve yapay zeka yönt e mi ile değerlendiril miştir. AATCC r epli kalarnı n, yapay zeka yönt e mi ile çalışarak el de edilen obj ektif desenl eri 5X5 matris for muna dönüşt ürerek değerlendiril miştir. Obj ektif ve sübj ektif değerlendir mel eri n sonuçları arası da yeteri nce i yi ol an doğr usal ilişki bul undu. Renk ve deseni n l azer siste mi ndeki et kisi ni gözle ml e mek i çi n döndür ül erek farklı pozisyonl ardan t arayarak i ncele mel er yapıl dı. Hafif renkli nu munel erin sonuçl arı katsayılı korelasyon göster mi ş sübj ektif yönt e me göre daha az t ahmi n edilen derecededir. o Açı k renkli kumaşlar Ekoseli kumaşlar AATCC 128 ile yapılan sübjektif değerlendir me sonuçları ġekil 2.19: Açı k renkli ve ekose ku maşl ardaki obj ektif ve subj ektif yönt e ml er arası ndaki korelasyon değerleri [45] Ekoseli ku maşl ar obj ektif sonuçl arı daha az sapma göst er mekt edir. İki met odu arası ndaki korelasyon katsayısı en düşük ol an kumaş ti pi ekoseliler ol muştur. Rengi n lazer siste mi ndeki et kisi göz ardı edile mez (sensorün özelliği nden dol ayı) a ma pozisyonun et kisi işlem esanası nda hassas ol arak çalışılırsa i hmal edilebilir değerdedir. 43

54 Hafif renkli ve ekose ku maşl arı n değerleri di ğer t ek renkli ol anl arı nki nden daha düşükt ür. Ku maş gör üntül eri ni n alı ndı ğı pozisyon ise korelasyon katsayısı ni n üzeri nde ol duğu duruml arda öne mtaşı makt adır[45] Izgara ĠzdüĢüml eri ile Kı rıģı klı kl arı n Değerlendi ril mesi Yeni ol arak önerilen bu t ekni k; AATCC st andart repli kaları nı n düzgün ı zgara yönt e mi ile t aranı p, ardından t aranmı ş gör ünt üler gör ünt ü analizi yönt e mi ile analiz edil mesi esası na dayanır. 3 boyutl u değerlendirmel eri n sonuçl arı na göre kırışı klı k; pür üzl ül ük oranı, yüzey al anı oranı, kırışı klı k yoğunl uğu, fast foruier dönüşü münün kuvvet spectrometresi değişkenl eri ne göre t anı ml anmakt adır. Sonuçl ar AATCC repli kaları yla güzel logarit mi k ilişki içerisi ndedir. Kı rışı klık değerlendir me r epli kaları nda 1 den 5 e kadar değerler bul unur. 1 ci ddi şekil de kırış mı ş 5 ise neredeyse düzgün bir yüzeyi t e msil eder. Her ne kadar bu met ot basit ve ucuz olsa da birbiriyle çelişen sonuçl ar verebil mekt edir ve standart repli kal ar eşit kırışıklı k aralı kları na sahi p değil dir. Ot o mati k ol arak ku maş kırışı klık değerlendir mesi yapan gör ünt ü analiz siste mi kırışı klık özellikleri ni gri skal aya dönüşt ürür. Ancak bu yönt e mi n dezavantajları: gri skala gör ünt üleri yüzey özellikleri nden çok ışı klandır maya bağlı ol ması, renkli ve çok ko mpli ke ku maşları n değerlendiril mesi yapıla ma ması dır. çünkü ku maş özellikleri nedeni yle ses fakt örü öne m kazanır. Son za manl arda kullanılan bir di ğer yönt e m i se yüzeyi n 3 boyutl u şekli ni kenar harelendir me ( moire topography) yönt e mi ile obj eni n şekli ni analiz edil mesi ni sağlar. Bu yönt e mi nde pr obl e mi; yüzeydeki konveks ve konkav şekilleri n ayırt edile me mesi dir. 3 boyutlu ı zgara t ara ma yönt emi t üm bu dezavant ajları ort adan kal dır makt adır. Kı saca bu met ot t üm r epli kaları n ı zgara çi zgileri ndeki defor masyon oranl arı ndan el de edilen dat alar alır. Kırışı klık değeri pür üzl ül ük oranı, yüzey al anı oranı, kırışı klık yoğunluğu, fast foruier dönüşümünün kuvvet spectrometresi değişkenl eri ne göre t anıml anır. Dört farklı renk ve desenden seçilen nu munel erde bu denkl e ml eri n sonuçl arını ve AATCC r eplikaları nı kullanarak kırışı klı k derecelendir mel eri yapılmı ştır. Bu yönt e m 3 ana böl ümü i çerir; görünt ü yakal a mak, gör ünt ü işle me, kırışı klı k değerlendir mesi. 44

55 Paralel ışı k kaynağı CCD ka mera Izgara paneli Gör ünt ü dönüşt ürücü Izgara çizgileri ile yapılandırılmı ş numune yüzeyi ġekil 2. 20: Yönt e mi n şemati k gösteri mi [46] Bi gisayar Gör ünt ü yakal a mak; eşit aralı klı ı zgara çi zgileri el de et mek i çi n karanlı k bir odada paralel ışı klandır ma ile ı zgaralı bir panel üzeri ne yerleştiril miş repli kal arı n aydı nlatıl ması ve sonuçta el de edilen gör üntünün ka meraya kaydedil mesi ve ardı ndan renkli bir monitöre akt arılarak ana hafızaya kaydedil mesi yapılır. Böyl ece repli ka yüzeyl eri ndeki irregül ariteleri yüzeydeki yüksekli k farklılıkları ndan hesapl anabilir. Gör ünt ü İşle me: Yat ay kenar filtrele me, gör üntü sapmal arı nı n düzeltilmesi, yüksekli k ölçül mesi gi bi bir çok değişi k yönt e mkullanıl makt adır. Yat ay Kenar Filtrele me: Ka meraya kaydedilen renkli gör ünt üler gri skal a gör ünt üleri ne dönüşt ürülür.işlenen gör ünt ü yat ay filtrele me yönt e mi ile filtre edilir ve yatay gri d çizgileri el de edilir. Gör ünt üdeki Geo metri k sapmal arı n düzeltil mesi: Yet ersiz perspektiften dol ayı t est nu munesi ni n ka meraya yakı n yerleri daha büyük gözük mekt edir. Bu sapmal arda gör ünt üler arası nda değerlendir me yaparken öne m arz et mekt edir. Bu yüzden gör ünt üleri n sap mal arı nı n düzeltil mesi gerekmekt edir. Gör üntüdeki her ızgara çi zgisi ne karşılık gel en pi ksel pozisyonl arını n uzaysal koor di natları ka meraya ol an ka meranı n görünt ü al dı ğı düzle me göre yeniden belirlenir. Yüksekli k Öl çül mesi: Yüksekli k öl çümü i çi n gör ünt ü yüzeyi ndeki ı zgara çi zgileri ni n konu ml arı nı n t aranması yapılır. Bu çizgiler di key ol arak kol on kol on ve yukarı dan aşağı ya doğru t aranır. Düzgün yüzey ve kırışı k ol an yüzey arası ndaki pi ksel kayma farkları yüksekli k ile doğr udan ilişkilidir. Sonuç ol arak yüksekli k, 45

56 Obj ektif değerlendir meni n kırışı klı k değerleri düzgün yüzey ve t est nu munesi ndeki pr ojected gri d çi zgileri arası ndaki pi ksel kay ma bil gileri ni n ölçülmesi ile bul unur. Kı rışı klık Sı nıflandırılması: Kırışı klı k yüksekli ği özelliği kırışı klık ol uşumunun t e meli ol arak değerlendirildi ği i çin repli ka yüzeyi ndeki kırışı klı k gör ünt üsünü ifade eder. Yüzey al anı oranı: Esas ol arak t est nu munesini n şekli ne bağlı dır. Daha ko mpl eks bir yüzey daha büyük ve kırışı klı ğa müsait bir yüzeydir. Nor mal yüzey al anı nı t espit et mek ve iki vekt ör el de et mek i çi n di kdört gen bir al andaki t epe nokt alardan 3 farklı nokt a alı nır. İki vekt örün kesiş mesi ile üçgensel böl ge el de edilir. Tüm bu üçgen yüzeyl eri n topl a mı ile toplam yüzey alanı bul unur. Kı rışı klık yoğunl uğu: Düzgün dağılı mdaki kırışı klıkları n biri m yüzey al andaki sayısı dır. Bir ku maş üzeri ndeki kırışı klıkl ar yüzeydeki dön me nokt aları dır. Bu nokt aları saymak yerine 3D ı zgara t ara ma çi zgileri ni n yat ay ol arak t aranması ile kırışı klıklar sayılabilir. Kı rışı klık yoğunl uğu dönme nokt aları nı n sayısı ve şekilleri ne bağlı dır. Kuvvet spektrometresi yoğunl uğu FFT: Gri skala gör ünt üleri ndeki yükseklik ve sapma değerleri ni n i ncelenmesi ile veriler el de edilir. Bu dönüşü m Fouri er dönüşümü ile yapılır. Deneyl er sonucu gör ülmüşt ür ki i nsan gözü ile düz gözüken bir yüzey gör ünt ü analizi nde ufakt a olsa yüksekli k farkı t espit edil miştir. St andart repli ka 1 en yüksek değerlere 5 ise en düşük değerlere sahi ptir ve kuvvet spektrometresi sonuçl arı arası nda büyük fark vardır. Dene mel er 4 farklı renkt e ve doku ma ku maşl ar üzeri nde yapıl mıştır sonuçl arı n hepsi de i yi korelasyon i çinde ol up sadece keskin kontrast renkl er içi n ileri çalış maya gerek görül müşt ür[46]. AATCC Repli kalarını n kırışıklık derceleri ġekil 2. 21: AATCC standart repli kaları nı n objektif ölçüm met odu sonuçl arı[46] 46

57 Yapay Zeka Yönte mi ile Kı rıģı klı k Değerlendi ril mesi Bu çalış mada yapay zeka ağ siste ml eri ile görsel değerlendir me t artışıl mıştır. Kal man filtre yönt e mi ile Yüksek perfor manslı üzeri nde çalışılan neur on al gorit ması, görsel değerlendir me siste mi ni n güvenilirliği ni arttır mak i çi n ağı n ayarlanması i çi n desteklenmi ştir. Zeka ağ modeli, neural ağ siste ml eri nin ku maş kırışı klıkları nı n mantı klı şekil de başarı ile analiz edil mesi nde kullanılabilir ol duğunu göster mi ştir. İnsanl ar kırışı klı ğı n; kırışı klı k büyükl üğü, yoğunluğu, keski nli ği yada yuvarlaklı ğı, düzensizliği, kontrastı, ko mpl eksli ği gi bi farklı özellikleri ni al gılarlar. Bu görsel özellikler kırışı klığı n yoğunl uğunu ve derecesi nin değerlendir mel eri i çi n i nsanl arı n duygu ve düşüncel eri ni uyarır. Her ne kadar görsel değerlendir me yapay ve ko mpl eks olsa da i nsanl arı n bireysel özellikleri al gıla mal arı na dayalı yapılan düzl e msel değerlendir me siste mi kadar veri mli değil dir. Bu çalış mada, Kal man filtre al gorit ması nı çalışılan yapay zeka ağl arı prosedür ü i çi n tanı ml a maya ve çalışılan ağı t artış mak, yapay zeka yazılı mlıları nın ku maş kırışı kları nı n obj ektif olarak değerlendiril mesi ne ol anak sağl adı ğı nı göster meği a maçl anmı ştır. Deneyl erde, 6 farklı materyal de(pa muk, ket en, rayon, i pek, yün, pol yester) bezayağı ku maşl ar kullanıl mıştır. Ku maşl ar elle farklı derecelerde kırıştırılarak farklı kırışı klıklarda 15 nu mune hazırlanmı ştır, basit olması i çi n çalış mal arda beyaza yakı n akromati k ku maşl ar kullanıl mış çünkü kırışı klı k gör ünü mü yüksek öl çüde renk ve desenden et kilenmekt edir. Tü m nu munel er renkli tarayıcı ile bil gisayara akt arılır. Tara ma esnasında ku maş üzeri ndeki kırışı klığı n bozul ma ması i çi n hi çbir bası nç uygul anma masına di kkat edilir. El de edilen gör ünt ü özelliği ni kaybet meden, nu mune yüzeyi ne di k ol arak yerleştiril miş dijital ka meraya akt arılır. Her gör ünt ü 512x512 pi xel ol arak ayarlanır, gör ünt ü çözünürl üğü 72 dpi ol arak gör ünt ü analizi i çi n bil gisayara akt arılır. Dijital gör ünt ü; pi kselleri n gri skal a değerleri nden oluş muş bir matristir. Gri skal a değerleri ndeki değişi kli kler ku maş üzeri ndeki kırışı klıkları n yerleşi m yerleri ne ve aydı nlat ma yönüne bağlı ol arak değişir. Bir önceki değer sabit t ut ularak i ki ku maş arası ndaki kırışı klı k değeri kı yas edilebilir. Gör ünt ünün gri skala değerleri ni n dağılı mı yl a il gili değişik özellikleri ni n t opl anması ve ekl enmesi i çin bir çok 47

58 istatistiki para metreler türetil miştir. Bu yeni yapılandırıl mış özellikler ve düzgün ol mayan yüzey şekilleri iki nci dereceden istatistiki işle ml er ile gör ünt ü bilgileri nden el de edilebil mekt edir. Değerlendir me kıs mı nda, kırıştırıl mış nu munel er 10 adet bayan üni versite öğrencisi ne i nsan gözüyl e yapılan görsel değerlendir me prensi pleri ne göre değerlendiril miş ve en kırış mı ş kumaşa 1 en az kırış mış olana 5 değeri verilmi ştir. Yapay zeka ağl arı, i nsan beyni ni n çalış ma şekli ör nek alı narak t asarlanmı ş bir bil gisayar yazılı m pr ogramı ol up ; girdi t abakası, orta t abaka ve çı ktı tabakal arı ndan ol uşan. Genel de, hi yerarşi k ağl ar, i hti yaç duyul an kadar orta t abakaya sahi p ol abilirler. Bu çalış mada her biri başka girdi si nyali ile uyarılan girdi t abakası nda 5 tane girdi biri mi bul unmakt adır. Ort a t abaka ise 5 adet gi zli biri me sahi ptir. Çı ktı tabakası ise sadece 1 biri me sahi ptir. Girdi biri mleri gi zli biri ml eri ne onlarda çı ktı biri ml eri ne ata ma yapar. girdi ve çı ktı biri ml eri nin arası nda direkt bağl antı yokt ur. Haralick ve di ğerleri; AS M yi gör ünt ünün ho moji nitesi ni nitelendir mek i çi n kullanmı şlar, CON u yerel değişi klikleri n mi kt arı nı yada kontrast öl çümünü, COR çi zgisel bağı mlı gri t on öl çüsünü belirtir. İstatistiki işle ml ere ve bil gi t eorisi ne göre ENT yüzey pür üzl ül üğünü yada karışı klığı nı n öl çüsüdür. Çalış mada ku maşl arı n görsel yapı özellikleri bu para metrelerle t anı ml anmı ş ve neural ağ il e görsel anali zi n başarı yla gerçekl eştirilebil eceği göst eril mi ştir. CON, ENT ve D (fraktal boyutlar) değerleri SV ( on kişi ni n yaptı ğı değerlendir mel eri n ort ala ma değerleri) ni n düş mesi ile yükselir, AS M i se düşer. Bunun anlamı; yerel değişi klikler, yüzey düzgünsüzl üğü ve kar maşıklığı kırışı klıkla artarken yüzey ho moji nitesi kırışı klığı n art ması ile azalır. Ancak COR kırışı klığı n yönü ve düzl e mi ile il gili ol duğu i çi n SV il e doğr udan ilişkilendirile mez. Yapay zeka ağl arı i çi n AS M, CON, COR, ENT, D değerleri girdi değişkenl eri; SV yi ise çı ktı para metresi ol arak kullanıl mıştır. Kal man filtre al gorit ması yapay zeka ağl arı; kırış mış ku maşl arı n kırışı klı k değerleri ni, i ki nci açısal mo ment, kontrast, korelasyon, entropi, gi bi gör ünt ü analizi nden el de edil miş değerleri girdi ol arak, kırışı k ku maşl arı n ort ala ma duyu msal değerleri ni çı ktı ol arak kullanmakt adır. Kullanılan biri m sayısı 5 ol duğu za man hat a değeri en aza düşer. 48

59 ġekil 2.22: Hesapl anmı ş değerler ( CV) ve gözl e ml e el de edil miş değerler( SV) arası ndaki ilişkiler[47]. Renkli t arayıcı kullanma met odu, dijital ka mera kullanılarak yapılan kırışı klı k analizleri nden daha kesin değerler ortaya koy muştur. Çünkü dijital ka mera il e alı nan gör ünt üler yüzey or yantasyonundaki yerel değişi ml er den meydana gel en parl aklı k farklılıkları na daha duyarlıdır [47]. Tabl o 2.2: Dijital ka mera ve renkli tarayıcı ile el de edilen kırışı klı k değerlendir me sonuçl arı nı n kesi nli k değerleri[47] SSE Nu munel er SM DM 1 0, 12 0, , 44 0, , 11 0, , 92 2, , 54 1, , 27 1, 48 49

60 Kı rıģı klı k ve Di kiģ Büzül mel eri ni n Frakt al Boyutl ar Yönte mi ile Değerl endi ril mesi Frakt al boyutlar geomet risi, ku maş kırışı klı kları ve di kiş büzül mel eri ndeki yüzey pür üzl ül üğünü obj ektif ol arak değerlendir mede kullanılır. Kırışı klı kların Frakt al boyutları nı n hesapl anması nda uzaysal kübi k-kutu sayı m met odu ve di k kesit met odl arı uygul anır. El de edilen sonuçl ar AATCC yönt e mi ile görsel ol arak yapıl mı ş ol an değerlendir me ile kı yaslanarak ve frakt al boyutlar yönt e mi nin görsel değerlendir meye göre daha prati k ve daha güvenilir ve t ekrar edilebilir bir yönt e m ol duğu kanıtlanmı ştır. Frakt al boyutlar, çarpı klıkları yüzünden t anı ml ana mayan yüzeyl eri n kırışık, gelişi güzel yapıları nı belirten bir değerdir. Daha önce yapıl mış çalış mal arda lif kı vrı mı bu yönt e mile incelenmi ştir. Na ve Xu, ku maş yüzey özellikleri ni beti ml emek i çi n gri skala değerleri ni göz önünde bul undur muşl ardı. Ancak bu değerlendirme ku maş yüzeyi ndeki her nokt anı n ışık kaynağı na, pozisyona ka mera ayarları na ve parlaklı ğa bağlı ol arak değiş mesi ihti mali göz önünde bulundur ulacak ol ursa çok geçerli sayıl maz. Çünkü bu koşullar altında ki mi kırışı klıklar vur gul anırken ki mileri gi zlenir. bu yüzden Ami rbi yanat ve Par k yaptı kları çalış mada ku maş yüzeyi ni n ve di kiş büzül mel erini n gerçek yüksekli ği ni belirle mek i çi n l azer pr obe yönt e mi öner mi ştir. Bu çalış mada i se l azer tara ma yönt e mi ile kırışıklık ve büzül me yüzeyleri ni n frakt al boyutlar met odu ile pür üzl ül üğü analiz edil miştir. Far klı derecelerde kırıştırıl mış ve büzül müş 25 er t ane nu mune hazırlanmı ştır. Nu munel er i nsan gözü ile değerlendirilerek AATCC 128 ve AATCC 88B dereceleri standart repli kalarla karşılaştırılır. Nu munel eri n yüzey sı nırları l azer t ara ma, kut u sayma yönt e ml eri ile açığa çı karılır. Ve fraktal boyutlar hesapl anır. 3 boyutl u küpl er kırışı klığı yada büzül meyi kapsayan en küçük biriml er olarak kabul edilir. 50

61 Nesneni n yüzeyi Tara ma sonrası yüzey görünt üsü Küp sayma met odu X düzl e mi nde i ndirgenmiş görünt ü ġekil 2.23: Frakt al boyutları n öl çül mesi i çi n küp-sı nırla ma ve yönt e ml eri ile düzenl enen kumaş yüzeyl eri[48] kesit al anı Eğer yüzey pür üzsüz ise frakt al boyutlar 2, pür üzlü ise 3 boyutl udur. Fraktal kesitler fraktal yüzeyl erden kesilerek el de edilen eğrileri dir. Frakt al boyutlar nesnel eri n yüzeyl eri ni n l azer t arayıcısı ile t aranması nı n ardı ndan x- y ve z düzl eml eri nden kesitler alı narak ot omatik gör ünt üle me ve frakt al pr ogra ml arı ile dönüşt ürül erek el de edilir. bu pr ogra ml ar küp-sayı m met odu kullanılarak herhangi mekani k ayarla ma yada nu mune üzeri nde kesi m yapıl madan kesit görünt üleri alı nır. Çapraz kesit met odunda x y z doğrult uları ndan 6 şar adet kesit alı nır bu kesitlerin frakt al boyutları nı n ortala ma değerleri alı nır ve 1 ekl enir çünkü bu işle m esnası nda bir fraktal boyut eksilir. Ancak t a ma men düz bir yüzeyde sadece z doğr ult usunda kesit alı nır çünkü ondan daha yüksek bir değer di ğer doğr ult ularda yokt ur. Alı nan 6 kesitteki ortala ma st andart sapma ci varındır buda t ekrar edilebilirlik i çi n ol dukça i yi bir değerdir. Ta ma men düz yüzey frakt al boyutlar ve küp say ma met odl arı nı n i kisi nde de her üç düzl e mde de 2 değeri ni ver mi ştir. öte yandan ol dukça 51

62 pür üzl ü bir yüzeyi n frakt al boyutları 2. 6 ile 2. 9 arası nda değerler ver mi ştir. Çalış manı n ilerleyen safhaları nda x y z düzl eml eri ndeki farklılıkları geniş çapt a yapılan ku maş t estleri nde i ncel enmi ştir. Aşağı daki t abl oda kullanılan met otla analiz edilen düzgün ve kırışı k iki farklı numuneni n fraktal boyutları veril miştir Tabl o 2. 3: Nu mune kumaş yüzeyl eri ni n fraktal boyutları[48] İ ndi rgen mi ş kesit gör ünt üsü met odu Nu mune yüzeyi X doğr ult usu Y doğr ult usu Z doğr ult usu Küp sayı m met odu Pür üzsüz yüzey 2, 001 2, , 005 Kırı ş mı ş yüzey 2, 707 2, 63 2, 972 2, 795 Tü m met otlarla yapılan çalış mal arda düzgün yüzeyl eri n fraktal boyutları şi ddetli kırışı klık ku maşl arı nki ne oranl a daha düşük çık mı ştır. Z düzl e mi nde uygul anan Çapraz kesit met odu diğer met otlardan daha yüksek değerler ver mi ştir. Bu fark ku maşı n yerel düzgünsüzl ükl eri nden kaynakl anır. Çünkü kırış mı ş bir ku maşı n kırışı klık dor ukl arı x y düzl e ml eri ne göre daha çok z düzl e mi nde gözl enir bu yüzden de z düzle mi ndeki fraktal boyutlar daha yüksektir. X doğrult usu Y doğrult usu Z doğrult usu ġekil 2. 24: Kırış mı ş kumaşl arı n X Y Z düzle ml erindeki kesit şekilleri[48] Sonuç ol arak çapraz kesit met odu x ve y düzle ml eri nde z düzl e mi ne göre daha güvenilir sonuçl ar ver mekt edir. 52

63 Frakt al Boyutlar (y) Frakt al Boyutlar (küp) Frakt al Boyutlar (x) Frakt al Boyutlar (z) AATCC Kırışı klı k derceleri AATCC Kırışı klı k derceleri AATCC Kırışı klı k derceleri AATCC Kırışı klı k derceleri ġekil 2.25: Kırıştırıl mış ku maşl arı n frakt al boyutları a) X düzl e mi ne uygul anmı ş çapraz kesit met odu b) Y düzl e mi ne uygul anmı ş çapraz kesit met odu c) Z düzl e mi ne göre uygul anmı ş çapraz kesit met odu d) küp sayım met odu[48] Di kiş büzül mel eri i çi n yapılan çalış mal arda kırış ma deneyl eri yle aynı sonuçl arı verirken farklı ol arak y düze mi ndeki fraktal boyutlar ol dukça düşük çı kmı ştır. Çünkü y düzl e mi di kiş çi zgisi ne di k ol duğu i çi n mer kezdeki di kiş nokt ası ile aynı hi zada kalır. Yapılan deneyl er sonucu AATCC dereceleri t emel ol arak herhangi belli kalı plar ol maksızı n sadece sübj ektif ol arak 5 mertebeye ayrıl dı ğı i çi n eşit aralıklara sahi p değil dir ve doğr u bir değerlendir me yapılabil mesi ol dukça zor dur. Fraktal boyutlar met odu ise geo metri k değerlere sahi p ve yüzeyin t opol oji k boyutları nı ta m ol arak tanı ml ar ve obj ektif ol arak değerlendirilip kı yas edil mesi ne ol anak sağl amakt adır. Frakt al boyutlar met odu yüzeyl erdeki hassas düzgünl ük değişi ml eri ne duyarlı ve her sevi yede yüzey pür üzl ülüğünü aat cc met oduyl a ayırt edil mesi zor ol an eşit aralı kl ara ayır mı şdır. 53

64 Bu ayır maya göre standart AATCC kırışı klı k değerleri ni n fraktal boyutlar ci nsi nden aralı k değerleri şöyledir; Kı rışı klık derecesi 1= < frakt al boyut 2= < FB = <FB = <FB = FB [48] 54

65 3. MATERYAL ve METODLAR Yapılan çalış mada; farklı ko mpozisyon ve ör güdeki gr/ m gra maj aralı ğı ndaki gö ml ekli k ku maşl arda, gel eneksel kırışı klık değerlendir me met otları ile obj ektif değerlendir me t ekni ği ile el de edilen sonuçl arı n karşılaştırıl ması hedeflenmi ştir. Far klı karışı m ve ör gü özellikleri ne sahi p 12 ku maş kullanıl mıştır. Kumaşl ar TSE EN 390 st andardı na göre at kı ve çözgü yönünde kırıştırıl mıştır. Günl ük kullanı mda ol uşabilecek kırışı klık modelle mesi i çi n ayrıca di yagonal ve rasgel e kırıştırılan ku maşl arı n, dijital ka mera ile gör ünt üleri alı nmı ştır. Matlab yazılı mı ve 2 boyutl u Fourier dönüşümü kullanılarak frekans analizleri yapıl mıştır. El de edilen veriler istatistiki olarak değerlendirilip, yoruml anmı ştır Materyal Deneyde kullanılan numunel eri n özellikleri Tabl o 3. 1 de veril miştir. Deney nu munel eri ticari ürün olarak t e mi n edil miştir. Numunel er üzeri nde bur uşmazlı k apre işle mi uygul anma mı ş ol up, kumaşl arı n tama mı bitmi ş ürün olarak kullanılmı ştır. 55

66 Tabl o 3.1: Deney numunel eri ni n özellikleri Nu munel er Ha mmadde Ör gü İpli k numarası ( Ne- Denye) (çözgü-at kı) Nu mune 1 %100 Pa muk Nu mune 2 %100 Pa muk Sı klı k (tel/c m) (çözgüxat kı) Gr a maj (gr/c m 2 ) Bezayağı 40/ 1-40/ 1 60x60 123, 4 2/ 2 çözgü ri ps (oxford) 40/ 1-20/ 1 44, 6x20, 4 141, 2 4/ 4 pana ma 50/ 1-40/ 1 61, 5x34, Nu mune3 %100 Pa muk Nu mune 4 % 100 Fant ezi örgü 40/ 1-40/ 1 67, 7x40, Pa muk Nu mune 5 %98 Pa muk 5 li at kı 45/ 1-45/! 48, 5x40, %2 Li kra saten Nu mune 6 %65 Pa muk- Bezayağı 45/ 1-45/ 1 52x52 109, 6 %35 PET Nu mune 7 %65 Pa muk Balı ksırtı 45/ 1-45/ 1 56, 1x41, %35 PET Nu mune 8 %55 Yün- Bezayağı 35/ 1-35/ 1 24x24 166, 9 %45 Pet Nu mune 9 %100 Ket en Bezayağı 40/ 1-40/ 1 23x23 120, 6 Nu mune10 %100 PA Bezayağı 70 denye-70 denye Nu mune11 %100 PET Bezayağı 140denye-140 denye Nu mune12 %100 PET 5 li çözgü 100denye-100 saten denye 32x25 67, 4 72x , 5x30, Met ot Kı rıģtır ma Met odu Deney nu munel eri nde; katlanmayı meydana getiren kuvvetleri n kal dırıl ması hali nde, ku maşl arı n katlanmı ş yerleri ndeki i zler ha mmadde ve ör gü gi bi ku maş özellikleri ne bağlı ol arak değişi k öl çüde azalır. Kat düzel me açısı nı n değeri, ku maşı n i stek dışı katlanmal arı sonrası nda kat i zleri nden kurt ulma özelliği ni t ayi n eder. Yapılan çalış mada kullanılan TS 390 EN st andardı, ku maşlarda katı n düzel me açısını n t ayi ni met odunu kapsar. Deney nu munel eri, TS EN 390 da belirtilen standart at mosferler koşulları nda, 20 (±2) 0 C sı caklı k, % 65( ±2) bağıl ne m, büt ün yüzeyleri hava ile t e mas edecek şekil de, hi çbir pres yada üt üle me i şle mi uygul anmadan ı zgaralar üzeri nde 24 saat kodüsyonl anarak denge konu muna getirilir. Nu munel er, ku maşı t emsil eden 56

67 ortala ma değer el de et mek i çi n ku maşı n kenarlarından en az 50 mm i çeriden ol mak üzere, Şekil 2. 1 deki gibi alı nır. Kat i zi bul unan, kırışı k, bükül müş veya def or me ol muş böl üml erden numune alınmaz. ġekil 3.1: Deney numunesi ni n alınması ve yön işaretlenmesi [51] Ku maşı n ön yüzü ve arka yüzü ya da at kı- çözgü yönl eri işaretlenir. Nu munel er 40 mmx15 mm ol arak hazırlanır. Yarısı at kı yönlü yarısı çözgü yönl ü ol acak şekil de 20 nu mune alı nır. Deneyler st andart at mosfer koşulları nda yapıl malı ve deney ci hazı hava akı mı ndan, aydı nlatma araçları ndan gelen aşırı sıcakt an korunmalı dır. Deney nu munel eri ni n yarısı, ön yüzü üzeri ne, diğer yarısı arka yüzü üzerine, kısa kenarları üst üste gel ecek şekil de katlanır, uçl ardan 5 mm den daha uzak ol mayacak şekil de cı mbı zla t ut ul ur. Deney nu munesi üzeri ne yük uygul anması sırası nda birbiri ne paralel kal an iki adet düz bası nç pl akası ile nu mune üzeri ne eşit bası nç uygul anır. Alt pl aka üzerinde deney nu munesi ni n doğr u yerleştiril mesi ni sağl ayacak 15 mmx20 mm ebadı nda i şaretlenmi ş bir al an bul unur. Bu al ana yerleştirilen nu muneni n üzeri ne 5 dakika ± 5s süre ile 10 N l uk kuvvet pres ile bası nç uygul anır. Deney nu munesi ni n sıçra ması na meydan ver meden, bir sani yeden daha kısa sürede di kkatli ve çabuk şekil de bası nç kal dırılır[51]. 57

68 ġekil 3. 2: Deney numunesi ni n katlanması içi n düşey kılavuzl u ci haz[51] Deney nu munesi cı mbız vasıtası yla kavrayı cı çeneler arası na arka durdur ucuyu geç meyecek şekil de ve mevcut kat i zi ni bozmadan di kkatle yerleştirilir. Deney nu munesi ni n serbest ol an kol u dai ma düşey bir pozisyonda ol acak şekilde, ci haz deva mlı ol arak ayarlanır. Kat düzel me açısı, katlan mı ş deney nu munesi nden bası ncı n kal dırıl ması ndan 5 daki ka sonra okunur. [51] ġekil 3.3: Kat düzel me açısı nı ölçül mesi içi n ci haz[42] Deney nu munesi ni n serbest ucu hafifçe kı vrıldı ğı nda veya bükül düğünde kat düzel me açısı nı n okunması nda, daireyi skal anın ekseni ve deney numunesi ni n mer kezi nden geçen düşey düzl e mesas alınır.[51] 58

69 Günl ük hayatta, kullanım esnası nda gi ysileri n mar uz kal dı ğı bası nçlar çoğunl ukl a düzensiz dağılı mda ol up r asgel e katlanmal ara sebebi yet verir. Bu kırış ma şekli ni n daha i yi değerlendirilebil mesi ve modellenmesi i çi n at kı ve çözgü yönündeki katlanmal ara ek ol arak aynı pr osedürü kullanarak di yagonal katlanmış ku maşı n katlanma açıları ölçül müşt ür. ku maş ġekil 3.4: Katlanma açısı Ayrı ca frekans analizi nde kırış ma mı ş nu mune ile birlikte değerlendir me yapar ken ku maşı n her yöndeki katlanma davranışı nı gözl e ml eyebil mek i çi n nu munel eri n kondüsyonl anmı ş, üt ü yada pres uygul anma mı ş halleri ni n gör ünt üsü alı nır. Ar dı ndan düzensiz ol arak kırıştırılıp 5 daki ka boyunca 1kg lı k yük altında bekl etildi. Yükün kal dırıl ması ndan 5 dakika sonra her bir nu muneni n farklı özellikteki kırış mı ş böl geleri nden 5 er fot oğraf alınarak değerlendirildi Görünt ü Al ma Yönte mi Kı rıştırıl mış ku maşl arı n gör ünt üleri, i yi gör ünt üyü al abil mek i çi n ışı k ayarla ması yapıl dı ktan sonra dijital ka mera ile bil gisayara aktarılır. Bil gisayar Ka mera Işı k Kaynağı Pl atfor m Işı k kaynağı ġekil 3.5: Gör ünt ü al ma düzeneği 59