LEFKE- CMC BAKI R MADENİ ALANI NI N ENDÜSTRİ YEL Mİ RAS KAPSAMI NDA PEYZAJ PARKI OLARAK DEĞERLENDİ Rİ LMESİ

Transkript

1 İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ LEFKE- CMC BAKI R MADENİ ALANI NI N ENDÜSTRİ YEL Mİ RAS KAPSAMI NDA PEYZAJ PARKI OLARAK DEĞERLENDİ Rİ LMESİ YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Peyzaj Mi marı Def ne FERİ DUN Anabili m Dalı : ŞEHİ R VE BÖLGE PLANLAMA Progra mı : PEYZAJ PLANLAMA OCAK 2004

2 ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ LEFKE- CMC BAKI R MADENĠ ALANI NI N ENDÜSTRĠ YEL MĠ RAS KAPSAMI NDA PEYZAJ PARKI OLARAK DEĞERLENDĠ RĠ LMESĠ YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ Peyzaj Mi marı Def ne FERĠ DUN ( ) Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 22 Aralı k 2003 Tezi n Savunul duğu Tari h : 12 Ocak 2004 Tez DanıĢ manı : Di ğer Jüri Üyel eri Yrd. Doç. Dr. Funda YĠRMĠ BEġ OĞLU Prof. Dr. Ahmet Cengi z YI LDI ZCI (Ġ. T. Ü.) Doç. Dr. Nil gün ERGUN (Ġ. T. Ü.) OCAK 2004

3 ÖNS ÖZ Yüksek lisans eğiti mi m süresi nce her t ürl ü destek ve yardı mı nı esirgemeyen, t ez çalıģ ması nı n hazırlanıģı sırası nda bil gi ve deneyiml eri ile beni yönl endiren değerli danıģ manı m Yr d. Doç. Dr. Funda YĠ RMĠ BEġOĞLU na özel teģekkürlerimi sunarı m. Büt ün çalıģ mal arı mı il gi, sabır ve anl ayıģla destekl eyerek bana güç veren aile me ve bu zor süreçte bana yardımcı olan büt ün arkadaģları ma çok teģekkür ederi m. Al an çalıģ mal arı nda bana refakat eden ve bil gi veren Güzel yurt Çevre Dairesi ve Lef ke Çevre ve Tanıt ma Der neği yet kilileri ne yardı ml arı ndan öt ürü t eģekkürleri mi sunarı m. Ocak, 2004 Def ne FERĠ DUN ii

4 Ġ ÇĠ NDEKĠ LER TABLO LĠ STESĠ ġekġ L LĠSTESĠ ÖZET SUMMARY v vı vııı x 1. GĠ RĠ ġ ÇalıĢ manı n Amaç ve Yönte mi ÇalıĢ manı n Kapsamı 2 2. ENDÜSTRĠ YEL PEYZAJI N ENDÜSTRĠ YEL MĠ RAS KAPSAMI NDA DEĞERLENDĠ RĠ LMESĠ Endüstri yel Peyzajın Tanı mı Endüstri yel Mi ras Kavra mı Endüstri yel Mirası n Kor un ması ve Yeniden Değerlendiril mesi Endüstri yel Miras Kapsa mı nda Dünyada Uygul anmı Ģ Proje Ör nekl eri Emscher Peyzaj Parkı Duisburg- Nord Peyzaj Parkı Güney- Caradon Madeni LEFKE BÖLGESĠ VE CMC BAKI R MADENĠ ALANI Ġ LE Ġ LGĠ LĠ GENEL BĠ LGĠ LER Böl geni n Coğrafi Konu mu Böl geni n Özelli kleri Yeryüzü ġekilleri Ġkli m Bit ki Ört üsü Nüf us ve Al an Kullanı mı Lef ke Kasabası nın ve Kı brıs Maden ġi rketi ni n ( CMC) Tari hsel GeliĢi mi Lef ke- CMC Bakı r Madeni ne Ait Al anl arı n Bugünkü Durumu Lef ke- CMC Bakı r Madeni Al anı ile Ġl gili Yapıl mı Ģ Ol an ÇalıĢ malar LEFKE- CMC BAKI R MADENĠ ALANI NIN ENDÜSTRĠ YEL MĠ RAS KAPSAMI NDA DEĞERLENDĠ RĠ LMESĠ NE Ġ LĠġKĠ N ÖNERĠ LER Lef ke- CMC Bakı r Ma deni ne Ait Kalı ntıları n Belirlenmesi CMC Maden ĠĢle me Tesis Al anı ile Ġl gili Öneriler Dol aģı mpl anla ması 58 iii

5 Mevcut Yapıların Değerlendiril mesi Mevcut Endüstriyel Kalı ntıları n Değerlendiril mesi ÇeĢitli Faali yetleri n Planlanması Bit kisel Planlama CMC Maden Kazı Al anl arı ile Ġlgili Öneriler CMC Yerl eģi m Biri ml eri ile Ġl gili Öneriler SONUÇLAR 92 KAYNAKLAR 96 ÖZGEÇMĠ ġ 99 iv

6 TABLO LĠ STESĠ Sayf a No Tabl o Lefke böl gesinde yetiģen bit ki türleri nin listesi v

7 ġekġ L LĠSTESĠ Sayf a No ġekil : Endüstriyel peyzajı n konu mu... 5 ġekil : Ör nek park pr ojeleri ġekil : Duisburg- Nor d Peyzaj Parkı ġekil : Nor dstern Par kı ġekil : Emscher Nehri ġekil : Wi ssenschaftspark Rhei nel be (bili mparkı) ġekil : Ge wer bepark Eri n (iģ parkı) ġekil : Ġngiliz stilindeki iģçi konutları nı n rest orasyonu ġekil : Emscher Parkı nı n genel planı ġekil : Alsumer Berg tepesi nden görül en endüstri yel peyzaj manzarası ġekil : Tetrahedon gözetle me kul esi ġekil : Duisburg- Nor d Parkı nı n planı ġekil : Dal gıç kul übü tarafı ndan kullanılan gaz tankı ġekil : Parktaki doğal bit ki ört üsü ve yeni peyzaj tasarı mı ġekil : Duisburg- Nor d Pakı nda endüstri yel yapılara tır manan dağcılar ġekil : Park içi nde düzenl enen eğlence akti viteleri ġekil : Duisburg- Nor d Parkı nda düzenl enen tiyatro gösterileri ġekil : Te mi zlenen su siste mi ni n yönl endirildi ği su parkı ġekil : Eski den kanalizasyon olarak kullanılan te mi zlenmi Ģ kanal ġekil : Za mbak havuzuna dönüģt ürülen soğut ma tankl arı ġekil : Fabri ka yapıları nı n arası nda uygul anan modern peyzaj tasarımı ġekil : Piazza Mettalica Meydanı ġekil : Kok kömürü deposunda uygul anan peyzaj tasarı mı ġekil : Maden filizi depol arı nda uygul anan peyzaj tasarı ml arı ġekil : Duisburg- Nor d Parkı nda çocukl ar için tasarlanmı Ģ oyun alanları.. 28 ġekil : Parktaki yaya ve tren yol u ġekil : Parkta inģa edilen t uğla duvarlar ve çeli k strükt ürler ġekil : Duisburg- Nor d Parkı nı n gece ıģı klandır ması ġekil : Güney Caradon Maden alanı nı n haritası ġekil : Grass mere Lane tali yol u boyunca uzanan granit duvarlar ġekil : Gona mena maden alanı nda bul unan eski eki pman parçaları ġekil : Eski tren yol u baģlangı ç nokt ası ve Gona mena Incli ne alanı ġekil : Gona mena açı k saha iģleti malanı ġekil : Batı Caradon maden kazı çalıģ mal arında ol uģan tepe yı ğı nları ġekil : Güney Caradon maden alanı ndan bir görünüģ ġekil : Güney Caradon maden alanı na ait endüstri yel peyzaj manzaral arı. 37 ġekil : Kı brıs adası üzeri nde Lefke ni n konu munu gösteren harita ġekil : Lefke kasabası çevresi ni ve CMC ye ait alanları gösteren harita ġekil : Lefke böl gesi ni n yeryüzü Ģekilleri ni gösteren genel fot oğraflar ġekil : Lefke böl gesi ni n yeryüzü Ģekilleri ni gösteren hava fot oğrafı ġekil : Lefke kasabası nı n zengi n bit ki ört üsü vi

8 ġekil : Lefke kasabası nı n portakal bahçelerinden bir görünüģ ġekil : Ge mi konağı nda kurulan CMC fabrikası na ait eski fot oğraflar ġekil : CMC maden çalıģ mal arı ndan kaynaklanan çevre sorunl arı ġekil : CMC ile ilgili K. K. T. Ctarafı nda kalan alanları gösteren harita ġekil : CMC t esis al anı içi nde kalan kalı ntıları gösteren harita ġekil : CMC böl gesi ndeki alan değerleri ġekil : CMC t esis al anı nı n topoğrafyası nı gösteren harita ġekil : CMC alanından genel görünüģler ġekil : CMC tren hattı kalı ntıları ndan bir görünüģ ġekil : CMC t esis al anı içi n önerilen dol aģım Ģe ması ġekil : CMC t esis al anı içi nden ulaģı msağlanması öngör ül en alanl ar ġekil : CMC l aborat uar bi nası ndan görünt üler ġekil : ArĢi v bi nası ġekil : Mevcut haliyle sergilenmesi önerilen depol a ma bi nası ġekil : Rest ore edil mesi öngörülen li man kontrol bi nası ġekil : Lokant a binası ile birlikte kullanıl ması önerilen iskele ġekil : Li man kontrol bi nası ve iskeleni n yanı nda yer alan romör k ġekil : Madeni n depol andı ğı bet on strükt üre ait kalı ntı ġekil : Maden taģıma ve kır ma ünitesi ne ait tren hattı ve tren vagonları ġekil : CMC i çi nde yer alan 12 adet tren vagonu ġekil : CMC i çi nde birbirinden bağı msı z halde duran tren kalı ntıları ġekil : Gösteri platfor muna dönüģt ürül mesi önerilen büyük çanak ġekil : Süs havuzları na dönüģt ürül mesi düģünül en küçük çanakl ar ġekil : Sergilenmesi önerilen da mıt ma ve sınıflandır ma ünitesi ġekil : Bası nç da mıt ma tesisi ne ait bet on çanakl ar ġekil : Filtrasyon ünitesi ne ait kalı ntılar ġekil : Bugün yı kılmı Ģ olan eski yakıt tankl arı ġekil : CMC t esis al anı içi n önerilen fonksiyonl arı gösteren Ģe ma ġekil : Lefke deresinden bir görünüģ ġekil : CMC t esis al anı nı n deni ze bakan kuzey sı nırı ġekil : Yüksek okalipt üs ve servi ağaçları yla sı nırlandırıl mıģ batı yönü ġekil : CMC t esis al anı nı n güney-doğu sı nırı ġekil : Ġçi nde bit ki grupl arı nı n sergilenmesi önerilen bet on çanakl ar ġekil : Bit kilendiril mesi önerilen t oprak Ģevler ġekil : Park içi n önerilen bit kilendir me Ģeması ġekil : CMC t esis al anı içi n önerilen büt ün pl anla ma kararları nı gösteren fikir Ģe ması ġekil : CMC iģçi ha ma ml arı nı n ve ofis bi naları nı n geç mi Ģe ait fot oğrafı ġekil : CMC iģçi ha ma ml arı nı n ve ofis bi naları nı n bugüne ait fot oğrafları. 84 ġekil : Yer altı madenl eri ne ulaģı msağlayan eski maden asansörü ġekil : Lefke açı k hava maden kazı alanı ġekil : Karadağ bölgesi nde yapılan açı k hava ve yeraltı maden çalıģ mal arını n ol uģt urduğu endüstriyel peyzaj manzaraları ġekil : Ge mi konağı nda yol boyunca i nģa edil miģ eski CMC iģçi konutları 88 ġekil : Ge mi konağı nda bul unan CMC iģçi konutları ndan üç örnek ġekil : CMC za manı nda hal olarak kullanılan yapı ġekil : Karadağ bölgesi nde yer alan iģçi konutları ġekil : Ya maca i nģa edil miģ Karadağ iģçi konutları vii

9 LEFKE- CMC BAKI R MADENĠ ALANI NI N ENDÜSTRĠ YEL MĠ RAS KAPSAMI NDA PEYZAJ PARKI OLARAK DEĞERLENDĠ RĠ LMESĠ ÖZET Bugün, dünyada sanayi devri mi yaģa mı Ģ birçok ül ke, üreti mi sona er mi Ģ endüstri yel el e manl arı geç mi Ģe ıģı k tut mal arı açısı ndan bir kültür zengi nli ği ol arak kabul et meye baģla mı Ģtır. Günü müzde geliģen ve endüstri yel miras ol arak adl andırılan bu kavra m, endüstri yel el e manl arı kor umayı ve yeni den değerlendir meyi a maçl a makt adır. Endüstriyel peyzajı n bir parçası kabul edilen t esisler, eki pmanl ar, ul aģı m siste ml eri ve yerleģi m biri ml eri gi bi birçok endüstri yel el e man, günü müzde mevcut Ģekli yle kor unarak sergilenmekt e ya da yeni f onksi yonl ar kazandırılarak hal kı n kullanı mı na açılmakt adır. Dünyada uygul anan birçok pr oj eni n ortak yönü endüstri yel faali yetleri n son bul ması yla çevresel ve ekono mi k yönden sı kı ntı ya düģ müģ böl gelere eski canlılıkları nı yeni den kazandır mak ve hal kta endüstriyel t ari h bilinci ni artır maktır. Tez çalıģ ması nda a maçlanan K. K. T. C. ni n Lef ke böl gesi nde yer al an ve bugünkü mevcut dur umuyl a bölge i çi n çevresel bir probl e m t eģkil eden Kı brıs Maden ġirketi ne ( Cypr us Mi ni ng Cor porati on) ait al anl arın endüstri yel miras kapsa mı nda peyzaj parkı ol arak yeniden değerlendiril mesi ne iliģki n öneriler sunmak ve böl geyi çevresel ve ekono mi k yönden yeni den canl andır maktır. Tez çalıģ ması beģ böl ümden ol uģ makt adır. Biri nci böl ümde konu hakkı nda genel bir giriģ yapılarak, çalıģ manın a macı, hazırlanıģ yönt emi ve kapsa mı açı klanmı Ģtır. Ġki nci böl ümde endüstri yel peyzajı n endüstri yel miras kapsa mı nda değerlendiril mesi ile ilgili teori k bil gilere yer veril miģtir. Bu doğr ult uda çalıģ ma al anı ol an Lef ke- CMC bakır madeni al anı na ör nek t eģkil eden Emscher Peyzaj Par kı, Duisburg- Nor d Peyzaj Par kı ve Güney Caradon Madeni ayrı ntılı Ģekil de el e alı nmı Ģtır. ÇalıĢ manın üçüncü böl ümü Lef ke- CMC bakır madeni al anı ile il gili genel bil gileri içer mekt edir. Tez çalıģ ması nı n dör düncü böl ümünde Lef ke- CMC bakır madeni al anı nı n endüstri yel mi ras kapsa mı nda yeniden değerlendiril mesi ne iliģki n öneriler getirilmi Ģtir. Bu böl ümde önceli kle CMC ile il gili öneri getirilecek ol an endüstri yel kalı ntılar saptanmı Ģ ve kalı ntılar CMC maden iģle me t esis al anı, CMC maden kazı al anl arı ve CMC yerleģi mbiri ml eri ol mak üzere üç baģlı k altında ele alınmı Ģtır. ÇalıĢ mada CMC maden i Ģle me t esis al anı nı n endüstri yel ki mli ği ni n vurgul anarak hal kı n sosyal, kült ürel, di nlence ve spor i hti yaçları na cevap verecek bir par ka dönüģt ürül mesi öngör ülmüģt ür. Buna göre CMC t esis al anı i çi nde bul unan mevcut yapılar ve endüstri yel kalı ntılar i çi n park al anı na hi z met edecek yeni kullanı ml ar viii

10 öneril miģtir. Bunun yanında park i çi n bir dol aģım pl anl a ması öneril miģ ve çeģitli faali yetleri n yer al ması içi n uygun gör ül en al anlar belirtil miģtir. Son ol arak par k içi nde bit kilendiril mesi öngör ülen alanlar içi n öneriler getiril miģtir. CMC maden kazı al anl arını n ve yerleģi m biri ml erini n, park al anı ol arak kullanıl ması öngör ülen CMC t esis alanı ile bağl antılı ol acak Ģekil de yeni den değerlendiril mel eri ve sergilenmel eri önerilmi Ģtir. Her üç al an i çi n getirilen öneriler, dünyada endüstri yel mi ras kapsa mda uygulanan ve t ezde ayrı ntılı Ģekil de i ncelenen örnek par k pr ojeleri nden yararlanılarak ve al anı n kendi özellikleri göz önünde t ut ul arak yapıl mıģtır. Son ol arak beģi nci bölü mde, t ez çalıģ ması ile il gili varıl mıģ ol an sonuçl ara ve değerlendir mel ere yer veril miģtir. Tezde yür üt ülen çalıģ mal ar dünyada endüstri yel mi rası n kor un ması na ve yeni den değerlendiril mesi ne iliģki n pr oj eleri n hı zla yaygı nlaģtığı nı göst er mi Ģ ve endüstri yel miras kapsa mı nda uygul anmı Ģ örnekl erden de faydal anarak, Lef ke- CMC bakır madeni al anı nın endüstri yel kalı ntıları nın yeni den değerlendirilebileceği ne iliģki n mevcut pot ansi yeli ortaya çı kar mı Ģtır. ix

11 REGENERATI ON OF LEFKE- CMC COPPER MI NI NG AREA AS A LANDSCAPE PARK I N THE CONCEPT OF I NDUSTRI AL HERI TAGE SUMMARY Today, most of t he countries t hat have passed t hrough t he i ndustrial revoluti on have began t o ad mit t hat i ndustrial corporati ons t hat are not i n use any more t hrows li ght on t he past of a country as a cult ural wealt h. This concept whi ch is devel opi ng worl dwi de is called i ndustrial heritage. It aims t o pr ot ect and pr ovide reuse of industrial el e ments. Most of t he i ndustrial el ements such as fiel ds, equi pments, transportation syste ms and resi dence areas are all parts of t he i ndustrial l andscape and t hey are preserved and exhi bited i n t heir present condition or t hey are br ought int o use of public by gaini ng ne w f unti ons. A common poi nt of most of the pr oj ects that have been practiced i n t he worl d is t o vitalize t he regi ons that have environment al and economi c distress after t he end of i ndustrial facilities and t o make peopl e aware of an i ndustrial hist ory. The obj ecti ve of t he st udy is t o make suggesti ons on t he areas of Cyprus Mi ni ng Cor porati on, whi ch is located on Lef ke district of T. R. N. C. and whi ch i s an environment al t hreat with its present condition. Rearrange ment of t hese areas i n t he concept of i ndustrial heritage and revitalizi ng t he regi on from t he poi nt of environment and econo my are wit hi n these suggestions. The st udy consists of fi ve chapt ers. In t he first chapt er, a general i ntroduction about the subj ect i ncl udi ng t he obj ecti ve, met hod and concept of t he st udy is present ed. I n the second chapt er t heoretical i nfor mati on on regenerati on of i ndustrial l andscape i n the concept of i ndustrial heritage is i ncl uded. Emscher Landscape Par k, Dui sburg- Nor d Landscape Par k and Sout h Caradon Mi ne are exa mi ned i n det ail as exa mpl es t o the st udy fiel d of Lef ke- CMC copper mi ni ng area. The t hird chapt er of t he st udy incl udes general i nfor mati on on t he Lef ke- CMC copper mi ni ng area. The f ourt h chapt er revi ews suggestions on t he reuse and regenerati on of Lef ke- CMC copper mi ni ng area i n t he concept of i ndustrial heritage. Firstly, t he i ndustrial re mai ns on whi ch suggesti ons will be made are defi ned and exa mi ned under t hr ee titles as CMC general plant area, CMC mi ni ng areas and CMC resi dence areas. In t he st udy, i ndustrial identity of t he CMC general pl ant area is e mphasized and converti ng t he area t o a par k whi ch will fulfill t he public s social, cult ural, recreati onal and sports needs is recommended. Accor di ng t o t his, the present x

12 buil di ngs and i ndustrial machi neries on t he CMC general pl ant area are suggest ed t o gai n ne w f uncti ons i n order t o service f or a park area. Addi ng t o t his, a circul ati on pl anni ng is suggested and suitabl e areas on whi ch vari ous facilities can be or gani zed is poi nted out. Fi nall y, areas t hat are suggested as pl anti ng areas i n t he par k are descri bed. CMC mi ni ng areas and resi dence areas are suggested t o be regenerated and exhi bited wit h a connecti on t o t he CMC general pl ant area whi ch is recommended t o ser ve as a park. The pr oj ects whi ch have been practiced i n the concept of i ndustrial heritage i n the worl d is exa mi ned in det ail i n t he st udy. These sa mpl e park pr oj ects and t he ori gi nal feat ures of t he CMC areas are det er mi ned f or t he suggesti ons gi ven f or each of the three areas. Consequentl y i n t he fifth chapt er, t he concl usi on and eval uati on of t he st udy i s pr ovi ded. The i nvesti gation of t he st udy showed t hat t he pr oj ects concerni ng t he pr otecti on and regeneration of i ndustrial heritage have become wi despread i n t he worl d. By usi ng t he sa mpl e park pr oj ects t hat have been practiced i n t he concept of industrial heritage, t he present pot ential for t he regenerati on of t he Lef ke- CMC mi ni ng area s i ndustrial re mai ns is reveal ed. xi

13 1. GĠ RĠ ġ 2000 li yıllar endüstrileşmi ş ül kelere ait en son i zl eri n t a ma men silindi ği ya da bir müzeni n parçası ol duğu döne mi t e msil et mekt edir. 20. yüzyılın ortaları ndan itibaren, değişen dünya koşullarıyl a eski fonksi yonunu kaybeden endüstriyel kurul uşl ar dan günü müze ul aşanl ar, dünyayı değiştiren sosyal ve ekono mi k dönüşüme ı şık t ut ması açısı ndan t ari hsel ve kült ürel miras ol arak kabul gör meye başla mı ştır. Dünyada gelişen bu yaygı n anl ayış, endüstri yel al anlarla il gili daha kapsa mlı pr oj eleri n üretil mesi ne ol anak sağla mı ş ve bu doğr ult uda endüstri yel kalı ntılar peyzajla bir büt ün olacak şekil de yeniden düzenl enerek hal kı n kullanı mı na açıl mıştır. Tez çalış ması nda, uzun yıllar sürdürül en maden çalış mal arı yla endüstrileş mi ş bir böl ge özelliği t aşı yan Lefke- Kı brıs Maden Şirketi ne ( Cypr us Mi ni ng Corporati on) ait alanları n, dünyada kabul gören endüstri yel mi ras kavra mı kapsa mı nda kor unarak yeni den değerlendiril mesine ilişki n öneriler getirilmi ştir ÇalıĢ manı n Amaç ve Yönte mi Kuzey Kı brıs ı n Lef ke böl gesi nde yer al an ve t ari hleri arası nda faali yeti ni sürdüren Kı brıs Maden Şirketi ( CMC), bugün geri ye kal an kalı ntılarıyla Lef ke böl gesi i çi n çevresel bir pr obl e m ol arak gör ül mekt edir. Bunun yanı nda CMC ye ait kalı ntılar böl geni n t ari hinde yeri yadsı na mayacak bir öne me sahi ptir ve kor un ması gerekli kült ürel bir mirastır. Tez çalış ması nda a maçlanan, Lef ke- CMC bakır madeni al anı nı n endüstriyel miras kapsa mı nda kor unması na ve yeni den kullanı ma kazandırıl ması na ilişkin öneriler sunmaktır. Öneriler, CMC bakır madeni al anı nı n geri ye kal an kalı ntıları nın mevcut hali yle kor unarak ya da yeni f onksi yonl ar kazandırılarak kullanıl ması nı ve al anı nı n endüstri yel ki mli ği ni n vur gul anarak, hal kı n sosyal, kült ürel, di nlence ve spor ihtiyaçları na cevap verecek bir peyzaj parkı na dönüşt ürül mesi ni hedefle mekt edir. 1

14 Tez çalış ması nda i zlenen yönt e m endüstriyel peyzajı n endüstriyel mi ras kapsa mı nda değerlendiril mesi konusunda ul aşılan literat ürdür. Yapılan literat ür çalış ması nda konu ile ilgili kaynak kitaplar, rapor ve bil diriler ve i nternet siteleri araştırıl mış, çalış ma al anı na ör nek t eşkil eden dünyada uygul anmı ş ve başarı ya ul aş mı ş üç pr oj e ayrıntılı şekil de i ncelenmi ştir. Pr ojeler, endüstriyel miras kapsa mı nda peyzaj parkı na dönüşt ürül müş ve hal kı n kullanı mı na kazandırıl mı ş al anl ardan seçil miştir. Literat ür çalış ması nı n i kinci aşa ması nda CMC bakır madeni al anı ile il gili kaynak kitaplar, sunul an raporlar, gazete arşi vleri i ncelen mi ş ve yet kili kişilerle gör üş mel er yapıl mıştır. Buna ilaveten araştır ma, haritalar ve çekilen al an f ot oğrafları yla destekl enmi ştir. Yapılan literat ür çalış ması ve gör üş mel er, alanı n özellikl eri ni n ve tari hsel süreci ni n belirlen mesi ne ve al anı n mevcut dur umunun sapt anmasına yöneli k ol muşt ur. El de edilen bil giler, i ncelenen üç park pr oj esi ile karşıl aştırılarak ve değerlendirilerek çalış manı n öneriler böl ümünde kullanıl mıştır ÇalıĢ manı n Kapsamı Tez çalış ması beş böl ümden ol uş makt adır. Birinci böl ümde konuya genel bir giriş yapılarak, çalış manı n a macı, hazırlanış yönt e mi ve kapsa mı açı klanmı ştır. İki nci böl ümde endüstri yel peyzajı n endüstri yel miras kapsa mı nda değerlendiril mesi ile ilgili teori k bil gilere yer veril miştir. Bu doğr ult uda önceli kl e endüstri yel peyzajı n genel t anı ml a ması yapıl mı ş ve endüstri yel peyzajı ol uşt uran fakt örlerden söz edil miştir. Endüstriyel peyzajı n genel t anı mı ndan sonra endüstri yel mi ras kavra mı nı n dünyadaki t ari hsel gelişi mi hakkı nda bil gi veril miştir. Endüstri yel mi ras kavra mı nı n alt başlı kları nda endüstriyel mirası n kor unması, yeni den değerlendiril mesi ve dünyada bu kapsa mda el e alınan çalış mal ardan söz edil miştir. Öneri getirilecek CMC bakır madeni ne ait alanlar i çi n ör nek ol uşt uran Emscher Peyzaj Parkı, Duisburg-Nor d Peyzaj Parkı ve Güney Caradon Madeni sırası yla ayrı ntılı şekil de incelenmiştir. Üçüncü böl ümde çalış ma al anı ol an Lef ke- CMC bakır madeni al anı ile ilgili genel bil gilere yer veril miştir. Bil giler, böl geni n coğrafi konu mu, özellikleri, tari hsel gelişi mi, bugünkü mevcut dur umu ve son ol arak CMC bakır madeni al anı ile il gili yapıl mış olan çalış mal arı içer mekt edir. 2

15 Dör düncü böl ümde, Lefke- CMC bakır madeni al anı nı n endüstriyel mi ras kapsa mı nda yeni den değerlendiril mesi ne ilişki n öneriler getiril miştir. Bu böl ümde önceli kle CMC bakır madeni ne ait al anlar ile il gili yeni den değerlendiril mesi öngör ülen endüstri yel kalı ntılar sapt anmı ştır. Buna göre öneri getirilecek ol an kalı ntıları içeren al anlar üç başlı k altında i ncelenmi ştir. Bunl ar sırasıyl a, CMC maden işle me t esis al anı, CMC maden kazı al anı ve CMC yerleşi m biri ml eri dir. Her üç al an i çi n de getirilen öneriler, dünyada bu kapsa mda uygul anan ve t ezde ayrı ntılı şekil de i ncelenen ör nek park pr oj eleri nden yararlanılarak ve al anı n kendi özellikleri göz önünde t ut ularak yapıl mıştır. Son ol arak, beşi nci bölü mde, t ez çalış ması ile il gili varıl mış ol an sonuçl ara ve değerlendir mel ere yer veril miştir. 3

16 2. ENDÜSTRĠ YEL PEYZAJI N ENDÜSTRĠ YEL MĠ RAS KAPSAMI NDA DEĞERLENDĠ RĠ LMESĠ Dünyada son yıllarda geliştirilen ve hı zla yaygı nlaşan endüstriyel miras kavra mı, geç mi şe t anı klı k eden endüstri yel el e manları n kor unması nı ve yeni den değerlendiril mesi ni a maçl a makt adır. Bugün, sanayi devri mi yaşa mı ş birçok ül kede üreti mi sona er mi ş endüstri yel el e manl ar, bir ki mli k zengi nli ği ol arak kabul edil mekt e ve kült ürel mirası n bir parçası olarak sergilenmekt edir. Endüstri yel miras kavramı nı daha i yi anl a mak içi n önceli kle endüstriyel peyzajı n genel t anı mı na deği nmekt e fayda vardır. Günü müzde endüstri yel mi ras kapsa mı nda uygul anan pr oj elerde di kkat çeken en öne mli unsur, endüstri yel el e manl arı n içleri nde yer al dı kları peyzajla bir bütün olarak korunması dır Endüstri yel Peyzajın Tanı mı Peyzaj, bir gör üş çerçevesi i çi ne giren doğal ve kült ürel el e manl arın birli kte ol uşt urdukl arı bir ko mpozisyondur. Bu nedenl e, peyzaj genellikle doğal ve kült ürel peyzaj ol mak üzere i ki başlı k altında i ncelenmekt edir. Doğal peyzaj, i nsanı n hi ç değiştir medi ği ya da çok az öl çüde değiştirdi ği, kendi doğal düzeni ni kor uyabilen al anl arı n gör ünü müdür. Kült ürel peyzaj ise, insanl arı n doğayı çeşitli a maçl arla kullanmal arı sonucu ort aya çı kan peyzaj bi çi mi dir. Kült ürel peyzaj da kendi i çi nde kırsal ve kentsel peyzaj olarak i ki böl üme ayrıl makt adır ( Koç ve Şahi n, 1999). Endüstri yel peyzaj, genellikle kırsal peyzaj başlı ğı altında i ncelenen peyzaj al anl arı ndan biri dir. Kırsal peyzaj, i nsanı n doğal peyzaja müdahale ederek ol uşt urduğu çevre gör ünü mü ol arak t arif edilmekt edir ( Ür genç, 2000). Bugün dünyada birçok endüstriyel faali yetten söz et mek mü mkündür. Bu açı dan, kentsel mekanl arda da yer al an endüstri yel kur ul uşlar mevcutt ur. Burada sözü edilen endüstri yel peyzaj, genel ol arak kırsal alanlarda bul unan endüstri yel kur uluşl arı n ve onl ara ha m madde veren taş, kömür, bakır gi bi maden ocakl arı nı n yarattığı peyzaj dır. 4

17 Aşağı daki şekil de peyzaj başlı ğı altında endüstri yel peyzajı n konu mu gösteril mekt edir (Şekil 2.1.). Peyzaj Doğal Peyzaj Kült ürel Peyzaj Kı rsal Peyzaj Kentsel Peyzaj Tarı msal Peyzaj Rekreatif Peyzaj Endüstri yel Peyzaj Şekil Endüstriyel peyzajı n konu mu Endüstri yel peyzaj, kırsal alanl arda yer al an endüstriyel kur ul uşları n ve onl ara ha m madde sağl ayan uğraşı alanları nı n ortaya koyduğu gör ünü ml er ol arak t anıml anabilir ( Koç ve Şahi n, 1999). Her hangi bir alanda faaliyet gösteren endüstri, birçok kar maşı k fakt örün bir araya gel mesi yle ol uş makt adır. Bu fakt örleri genel ol arak i ki sı nıfa ayır mak mümkündür. Bunl ardan biri ncisi ham maddel eri n kapsa m ve konu munu belirl eyen doğal kaynakl ar, i ki ncisi ise ha m maddel eri n kullanı mı, işlenmesi i çi n ol anak ve e mek sağlayan i nsan kaynakl arıdır (Pal mer and Neaverson, 1994). Bi r ül keni n ekono mi k yönden geliş mesi nde doğal kaynakl arı nı n büyük önemi var dır. Ancak bu kaynakl arı n değerlendiril mesi ve işlenmesi i çi n i nsanl arın doğaya müdahal e et mel eri kaçı nıl mazdır. Bu nedenl e doğal kaynakl ar ve i nsan kaynakl arı ol arak sı nıflandırılan her i ki fakt ör bir araya gelerek endüstri yel peyzaj al anl arı nı n ol uş ması nda öne mli rol oynar. Endüstri yel peyzaj al anl arı nı ol uşt uran fakt örler, genellikle altı başlık altı nda incelenmekt edir (Pal mer and Neaverson, 1994). Bunl ar; Ha m madde kaynakl arı 5

18 Endüstri yel tesisler Güç kaynakl arı Yan endüstri tesisleri Yerleşi mbiri ml eri ve Ul aşı msiste ml eri dir. Yukarı da sözü edilen altı fakt ör birlikte çalışarak endüstri yel peyzaj al anlarını n genel gör ünü münü ortaya koyar. Endüstri yel kur ul uşların konu munu genellikle doğada bul unan ham madde kaynakl arı belirler. Ham maddel eri n işlenmesi içi n kur ul an çeşitli t esi sler ve ha m maddel eri n bir yerden bir yere t aşı nması nı sağl ayan ul aşı m siste ml eri, endüstri yel al anl arı n başlıca el e manları nı ol uşt urur. Bunl arı n yanı nda, endüstri yel kurul uşlarda çalışanl ar i çi n i nşa edilen işçi evl eri ve sağlı k, eğiti m, ticaret biri ml eri gibi birçok ihtiyaca cevap veren yapılar genellikle her endüstri yel peyzaj al anı nda bul unmakt adır yıll arı nı kapsayan ve endüstri devri mi ol arak adl andırıl an döne m zarfı nda dünya, birçok doğal peyzaj al anı nı n endüstri yel mekanl ara dönüş mesi ne tanı k ol muşt ur. Endüstrini n altın çağı nda ortaya konan endüstri ye ait kur ul uşlar, insanlı k t ari hi nde yeri yadsı na mayacak yeni bir kült ürel döne mi n öncül eri ol muşl ardır ( Öke m, 2000). Ancak, endüstriyel kur ul uşlar, işlevlerini yeri ne getirebil di kleri döne m zarfı nda, yeni bir kült ürel döne mi n öncül eri ol makt an çok, doğal peyzaj al anları nda neden ol dukl arı ol ums uz çevre koşulları yla ön pl ana çı kmı şlardır. İnsanl arı n doğada en zararlı uğraşları genellikle endüstri ye ait ol anl ardır. Nit eki m endüstri yel t esisler, büyük kitleli yapıları ile doğada pek hoş ol mayan el e manl ar ol arak gör ünmekt e ve aynı za manda çeşitli artıkları ile havayı, suyu, t oprağı ve besi n maddel eri ni kirlet mekt edir. Endüstri yel t esisleri n ayrıca i nsan ve hayvan sağlı ğı ile bit kiler açısı ndan son derece zararlı et kileri görül mekt edir ( Koç ve Şahi n, 1999). Sonuç ol arak endüstri, doğal peyzaj da fizi ksel değişi ml ere, bi yol oji k dengesizli klere ve görsel kirliliklere neden ol makt adır ( Ür genç, 2000). Günü müzde endüstri yel f aali yetlerden kaynakl anan çevre sorunl arı nı n gi deril mesi içi n çeşitli doğa rehabilitasyon çalış mal arı yapılmakt adır. Bu çalış mal ar genelli kle 6

19 doğanı n zararlı maddel erden arı ndırılarak eski canlılığı na kavuştur ul ması na yöneli ktir. Ancak son yıllarda endüstri yel peyzaj al anları nda yapılan doğa rehabilitasyon çalış mal arını n yanı nda, mekana kimli ği ni veren endüstri yel öğel eri n de kor un ması büyük öne m kazanmı ştır. Bu yakl aşı m ilerleyen böl ümde ayrı ntılı şekil de ele alınacaktır Endüstri yel Mi ras Kavra mı Peyzaj da endüstriyel mi ras kavra mı nı n il k ortaya çı kışı 1970 lı yıllara dek uzan ması na karşı n kavram, ancak son yıllarda büyük öne m kazanmaya başla mı ştır. İşlevi ni kaybet mi ş endüstriyel peyzaj al anl arı na yeni bir bakış açısı getiren bu kavra mı n tari hsel gelişi mine kısaca deği nmekt e yarar vardır. 18. ve 19. yüzyılları kapsayan döne m boyunca birçok ül ke i çi n endüstri yel kur ul uşlar öne mli bir ekono mi k fakt ör hali ne gel mi ştir. Bununl a beraber, endüstriyel peyzaj içi nde yer al an t esisler, i nsanlı k i çi n estetik veya kült ürel değerden uzak, aynı za manda sıradan ele manlar olarak görül müşl erdir (Soyez, 2000). Yakı n bir geç mi şte işlevi ni yitir miş ol an endüstriyel al anlar, kült ürel mi rası n bir parçası hali ne gel mi şlerdir. Fakat i nsanoğl unun endüstri yi kült ürel mirasla bağdaştır ması uzun za man al mı ştır. Müzi k, edebiyat gi bi güzel sanatları n veya kal e, kilise, saray gi bi t ari hsel yapıları n bir ül keni n kültürel mirası ol arak kabul gör düğü döne mde, t ari hleri sadece 18. ve 19. yüzyıllara dayanan endüstri yel kur uluşl arı n bu mi rası n i çi nde yer al ması kol ay ol ma mı ştır. Tahrip ol muş bir maden ocağı veya bir değir men, kült ürel mirasın bir parçası ol makt an çok medeni yeti n bir başarısı ol arak gör ül müşt ür (Soyez, 2000). Bugün eski anl ayışları n tersi ne, geç mi şe t anı klı k eden her nesne, i nsanoğlunun akıl, e mek, üreti m ve beceri biri ki ml eri ne ışı k t utması açısı ndan kült ürün bir parçası ol arak kabul gör meye başla mı ştır ( Eki nci, 2002). Böyl eli kle işlevi ni yitir miş eski endüstri yel alanl ar t ari hin göze çarpan öne mli ele manl arı ol arak değer kazanmı şl ar ve endüstri yel miras olarak korunmaya alı nmı şlardır. Son yıllarda özellikle Avr upa ül keleri nde hı zla yaygı nlaşan ve Endüstri yel Ar keol oji ol arak adl andırılan yeni çalış ma al anı, 1970 lerden sonra kor umacılı k dünyası nda endüstri mirası ol arak gözetil meye başlanan il k ve er ken döne m sanayi tesisleri ni n yeni den kullanıl ması nı ve bugüne kal an kalı ntıları n bir anl a mda 7

20 üreti m ve t eknol oji kökl eri ni keşfet meyi ve bel gele meyi a maçla makt adır ( Eki nci, 2002). Ül kel er ve böl geler arası ndaki katılı mı n art masıyla endüstri yel peyzaj al anl arı nı n kor unması na yöneli k çalış mal ar hı z kazanmı ş ve bu doğr ult uda kapsa mlı pazarla ma stratejileri pl anl anmaya başla mı ştır. Bu yolla, eski endüstrileş mi ş böl geler i majları nı geliştir meye ve aynı za manda t urist çekmeye başla mı şlardır ( Pal mer and Neaverson, 1994). Endüstri yel peyzaj al anl arı na gösterilen büyük il gi, dünyada endüstri yel turiz m ol arak adl andırılan yeni bir turiz msahasını n geliştiril mesi ne neden ol muşt ur. Günü müzde endüstri yel miras he m bili msel al anda he m de günl ük hayatta sı k rastlanan bir kavra m hali ne gel mi ştir. Dünyanı n birçok ül kesi nden i nsanl ar endüstri yel miras kavra mı nı farklı şekillerde t anı ml a mı şlardır ( Alfey and Put man, 1992); Endüstri ni n kalı ntıları nı bir araya getirerek nasıl çalıştıkları nı anla mak; Est etik, t ekni k ve t arihsel değerleri nden öt ürü endüstri yel alanları, yapıları ve mekani z mal arı korumak; Endüstri yel peyzajı ol uşturan ele manl ara yeni kullanı ml ar getir mek; Kullanıl mayan mekani zmal arı rest ore ederek kullanılır hale getir mek; Endüstri ye dayalı nüfusları n bil gi, deneyi m ve tecrübel eri ni kaydet mek ve geç mi ş nesilleri n nasıl yaşadı klarını ve çalıştıkları nı sergile mek; Genel ol arak özetle mek gerekirse, endüstri yel mi ras geç mi ş nesilleri n endüstri yel tari hleri ni kor umak ve bu yolla gel ecek nesillere sosyal, ekono mi k ve kültürel süreci en i yi şekil de aktar maktır Endüstri yel Mi rası n Korunması ve Yeniden Değerlendi ril mesi Günü müzde üreti mi sona er mi ş birçok endüstriyel al an, endüstri yel miras kapsa mı nda kor unarak ve yeni den değerlendirilerek kullanı ma açıl mıştır. Kull anı ma açılan al anl ar arası nda endüstri yel kalı ntıları mevcut hali yle kor umayı ve sergile meyi a maçl ayan pr oj eler yanında, mevcut kalı ntılara farklı kullanı ml ar kazandırarak yeni den değerlendir meyi a maçl ayan projelere de rastla mak mü mkündür. Endüstri yel mirası n mevcut hali yle kor unması ndaki a maç, zi yaretçilere o böl geni n tari hi ni, endüstri yel peyzaja ait örnekl eri ol duğu şekli yle sergileyerek anl at maktır. 8

21 Endüstri yel mirası n yeni den değerlendiril mesi nde ise başlıca dört a maç vur gul anmakt adır (Soyez, 2000): Endüstri yel mekanl arı kullanarak t ari hsel süreci n (endüstri yel, sosyal ve ekono mi k) en i yi şekilde anl atı mı nı sağl a mak ve t uristik çeki m al anları yarat mak; Yerel ve böl gesel ki mliği vur gul a mak i çi n endüstrileş meni n se mboll erini yeni den değerlendir mek; Böl gesel i majı geliştirerek çeki ciliği artır mak ve pozitif ekono mi k kazanç el de et mek; Eski endüstri yel ele manlara yeni ve başka kullanıml ar getir mek; Bu maddel er ilerleyen paragraflarda daha ayrı ntılı şekil de ele alınmı ştır. Tari hsel süreci anl at manın en kol ay ve en gerçekçi yol u orijinal nesnel eri gel eneksel müzel erde sergile mek yeri ne kendi mekanl arı nda göster mektir. Böyl eli kl e, sergilenen el e manl arı n boyut, madde, t ekni k ilişkiler ve çalış ma koşulları gi bi birçok özellikleri ni ve f onksiyonl arı nı kendi mekanl arı nda gör mek mü mkün hal e gel mekt edir. Bu gerçekt en yol a çı kılarak pl anl anan endüstri yel ele manl ar, etrafları nı çevreleyen peyzajla bir büt ün ol arak sergilenmekt edir. Bu da, dünyada bu t ür al anl ara duyul an ilgi ni n her geçen gün art ması na neden ol makt adır (Soyez, 2002). Bugün eski endüstri yel kur ul uşlardaki birçok yapı, tesis veya eki pman t ahri p ol muş ve esas özellikleri ni yitir miştir. İnsanl ar i çi n ekono mi k değerleri ni kaybet mi ş bu al anl arı n veya yapıları n yı kı mı doğal bir süreci n sonucu ol arak gör ülse de, değişen dünya koşulları nda, fonksi yonunu yitir miş endüstri yel el e manl arı n korunması na ilişki n yaygı n bir anl ayış kabul gör meye başlamı ştır. Bu doğr ult uda hedeflenen, işlevi ni t a ma men yitirmi ş t esislere yeni ve farklı fonksi yonl ar getirerek, eski endüstrileş mi ş şehirlere kaybet mi ş ol dukl arı canlılığı t ekrar kazandır mak ve bu yolla pozitif ekono mi k kazanç el de et mektir (Soyez, 2002). Endüstri yel mirası n yeniden değerlendiril mesi nde, endüstri yel peyzaj i çi nde yer al an her el e manı n kullanıl ması büyük öne m t eşkil etmekt edir. Bu sebepl e endüstri yel el e manl arı n kor un ması nda veya bakı mı nda soruml ul uk al acak ya da fi nansal kat kı da bul unacak yeni kullanıcıları n bul unması, bu mekanl arı n yaşa ması i çin ol dukça gerekli dir. Dünyada uygul anmı ş birçok pr oj ede endüstri yel el e manl arın yeni den 9

22 kullanı mı na yaratıcı örnekl er göster mek mü mkündür. İşlevi ni yitir miş maden yapıları nı n açı k-hava müzesi ol arak kullanılması, spor ve sağlı k mer kezi ne dönüşt ürül mesi veya ticaret ve servis parkı ol arak yeni den t asarlanması, günü müzde bu alanlara verilen öne mi ve farklı yakl aşı mı açı kça göster mekt edir (Soyez, 2002). Bugün dünyada endüstriyel mirası nı n kor unması na kat kı da bul unmak a macı yl a birçok kur ul uş görev yapmakt adır. Bu kur ul uşları n başı nda gel en TI CCI H, ( The Internati onal Co mittee for t he Conservati on of Industrial Heritage) Endüstri yel Mi rası n Kor un ması na Yöneli k Ko mit e, 1978 yılında İsveç te kur ul muşt ur. TI CCI H, endüstri yel al anları n korun ması na, geri ye kal an kısı ml arı yla bel gelenmesine ve bu yolla yeni den kullanı ma kazandırıl ması na yöneli k çalış mal ar yap maktadır. Bu çalış mal ar, endüstri yel peyzaj al anl arı, yapılar, tesisler, eki pmanl ar ve ürünler gi bi geç mi şe ait birçok fizi ksel kalı ntı nı n kor unması nı kapsa makt adır. TI CCI H dünyanı n kırk üç ül kesi nden t e msilcileri yle, her üç senede bir, endüstri yel al anlarla il gili politikaları n ve pr obl eml eri n t artışıldı ğı genel bir konferans düzenlemekt edir (htt p:// www. ss. mt u. edu/ia/ TI CCI H/ aboutticch. html ) Endüstri yel Mi ras Kapsa mı nda Dünyada Uygul anmı Ģ Proje Örnekl eri Günü müzde dünyanı n birçok geliş mi ş ül kesi nde endüstri yel miras kapsa mı nda yapılan çalış mal ara çeşitli örnekl er göster mek mü mkündür. Daha önceki böl ümde belirtildi ği gi bi dünyada uygul anan pr oj elerde, endüstri yel alanları n korunması na yöneli k i ki farklı yakl aşımdan söz et mek mü mkündür. Bunl ardan biri ncisi, işlevi ni yitir miş endüstri yel el emanl ara yeni kullanı ml ar getir mektir. Bu yolla, endüstri yel faali yetleri n son bulması yla eski ki mli ği ni kaybet mi ş böl gelerin yeni den canl andırıl ması hedeflenmekt edir. Al manya nı n Ruhr böl gesi nde yer al an Emscher Peyzaj Parkı ( Emscher Landscape Par k) bu doğr ult uda uygul anan en öne mli pr ojelerden biri dir. Bir diğer öne mli pr oj e ise yi ne Emscher Park pr oj esi kapsa mı nda el e alı nan Dui sburg- Nord Peyzaj Par kı dır ( Duisbur g- Nor d Landscape Park). Her i ki pr ojede de işlevi ni yitir miş endüstri yel kalı ntıları n ki mli kleri kor unarak yeni kullanı ml ar kazandırıl mış ve endüstri yel kalı ntılar yeşille büt ünl eştirilerek par ka dönüşt ürül müşt ür. Endüstri yel mirası n kor un ması na yöneli k dünyada uygul anan pr oj elerde dikkat çeken iki nci yakl aşı m i se işlevi ni yitir miş endüstriyel kalı ntıları n ol duğu şekli yle sergilenmesi dir. Bugün endüstri yel peyzaj al anl arı da kor unması gerekli dünya 10

23 mi rası na ait alanlar ol arak kabul gör meye başla mı ştır. Geç mi şte peyzaj al anl arı nı yok et mekl e suçlanan endüstriyel kur ul uşlar, günü müzde peyzaj al anl arı nda yarattıkları eşsiz manzaralardan dolayı kor unmaya alı nmı şlardır. Bunun dünyadaki il k ör neği 1998 yılında İ ngiltere de yayı nl anan Wal es in Göze Çar pan Tari hsel Peyzaj Al anl arı nı n Tescili ( Register of Landscapes of Out standi ng Hi st oric Int erest i n Wal es) isi mli çalış ma olmuşt ur. Bu çalış ma, Anı tları ve Al anl arı Kor umaya Dayalı Ul uslararası Ko mi syon un (I COMOS UK) ve Wal es Böl ge Ko mi syonu nun ( Countrysi de Council of Wal es) kat kıları yla Cadw t arafı ndan belgel enmi ştir. Çalış mada, t ari hsel özelliğe sahi p 36 al an listelenmi ş ve bu al anları n içi nden 14 tanesi endüstriyel peyzaj al anı ol arak belirlenmi ştir ( htt p:// www. britarch. ac. uk/ ba/ ba32/ ba32ne ws. html wal es). Bl aenavon Endüstri yel Peyzaj ı (Bl aenavon Industrial Landscape) ve Par ys Dağı Bakır Maden al anı ( Parys Mountai n Copper Mi nes) bu listeni n en önemlileri nden sadece ikisi dir. Bugün birçok böl ge kendi endüstrisi ne ait miras al anl arı nı listele meye başla mı ştır. Bunun bir ör neği de yi ne İ ngiltere ni n Cor nwall böl gesi nde kor unmaya alınan Güney Caradon Bakır Madeni dir ( Sout h Caradon Mi ne). Günü müzde Güney Caradon a ait endüstri yel kalı ntılar olduğu şekli yle zi yaretçilere sergilenmekt edir ( www. geocities. com/t ea mmanl ey/sout hcaradon/i ndex. html ). İlerleyen böl üml erde öneri getirilecek ol an Kı brıs Maden Şirketi ne ( Cyprus Mi ni ng Cor porati on) ait al anl ar içi n yukarı da sözü edilen üç par k ör nek t eşkil ettiği nden alt böl üml erde daha ayrı ntılı şekil de ele alınmı ştır (Şekil 2. 2.). Pr oj e Örnekl eri Endüstri yel Mirası n Yeni den Değerlendiril mesi ne İlişki n Proj e Örnekl eri Endüstri yel Mirası n Mevcut Hali yle Sergilenmesi ne İlişki n Proje Ör neği Emscher Parkı Dui sburg- Nor d Parkı Güney Caradon Madeni Şekil Ör nek park projeleri 11

24 Emscher Peyzaj Parkı Emscher Peyzaj Parkı Al manya nı n Ruhr böl gesinde yer al makt adır. Ruhr böl gesi, dünyanı n en büyük ve en eski endüstri yel al anlarından biri dir. Yakl aşı k on mil yon nüf usa sahi p böl ge kendi i çi nde Hell weg, Li ppe ve Emscher ol mak üzere üç böl geye ayrıl mıştır. Ruhr böl gesi ni n kuzeyi nde yer al an ve yakl aşı k iki mil yon kişi ni n yaşadığı Emscher al anı, uzun yıllar çeli k ve kö mür madenciliği çalış mal arı na ev sahi pli ği yap mı ştır. Böl ge, 1960 yılında endüstri yel faali yetleri n son bul ması yla ekono mi k, sosyal ve çevresel yönden sı kı ntıya gir mi ştir. Bunun sonucunda, Kuzey- Rhi ne-west phalia Federal Devl eti, böl geyi kal kı ndır ma a macı ile I BA- Ul uslararası Yapı Yarış ması (Internati onal Buil di ng Exhi bition) pr ogra mı nı pl anla mı ştır. I BA, 1989 yılı nda çalış mal arı na başla mı ş ve pr oj e on yıllık bir süre sonunda 1999 yılı nda tama ml anmı ştır ( Hol den, 1996). Pr oj ede I BA i n ortaya koyduğu hedef; Emscher böl gesi ni n ekol oji k, ekono mi k ve sosyal yönden yeni den canl andırıl ması dır. Bu doğr ult uda I BA, Emscher böl gesi ndeki on yedi şehirle koor dinasyon kurarak beş farklı çalış ma al anı nda pr oj eler hazırla mı ştır ( env. kitakyu-u. ac.jp); 1. Par k projeleri 2. Emscher nehir siste mi ni n yeni den yapılandırıl ması 3. Par k içi nde çalış ma alanları 4. Kentsel gelişi mprojeleri 5. İskan (konut) projeleri Bu projelerde ele alınan başlıca hedefler (Soyez, 2000); Me vcut su yolları nı ve yeşil al anl arı kullanarak on yedi şehri birbirine bağl ayan yeşil bir kori dorun tasarlanması ( Emscher Parkı), Emscher nehri ni n ekol ojik olarak i yileştiril mesi, Par k i çi nde yeni çalış ma al anları yaratacak modern ticaret, servis ve bili m parkl arı nı n planlanması, Endüstri yel bi naları n korun ması ve yeni den kullanıl ması, 12

25 İşçi konutları nı n rest orasyonu ve yeni konutları n inşa edil mesi, Ruhr böl gesi ni n endüstriyel t ari hi ni n sergilendi ği turistik bir yol güzer gahını n tasarlanması. Bu hedeflere ul aş mak içi n yakl aşı k 120 pr oj e hazırlanmı ştır. Pr ojeler, Federal devl eti n, Avr upa Birliği ni n ve özel sekt örün kat kıları yla uygul anmı ştır. Altı madde ol arak belirtilen hedeflere ul aş mak i çi n yapılan çalış mal ar, ilerleyen paragraflarda sırası yla ele alınmı ştır. Me vcut su yolları nı ve yeşil alanları kullanarak on yedi şehri birbiri ne bağl ayan yeşil bir kori dorun t asarlanması ( Emscher Parkı): Pr ojede a maçl anan, yoğun nüf usa sahi p böl gede şehirleri n nefes al ması na fırsat ver mek ve Emscher böl gesi ni ekol oji k yönden i yileştir mektir. Bu doğr ult uda, Emscher böl gesi ndeki mevcut su kanalları ve yeşil alanl ar kullanılarak on yedi şehri birbirine bağl ayan yeşil bir kori dor pl anlanmı ştır. Şehirleri n içi ne giren ve yakl aşı k 300 k m² li k al ana sahi p olan geniş di nlence al anları, parklar ve bahçel er birbirlerine çeşitli yaya yolları ve bisi kl et yolları yla bağl anmı ş ve böyl eli kle bu alanlara kol ay geçişler sağlanmı ştır. Yeşil hat boyunca birçok durak nokt ası nda endüstriyel peyzaj parkları t asarlanmı ştır. Dui sburg şehri nde yer alan Dui sburg- Nor d Par kı ve Gelsenkirchen şehri nde yer al an Nor dstern Pakı, yeşil hat üzeri nde bul unan parkl ara i ki ör nektir ( Hol den, 1996) (Şekil 2. 3., 2. 4.). Şekil Duisburg- Nor d Peyzaj Parkı 13

26 Şekil Nor dstern Parkı 14

27 Emscher nehri ni n ekoloji k ol arak i yileştiril mesi: Emscher nehri ni n yeni den yapılandırıl ması projenin öne mli bir böl ümünü ol uşt ur makt adır. Bu pr oj ede a maçl anan endüstrileş meni n sonucu ol arak doğal yapısı nı kaybet miş Emscher nehri ni n i yileştiril mesi dir. Bu nedenl e, önceli kle nehir suyu kirli mat eryallerden arı ndırıl mış ve nehir boyunca uzanan bet on setler kal dırılarak, su yeniden doğal akışı na bırakıl mıştır. Atık sul ar, yeni i nşa edil miş beş kanalizasyon siste mi ne yönl endiril miştir. Emscher nehri ni n t a ma men i yileştiril mesi ot uz yılı kapsayacak uzun süreli bir progra mdı r ( Hol den, 1996) (Şekil 2. 5.). Şekil Park içi nden geçen Emscher nehri Par k i çi nde yeni çalış ma al anl arı yaratacak modern ticaret, servis ve bili m parkl arı nı n pl anlanması: Emscher böl gesi nde, park i çi nde yeni çalış ma al anları planl anarak, ekono mi ni n canl andırılması a maçl anmı ştır. Bu doğr ult uda, ekono mi k değeri ve mi mari kalitesi yüksek yeni kentsel yapılar, terk edil miş kentsel-endüstri yel al anl ar üzeri nde t asarlanmı ştır. Wi ssenschaftspark Rhei nel be ( bili m parkı) ve Gewer bepar k Eri n (iş parkı) bu doğrult uda yür üt ülen çalışmal arda öne çı kan pr ojelerdendir. Wi ssenschaftspark Rheinel be ( bili m par kı) Gelsenkirchen şehri ndeki eski çeli k fabri kası ve maden al anı üzeri ne i nşa edil miş ve 1995 yılı nda kullanı ma açıl mıştır (Şekil 2. 6.). Ge wer bepark Eri n (iş parkı) ise, Castrop- Rauxel şehri nde 40 hekt ar al ana sahi p eski Eri n kö mür madeni al anı üzerinde t asarlanmı ştır ( Soyez, 2000) (Şekil 2. 7.). Endüstri yel bi naları n kor unması ve yeni den kullanıl ması: Ruhr böl gesi nde endüstri yel geç mi şe sahip birçok el e man rest ore edilerek kor unmuş ya da bu t ür el e manl ara parka hiz met edecek yeni fonksi yonl ar kazandırıl mıştır. 15

28 Şekil Wi ssenschaftspark Rhei nel be (bili mparkı) Şekil Ge wer bepark Eri n (iş parkı) 16

29 İşçi konutl arı nı n rest orasyonu ve yeni konutları n i nşa edil mesi: Böl gede, I BA pr ogra mı nı n bir böl ümü ol arak 3000 mevcut işçi konut unun rest orasyonu yapıl mı ş ve bunun yanı nda eski konutlarla benzerlik gösteren 3000 yeni konut i nşa edil miştir ( Hol den, 1996). Eski konutları n rest ore edil mesi ndeki a maç, eski maden çalışanl arı nı n yaşadı kları yerleşi m biri ml erinden ör nekl er sergile mektir. Schungel berg kasabası nda 1906 yılında Hugo maden işçileri içi n yapılmı ş İ ngiliz stilindeki konutları n restorasyonu bu çalış mal ara i yi bir ör nektir ( Soyez, 2000) (Şekil 2. 8.). Şekil Schungel berg kasabası nda yer al an İngiliz stilindeki işçi konutları nı n rest orasyonu 17

30 Ruhr böl gesi ni n endüstriyel t ari hi ni n sergilendiği t uristik bir yol güzergahı nı n tasarlanması: Yür üt ülen çalış mal arı n sonucunda, Ruhr böl gesi nde Endüstriyel Mi ras Yol u ( Rout e of I ndustrial Heritage) ol arak adl andırılan t uristik bir yol güzer gahı tasarlanmı ştır. Burada amaçl anan Ruhr böl gesini n endüstriyel t ari hi ni bir büt ün ol arak sergile mektir. Bu doğr ult uda yol boyunca çeşitli durak nokt aları ( anchorst ops) tasarlanmı ştır (Soyez, 2000) (Şekil 2. 9.). Bunl ar; Endüstri yel Miras Yol u hakkı nda bil gi verilen zi yaretçi mer kezleri, Par kları n ve çeşitli çalışma biri ml eri ni n bul unduğu durak nokt aları, Yüksek manzara nokt aları ve Rest ore edil miş eski yerleşi mbiri ml eri olarak sı nıflandırıl mıştır. Şekil Emscher Par kı nı n genel pl anı ve parktaki farklı durak nokt alarını göst eren harita Yol güzergahı üst ünde yer al an 19 farklı durak nokt ası böl geni n en öne mli endüstri yel al anları nı n bir büt ün i çi nde gör ülmesi ne ol anak sağl a makt adır. Bazı durak nokt aları nda t uristler i çi n zi yaret mer kezleri tasarlanmı ştır. En önemli zi yaret 18

31 mer kezi, Essen şehri ndeki Zoll verei n XII madeni nde yer al makt adır ve Ruhr böl gesi ni n se mbol üdür. Bunun yanı nda, yol güzergahı üst ündeki 19 durak nokt ası ndan 24 t ali yol ayrıl makt adır. Zi yaretçiler, bu t ali yolları t akip ederek böl gedeki sürpriz mekanlara ulaş makt adır ( Ebert, 1999). Yol güzergahı boyunca, 9 yüksek gözetle me noktası ndan Ruhr böl gesi ni n en güzel endüstri yel peyzaj manzaraları nı gör mek mü mkündür. Bu manzara nokt aları na genellikle dağl ara veya mucur yı ğı nları na tırmanarak ul aşıl makt adır. Dui sbur g şehri ni n doğusunda yer alan Al sumer Ber g, de mir ve çeli k fabri kaları nı n yanı nda 80 metre yüksekli kte bir mucur yı ğı nı dır. Al sumer Ber g t epesi nden kö mür ve çeli k endüstrisi ni n haki m ol duğu eşsiz bir peyzaj manzarası gör ül mekt edir ( Şekil ). Bi r di ğer yaratıcı ör nek ise Beckstrasse t epesine kur ul an ve Tetrahedon ol arak adl andırılan gözetle me kul esi dir. 15 m uzunl uğunda ve 50 c m kalı nlı ğında çeli k tüplerden i nşa edil miş bu strükt ürün en yüksek nokt ası yerden 60 m yüksekli ktedir. Tetrahedon gözetle me kulesi ne çı kan zi yaretçiler buradan ye myeşil peyzaj i çi nde yer al an endüstri yel tesisleri seyredebil mekt edir (Soyez, 2000) (Şekil ). Şekil Alsumer Berg tepesi nden görülen endüstriyel peyzaj manzarası Şekil Tetrahedon gözetle me kul esi 19

32 Ayrı ca, dol aşı m hattı boyunca yenilenmi ş 12 yerleşi m al anı, işçi konutları ndan çeşitli ör nekl er sunmakt adır. Maden al anları yla ve di ğer endüstri yel t esislerle yakı n ilişkisi ol an konutlar, zi yaretçilere maden çalışanları nı n yaşantıları nı daha yakı ndan anl a ma fırsatı ver mekt edir (Soyez, 2000). Son ol arak, Ruhr böl gesi ni n geç mi şi ni anl atan altı müze t asarlanmı ştır. Dui sbur g şehri ni n eski li man al anı nda yer al an Deutschen Bi nnenschiffahrt müzesi, dış mekanda sergilenen obj elerle bir büt ün olacak şekilde tasarlanmı ştır (Soyez 2000). Yakl aşı k 400 k m li k yol şebekesi boyunca ziyaretçilere yön gösterecek çeşitli haritalar ve işaretler kullanıl mıştır. Bunun yanı nda, görevli birçok rehber, t uristlere faklı mekanl arı gezdir mekt edir. Böl gedeki her mekana, araba, ot obüs, tren, bisi klet ve yol cu sandalları gi bi çeşitli ul aşı m araçlarıyl a var mak mü mkündür. Ayrıca, isteyen zi yaretçiler, kestir me pati kalardan yür üyerek bu mekanl ara ul aşabil mekt edir ( Ebert, 1999). Emscher park pr oj esi nde önceli kle çevresel ve ekol oji k değerler ön pl ana çı karıl mı ş ve bununl a bağl antılı ol arak böl geni n ekonomi k yönden kal kı nmasına kat kı sağlayacak çalış ma ve yerleşi m al anl arı pl anl anmı ştır. Ruhr böl gesi nde t a ma ml anan çalış mal ar, bugün dünyada uygul anacak ya da uygul anmakt a ol an birçok pr oj e i çi n ör nek t eşkil et mekt edir. Böl gede, uygul anan pr ojel eri n sonucunda istenilen hedeflere büyük ölçüde ulaşıl mıştır. Bu hedefler beş madde ol arak özetlenmekt edir: Hal kı n endüstriyel tari h bilinci ni n art ması sağlanmı ştır. Pl anl a macılar, ekono mi stler, ekol ojistler, çevre mühendisleri, mi marlar, peyzaj mi marları ve sanatçıları n birlikte çalıştıkları, başarılı bir al an- kullanım pl anla ması yapıl mıştır. Böl ge, ekono mi k ve sosyal yönden yeni den kal kı nmı ştır. Böl geni n, Al manya içi n öne mli bir turist çeki malanı ol ması sağlanmı ştır. Emscher Park Pr oj esi, benzer endüstri yel t ari he sahi p al anl ar i çi n ör nek bir model ol uşt ur muşt ur. 20

33 Duisburg- Nord Peyzaj Parkı Dui sburg- Nor d böl gesi, Al maya nı n batısı nda, Ruhr ve Ren nehirleri ni n kesiştikleri nokt aya çok yakı n ana endüstri yel kuşak üzeri nde yer al makt adır. Bugün, Dui sbur g şehri nde yüz bi n kişi yaşa makt adır. Dui sburg un kuzeyi nde, 20 hekt ar al ana sahi p A. G. Thyssen çeli k-fabrikası 1985 yılında ekono mi k değerini kaybettiği gerekçesi yle kapatıl mış ve 1989 yılında al anı n Dui sburg şehri ve I BA Emscher Park pr oj eleri yle bağl antılı ol arak bir şehir par kı na dönüşt ürül mesi ne karar veril miştir. Bunu t aki ben 1990 yılı nda düzenl enen ul uslararası yarış ma, Peter Lat z ve Anna- Li ese Lat z t arafı ndan kazanılmı ş ve çeli k fabri kası nı n hal kı n di nlence, spor ve kült ürel i hti yaçları na cevap verecek bir endüstri yel döne m sonrası parkı na dönüşt ürül mesi çalış mal arı na başlanmı ştır ( Hol den, 1996). Topl am 200 hekt ar al ana genişletil miş ol an park, 1994 yılı nda kıs men de olsa hal kı n kullanı mı na açıl mış ve son ol arak 2000 yılı nda çalış mal ar büyük ölçüde ta ma ml anmı ştır ( Hol den, 1996) (Şekil ). Şekil Duisburg- Nord Parkı nı n planı 21

34 Pr oj ede, endüstri yel mirası n öne mi ni vur gul ayan, ekol oji k ol arak duyarlı, yenili kçi ve geniş kullanı ma ol anak veren bir parkı n t asarlanması hedeflenmi ştir. Tasarı mda hedeflenen çalış mal ar yedi aşa mada özetlenmi ştir: 1. Bazı mevcut yapıları n yenilenmesi ve faklı meslek grupl arı nca kullanıl ması, 2. Me vcut bit ki ört üsünün kor un ması ve geliştiril mesi, kıs men yı kılmı ş endüstri yel strükt ürleri n kor unması, 3. Çeşitli kült ürel, sanatsal ve eğlence akti viteleri ni n düzenl enmesi, 4. Emscher Park pr oj esi kapsa mı nda, al andan geçen Emscher nehrini n temi zlenmesi ve yeni den inşa edil mesi, 5. Par k içi nde yeni geliş me alanları nı n yaratıl ması, 6. Eğiti mve öğreni ma maçlı bir çiftlik alanı nı n planlanması, 7. Al anı araştır mak ve öğren mek içi n bir endüstri yel tari h yol u tasarlanması. Dui sburg- Nor d Peyzaj Par kı nda belirlenen hedefler doğr ult usunda yapılan çalış mal ara örnekl er sırasıyla ele alınacaktır. Bazı mevcut yapıları n yenilenmesi ve faklı mesl ek gr upl arı nca kullanıl ması: Pr oj ede eski işlevi ni yeri ne getiremeyen yapılara yeni f onksi yonl ar getiril miştir. Ör neği n, gaz tankı (gazometre) t e mi zlenerek dal gıç kul übü t arafı ndan kullanıl mak üzere dal gı ç mer kezi ne dönüşt ürül müşt ür ( htt p://arch. hk/teachi ng/ cases/ duisburg/ Duisbur g. ht m) (Şekil ). Şekil Dal gıç kul übü tarafı ndan kullanılan gaz tankı 22

35 Me vcut bit ki ört üsünün kor un ması ve geliştirilmesi, kıs men yı kıl mış endüstri yel strükt ürleri n kor unması: Par kı n t asarı mı nda önceli kle doğal endüstri yel peyzajı n iyileştiril mesi hedeflenmiştir. Bunun yanı nda, t asarı mda doğal ve doğal ol mayan bit ki ört üsünün dengeli kullanıl ması na di kkat edil miştir ( Şekil ). Par kı n tasarı mı nda di kkat çeken bir di ğer yakl aşı m, kıs men yı kıl mış veya işlevi ni kaybet mi ş endüstri yel ele manl arı n ol duğu şekli yle kor unması dır. Bu el e manl ar, par k i çi nde bağı msı z siste ml er ol arak bazen f onksi yonel bazen de görsel el e manl ar ol arak kullanıl mışlardır ( hk/teachi ng/ cases/ duisburg/ Duisburg. ht m). Şekil Parkta kor unmuş doğal bit ki ört üsü ve endüstri yel ele manl arı n çevresi nde uygul anmı ş yeni peyzaj tasarı mı Çeşitli kült ürel, sanatsal ve eğl ence akti viteleri nin düzenl enmesi: Parkta endüstri yel strükt ürleri n çeki ciliği ni artır maya yöneli k çeşitli f aali yetler düzenl enmi ştir. İki bi n kişi yi aşan üye sayısı yl a bir dağcılık kul übü, eski maden filizi depol arı nın yüksek, karar mı ş bet on duvarlarında tır man ma çalış mal arı yapmakt adır ( Şekil ). Par kt a çeşitli spor faali yetleri nin yanı nda gençl er i çi n birçok eğl ence mekanı t asarlanmı ştır (Şekil ). Parkt a dikkat çeken eğl ence mekanl arı ndan biri önceden el ektri k santrali ol arak kullanılan diskot ektir. Park aynı za manda, çeşitli panayırlara, festivallere ve sanatsal faali yetlere ev sahi pli ği yapmakt adır. Yenilenmi ş endüstri yel yapılar i çerisi nde ti yatro göst erileri düzenl en mekt edir ( Şekil ). Par kı n tasarı mı nda her yaş gr ubuna hitap edecek çeşitli akti viteleri n düzenl enmesine di kkat edil miştir. Bu yolla parkı n he m gündüz he m de gece kullanı mı nda canlı kal ması sağlanmı ştır (htt p://arch.hk/teachi ng/ cases/ duisburg/ Duisburg. ht m). 23

36 Şekil Duisburg- Nord Parkı nda endüstri yel yapılara tır manan dağcılar Şekil Park içi nde düzenl enen eğlence akti vitel eri Şekil Duisburg-Nor d Par kı nda yenilen mi ş endüstri yel yapı i çerisi nde düzenl enen tiyatro gösterileri 24

37 Emscher Par k pr oj esi kapsa mı nda, parkt an geçen Emscher nehri ni n t e mi zlenmesi ve yeni den i nşa edil mesi: Park i çi n belirlenen hedeflerden bir di ğeri de al andaki suyun sirkülasyonunun sağl anması dır. Parkı n i çi nden geçen Emscher atı k su kanalı nı n temi zlenmesi pr oj eni n öne mli bir böl ümünü ol uşt ur muşt ur. Pr ojede, yağ mur sul arı ile beslenebilen bir su parkı nı n ol uşt urul ması pl anlanmı ştır ( Şekil 2.18.). Yaya yolları ndan, çatılardan ve meydanl ardan akan yağ mur sul arı, kanallarla su par kı na yönl endiril miştir. Atı k suları n ak ması i çi n bir yer altı kanalı i nşa edil miş ve Emscher nehri ni n mevcut pr ofili kor unmuşt ur ( Hol den, 1996) ( Şekil ). Te mi zlenen kanal siste mi parktaki birçok bahçede ve su tankl arı nda kullanıl mıştır (Şekil ). Şekil Te mi zlenen su siste mi ni n yönl endirildiği su parkı Şekil Eski den kanalizasyon olarak kullanılan temi zlenmi ş kanal Şekil Za mbak havuzuna dönüşt ürülen soğutma tankl arı 25

38 Par k i çi nde yeni gelişme al anl arı nı n yaratılması: Par kta mevcut endüstri yel mekanl ardan yararlanılarak yeni bit kisel t asarı m al anl arı pl anl anmı ştır. Bu mekanl arı n i çi nde en çok di kkat çeken eski fabri ka yapıları arası ndaki avl uda uygul anan peyzaj t asarımı dır. Mi mari bir düzende yerleştiril miş bit kiler ve kır mı zı tuğla duvarlar mekana farklı bir görünü m kazandı r mıştır (Şekil ). Şekil Fabri ka yapıları nı n arası nda kal an avl uda uygul anan modern peyzaj tasarı mı Par kı n öne mli mekanl arından biri de Pi azza Met allica Meydanı' dır. Tankl arla, bor ularla ve yüksek bacal arla çevrili ol an Pi azza Met allica Meydanı nda bit kileri n geliş mesi i çi n uygun çevre koşulları yaratıl mıştır. Tasarı mda di kkat çeken bir di ğer özellik, de mir dökü mhanesi nde bul unan seki z ton ağırlığı nda, yakl aşı k i ki metre kareli k büyük de mir plakal arı n t e mi zlenerek 7x7 li k basit bir ı zgara düzeni nde meydana yerleştiril mesidir (htt p://arch. hk/teachi ng/ cases/ duisburg/ Duisbur g. ht m) (Şekil ). Şekil Piazza Mettalica Meydanı ve meydanda kullanılan de mir plakalar 26

39 Par kı n pl anl a ması nda, al anda kendi fauna ve fl orası nı geliştir mi ş nadir yaşa m kol onileri ol duğu sapt anmı ş ve mevcut koşullara karşı dayanı klılık kazan mı ş bu ekol oji ni n sürdürül mesi yönünde çalış malara gi dil miştir. Parktaki atı k mat eryallerden gübre ol arak yararlanıl mış, kok kö mür ü ve maden filizi depol arı nda çeşitli bit kileri n yetişebildi ği bahçel er t asarlanmı ştır ( Öke m, 2000) ( Şekil ). Ma den yat akl arı nı n i ki metre kalı nlı ğı ndaki duvarları deli nmi ş ve burada bit kileri n geliş mesi ne ol anak sağlanmı ştır ( Şekil ). Bahçeleri n her biri nde farklı peyzaj tasarı ml arı uygul anmı ştır. Bahçelerde kullanılan bit kileri n büyük bir bölü mü başt a Nor veç, Brezil ya, Güney Afri ka ve Avustralya ol mak üzere dış ül kel erden getirtil miştir. Parkta, doğal bit kilerle birlikte, çoğu yurt dışı ndan getirilmi ş t opl a m 240 bit ki türü kullanıl mıştır ( Hol den, 1996). Al an i çerisi nde yer al an eski tren yol u hattı yenilenerek yür üyüş ve tren yol una dönüşt ürül müşt ür. Yükseltil miş setler üzeri ndeki tren yol u, al andaki birçok öne mli mekanı birbirine bağl a makt adır. Böyl eli kle, parkı gezerken çeşitli gösteri bahçeleri ni, su havzaları nı ve maden depol arı nı seyret mek mümkündür ( Hol den, 1996). Şekil Kok kömür ü deposunda uygul anan peyzaj tasarı mı Şekil Maden filizi depol arı nda çeşitli bitkilerin yetiştirildi ği peyzaj tasarı ml arı 27

40 Eğiti m ve öğreni m a maçlı bir çiftlik al anı nı n pl anl anması: Parkt a bul unan bir yapı, çocukl ar i çi n eğiti m ve öğreti m çiftliği ne dönüştürül müş ve bu al anda çocukl arı n ziraatla il gili çalış mal ar yap ması na ol anak sağl anmı ştır. Ayrıca parkt a çocukl ar i çi n çeşitli oyun al anları t asarlanmı ştır (htt p://arch. hku. hk/teachi ng/ cases/ duisbur g/ Dui sburg. ht m) (Şekil ). Şekil Duisburg- Nor d Par kı nda çocukl ar içi n t asarlanmı ş oyun alanl arı ndan gör ünt üler 28

41 Al anı araştır mak ve öğrenmek i çi n bir endüstriyel t ari h yol u yaratıl ması: Par kı n ana t e ması, alanı n endüstri yel miras ol arak kor unması ve yeni den kullanı ma açıl ması dır. Bu a maçl a, al anı n endüstriyel t arihi ni n gezilerek gör üleceği bir yol güzergahı t asarlanmı ştır. Par ka gel en zi yaretçiler bu yolları t aki p ederek al anı n geç mi şi yle il gili bil gi edinmekt edir ( Şekil ). Üst gezi yol unun bir bölümü he m yaya he mde tren yol u olarak planlanmı ştır. Şekil Parkı üstten izl e me ve gez me olanağı sağlayan yaya ve tren yolu Par kı n t asarı mı nda, yukarı da belirtilen hedefler doğr ult usunda al anda bulunan her nesneni n değerlendiril mesi ne öne m veril miş ve bu a maçl a, geri-dönüşüme ol anak veren üç ekol oji k prensi p uygul anmı ştır ( Hol den, 1996). Bunl ar; 1. Endüstri yel ele manl arı n ve yapıları n yeni den kullanıl ması, 2. Al andaki atık mal ze mel erin geri dönüşümünün sağl anması ve 3. Al andaki suyun sirkül asyonunun sağl anması dır. Bi ri nci uygul a ma al anda bul unan endüstri yel yapıları n ve el e manları n farklı fonksi yonl ar kazandırılarak yeni den değerlendiril mesi dir. Bu kapsa mda, tren yol u rayları yaya ve bisi klet yol u ol arak kullanıl mı ş, gaz t ankı t e mi zlenerek dal gı ç kul übüne dönüşt ürül müştür. Soğut ma t ankl arı za mbak havuzl arı ol arak düzenl enmi ş, mucur yı ğı nları üzeri nde akasya ( Acasia) ve kokar ağaçl ar ( Ailant hus) yetiştiril miştir (htt p://arch. hku. hk/teaching/ cases/ duisburg/ Duisbur g. ht m). 29

42 Bi r di ğer uygul a ma, al andaki atı k mal ze mel eri n geri dönüşümünün sağlanması dır. Ör neği n, kok kö mür ünün üretildi ği fabri kaları n yı kı ntıları ndan el de edilen t uğl alar öğüt ülerek döşe mel erde ve yeni i nşa edilen duvarlarda kullanıl mıştır. Ayrıca, yı kılan böl üml erden el de edilen çeli kle, yeni çeli k mal ze mesi ni n karışı mı ndan platfor ml ar, geçiş ve köpr üler i nşa edil miştir ( Öke m, 2000) ( Şekil ). Parkt a öne m verilen bir di ğer ekol oji k karar da alandaki suyun sirkül asyonunun sağl anması dır. Şekil Geri dönüşüm mat eryalleri nden yararlanılarak i nşa edilen t uğla duvarlar ve çeli k strükt ürler Büt ün bu çalış mal arı n yanı nda, proj ede il gi çeken bir başka yakl aşı m, üç ana rengi n farklı anl atı ml arı si mgele mesi dir. Buna göre, kır mı zı t oprak al anları; gri ve paslı al anl ar giril mesi veya tır manıl ması yasak böl gel eri; mavi renk ise halka açı k ve dokunul abilir alanl arı sembolize et mekt edir. Canlı renkl ere boyan mı ş geçiş yolları ve mer di venl er alana ayrı bir özellik kat makt adır ( Holden, 1996). Al anı n gece kullanı mı nda ise endüstri yel strükt ürler üzeri ne yansıtılan çeşitli renkl er, parkı n çeki ciliği ni fazl ası yla artır makt adır ( htt p://arch. hku. hk/teachi ng/ cases/ duisburg/ Duisburg. ht m) (Şekil ). 30

43 Şekil Duisburg- Nord Parkı nı n gece ışı klandır ması Dui sburg Nor d Peyzaj Parkı, zi yaretçileri ne, bir parkt a ol ması gerekenden fazlası nı, endüstri yel t ari hten gel en her el e manı değerlendirerek sun makt adır. Parkı zi yaret eden her kes, he m endüstriyel geç mi şi ni daha i yi anl a makt a he m de onl arın farklı kullanı ml arı ndan yararlan ma fırsatı bul makt adır. Par kı n her karesi nde i nsanoğl unun sonsuz hayal gücünü hisset mek mü mkündür ( Hol den, 1996). 31

44 Güney Caradon Madeni Güney Caradon Bakır Ma deni, İngiltere ni n güney- doğusunda, dört yüz bi n kişi ni n yaşadı ğı Cor nwall böl gesi nde yer al makt adır. Maden, Vi kt orya döne mi ni n başl adı ğı 1838 yılında üreti me başla mı ş ve 1890 yılında çalış mal arı na son ver mek zor unda kal mı ştır. Bakırı n ekonomi k değeri ni n düş mesi alanı n kapatıl ması nda başlıca neden ol muşt ur. Bugün böl geni n yeraltı kaynakl arı nda hal a işlenebilir maden yat akl arı bul unmakt adır. Cor nwall daki en büyük bakır madeni al anl arından biri ol an Güney Caradon, böl geni n sosyal, ekono mik ve ul aşı m yönünden geliş mesi nde öne mli r ol oyna mı ştır. Bu açı dan alan, Cor nwall böl gesi ni n dünya mirası kapsa mı na dahil edil miştir. Ür eti mi sona er mi ş Güney Car adon Madeni, günü müzde geri ye kal an kalıntıları yla sergilenen endüstri yel peyzaj al anl arı na i yi bir ör nektir. Bugün, Güney Caradon Ma deni nden bir aile pr ojesi ol arak söz edil mekt edir. Pr oje, Cor nish bakır madeni ni n tari hi ne ve işleti mi ne ışı k t ut ması açısı ndan öne mli dir. Güney Caradon Maden al anı ndaki başlıca hedefler; Peyzaj alanları ndaki tari hsel gelişi mi n öne mi ni vurgul a mak, Endüstri yel peyzaj alanlarına ait örnekl er sergile mek, Bu öne mli alanı korumak ve bu yolla endüstri yel tari h bilinci ni artır mak ve Cor nish madencilik teri mleri ni ve teknol ojileri ni sergile mektir. Pr oj eni n uygul a ması nda, Güney Caradon maden al anı ndaki endüstri yel kalı ntılar ol duğu şekli yle kor unmuş ve bu kalı ntıları n sergilenmesi i çi n al anı n i çinden geçen uzun bir yür üyüş yol u kullanıl mıştır. Aşağı daki şekil de Güney Caradon Bakır Ma deni al anı nı n basit bir pl anı gör ül mekt edir. Pl anda, al anı n öne mli mekanl arı ve bu mekanl ardan geçen ana yür üyüş yol u gösteril mekt edir ( Şekil ). Al andaki ana yür üyüş yol u Seat on nehri ni t aki p eden tren yol u hattıyla paralel git mekt edir. Li skeard ve Caradon tren yol unu t aki p eden yaya yol unun doğusunda büyük Caradon tepesi yüksel mekt edir. Yaya yol u, Mi ni ons kasabası ndan başlayı p, Crows Nest kasabası nda son bul maktadır ( htt p:// www. Geocities. com/ t ea mmanl ey/sout hcaradon /index. ht ml). 32

45 ( Yaya Yol u) Ma deni Batı Caradon Ma deni Caradon Tepesi Güney Caradon Ma deni Li skeard ve Car adon Tr en Yol u Şekil Güney Caradon Maden al anı ile il gili mekanl arı gösteren harita. Beyaz hat yür üyüş yol unu, kır mı zı renkt e yazılan yerler de yakı n maden al anl arı nı göster mekt edir. Yür üyüş yol unun başladığı Mi ni ons Kasabası nda, zi yaretçiler i çi n mer kez bi nası ve araba ot oparkı yer al maktadır. Ayrıca maden al anını gez meye gel en zi yaretçiler i çi n ye mek servisi yanı nda, alanla il gili kitapl arı n ve yerel ressa ml ar t arafı ndan çi zil mi ş endüstri yel peyzaj resi ml eri ni n satıldı ğı bir kafe bul unmakt adır. Zi yaretçiler, yol boyunca farklı endüstri yel peyzaj manzaraları ndan geç mekt edir. Gi rişten he men sonra varılan ve Gr ass mere Lane ol arak adl andırılan t ali yol dan eski tren hattı kalı ntıları nı ve hat boyunca uzanan granit duvarları gör mek mü mkündür (Şekil ). Yür üyüş yol unu t aki p eden zi yaretçiler Incli ne Pl ane ol arak adl andırılan al anı n tepesi ne ul aş makt adırlar. Tepeden Gona mena ve Batı Caradon madenl eri ni seyret mek mü mkündür. Gona mena Madeni ne ait alanı n bir kıs mı yapı dökünt üleri ve atı k mat eryallerle kirletil miş ol ması na karşı n, bu kalı ntılar endüstri yel peyzajı n bir parçası olarak korunmaktadır (Şekil ). 33

46 Şekil Grass mere Lane tali yol u boyunca uzanan granit duvarlar Şekil Gona mena Madeni alanı nda bul unan eski eki pman parçaları Yür üyüş yol unu t aki p eden zi yaretçiler ye myeşil peyzaj i çi nde geç mi şe ait birçok endüstri yel kalı ntı yı görme şansı na sahi ptirler. Alanda di kkat çeken kalı ntılardan biri de tren yol unun Seat on vadisi ne doğr u hareketini n başlangı ç nokt ası nı göst eren duvar kalı ntısı dır. Tren yol unun he men yanı nda Gona mena I ncline ol arak adl andırılan alan yer al makt adır (Şekil ). 34

47 Şekil Eski tren yol u başlangı ç nokt ası ve Gona mena I ncli ne al anı ndan bir gör ünüş Yol, t epeni n alt kıs mı nda, Cor nwall böl gesi ni n en zengi n endüstri yel mirasları ndan biri ol an Gona mena açık saha maden kazı alanı ndan geç mekt edir. Gona mena, böl geni n en eski mi neral kazı al anı ol arak bilinmekt edir ( Şekil ). Böl gede uzun yıllar met al kazı çalışmal arı yür üt ül müşt ür. Yapılan kazı çalış mal arı Caradon tepeleri ni n eği ml eri nde büyük izler bırakmı ştır. Gona mena açı k saha kazı alanı ndan sonra yür üyüş yol u Batı Caradon Ma deni ne ait al andan geç mekt edir. Büyük maden kazı sahal arından biri ol an al anda, eski kazı çalış mal arı ndan kaynaklanan t epe yı ğı nları nı görmek mü mkündür ( Şekil ). Batı Caradon Maden al anı nın he men karşı t epelerinde ise dünyanı n en büyük bakır madeni kazı al anları ndan biri ol an Güney Caradon Madeni gör ül mekt edir ( Şekil ). 35

48 Şekil Gona mena açık saha işleti malanı Şekil Batı Caradon Maden al anı nda yapılan kazı çalış mal arı nda oluşan t epe yı ğı nları Şekil Güney Caradon Maden alanı ndan bir gör ünüş Güney Caradon a ait en güzel peyzaj manzaral arı Batı Caradon dan geçen yol boyunca i zlenmekt edir. Buradan kullanıl mayan maden al anı nı n kalı ntıları kol aylı kl a seyredil mekt edir. Bakır madeni çalış mal arı ndan kaynakl anan yeryüzü şekilleri ve çeşitli endüstri yel yapılar mevcut hali yle kor unmakt a ve endüstri yel peyzaj a ait ör nekl er ol arak ser gilenmekt edir ( htt p:// www. geocities. com/t eammanl ey/ sout hcaradon/i ndex. ht ml ) (Şekil ). 36

49 Şekil Güney Caradon Madeni alanı na ait endüstri yel peyzaj manzaraları Yür üyüş yol u Cr ows Nest kasabası nda son bul makt adır. Yür üyüş yol unu tama ml ayan zi yaretçiler he m endüstri yel mirasları nı daha i yi anl a makta he m de endüstri ile peyzajı bir büt ün ol arak gör me fırsatı yakal a makt adır. Güney Caradon pr ojesi, endüstrini n doğal peyzajı zedel edi ği ne dair ol an yaygı n düşünceni n aksi ne endüstri yel peyzajı görül meye değer t ari hsel manzaralar ol arak korumayı ve sergile meyi terci h et miştir. 37

50 3. LEFKE BÖLGESĠ VE CMC BAKI R MADENĠ ALANI Ġ LE Ġ LGĠ LĠ GENEL BĠ LGĠ LER Böl geni n Coğrafi Konu mu Kı brıs adası Doğu Akdeni z i n orta-doğu böl gesinde yer al makt adır. Lefke kasabası, adanı n kuzey-batı böl gesi nde ve başkent Lef koşa nı n yakl aşı k 74 k m batısı nda konu ml anmı ştır. Böl ge, deni zden 9 k m i çeride, Tr odos dağl arı nı n et ekl eri nde kur ul muşt ur (Şekil 3. 1.). Şekil Kı brıs adası üzeri nde Lefke ni n konu munu gösteren harita Lef ke böl gesi ni n çevresinde birçok küçük yerleşi m bul unmakt adır. Bunl arı n en öne mlileri Bağlı köy, Karadağ, Ça mlı köy, Doğancı, Taşpı nar, Pendaya ve Ge mi konağı dır ( Feri dun, 1976). Eski Kı brıs Ma den Şirketi ne ( Cyprus Mi ni ng Cor porati on) ait maden i şle me t esis al anı, Lefke kasabası na bağlı Ge mi konağı böl gesi nde yer al makt adır. CMC ye ait maden kazı al anl arı ve işçi konutları ise Ge mi konağı ve Karadağ böl geleri nde konu ml anmıştır (Şekil 3. 2.). 38

51 Şekil Lefke kasabasını, çevre böl geleri ve CMC ye ait alanları gösteren harita 39

52 3. 2. Böl geni n Özelli kleri Yeryüzü ġekilleri Lef ke kasabası dağ ya maçları nda yer al dı ğı ndan çevresi ol dukça t epeli ktir. Kuzeybatısı nda İrya t epesi, doğusunda Topel t epesi, batısı nda Al çı dağı, Karadağ ve güney böl gesi nde ise Tr odos dağl arı nı n ya maçl arı bul un makt adır. Bu t epel eri n arası ndan Lef ke deresi ve Ge mi konağı ( Xer os) deresi akıp deni ze ul aş makt adır (bkz. Şekil 3. 2.). Dereler yaz mevsimi boyunca kur umakt a, kışı n ise yağış oranı na bağlı ol arak akmakt adır. Lefke kasabası söz konusu i ki dere arası nda yer al makt adır. Kasaba, Tr odos dağl arı nı n hafif eği mli ya maçl arı nı n Lef ke deresi t arafı ndan açıl mı ş düzl üğünde konu ml anmı ştır (Feri dun, 1976) (Şekil 3. 3.). Şekil Lefke böl gesi nin yeryüzü şekilleri ni gösteren genel fot oğraflar Lef ke kasabası nı n, çevre böl geleri n ve CMC ye ait al anl arı n yeryüzü şekilleri ni gösteren hava f ot oğrafı aşağı daki şekil de gör ül mekt edir ( Şekil ). Hava f ot oğrafı üzeri ndeki alanları n konumu sayfa 39 da yer alan haritada gösteril mekt edir. 40

53 Şekil Lefke böl gesi nin yeryüzü şekilleri ni gösteren hava fot oğrafı ( Cohen, 2002) Ġkli m Lef ke böl gesi, yazları sıcak ve kurak, kışları ise yağışlı ve ılı k ol mak üzere ti pi k bir Akdeni z i kli mi ne sahi ptir. En soğuk ay ol an Ocak ta en düşük ve en yüksek hava sıcaklı kları ortala ma 6º C ve 16º C dir. En sı cak ay ol an Ağust os ta ise en düşük ve en yüksek hava sıcaklı kları ortala ma 21º C ve 35º C dol ayları nda ol makt adır. 41

54 Yağışları n büyük böl ümü Kası m- Mart döne mi nde düş mekt edir yılından 2000 yılına kadar Lef ke böl gesi ne düşen ortala ma yağış mi kt arı 278 mm, Ge mi konağı na ise 295 mm ol arak kaydedil miştir ( Cohen, 2002). Kı şı n kar, Tr odos dağl arı nı n et ekl eri ne kadar yağmasına karşı n deni zi n et kisi ile Lefke kasabası nda pek gör ül mez. Lef ke kasabası ndan yaklaşı k 15 k m kuzey-doğuda yer al an Güzel yurt böl gesi ne yerleştirilen r üzgar öl ç me istasyonu, mevsi msel rüzgar yönünü kaydet mektedir. Buna göre r üzgar, Ocak ayı ndan Mart ayı na kadar doğudan, Ni san ayı ndan Eyl ül ayı na kadar ise kuzey ve kuzey-batı dan es mekt edir ( Cohen, 2002) Bitki Ört üsü Lef ke, Kı brıs adası nı n en zengi n bit ki ört üsüne sahi p böl geleri nden biridir ( Şekil 3. 5.). Lef ke, özellikle portakal, mandali n ve limon gi bi narenci ye ür ünl eri ni n bol yetiştiği bir kasabadır (Feri dun, 1976). Böl gede hur ma ve okali pt üs gi bi sı kça gör ülen bit kiler yanı nda başka birçok bit ki t ürüne rastla mak mü mkündür. Aşağı daki tabl oda Kı brıs adası nda ve özellikle Lef ke bölgesi nde yetişebilen bitkileri n bir böl ümünün listesi görülmekt edir ( Geceyat maz, 1998) ( Tabl o 3. 1.). Şekil Lefke kasabasını n zengi n bit ki ört üsü 42

55 Tabl o Lefke böl gesinde yetişen bit ki türleri nin listesi Bit kileri n Tür kçe is mi Bit kileri n Lati nce is mi Di şbudak Fraxi nus sp. Böğürtlen Rubus sanct us Yal ancı akasya Robi ni a pseudoacacia Kel ebek çalısı Buddl eia davi dii Kurt bağrı Li gustrumvul gare Alı ç Cr at aegus sp. Cennet ağacı Ail ant hus altissi ma Kı brıs akasyası Acaci a cyanophilla Çit Dodonea viscosa Okali pt üs Eucal ypt us ca mal dul ensis Tespi h ağacı Meli a azaderach Kaz ayağı Car bopr ot us edulis Zakku m Neri umol eander Akdeni z servisi Cupressus se mper virens L Nüf us ve Al an Kullanı mı Kuzey ve Güney Kı brıs ol mak üzere i ki ayrı bölgeden ol uşan Kı brıs adası t opl a m kişilik nüf usa sahi ptir. Nüf usun 200, 587 si Kuzey Kı brıs ta i ka met et mekt edir. Kuzey Kı brıs ın başlıca şehirleri nden başkent Lef koşa , Girne , Güzel yurt ve Lef ke kişilik nüf usa sahi ptir ( Genel Nüf us Sayı mı, 1996). Lef ke bölgesi nde i ka met eden yerel hal kı n yaş ortala ması Kuzey Kı brıs ı n di ğer şehirleri ne oranla yüksektir yılları nı kapsayan döne m boyunca Lef ke kasabası nı n ekono mi si ve nüf usu bakır madeni çalış mal arı na bağlı ol arak güçl enmi ştir. Ancak 1974 yılı nda faali yetleri ne son veren Kı brıs Maden Şirketi ( CMC) Lef ke böl gesini n sosyal, ekono mi k ve de mografi k yapısı nı ol umsuz yönde et kile mi ştir (Feri dun, 1976). Bugün, böl geni n ekonomi si 1990 yılı nda kur ulan Lef ke- Avr upa Üni versitesi ne ve az da olsa t uriz me dayalıdır. Lef ke kasabası ve Ge mi konağı maden al anı dışı nda kal an böl gel erde al an kullanı mı büyük öl çüde tarı m ağırlıklıdır. Bu böl gelerde, portakal ve li mon başta ol mak üzere çeşitli meyve ve sebzeler yetiştiril mekt edir (Şekil 3. 6.). 43

56 Şekil Lefke kasabasını n portakal bahçel eri nden bir görünüş Lef ke Kasabası nı n ve Kı brıs Maden ġi rketi ni n ( CMC) Tari hsel GeliĢi mi Kı brıs ta madencilik Bakır Çağı nda ( M. Ö. 3000) başla mı ştır. Kı brıs ( Cypr us) is mi ni n bakırı n İ ngilizce anl a mı ol an copper dan gel di ği sanıl makt adır. Bugün Kı brıs adası, bakır madeni ni n keşfedil di ği ana yer ol arak bilinmese de, Anti k Çağ boyunca Doğu Akdeniz i n en öne mli bakır madeni kaynağı nı i çerdi ği kabul edil mekt edir ( Const anti nou, 1992). Lef ke, t ari h boyunca, maden çalış ması yapan böl gel er arası nda en öne mli yere sahi p yerleşi m biri ml eri nden biri ol muşt ur. Veri mli toprakl ara ve zengi n bakır madeni yat akl arı na sahi p ol an Lef ke böl gesi ni n, Ro malılar, Bi zanslılar, Venedi kliler ve Lüzi nyan Hanedanı devrinde bir yerleşi m biri mi ol duğunu kanıtlayan göstergel er mevcutt ur (Feri dun, 1976). Lef ke kasabası ndaki gelişi m, adadaki di ğer yerleşi m biri ml eri gi bi öncel eri vadi arası nda ol muş ve denizden gör ül e meyecek bir şekil de günün koşulları na göre düzenl enmi ştir. Böl ge, ilerleyen yıllarda bakır madenciliği çalış mal arı yla paral el bi çi mde geliş mi ştir (Feridun, 1976) yılında Ameri ka Bi rleşi k Devl etleri nden Charles Godfrey Gunt her is mi nde bir maden mühendisi ni n yapmı ş ol duğu araştır ma sonucunda, Lef ke böl gesi ci varı ndaki Foucassa t epesi nde bol mi kt arda bakır ve kükürt madeni ol duğu sapt anmıştır. Aynı yıl bakır madeni çalış mal arı na başlanmı ş ve 1916 yılı nda Kı brıs Maden Şirketi Lef ke ni n Ge mi konağı böl gesi nde res men kur ulmuşt ur. Kı brıs Maden Şirketi, Ne w 44

57 Yor k eyal eti yasaları na uygun ol arak il k kez 350 işçi yi maden ocakl arı nda çalıştır maya başla mı ştır (Lavender, 1962) yılları nı kapsayan döne m zarfı nda, maden t ünelleri ta ma ml an mı ş ve bakırı n Foucassa t epesinden Ge mi konağı na ihraç edil mesi ni kol aylaştıracak de miryol u şebekesi ni n yapı mı na başlanmı ştır. Foucassa t epesi nden çı kartılan bakır madeni Pendaya köyü yakı nları nda depol anmaya başlanmı ştır ( Lavender, 1962) yılı nda Kı brıs Maden Şirketi işçiler i çi n küçük l oj manl ar i nşa et meye başl a mı ş ve buna bağlı ol arak bölge za manl a geliş mi ştir yılında şirket, maden i hracatı nı kol aylaştır mak i çi n Ge mikonağı böl gesi ne bir liman i nşa et mi ştir. Bunu t aki p eden yıllarda, CMC Lef ke kasabası na yakı n Karadağ böl gesi nde de maden ara ma çalış mal arı nı yoğunl aştırmı ştır. Böyl ece kasabada çalışan işçi sayısı za manla art maya başla mı ştır yılında inşa edilen li manı n yanı na madeni n işletil mesi ni sağl ayacak bir fabri ka kur ul muşt ur (Şekil 3. 7.). Fabri kanı n yanı na Xer os di ye adl andırılan yeni işçi konutları yapıl mış ve bunu 1928 yılı nda Karadağ böl gesi nde t a ma ml anan i ki nci bir işçi köyü taki p et miştir (bkz. Şekil 3. 2.) ( Lavender, 1962) yılında Ge mi konağı yakı nları nda kur ulan fabri ka genişletil miş ve bununl a beraber maden şirketi nde çalışan 2595 işçi sayısı 1937 yılında 5720 ye yüksel mi ştir. Bu döne mde Lef ke kasabası nı n ekono mi k kazancı en yüksek sevi yeleri ne çı kmı ş ve böl ge Kı brıs adası nı n çeşitli böl geleri nden nüf us çekmeye başla mı ştır. Ekono mi k ve sosyal yönden gelişen kasaba adanı n kuzey-batısında öne mli bir mer kez konu muna gel mi ştir ( Lavender, 1962). Lef ke kasabası nda, artan nüf usla birlikte şirket çalışanları nı n çeşitli i htiyaçl arı na cevap verecek kur uml ar i nşa edil meye başlanmı ştır. Çalışanl arı n sağlı k sorunl arı nı gi der meye yöneli k hastane ve çeşitli kli ni kler yapıl mış, eğiti me kat kı da bul unacak 7 adet ilkokul ve anaokul inşa edil miştir (Feri dun, 1976) yılları arasında meydana gel en II. Dünya Savaşı, Kı brıs Maden Şirketi ni n faali yetleri ni n kıs men i pt al edil mesi ne neden ol muş ve bu dönemde CMC birçok çalışanı nı işten çıkar ma yol una git miştir yılında savaşı n sona er mesi yl e beraber, Karadağ böl gesindeki maden al anı t ekrar çalıştırıl maya başlanmı ş ve böl ge yeni den kal kı nmaya başl a mı ştır. Hükü met bi nal arı, bel edi ye sarayı, eğiti m kur ul uşları nı n yeni bi nal arı, su-elektri k şebekel eri ni n kur ul ması ve kasabanı n yolları nı n düzeltil mesi 1950 lerde ol muşt ur. Bunları n yanı nda, 1953 yılında Pendaya 45

58 hastanesi ni n genişletilmesi ve birçok spor kul übüne yapılan yardı ml ar bu kal kı nmanı n bir göstergesi dir. Bunu t aki ben, CMC 1957 yılında Lef ke kasabası na inşa edilen ve böl geni n en moder n yapısı ol an Lefke Sanat Okul u nun i nşası na büyük kat kı da bul unmuşt ur. Nüfus artışı ve genişle menin kaçı nıl maz bir gereksini mi ol an büt ün bu hi z metler ve binal ar, Lef ke böl gesi ne bir kasaba gör ünü mü kazandır mı ştır (Feri dun, 1976). Şekil Ge mi konağı nda ( Xer os) kurulan CMC fabri kası na ait eski fot oğraflar 46

59 yılları arası nda başlayan Ru ml ar ve Tür kl er arası ndaki huzursuzl ukl ar, CMC ni n işçi çalıştır ma politikası nı değiştir mesine ve her i ki t opl umun i şçileri ni farklı böl gelerde çalıştır ması na neden ol muşt ur yılında kur ul an Kı brıs Cu mhuri yeti, Tür k ve Ru m i şçileri n ayrı böl gelerde çalış ması na bir çözü m getire me mi ştir yılında Tür k ve Ru m t opl uml arı arası nda başlayan çatış mal ar ile Tür k- Ru m kut upl aşması daha da art mış ve 1974 yılında gerçekleşen Barış Harekatı ile CMC t ümfaali yetleri ni durdur ma kararı al mıştır (Feri dun, 1976) Barış Harekatı sonunda ada i ki böl geye ayrıl mıştır. Bunun sonucunda Kı brıs Tür k Federe Devl eti yöneti mi altındaki bölgede Karadağ maden ocakl arı, Ge mi konağı ndaki fabrika t esisleri ve li man al anı kal mı ştır. Fakat, son za manl arda tam kapasite ile çalıştırılan Foucassa t epesi ndeki maden ocakl arı Ru m yöneti mi ndeki böl gede kal mı ştır. Büyük bir i kile m arası nda kal an CMC ni n çalış mal arı nı dur dur ması yla, Lef ke kasabası nı n en öne mli gelir kaynağı ol an maden ocakl arı kapatıl mış ve bunun sonucunda böl gede büyük bir işsizlik ve göç başla mı ştır (Feri dun, 1976) yılı nda çalış mal arına son veren Kı brıs Ma den Şirketi ne ait alandaki son çalış ma yılları arası nda ol muşt ur yılında ekono mi k değere sahi p ol an CMC ye ait atı k havuzl arı n işletil mesi KOMOTEX i si mli bir İtal yan fir ması na veril miş ve 1983 yılı sonunda üreti me başlanmı ştır. Ancak, 1985 yılında Ge mi konağı yükl e me t esisleri ni n bir kaza sonucu yı kıl ması, üreti mi n dur durul masına neden ol muşt ur ( Kur usakı z ve Uğur, 1999) Lef ke- CMC Bakı r Ma deni ne Ait Al anl arı n Bugünkü Durumu Bugün, Ge mi konağı bölgesi nde yer al an Kı brıs Maden Şirketi ni n maden i şle me tesisleri ne ait birçok yapı yı kıl mış ya da kıs men t ahri p ol muşt ur yılı nda faali yetleri ne son ver mek zor unda kal an CMC, geri de çalış maya hazır dur umda bir tesis bırakmı ştır. Fakat, ilerleyen yıllarda al anı n yeni den işletil mesi ne ya da ol duğu şekli yle kor unması na dair doğr u politikalar geliştirileme mi ştir yılı ndan başlayarak al anda bul unan birçok çeli k yapı yı kıl mış ve el de edilen parçal ar hur dacılara satıl mıştır (Cohen, 2002). Günü müzde, al andaki yağ mal a ma ve yı kı m faali yetleri hala deva metmekt edir. 47

60 CMC maden işle me t esisleri nde böl gedeki t üm t ahri plere rağmen geç mi şe ait endüstri yel kalı ntılara rastla mak mü mkündür. Bu kalı ntılar sadece CMC ni n maden işle me t esisleri yle sı nırlı kal ma makt adır. Lef ke kasabası geneli ne yayılan ve CMC za manı nda i nşa edilen birçok yapı da ayakt adır. Ancak çoğu yapı eski ki mli ği ni büyük öl çüde kaybet mi ş dur umdadır. Bu yapılar arası nda en çok di kkat çekenl eri, günü müzde si vil hal kı n ika met ettiği CMC ye ait işçi konutları dır. Yapıları n yanı sıra, Karadağ böl gesi nde yer al an yer altı maden ocakl arı ve Lef ke kasabası yanı nda yer al an açı k hava maden ocağı da di kkat çeken endüstriyel atı k al anl ardır. Bugün, Karadağ da bul unan yer altı maden ocağı al anı na ait t üneller Ge mi konağı Göl eti ni n altında kal mı ştır. Ge mi konağı Göl eti ni n i nşaatına 1989 yılında başlanmı ş ve gölet, 1994 yılında t a ma ml anmı ştır. Göl et rezervuarı tarı msal sula ma a macı yla i nşa edil miştir. Göl eti çevreleyen ya maçl arda hal a maden atı kları bul unmakt adır ( Kur usakız ve Uğur, 1999). CMC ye ait açı k hava maden ocağı ise Lef ke kasabası nı n çöpl erini boşalttığı sağlı ksız bir yer durumundadır. Daha önceki böl üml erde de üzeri nde dur ul duğu gi bi, günü müzde birçok geliş mi ş ül ke, geri ye kal an endüstri yel kalı ntıları n en iyi şekil de kor unması ve yeni den kullanıl ması nı sağl a mak i çi n çeşitli çalış mal ar yap makt adır. Bu açı dan, Lef ke kasabası na ki mli ği ni veren bu endüstri yel kalı ntıları n daha fazla zarar gör meden kor unması nda fayda vardır. CMC ye ait endüstriyel kalı ntılar bir sonraki böl ümde daha ayrı ntılı şekil de ele alı nacaktır Lef ke- CMC Bakı r Ma deni Al anı ile Ġl gili Yapıl mı Ģ Ol an ÇalıĢ mal ar Kı brıs Maden Şirketi nin yap mı ş ol duğu endüstriyel çalış mal ar böl gede çevresel kirliliğe neden ol muşt ur ( Şekil 3. 8.). Böl gede yaşanan kirliliği n gi deril mesi i çi n birçok araştır ma ve çalışma yapıl mıştır ve hal en yapıl makt adır. Başta Lef ke Çevre ve Tanıt ma Der neği ol mak üzere, birçok il gili kur um böl geni n rehabilitasyonuna yöneli k pr oj eler hazırlamakt adır. Ancak, yapılan araştır mal ar da ve pr ojelerde el e alı nan konul ar büyük ölçüde çevreni n zararlı maddel erden arı ndırıl masıyl a sı nırlı kal makt adır. Kı brıs Maden Şirketi ile ilgili yapıl mış ol an son çalış mal ardan biri Şubat 2001 tari hi nde sunul an Avr upa Birliği Çevre Politikaları ve Kı brıs ta Madencilik konul u konferans ol muşt ur. Lefke Avr upa Üni versitesi nde gerçekl eşen konferanst a 18 48

61 bil diri sunul muş ve konular, Çevre Politikaları, Çevre Bili mi ve Mühendisliği, Çevre Pl anl a ması ve Çevre Sosyol ojisi kapsa mı nda ele alı nmı ştır. Bu konferans, 1995 tari hi nde Yakı n Doğu Üni versitesi öğreti m üyesi Doç. Dr. Hüseyi n Gökçekuş un konu hakkı ndaki sapt a mal arı ve 1996 yılı itibarı ile Ege Üni versitesi Çevre Sor unl arı Uygul a ma ve Ar aştırma Mer kezi ni n yürütt üğü çalış mal arla başla mı ştır. Ar aştır mal arı n sonucunda ortaya konul an rapor, değişi k üni versiteleri n çalış mal arı ve kat kıları ile Lef ke Çevre ve Tanıt ma Der neği ni n yoğun ve kapsa ml ı uğraşları çerçevesi nde hazırlanmı ştır ( Gökçekuş, 2001). Konferansta sunul an bildiriler ve bil dirileri n sonucunda varılan gör üşler 2001 yılında bir kitap hali nde yayınl anmı ştır. Bil dirilerde üzeri nde dur ulan başlıca konul ar, böl geni n çevresel sorunl arı nı n gi deril mesi ne yöneli k proj e önerileri dir. Şekil CMC maden çalış mal arı ndan kaynakl anan çevre sorunl arı CMC i çi n yapılan bir diğer kapsa mlı çalış ma 2001 yılında Birleş mi ş Milletler Pr oj e Ser visi nden ( UNOPS) Dr. Har vey A. Cohen t arafından yapıl mıştır. Çevre uz manı ve Jeol og Dr. Har vey A. Cohen, Kuzey Kı brıs ın Lef ke- Ge mi konağı bölgesi ndeki çevre sorunl arı nı n değerlendiril mesi başlı klı 300 sayfalı k det aylı bir rapor 49

62 hazırla mı ştır. Rapor, CMC maden ocağı nı n ve Lef ke- Ge mi konağı al anı ndaki akti viteleri n çevresel ve fizi ksel düzeni hakkında bil giler i çer mekt edir. Ayrı ca raporda, çevresel kirliliğin yayıl ması nı engelle mek üzere alı nması gereken kısa, orta ve uzun vadeli çözüml er içi n öneriler sunul makt adır ( Cansu, 2002). Ge mi konağı böl gesi nde yer al an CMC t esisleri içi n yapılan çalış mal arı n arası nda en çok di kkat çeken, söz konusu böl geni n serbest ticaret ve li man al anı na dönüşt ürül mesi pr oj esi dir. Böyl eli kle böl geni n he m ül ke ekono mi sine kat kı sağla ması he m de isti hda m ol anağı sağl ayacak yatırı ml ara ev sahi pli ği yap ması düşünül mekt edir. CMC böl gesi ne il k beş yıl i çi nde yakl aşı k 50 mil yon dol ar yatırı m yapıl ması nı öngören pr oje DOBA Tr adi ng Lt d. tarafı ndan hazırlanmı ştır. Pr oj eni n tama mı nı n dış fi nans man ile gerçekl eştiril mesi hedeflenmekt edir ( Aşık, 2002). Ancak bugün hal a pr ojeni n böl ge i çi n uygun ol up ol madı ğı t artış ma konusudur. Böyl e bir pr ojeni n uygul anması Lef ke kasabasını n eski dokusuna ve endüstri yel ki mli ği ne zarar verebilecek niteliktedir. Bugün Lef ke kasabası, endüstrileş mi ş bir yerleşi m böl gesi ni n i zleri ni t aşı makt adır. CMC ye ait maden işle me t esisleri, de mi r yol u kalıntıları, eski işçi evl eri, okullar ve sağlı k kur ul uşları gi bi birçok yapı ve al an, Lefke böl gesi ni n endüstri yel t ari hi ni gözl er önüne ser mekt edir. Bir za manl ar Kı brıs adası nı n öne mli bir merkezi ol an Lef ke kasabası, bugün en çok göç veren böl gel erden biri dir. Lefke kasabası nda kur ul muş ol an üni versite, böl geni n sosyal ve ekono mi k yönden kal kı nması na az da olsa yardı mcı ol muş, ancak çok yet erli ol a ma mı ştır. Böl geni n sosyal ve ekono mi k yönden yeni den canl andırıl ması i çi n Lef ke kasabası nı n dokusuna zarar ver meyecek ve endüstri yel tari hi ni koruyacak daha kapsa mlı çalış mal ara ihtiyaç vardır. 50

63 4. LEFKE- CMC BAKI R MADENĠ ALANI NI N ENDÜSTRĠ YEL MĠ RAS KAPSAMI NDA DEĞERLENDĠ RĠ LMESĠ NE Ġ LĠġKĠ N ÖNERĠ LER Bu böl ümde a maçl anan, Lef ke- CMC bakır madeni ne ait alanl arı n endüstri yel ki mli ği ni n vur gul anarak yeni den kullanı ma kazandırıl ması na ilişki n öneriler sunmaktır. Öneriler, CMC bakır madeni ne ait alanl arı n, Lef ke kasabası nı n ve Kı brıs hal kı nı n sosyal, kült ürel, di nlence ve spor i hti yaçları na cevap verecek bir endüstri yel döne msonrası parkı na dönüşt ürül mesi ne dayanmakt adır. Bugüne dek CMC bakır madeni al anı i çi n yapılan araştır mal arı n, çalışmal arı n ve pr ojeleri n büyük böl ümü, endüstri yel faali yetlerden kaynakl anan çevresel kirliliği n rehabilitasyonuna yönelik ol muşt ur. Böl geni n yeni den kullanı ma kazandırıl ması i çi n önceli kli ol an çevreni n mü mkün ol duğunca i yileştiril mesi dir. Ancak, bu böl ümde CMC al anı i çi n getirilecek ol an öneriler, çoğunl ukla, endüstriyel ele manl arın yeni den kullanı mı na ve bu doğrult uda uygul anması hedeflenen peyzaj t asarı mına kat kı sağlayacak şekil de ele alınacaktır. Lef ke böl gesi nde yer alan Kı brıs Maden Şirketi ne ait alanl arı n yeni den kullanı ma kazandırıl ması ndaki başlıca hedefler; Lef ke kasabası nı n endüstriyel mirası nı kor umak ve hal kta endüstri yel t arih bilinci ni artır mak, Lef ke kasabası nı, sosyal, ekono mi k ve çevresel yönden yeni den canl andır mak ve Lef ke böl gesi ni n Kı brıs adası i çi n öne mli bir turist çeki m al anı ol masını sağla mak olarak sıralanabilir. CMC bakır madeni al anı i çi n getirilecek ol an öneriler aşağı da sözü geçen il gili al anl arı kapsa makt adır: 1. Ge mi konağı nda yer alan CMC maden işle me tesis alanı; 2. CMC ye ait maden kazı alanları ve 3. CMC ye bağlı yerleşim biri ml eri. 51

64 Esas ol arak park al anı na dönüşt ürül mesi düşünülen böl ge Ge mi konağı nda yer al an CMC ni n maden işle me t esisleri ne ait alandır. Ancak, CMC ye ait di ğer böl geler i çi n de park al anı yla bağl antılı ol acak şekil de yeni kullanı ml ar getirilecektir. Öneri getirilecek ol an CMC bakır madeni ne ait alanlar i çi n önceli kle mevcut endüstri yel kalı ntıları n belirlenmesi nde yarar vardır Lef ke- CMC Bakı r Ma deni ne Ait Kalı ntıları n Belirlenmesi CMC ye ait kalı ntılar başta CMC maden işleme t esisleri ol mak üzere Lef ke ni n çeşitli böl gel eri ne dağılmı ş dur umdadır. CMC ile il gili kalı ntıları n bul unduğu al anl arı genel olarak üç böl ümhali nde i ncele mek mü mkündür. Bunl ar; 1. CMC maden işle me tesis alanı, 2. CMC ye ait maden kazı alanları ve 3. CMC ye ait yerleşi malanları dır (Şekil 4. 1.). CMC ye ait endüstri yel kalı ntılar bu üç böl ümaltında i ncelenmi ştir. 1. CMC maden işle me tesis alanı içi nde yer alan kalı ntılar (Şekil 4. 2.); Laborat uar Bi nası Depol a ma Bi nası Arşi v Bi nası Li man Kontrol Bi nası Li man İskelesi Ma den Taşı ma ve Kır ma Ünitesi Bakır İşle me Ünitesi Bası nç Da mıt ma Tesisi Asit Da mıt ma ve Sı nıflandır ma Ünitesi Filtrasyon Ünitesi Tr en Yol u Hattı ve Tren Vagonl arı Bakır Havuzl arı ( Havuzlar 10, 11A, 11B, 11C, 16, 17, 19, & 21) ve Pi rit Havuzl arı ( Havuzl ar 12-15) 52

65 2. CMC maden kazı alanları na ait kalı ntılar (Şekil 4. 1.); Karadağ Yeraltı Maden Ocağı Al anı ve Ge mi konağı Göl eti Lef ke Açı k Hava Maden Ocağı Al anı 3. CMC ye ait yerleşi mbiri ml eri (Şekil 4. 1.); Ge mi konağı ( Xer os) İşçi Konutları Karadağ İşçi Konutları Şekil CMC il e il gili K. K. T. C sı nırları içi nde kal an al anl arı gösteren harita ( Cohen, 2002) 53

66 Şekil CMC t esis alanı i çi nde kal an ve ileri de değerlendiril mesi düşünül en kalı ntılar CMC Maden ĠĢle me Tesis Al anı ile Ġl gili Öneriler CMC maden işle me t esis al anı, daha önceki böl ümde de belirtildi ği gi bi Ge mi konağı böl gesi nde yer al makt adır ve 250 hekt ar al ana sahi ptir ( Kur usakı z ve Uğur, 1999). 250 hekt arlık al anı n % 34 ünü bakır ve pirit madeni havuzl arı ol uşt ur makt adır. Ma den havuzl arı nı n dışında kal an 165 hekt ar alanı n %16 sı nı yapılaş mış al anl ar 54

67 kapl a makt adır. Yapıların kapl adı ğı al an dışı nda kal an böl geler büyük öl çüde üzeri nde çok fazla bitki bul unmayan t oprak alanl ardan ol uş makt adır (Şekil 4. 3.) hektar 165 hektar hektar Şekil CMC böl gesi ndeki alan değerleri CMC t esis al anı genel olarak az eği mli bir t opoğrafyaya sahi ptir. Al an i çi nde en çok di kkat çeken yükseltiler maden havuzl arı nı çevreleyen şevl erde görül mekt edir. Ayrı ca al anda bul unan tepe yı ğı nları ve maden t aşı ma ve kır ma ünitesi yanı nda yükselen şevler de göze çarpan t opoğrafi k özelliklerdir (Şekil 4. 4.) m Şekil CMC t esis alanını n topoğrafyası nı gösteren harita 55

68 Dağ et ekleri nden deni ze akan Ge mi konağı ve Lefke dereleri arası nda konu ml anan CMC maden işle me t esis al anı, Lef ke kasabası na gi diş yol u üzeri nde il k karşılaşılan al an ol ma özelliği ne sahiptir. CMC t esis al anı nı n bir di ğer özelliği ise eşsiz bir deni z manzarası na sahi p ol masıdır. Her i ki özelliği de göz önünde t ut acak ol ursak, bu al an Lef ke kasabası içi n ideal bir konu mdadır (Şekil 4.5.). CMC t esis al anı i çi nde bul unan çeşitli endüstri yel kalı ntılar ise Lef ke kasabası nı n endüstri yel t ari hi ni vur gul ayan manzaralar ort aya koy makt adır. İşlevi ni yitir mi ş ve atı k dur umda bekl eyen bu kalı ntılar, Lef ke peyzajı na ait öne mli el e manl ar ol arak göze çarpmakt adır. Bugün yağ mal anmakt a ol an bu endüstri yel kalı ntıları n Lef ke kasabası nı n t ari hsel gelişi mi ndeki öne mi göz önünde t ut ul duğunda neden yeni den değerlendiril mel eri gerektiği daha da iyi anlaşıl makt adır. Şekil CMC t esis alanından genel görünüşler 56

69 Dünyada endüstri yel mi ras kapsa mı nda uygul anan birçok pr oj ede, Lef ke kasabası gi bi kökl ü endüstri yel t arihe sahi p böl geleri n ya da endüstri yel al anları n kor unarak turist çeken mekanl ara dönüşt ürül düğü gör ülmekt edir. Günü müzde başarı yla uygul anan bu pr oj eler CMC t esis al anı i çi n getirilecek ol an önerilerin ana çı kış nokt ası nı ol uşt ur makt adır. Tez çalış ması nı n i ki nci böl ümünde i ncelenen Emscher Peyzaj Par kı ve Dui sburg- Nor d Peyzaj Parkı, Güney Caradon Maden al anı ör neği nde ol duğu gi bi endüstri yel kalı ntıları ol duğu şekli yle sergile mek yeri ne değerlendirilebilecek her kalıntı ya yeni fonksi yonl ar kazandır mayı t erci h et mi ştir. Her iki pr ojede di kkat çeken bir di ğer yakl aşı m, endüstri yel kalı ntıları çevreleyen al anları n bit kisel tasarı ml arla destekl enmesi ve bu yolla endüstri yel al anları n i çleri nde çeşitli faali yetleri barı ndıran peyzaj parkları na dönüştür ül mesi dir. Uygul anan üç park pr oj esi ndeki ortak a maç i se endüstri yel faali yetleri n son bul ması yla sosyal, ekono mi k ve çevresel yönden sı kı ntı ya düş müş bölgel ere kaybet mi ş ol dukl arı eski canlılığı yeni den kazandır maktır. CMC maden işle me t esis al anı i çi n getirilecek ol an önerilerde her üç park pr oj esi nde uygul anan farklı t asarım çalış mal arı ndan ör nek ol arak yararlanılacaktır. Ancak endüstri yel kalı ntıları yeni den değerlendir meyi t erci h eden Emscher Par kı ve Dui sburg- Nor d Par kı pr ojeleri, CMC t esis al anı nda uygul anması hedeflenen çalış mal ar i çi n t e mel kabul edilecektir. Bunun başlıca nedeni, CMC t esis alanı i çi nde yeni den değerlendirilebilecek endüstri yel kalı ntıları n varol ması ve bu kalı ntılar dışı nda kalan alanları n büyük ölçüde doğal bitki örtüsünden yoksun ol masıdır. CMC maden işle me t esis al anı ile il gili başlıca öneri al anı n endüstriyel ki mli ği ni n kor unarak bir peyzaj parkı na dönüşt ürül mesi dir. Bi r başka deyişle, CMC al anı nı n bir endüstri yel döne m sonrası parkı ol arak yeni den kullanı ma açıl ması dır. CMC ni n tari hteki öne mi, konu mu ve endüstri yel kalı ntıları bir arada düşünül düğünde, al anı n büt ün bu değerleri ni n ön pl ana çı karılacağı bir parka dönüşt ürül mesi, Lef ke kasabası nı n yeni den canl anması ve al anı n iyileştiril mesi açısı ndan ol dukça öne mli dir. Par kı n pl anl anması ndaki ana t e ma hal kı n sosyal, kült ürel, di nlence ve spor ihtiyaçları na cevap verecek mekanl arla birlikte, al anı n esas ki mli ği ni ol uşt uran endüstri yel kalı ntıları n bir büt ün ol uşt uracak şekil de kullanıl masına ol anak 57

70 sağla maktır. Bu doğr ult uda ileri de uygul anması hedeflenen park i çi n getirilecek ol an öneriler; Par k içi ndeki dol aşı mgüzergahı nı n planlanması, Kı s men tahri p ol muş mevcut yapıları n rest ore edilerek kullanıl ması, Me vcut endüstri yel kalı ntıları n korunması ve yeniden değerlendiril mesi, Çeşitli sosyal, kült ürel, di nlence ve spor akti vitel eri içi n uygun mekanları n tasarlanması ve Par k i çi n bit kisel pl anlama yapıl ması ve park i çinden geçen Ge mi konağı ve Lef ke deresi ni n iyileştirilmesi olarak özetlenebilir. Yukarı da özetlenen t üm maddel er parkı n genel çerçevesi ni çizen, birbiri ile bağl antılı tasarı m kararları nı ortaya koy makt adır. Bu maddeler ile il gili daha kapsa mlı öneriler aşağı da sırası yla ele alınmı ştır Dol aģı mpl anl a ması CMC maden kazı al anları ile t esis al anı arasındaki ul aşı mı sağl ayan tren hattı kalı ntıları büyük öl çüde zarar gör müş dur umdadır ( Şekil 4. 6.). Bunun yanında al anda yaya dol aşı mı nı sağl ayan her hangi bir özel yol da bul unma makt adır. Al ana araç giriş çı kışları ise hal en kullanılan kuzey yönündeki ana kapı dan yapıl makt adır. Bu fakt örler göz önünde t utul arak park al anı ol arak değerlendiril mesi öngör ülen CMC tesis al anı ve di ğer il gili al anl ar i çi n önerilen dol aşı m pl anl a ması dört madde ol arak el e alınmakt adır; Kuzey yönündeki girişi n park alanı nı n ana giriş kapısı olarak kullanıl ması, Par k i çi nde dol aşı mı sağlayacak bir ana yür üyüş yol unun t asarlanması ve alan içi ndeki tren hattını n restore edil mesi Anayol un karşısı nda yer al an iskele ile park al anı na bağl antı sağl ayacak bir üst tren yol unun tasarlanması ve CMC t esis al anı dışı nda kal an maden kazı ve yerleşi m al anl arı na ul aşımı n sağlanması. Yukarı da özetlenen öneriler aşağı da sırası yla ele alı nmı ştır. 58

71 Par k al anı ol arak değerlendiril mesi ön gör ül en CMC t esis al anı na ana girişi n kuzey yönündeki mevcut giriş kapısı ndan yapıl ması öneril mekt edir. Bunun başlıca nedeni giriş nokt ası nı n Lef ke kasabası na gi den anayol üzeri nde yer al ması dır. Böylece par ka giriş nokt ası Lef ke ye gel en herkesi n mutlaka görebileceği bir konu mda ol acaktır. Ana giriş kapısı ndan araçl a geçenl er i çi n girişi n yanı nda bul unan boş al anı n ot opar k ol arak planlanması öngörül mekt edir. Tr en yol u hattı CMC ile il gili birçok ana mekanı birbiri ne bağl adı ğı ndan ol dukça öne mli dir. Dünyada endüstri yel miras kapsa mı nda uygul anan birçok örnekt e tren yolları nı n kor unduğu ya da yeni den rest ore edil di ği gör ül mekt edir. Ör neği n, Al manya daki Duisburg-Nor d Peyzaj Parkı ndaki tren yol u hattı yenilenerek yaya yol una dönüşt ürül müş ve böyl eli kle parktaki çeşitli mekanl arı görme ol anağı sağlanmı ştır ( Hol den, 1996). İngiltere de yer al an Güney Caradon maden al anı nda ise yaya yol u tren hattıyla paralel pl anl anmı ş ve böyl ece eski tren yol u kalı ntıları nı taki p ederek farklı mekanl ara ul aşı m sağl anmı ştır. Bu açı dan değerlendirildi ği nde CMC t esis al anı i çi nde kal an tren yol u kalı ntılarını n yeni den rest ore edilmesi ve tren yol u hattı ile kıs men paralel gi den bir ana yür üyüş yol unun t asarlanması öneril mekt edir. Böyl eli kle zi yaretçiler al anı dol aşırken eski tren yol u hattının ul aştı ğı mekanl arı yakı ndan görme şansı na sahi p ol acaktır. Bunun yanı nda parktaki farklı mekanl ara ulaşı mı kolaylaştıracak tali yolları n da pl anlanması öngör ül mektedir. Şekil CMC tren hattı kalı ntıları ndan bir görünüş CMC t esis al anı i çi nde ul aşı m sağl anması gerekli alanl ardan biri de deniz t arafı nda yer al an li man iskelesi dir. Bu a maçl a, iskeleye ul aşı mı n al an i çi nde de devam edecek ol an bir üst tren yol u ile yapıl ması pl anl anmakt adır. Burada hedeflenen zi yaretçileri n üzeri açı k vagonl arda alanı kuş bakışı seyret meleri ni sağl a mak, al anı n geç mi şteki 59

72 işlevselliği ni vur gul a mak ve parkı zi yaretçiler i çin eğl enceli kıl maktır. Buna benzer bir ör nek Duisburg- Nor d Par kı nda t asarlanan üst gezi yol udur. Parkt a t asarlanan üst gezi yol u he m yaya hem de tren yol u ol arak planlanmı ştır. Böyl ece ziyaretçileri n al anı yukarı dan al gıla mal arı sağl anmı ştır ( Hol den, 1996). Aşağı daki şekil de CMC tesis alanı içi n önerilen dol aşı mşe ması gösteril mekt edir (Şekil 4. 7.). Gi riģ Ot opark Üst tren yol u Yaya yol u Şekil CMC t esis alanı içi n önerilen dol aşı mşeması 60

73 Dol aşı m pl anl a ması i çi n getirilen son öneri, alan içi nden CMC il e il gili maden kazı ve yerleşi m al anları na bir servis yol u ile ul aşım ol anağı nı n veril mesi dir. Burada a maçl anan CMC il e il gili alanları n bir büt ün olarak gezil mesi dir. Buna benzer bir ör nek böl gesel öl çekt e el e alı nan Emscher Park pr oj esi dir. Pr ojede endüstri yel geç mi şe ait her mekan yeni den değerlendiril miş ve bu al anları n bir bütün ol arak gezil mesi ne ol anak sağlayacak bir yol güzergahı t asarla mı ştır. Aşağı daki şekil de CMC t esis al anı ndan başla ması önerilen servis yol u güzergahı gösteril mekt edir (Şekil 4. 8.). Şekil CMC t esis alanı içi nden ulaşı msağlanması öngörül en alanlar 61

74 Mevcut Yapıl arı n Değerl endi ril mesi CMC t esis al anı i çi nde kal an mevcut yapılar bir önceki böl ümde belirlenmi ştir. Belirlenen yapılar dışı nda haritada gör ül en diğer yapılar yı kıl mış dur umdadır. Ayakt a kal mayı başaran yapılar ise büyük öl çüde t ahri p ol muştur. Par kı n pl anlanması nda bu yapıları n eski ki mli kleri ne uygun şekil de rest ore edilerek kullanıl ması öngör ül mektedir. Burada a maçl anan geç mi şe ait bu yapıları n kor un ması ve aynı za manda parka hi z met edecek şekil de yeni den değerlendiril mesidir. Buna göre CMC al anı i çi nde bul unan ve daha önceki böl ü mde belirlenen dört yapı i çi n çeşitli öneriler getirilecektir. Bunl ar; l aborat uar binası, depol a ma bi nası, arşi v bi nası ve li man kontrol bi nası dır (bkz. Şekil 4. 2.). CMC t esis al anı i çi nde öneri getirilecek ol an her yapı nı n ön kıs mı na yapı nı n eski fot oğrafı yla beraber esas f onksi yonunun anl atıldı ğı t anıtı m l evhal arı nı n yerleştiril mesi öngör ül mekt edir. Burada hedeflenen, park al anı na gel en ziyaret çileri n al anda bul unan yapıların eski kullanı ml arı hakkı nda bil gi sahi bi ol mal arı nı sağla maktır. Dünyada uygul anan park pr oj elerinde zi yaretçileri n al anl a il gi bil gi edi nmel eri ni sağlayacak çeşitli tanıtı mlevhal arı ve işaretler kullanıl makt adır. Laborat uar Bi nası: CMC ni n faali yet göst erdi ği döne mde l aboratuar ol arak kullanılan yapı, bugün alan i çi nde en az zarar görmüş yapılardan biri dir ( Şekil 4. 9.). Yapı nı n içerisi ndeki mobilyaları n büyük bir böl ümü hala kullanılabilir duru mdadır. Laborat uar bi nası, CMC tesis al anı i çi n önerilen yür üyüş yol u üzeri nde rastlanan il k yapı ol ma özelliği ne sahi ptir. Bu açı dan yapı nın par k i çi n hi z met verebilecek bir zi yaretçi bil gilendir me mer kezi ol arak değerlendiril mesi öngör ül mekt edir. Bunun yanı nda, bi naya esas kimli ği ni veren eski mobilyaları n ve di ğer araç gereçl eri n bul unduğu l aborat uar odası nı n mevcut şekli yle sergilenmesi öneril mekt edir. Burada a maç, yapı nı n eski fonksiyonunu gösteren bir ör nek sun mak ve aynı za manda yapı ya park i çi nde yeni bir kullanı m kazandır maktır. Benzer bir ör nek Ems cher Par kı içi ndeki belli durak noktaları nda t asarlanan zi yaretçi mer kezl eri nde gör ül mekt edir. Bu mer kezl er, parkı gezmeye gel en zi yaretçilerin parkla il gili bil gi edi nmel eri ve di nlenmel eri içi n planlanmı ştır. 62

75 Şekil CMC l aborat uar bi nası ndan görünt üler Ar şi v Bi nası: CMC nin faali yet gösterdi ği döne mde, t esise ait çeşitli arşi v kayıtları nı n sakl andı ğı bina, bir yangı n sonucu bugün büyük öl çüde zarar gör müş dur umdadır ( Şekil ). Arşi v Bi nası al an i çi ndeki konu mu ve mi mari yapısı itibarı ile park alanı içi nde değerlendiril mesi gerekli bir yapı dır. Şekil Arşi v bi nası 63

76 Bi r katlı bet on yapı nı n eski ki mli ği ne uygun şekilde rest ore edil mesi ve parka hi z met edecek küçük bir kafeye dönüşt ürül mesi öneril mekt edir. Yapı nı n kafe ol arak değerlendiril mesi ndeki neden, çevresi ni n birçok endüstri yel el e manl a çevrili ol ması ve tren yol u hattını n he men yakı nı nda yer alması dır. Benzer bir ör nek Güney Caradon Bakır maden al anı girişi ni n he men karşısı nda yer al an Hurlers Halt Kafe dir. Yapı, maden al anı nı gez meye gel en zi yaretçiler i çi n yemek servisi yanı nda, al anla il gili kitapl arı n ve yerel ressa ml ar t arafı ndan çi zil miş endüstri yel peyzaj resi ml eri ni n satıldı ğı bir kafe ol arak düzenl enmi ştir ( www. geocities. com/t ea mmanl ey/sout hcaradon/i ndex. html ). Depol a ma Bi nası: Kır mı zı t uğl adan i nşa edil miş bir katlı yapı, alan i çi ndeki en küçük ve en i yi dur umdaki yapı dır. Bugün hal a yapı nı n i çi nde CMC ye ait çeşitli mat eryaller depol anmı ş dur umdadır. CMC t esisini n i çi nde eski f onksi yonl arı nı muhafaza eden başka kalıntı çok az ol duğundan, depol a ma bi nası nı n ol duğu şekli yle kor unarak ve düzenl enerek zi yaretçilere sergilenmesi öngörül mekt edir (Şekil ). Şekil Mevcut hali yle sergilenmesi önerilen depol a ma bi nası 64

77 Li man Kontrol Bi nası: CMC li man iskel esi ni n hemen başı nda yer al an li man kontrol bi nası bugün l okant a olarak kullanıl makt adır. Ancak bi naya ilave edilen böl üml er bi nanı n eski ki mli ği ni kaybet mesi ne neden ol muşt ur. Yapı nı n yanı na ilave edilen böl üm bar ol arak kullanıl makt adır. Deni zi n he men yanı başı nda konu ml an mı ş bu yapı nı n eski özellikleri korunarak rest ore edil mesi öneril mekt edir. Deni z manzarası ndan dol ayı yapı aynı f onksi yonunu kor umalı dır. Yapı nı n yanı na ilave edilen bar kıs mı nı n ise esas yapı ya uygun şekil de düzenl enerek kullanıl ması pl anlanmakt adır (Şekil 4.12.). Şekil Rest ore edil mesi öngörül en li man kontrol bi nası Mevcut Endüstriyel Kalı ntıları n Değerlendi ril mesi CMC i çi nde bul unan mevcut yapıları n değerlendiril mesi kadar öne mli bir di ğer konu da mevcut endüstri yel kalı ntıları n kor unması dır. Burada sözü geçen endüstri yel kalı ntılar yapı özelliği ol mayan, maden çalış maları nı n çeşitli evr eleri nde kullanılan eki pmanl ardır. Dünyadaki örnekl ere bakıl dı ğı nda bu kalı ntıları n özelliklerine göre ya yeni den değerlendirildi kleri ya da ol duğu şekliyl e sergilendi kleri gör ülmekt edir. CMC al anı i çi nde en çok di kkat çeken kalı ntılar, li man iskelesi, maden t aşı ma- kır ma ünitesi, tren vagonl arı, bakır işle me ünitesi, da mı t ma ve sı nıflandır ma ünitesi, bası nç da mıt ma ünitesi, filtrasyon ünitesi ve maden havuzl arı dır. CMC ni n se mbol ü ol arak kabul edilen ve he men ana yol kenarı nda konu ml anan yakıt t ankl arı ve al an içerisi nde yer alan çeli k yapıları n bir kıs mı ise tama men yı kıl mış durumdadır. Öneri getirilecek ol an her endüstri yel kalı ntı i çin eski dur uml arı ve f onksi yonl arı hakkı nda bil gi veren t anıtı m l evhal arı nı n kullanılması öngör ül mekt edir. Ayrıca al an içerisi nde yı kıl mış ol an endüstri yel kalı ntıları n konu ml arı nı n da t anıtı m l evhal arı ile zi yaretçilere belirtil mesi öneril mekt edir. 65

78 Li man İskelesi: CMC ye ait li man iskel esi Lef ke kasabası na gi diş yol u üzeri nde il k göze çarpan endüstri yel kalı ntılardan biri dir. Bu açı dan, iskele CMC ni n ve Lef ke kasabası nı n bir si mgesi ol arak da al gılanabilir. CMC ni n aktif ol duğu döne mde, li man iskelesi, işlenmi ş mi neralleri n yurt dışı na i hraç edil di ği bir yükl eme t esisi ol arak kullanıl mıştır. İskel e, son ol arak 1983 yılında çalıştırıl mış ve 1985 yılı nda meydana gelen bir kaza sonucu büyük ölçüde zarar gör müşt ür (Şekil ). Bugün iskele çok bakı msı z dur umda ol masına karşı n yi ne de kullanılabilir dur umdadır. İskeleni n eski hali ne uygun şekil de rest ore edilerek he men başı nda yer al an li man kontrol bi nası ile birlikte değerlendiril mesi öngör ül mekt edir. İskeleni n, kontrol bi nası nı n açı k haval arda l okant a ol arak hi z met verdi ği ek bir bölüm ol arak kullanıl ması planlanmaktadır. Şekil Lokant a bi nası ile birlikte kullanıl ması önerilen iskele Kontrol bi nası ile birlikte değerlendirilebilecek bir di ğer kalı ntı da he men i skel eni n başı nda yer al an CMC ye ait küçük r omör kt ür (Şekil ). Karada atık dur u mda duran r omör k iskele il e hoş bir gör ünt ü ol uşt urmakt adır. Deni zi n he men yanı nda bul unan l okant anı n gece kullanı mı nı çeki ci hal e getir mek i çi n iskele ve r o mör kün 66

79 ışıklandırıl ması öneril mekt edir. Benzer bir örnek Al manya daki Dui sbur g- Nor d Peyzaj Parkı nda çeşitli renkl erle ışı klandırılan endüstri yel strükt ürlerde gör ül mekt edir ( Hol den, 1996). Işı klandır madaki a maç endüstriyel obj eleri sergile mek ve parkı n gece kullanı mı nı çeki ci hal e getir mektir. Bar ol arak da kullanıl ması öngör ülen kontrol bi nası i çi n iskelenin üzeri nde çeşitli ışı k gösterileri ni n yapıl ması da öneril mekt edir. Şekil Li man kont ol bi nası ve iskeleni n he men yanı nda yer al an CMC ye ait bir romör k Ma den Taşı ma ve Kır ma Ünitesi: 1930 l u yıllarda maden ocakl arı ndan çı karılan ha m maddel eri n tren yol uyl a getirilerek parçalandı ğı ünite, ana girişi n he men yanı nda yer al makt adır (bkz. Şekil 4. 2.). Bugün, madeni parçala ma görevi yapan değir menl er yı kıl mış dur umda ol ması na karşı n, parçalanan madeni n kor unduğu bet on yapı kı s men ayakt adır ( Şekil ). Ayrıca madeni t aşı yan tren rayl arı ve rayl arı n üzeri nde duran i ki tren vagonu di kkat çeken endüstriyel kalı ntılardır (Şekil ). Şekil Madeni n depol andı ğı bet on strükt üre ait kalı ntı 67

80 Ma den t aşı ma ve kır ma ünitesi, CMC t esisi nde yür üt ülen maden çalışmal arı nı en güzel anl atan kalı ntılardan biri dir. Bu açı dan değerlendirildi ği nde ünitenin mü mkün ol duğunca eski hali ne uygun şekil de rest ore edilerek sergilenmesi öneril mekt edir. Burada eski den yapıl an çalış mal arı n se mboli k ol arak yeni den canl andırıl ması ve parka gel en zi yaretçilerin eski maden çalışmal arı hakkı nda bil gilendiril mesi öngör ül mekt edir. Dünyada endüstri yel miras kapsa mı nda uygul anan birçok parkt a, gel en zi yaretçilere çeşitli maden çalış mal arı na ait ör nekl er gösteril mekt edir. Şekil CMC maden taşı ma ve kır ma ünitesi ne ait tren hattı ve tren vagonl arı 68

81 Tr en Vagonl arı: Geçmi şt e yür üt ülen maden çalış mal arı nda, trenl er, maden ocakl arı ndan çı karılıp yükl enen mi neralleri CMC tesisi ne t aşı ma görevi gör mekt eydi. Bugün, al anı n batı sı nırında birbiri yle bağl antılı 12 adet vagon bul unmaktadır ( Şekil ). Treni n kontrol böl ümüne ait vagon kalıntıları ise al anı n i çerisinde çeşitli konu ml arda atı k dur umda dur makt adır ( Şekil ). CMC ye ait tren vagonl arı al an içerisi nde en çok göze çarpan endüstri yel kalı ntılardır. Trenl er ve tren hatları maden çalış mal arı na ait endüstriyel al anları n en t e mel el e manı ol arak gör ül mekt edir. Bu kalı ntıları n mü mkün ol duğunca bakı mı nı n yapılarak sergilenmesi öneril mektedir. Şekil CMC i çi nde yer alan 12 adet tren vagonu 69

82 Bugün CMC ye ait vagonl ardan biri Lefke kasabası i çi nde yer al an bir par kt a çocukl arı n oyun oynadıkl arı bir el e man ol arak kullanıl makt adır. CMC ni n i çi nde bağı msı z hal de duran vagonl arı n da benzer şekilde değerlendirilerek parkı n çocuk oyun al anı böl ümünde yer al ması öngör ül mekt edir. Bu yolla sıralı hal de duran 12 adet tren vagonu sergilenirken, bağı msı z duran vagonl ar çocukl ar tarafı ndan kullanılabilecektir. Bugün dünyada uygul anan birçok ör nekt e endüstri yel kalı ntıları n kendi mekanl arı nda sergilendi kleri ve yeni f onksi yonl ar kazandırılarak değerlendirildi kleri görülmekt edir (Soyez, 2000). Şekil CMC i çi nde birbirinden bağı msı z hal de duran çeşitli tren kalı ntıları Bakır İşle me Ünitesi: Bakırı n çeşitli aşa mal ardan geçirilerek işlenmesi ne ol anak sağlayan ünite, bugün büyük öl çüde t ahri p ol muş dur umdadır. Ünitenin yanı nda, bakırı n işlenmesi ni sağlayan, çeli k ve bet ondan yapıl mış farklı boyutta 10 adet yuvarlak çanak mevcutt ur (bkz. Şekil 4. 2.). Üniteyi kapl ayan al an, aynı za manda birçok endüstri yel kalı ntı ile çevrel enmi ş dur umdadır. Bu açı dan değerlendirildi ği nde alan, park i çi n büyük bi r meydana dönüşt ürül meye uygun bir konu mdadır. Laboratuar bi nası, arşi v bi nası, da mıt ma ünitesi gi bi yapıları n ve tren vagonl arı nı n çevreledi ği al anı n, parka gel en zi yaretçiler içi n toplanma meydanı olarak düzenl enmesi önerilmekt edir. 70

83 Al an i çi nde yer al an en büyük bet on çanağı n bir gösteri mekanı ol arak t asarlanması pl anlanmakt adır. Böyl elikl e dairesel mekan, açı k haval ar da konser, ti yatro gi bi çeşitli kült ür ve eğl ence faaliyetleri ni n düzenl eneceği bir göst eri pl atformu ol arak kullanılabilecektir (Şekil ). Şekil Gösteri platfor muna dönüşt ürül mesi önerilen büyük çanak Al anı n i çi nde yer al an di ğer 4 çanağı n kor unarak süs havuzl arı na dönüşt ürül mesi öneril mekt edir ( Şekil ). Havuzl arı n her biri nde farklı su oyunl arı nı n tasarlanması pl anl anmaktadır. Parkı n gece kullanı mı nda bu havuzl arda çeşitli ışı k gösterileri ni n düzenl enmesi parkı n çeki ciliği ni artıracaktır. Böyl eli kle meydan ol arak düzenl enmesi öngör ül en al an çeşitli gösterilerin düzenl endi ği ve görsel yönden zengi n bir topl anma mekanı olarak kullanı mol anağı kazanacaktır. Şekil Süs havuzl arına dönüşt ürül mesi düşünül en küçük çanakl ar Asit Da mıt ma ve Sı nıflandır ma Ünitesi: Laboratuar bi nası nı n he men yanı nda yer al an ünite büyük öl çüde t ahri p ol muş dur umdadır. Ünite, alan i çerisi ndeki konu mu ve boyut u itibari yle di kkat çeken bir endüstri yel kalı ntı dır. Bu açı dan üniteni n geri ye kal an kısı ml arı yla rest ore edilerek sergilenmesi öneril mekt edir (Şekil ). 71

84 Şekil Rest ore edilerek sergilenmesi önerilen asit da mıt ma ve sı nıflandır ma ünitesi Bası nç Da mıt ma Tesisi: Tesis, birkaç küçük bet on yapı dan ve beş adet metre çapı nda bet on çanakt an oluş makt adır (bkz. Şekil 4. 2.)( Cohen, 2002). CMC içerisi nde göze çarpan bu çanakl arın parkt a farklı bit ki gr upları nı n sergileneceği büyük saksılar ol arak kullanıl ması öngör ül mekt edir ( Şekil ). Bası nç da mıt ma t esisi ile il gili öneriler bit kisel planla ma başlığı altında daha ayrıntılı şekil de ele alınacaktır. Şekil Bası nç da mıtma tesisi ne ait bet on çanakl ar 72

85 Filtrasyon Ünitesi: Park i çi nde çocukl ara yönelik oyun al anları nı n t asarlanması pl anlanmakt adır. Eski filtrasyon ünitesi ne ait kalıntıları nı n ol duğu al anın yeni den değerlendirilerek çocuklar i çi n çeşitli akti viteleri n yer al dı ğı bir oyun al anı na dönüşt ürül mesi öngör ülmekt edir ( Şekil ). Daha önceki böl ümde çocuk oyun al anı nda değerlendiril mesi önerilen tren vagonl arını n üniteni n yanı ndan geçen eski tren hattı üzeri ne yerleştirilerek çocukl ar t arafı ndan kullanıl ması pl anl an makt adır. Burada a maçl anan, parkı n endüstriyel ki mli ğini çağrıştıran tren vagonl arı nı n çocukl ara yöneli k bir oyun el e manı ol arak yeni den kullanı m kazanması dır. Dui sburg- Nor d Par k pr ojesi nde de çocukl ar i çi n eski endüstri yel al anl arı n çevresi nde çeşitli oyun mekanl arı t asarlanmı ş ve parkı n çocukl ar i çi n de eğl enceli bir al an ol arak kullanıl ması sağlanmı ştır. Şekil Çocuk oyun al anı ol arak değerlendiril mesi öngör ül en eski filtrasyon ünitesi ne ait kalı ntılar ÇeĢitli Faali yetleri n Pl anl anması CMC t esis al anı nda mevcut yapıları n ve endüstriyel obj eleri n değerlendiril mesi ni n yanı nda park al anı nı n kullanı m pot ansi yeli ni arttır maya yöneli k çeşitli faali yetleri n düzenl enmesi öngör ül mekt edir. Burada a maçl anan parkı n endüstriyel ki ml iği ne zarar ver meyecek ve al anı n çeki ciliği ni artıracak kültür, eğlence ve spor aktiviteleri i çi n uygun alanları n değerlendiril mesi dir. CMC t esis al anı i çi nde eski den yöneti m ve çalış ma biri ml eri ni n yer aldı ğı al an, bugün büyük öl çüde yıkıl mış dur umdadır (bkz. Şekil 4. 2.). Al an, gerek genişli ği gerekse konu mu açısı ndan yeni den değerlendirilmeye uygundur. Bu açıdan al anı n üzeri ne yeni bir kült ür mer kezi ni n i nşa edil mesi öneril mekt edir. Meydan ol arak kullanıl ması pl anlanan al anı n he men yanı nda yer al acak ol an kült ür mer kezi ni n, parkı n endüstri yel ki mliği ne zarar ver meyecek şekil de t ek katlı bir yapı ol arak 73

86 tasarlanması öneril mekt edir. Benzer bir ör nek Emscher Par k pr oj esi kapsamı nda eski endüstri yel al anl ar üzerine i nşa edilen yeni ve moder n yapılarda gör ül mekt edir. Çağdaş bir yapı ol arak planlanması öngör ülen merkez i çi nde çeşitli kült ür ve sanat faali yetleri ni n düzenl enmesi ve CMC ye ait eski fot oğrafları n ve obj el eri n sergilendi ği bir sergi mekanı nı n yer al ması önerilmekt edir. CMC t esis al anı nda eğl ence a maçlı kullanıl ması önerilen bir di ğer mer kez, he men anayol un yanı nda yer al an ve yı kıl mış ol an yakıt tankl arı nı n bul unduğu al andır ( Şekil ). Burada önceden yer al an üç adet dairesel yakıt t ankı nı n yeri ne si mgesel ol arak benzer for mda moder n üç yapı nı n t asarlanması ve bu yapıları n eğl ence a maçlı mekanl ar ol arak düzenl en mesi öneril mekt edir. Amaç, CMC ni n se mbollerinden biri ol an yakıt t ankl arı nı n konu ml arı nı ve f or ml arı nı hatırlatan yeni yapıları n t asarlanması ve al anı n yeni den değer kazanması dır. Benzer bir örnek Emscher Park pr oj esi nde diskot ek olarak düzenl enen eski elektri k santrali yapısı nda görül mekt edir. Şekil Bugün yı kıl mış olan eski yakıt tankl arı Son ol arak parkı n batı sınırı nda yer al an Ge mi konağı deresi yanı na spor a maçlı bir al anı n pl anlanması öneril mekt edir. Burada hedeflenen parkı n endüstri yel al anl arı ndan kıs men uzakt a kal an al anı n yeni den değerlendiril mesi ve parka gel en zi yaretçiler t arafı ndan tenis, vol eybol, basket bol gi bi çeşitli spor faali yetleri i çi n kullanıl ması dır. CMC t esis al anı ndaki mevcut yapılar, endüstri yel ele manl ar ve yeni faaliyetler i çi n önerilen kullanı ml ar aşağıdaki şekil de göst eril mektedir ( Şekil ). Şe mada t ur uncu renk mevcut yapıları, kı mı zı renk mevcut endüstri yel ele manl arı ve mavi renk üzeri nde yeni faali yetlerin gerçekl eştiril mesi önerilen alanları göster mekt edir. 74

87 (Lokant a) ( Eğl ence (Sergi Al anı) ( Çocuk Oyun ( Zi yaretçi Mer kezi) (Sergi Al anı) (Süs Havuzl arı ve Gösteri Pl atfor mu) ( Park ( Kafe (Sergi Al anı) ( Kült ür (Spor Al anı) ( Bitki Sergi Al anı) Şekil CMC t esis alanı içi n önerilen fonksi yonl arı gösteren şe ma Bitkisel Pl anl a ma Lef ke, Kuzey Kı brıs ı n en zengi n bit ki ört üsüne sahi p böl geleri nden biridir. Böl ge, özellikle hur ma ve okali ptüs gi bi ağaçları n ve birçok doğal bit ki ni n yetiştiği güzel bir peyzaja sahi ptir. Tr odos dağı nı n et ekleri nden akı p Lef ke kasabası ndan geçen ve deni ze akan dereler ise bu peyzajı n ayrıl maz bir parçası dır. 75

88 Dünyada uygul anan park pr oj eleri nde endüstri yel peyzajı n bir parçası ol an derel eri n büyük öne mi ol duğu görül mekt edir. Emscher Parkı nı n en öne mli pr ojelerinden biri Emscher nehri ni n i yileştiril mesi çalış ması dır. Kirli mat eryallerden arı ndırılarak doğal yapısı na kavuşt urulan nehir, park pr oj esi nde he m görsel açı dan he m de park al anı içi nde yer al an bit ki grupl arı nı n sul anması nda kullanıl mıştır. Bir di ğer ör nek i se İngiltere de yer al an Güney Caradon Bakır Madeni i çi nden geçen, doğal yapısı kor unmuş Seat on nehri dir. Dünyadaki ör nekl er doğr ult usunda CMC t esis al anı nı n doğu ve batı sı nırlarını ol uşt uran Ge mi konağı ( Xer os) ve Lef ke derel eri ni n iyileştiril mesi öneril mektedir (bkz. Şekil 4. 1.)(Şekil ). Şekil Lefke deresi nden bir görünüş Bugün Lef ke ni n CMC böl gesi endüstri yel faali yetlerden dol ayı büyük öl çüde t ahri p ol muş bir bit ki ört üsüne sahi p ol ması na karşı n yine de böl gede yetişebilen nadir bit ki kol onileri mevcutt ur. Dünyada uygul anan endüstriyel park pr oj eleri nde mevcut bit ki türleri ni n yanı nda birçok yeni bit ki t ürünün de parklarda kullanıl dı ğı gör ülmekt edir. Ör neği n Dui sburg- Nor d Par kı nda 240 bit ki t ürü kullanıl mış ve bit kileri n büyük bir böl ümü dış ül kelerden getirtil miştir ( Hol den, 1996). Parkt a bit kiler genelli kle endüstri yel kalı ntıları n içi nde ya da çevresi nde yetiştiril miştir. Ör neği n kö mür ve maden depol arı nda çeşitli bit kileri n yetişebil di ği bahçeler t asarlanmı ştır. Bunl arı n yanı nda parkı n ana mekanl arı ndan biri nde mi mari bir peyzaj t asarı mı uygulanmı ştır. Par kta doğal bit ki ört üsü ile yeni peyzaj t asarı ml arını n dengeli şekil de kullanıl ması na di kkat edil miştir. Duisbur g- Nor d Par kı ndan farklı bir ör nek ise Güney Caradon Bakır Madeni al anı nda gör ül mekt edir. Bu al anda endüstri yel kalı ntıları n sergilendi ği doğal bit ki ört üsü korunmuşt ur. Dünyadaki ör nekl erden yol a çı karak, CMC al anı nda yetişebilen mevcut bit ki türleri ni n yanı nda yeni bitkileri n kullanılarak bir peyzaj pl anla ması na gi dil mesi he m böl geni n i yileştiril mesi he m de parkı n t asarı mı nı n güçl enmesi açısı ndan yararlı 76

89 ol acaktır. Parkı n peyzaj pl anl a ması nda üç ana böl geni n bit kilendiril mesi öneril mekt edir. Bunl ar; Par k çevresi ni n ve park al anı nı n bit kilendiril mesi Par k al anı i çi nde bul unan endüstri yel kalı ntıların bit kilendiril mesi ve sergilenmesi ve Ma den havuzl arı nı n bit kilendiril mesi dir. Par k Çevresi ni n Bit kilendiril mesi: CMC al anı daha önceki böl üml erde de belirtildi ği gi bi i ki dere arası nda konu ml anmı ştır. Buna göre al anı n batısı nda Ge mi konağı, doğusunda ise Lef ke deresi sı nır ol uşt ur makt adır. Al anı n kuzeyi nde ise Lef ke kasabası na gi den anayol uzanmakt adır. Al anın kuzeyi ayrıca eşsiz bir deni z manzarası na sahi ptir. CMC ni n güneyi nde ise kesi n bir sı nır bul unmamakt adır. Ma den havuzl arı nı n bittiği kısı m al anı n sı nırı ol arak kabul edil mekt edir. Par kı n peyzaj pl anlanması nda önceli kle bu sı nırları n bitkilerle vur gul anması park al anı nı n al gılanması açısı ndan ol dukça öne mli dir. Par kı n en öne mli sı nırı park al anı na ana girişi n de yer al dı ğı kuzey sı nırıdır ( Şekil ). Kuzey sı nırında he m al anı n girişi ni vur gulayacak, he m anayol boyunca per de ol uşt uracak he m de deni z manzarası nı engelle meyecek bir peyzaj tasarı mı nı n uygul anması öngör ül mekt edir. Bu unsurları göz önünde bul unduracak olursak yol boyunca yüksek gövdesi üzeri nde t aç yapan ağaçl arı n kullanıl ması öneril mekt edir. Böyl eli kle anayol boyunca uzanan par k sı nırı belirlenirken aynı za manda da yüksek gövdesi üzeri nde taç yapan ağaçlar deni z manzarası nı engelle me mi ş olacaktır. Şekil CMC t esis alanı nı n deni ze bakan kuzey sınırı 77

90 Par kı n batı sı nırı nda yer al an Ge mi konağı deresi çevresi CMC al anı nın en yeşil dokusuna sahi ptir. Okalipt üs ve servi gi bi yüksek boyl u ağaçlarla sı nırlandırıl mı ş bu al an aynı za manda Birleşmi ş Milletler e ait böl geyi de içi ne al makt adır (Şekil ). Şekil Yüksek okalipt üs ve servi ağaçları yla sı nırlandırıl mış batı yönü Batı sı nırı nı n aksi ne al anı n doğusunda ve güneyi nde daha çı plak bir peyzaj göze çarpmakt adır ( Şekil 4.29.). Bu açı dan her i ki sı nırın da yoğun şekil de ağaçlandırıl ması park hudutları nı n vur gul anması açısı ndan uygun ol acaktır. Bu al anl arda da yüksek boyl u herde myeşil ağaçl arla yaprak döken ağaçların birli kte kullanıl ması öngör ül mektedir. Şekil CMC t esis alanı nı n güney-doğu sı nırı Par kı çevreleyen sı nırlar dışı nda, al anı n i çi nde farklı bit ki gr upl arı nı n kullanıl dı ğı peyzaj t asarı ml arı nı n uygul anması pl anlanmaktadır. Bit kileri n seçi mi nde, Lef ke böl gesi ni n zengi n bit ki ört üsü yanı nda, doğal ol mayan farklı bit ki t ürleri nden de yararlanıl ması öneril mekt edir. Burada a maçl anan, parka gel en zi yaretçilere, endüstri yel el e manl arla çevrelenmi ş farklı peyzaj tasarı ml arı ndan ör nekler sun mak ve parkı n çeki ciliği ni artır maktır. 78

91 Endüstri yel Kalı ntıları n Bi t kil endiril mesi: CMC tesis al anı n bir endüstriyel döne m sonrası parkı na dönüştürüleceği göz önünde bul undur ul duğunda endüstri yel kalı ntıları n peyzaj t asarı mı nı n bir parçası ol arak yeni den değerlendiril mesi ndeki öne m daha da i yi anl aşılmakt adır. Bir önceki bölü mde de belirtildi ği gi bi bit kileri n yetiştiril mesi öngör ül en endüstri yel kalı ntılar CMC ye ait bası nç da mıt ma tesisleri dir. Dünyada endüstri yel mi ras kapsa mı nda uygul anan ör nekl erde birçok yaratıcı tasarı ma rastla mak mü mkündür. Ör neği n Dui sburg- Nor d Par kı nda yer al an soğut ma tankl arı za mbak havuzları na dönüşt ürül müş ve par kı n çeki ci mekanl arından biri hali ne getiril miştir. Bu açı dan değerlendirildi ği nde t esisi n i çi nde yer al an beş adet bet on çanağı n, i çleri nde çeşitli bit ki grupl arı nı n yetiştirildi ği büyük saksılar ol arak değerlendiril mesi önerilmekt edir. ( Şekil ). Büyük saksıları n i çi nde yer al acak ol an bit kileri n t e mati k bahçeler ol arak t asarlanması öngör ül mekt edir. Bu yolla, bası nç da mıt ma t esisine ait bet on çanakl arın parkı n di kkat çeki ci sergi mekanl arı ndan biri ol ması hedeflenmekt edir. Şekil İçleri nde çeşitli bitki grupl arı nı n sergilenmesi önerilen bet on çanakl ar 79

92 Ma den Havuzl arı nı n Bitkilendiril mesi: CMC ye ait maden işle me t esisleri ni n bir böl ümünü bakır ve pirit havuzl arı ol uşt ur makt adır. Al anı n kuzey doğusunda yer al an bakır madeni havuzl arı hekt ar, güney doğusunda yer al an pirit havuzl arı ise hekt ar alan kapl a makt adır ( Cohen, 2002). Bugün havuzl ar büyük ölçüde t ehli keli madde i çer mekt edir. Havuzl ar kışın yağ mur suları yla dol arken, yazı n kur uyarak de mir, bakır ve sülfür maddel eri ni n toprakt aki biri ki mi nden kaynakl anan renkl eri n birbiri ne karıştığı bir endüstriyel peyzaj gör ünt üsü ver mekt edir. Bu al anl arı n en kısa sürede rehabilitasyonunun sağlanması böl geni n t ehli keli maddel erden arı ndırıl ması açısından ol dukça öne mlidir. Kı sa vadeli çözüm ol arak havuzl arı çevreleyen t oprak yı ğı nları nı n kayması nı engelleyecek ve park i çi n hoş bir gör ünt ü ol uşt uracak bir bit kisel pl anl a manı n uygul anması öngör ül mekt edir. Havuzl arı çevreleyen t oprak şevl erde çeşitli çalı t ürl eri ni n yetiştiril mesi pl anl anmakt adır ( Şekil ). Böyl eli kle he m havuzl arı n f or munun al gılanması sağl anacak he m de t ehli keli madde i çeren bu al anl ara tır man mak i mkansız hal e gel ecektir. Kullanılacak çalı t ürlerini n büyük bir böl ümünün çeşitli mevsi ml erde çiçek açan çalı türleri nden seçil mesi öneril mekt edir. Şekil Maden havuzl arı nı çevreleyen ve çeşitli çalı t ürleri ile bit kilendiril mesi önerilen toprak şevl er Uzun vadeli çözüm i se, rehabilitasyon çalış maları sonucu t ehli keli maddel erden arı ndırılacak havuzl arı n yeni den değerlendirilmesi dir. Endüstri yel faali yetlerden kaynakl anan çevre sorunları nı n gi deril mesi i çi n yapılan çalış mal arda doğa onarı mı böl geni n yeryüzü özellikl eri ne göre yapıl makt adır. Bu t ür çalış mal arda genelli kle tepeli k kesi ml er or man al anl arı ol arak, çukurlukl ar ise bent veya gölet ol arak değerlendiril mekt edir ( Ür genç, 2000). Gerekli rehabilitasyon çalış mal arı tama ml andı ktan sonra bakır ve pirit madeni havuzl arı içerisi nde uygun ol anl arı n 80

93 parka hi z met edecek gölet al anları ol arak değerlendiril mesi öneril mekt edir. Par k i çi n düşünül en peyzaj planl a ması nı göst eren genel şe ma aşağı daki şekil de gösteril mekt edir (Şekil 4.32.). Yüksek boyl u ağaçl arl a bit kilendi ril mesi önerilen kuzey sı nırı Göl et ol arak değerl endi rilmesi önerilen havuzl ar Ye ni peyzaj tasarı ml arı içi n önerilen al anl ar Bit kilendi ril mesi önerilen toprak Ģevl er Yüksek boyl u ağaçl arl a bit kilendi ril me si önerilen güney ve doğu sı nı rl arı Şekil Park içi n önerilen bit kilendir me şe ması 81

94 CMC maden işle me t esis al anı i çi n önerilen büt ün pl anl a ma kararlarını göst eren grafi ksel şe ma aşağı daki şekil de gör ül mekt edir (Şekil ). Buna göre kahverengi renk yeni den değerlendiril mesi önerilen mevcut yapıları ve endüstri yel kalı ntıları, sarı renk ise çeşitli faali yetleri n yer al ması içi n öngör ülen gelişi m al anl arı nı göster mekt edir. Yeşil renk bit kilendiril mesi önerilen al anları, mavi renk i se göl et ol arak değerlendiril mesi öngör ülen maden havuzları nı si mgel e mekt edir. Şekil CMC t esis alanı i çi n önerilen büt ün pl anla ma kararları nı gösteren fi kir şe ması 82

95 4. 3. CMC Maden Kazı Al anl arı ile Ġl gili Öneriler Ge mi konağı Göl eti yanı nda yer al an eski Karadağ yeraltı maden ocağı ve Lef ke açı k hava maden ocağı al anı, CMC ni n maden kazı çalış mal arı nı yür ütt üğü başlıca al anl ardır (bkz. Şekil 4.1.). CMC ye ait maden al anl arı, CMC maden işleme t esis al anı sı nırı nı n dışı nda kalsa da CMC ni n maden kazı çalış mal arı nı göster mesi açısı ndan ol dukça öne ml idir. Tez çalış ması nda i ncelenen Güney Caradon Ma deni ne ait endüstriyel peyzaj manzaraları, CMC ni n maden kazı al anları yla büyük benzerli k göster mekt edir. Endüstriyel peyzajı mevcut hali yle sergileyen Güney Caradon Ma deni, CMC maden kazı al anl arı i çi n getirilecek ol an önerilere ör nek ol uşt ur makt adır. CMC maden kazı al anl arı nı n yeryüzü şekilleri, zengi n bit ki ört üsü ve doğal güzellikleri göz önünde t ut ul duğunda bu al anl arı n parka dönüşt ürül ecek tesis al anı ile bağl antılı ol acak şekil de kor unması ve mevcut hali yle sergilenmesi öngör ül mekt edir. Eski Karadağ Yeraltı Ma deni ve Ge mi konağı Göl eti: Ge mi konağı Göl eti ol arak adl andırılan baraj, yılları arası nda t arı msal sul a ma a macı yl a i nşa edil miştir. En yüksek derinli ği metre, uzunluğu 453 metre ol an gölet, bugün Lef ke hal kı içi n ol dukça öne mli bir su kaynağı dır ( Kur usakı z ve Uğur, 1999). Ge mi konağı Göl eti ni n kapl a mı ş ol duğu al an eski Karadağ yeraltı madeni nin girişi ne kadar uzanmakt adır. Göl eti çevreleyen yamaçl arda hal en maden atı kları bul unmakt adır. Bugün, Ge mi konağı Göl eti nde maden çalış mal arı ndan kaynakl anan sudaki kirliliği n gi derilmesi i çi n çeşitli çalış mal ar yapıl makt adır. Bu çalış mal arı n tama ml anması böl geni n iyileştiril mesi açısı ndan oldukça öne mli dir. Karadağ böl gesi nde yürüt ülen yeraltı maden çalış mal arı na ait birçok yeraltı t üneli göl eti n altında kal mıştır. Ge mi konağı Göl eti nde göze çarpan en öne mli endüstri yel kalı ntılar, bugün, kıs men baraj altında kal mı ş CMC ye ait ofis yapıları ve he men göl eti n ya macı nda kal an CMC ye ait işçi ha ma ml arı dır ( Şekil , ). Bir di ğer öne mli kalı ntı ise, yeraltı madenl eri ne inmeyi sağlayan maden asansörüdür. CMC i şçi ha ma ml arı gerek mi mari yapısı gerek bul unduğu konu m açısı ndan rest oran ol arak yeni den değerlendiril meye ol dukça uygundur. Ha ma mı n i çi nde yer al an belli böl üml eri n t uristlere sergilenmek a macı ile ör nek ol arak kor unması öneril mekt edir. İşçi ha ma ml arı nı n yakını nda yer al an ve göl et i çerisi nde kal an ofis biri ml eri ni n sadece görsel olarak korun mal arı planlanmakt adır. 83

96 Şekil CMC işçi hama ml arı nı n ve ofis bi naları nı n geç mi şe ait fot oğrafı Şekil CMC işçi hama ml arı nı n ve ofis bi naları nı n bugüne ait fot oğrafları Kor un ması gerekli bir diğer endüstriyel kalı ntı, göl eti n ya maçl arı nda yer al an maden asansörüdür ( Şekil ). Maden asansörü yeraltı madenl eri nde çalışan işçileri taşı mak i çi n kullanıl maktaydı. Bugün ise göl et altında kal an yeraltı madenl eri nden kal an son endüstri yel kalı ntı dır. Bu açı dan maden asansörünün mevcut hali yle sergilenmesi öneril mekt edir. 84

97 Şekil Yeraltı madenl eri ne ulaşı msağl ayan eski maden asansörü Lef ke Açı k Hava Maden Ocağı: Yakl aşı k 40 metre deri nli ğe ve 16 hekt ar alana sahi p açı k maden sahası, 1968 yılı ndan 1974 yılı na kadar işletil miştir. Eski yeraltı maden ocakl arı nı n üst kıs mı nda yer al an maden kazı al anı, daha düşük dereceli madenl eri n daha ekono mi k şekil de çı kartıl ması nı sağl a mak içi n kullanıl mıştır ( Cohen, 2002). Kabaca dairesel bir forma sahi p maden kazı alanı, bugün katı ve sı vı çöpl eri n boşaltıldı ğı sağlı ksız bir yer dur umundadır ( Şekil ). Çöpl eri n neden ol duğu çevresel kirlilik Lefke halkı içi n rahatsızlık verecek boyuttadır. Lef ke açı k hava maden kazı al anı nı n yeni den değerlendiril mesi ve sergilenmesi i çi n önceli kle al anı n rehabilitasyonunun sağl anması gerekmekt edir. Açık maden ocakl arı nda uygul anan doğa onarı m çalış mal arı nda a maç, maden işlet mel eri sırası nda zarar gören arazi ye eski doğal veri mliliği ni t ekrar kazandır maktır. Araziyi t ekrar canl andır ma çalış mal arı al an i çi n belirlenen a maca uygun ol malı dır. Canl andır ma çalış mal arı nda genellikle hedef doğaya ol abil di ğince uyan şekiller vererek, maden çalış mal arı ndan kaynakl anan çukur veya t epeli k alanl arı n al gılana maz hal e gel mesi ni sağla maktır. Bir başka yakl aşı m i se, arazi ni n özellikleri ne uygun ol arak çukur kal an al anl arı n gölet olarak değerlendiril mesi dir ( Ür genç, 2000). Endüstri yel Mi ras kapsamı nda kor un maya alı nan böl gelerde öne mli ol an, maden çalış mal arı ndan kaynaklanan yüzey şekilleri ni n mü mkün ol duğunca muhafaza edilerek zi yaretçilere sergilenmesi dir. Bu açı dan bakıl dı ğı nda açı k hava maden sahası nı n bugünkü f or munun kor unarak küçük bir göl ete dönüşt ürül mesi, he m al anı n kol ayca al gılanması nı hem de di nlence a maçlı kullanıl ması nı sağlayacaktır. 85

98 Şekil Lefke açı k hava maden kazı alanı Rekreatif a maçlı kullanılması hedeflenen maden al anı çevresi ni n uygun çalı ve ağaç türleri seçilerek bit kilendiril mesi öngör ül mektedir. Bit kilendir me çalış mal arı nı n endüstri yel peyzaja ait yer yüzü şekilleri ni boz mayacak şekil de t asarlanması pl anlanmakt adır. Benzer bir ör nek Güney Caradon Bakır Madeni al anı nda gör ül mekt edir. Pr oj ede endüstri yel faali yetlerden kaynakl anan yeryüzü şekilleri doğal peyzaj içerisi nde kol aylı kla al gılanacak şekilde planl anmı ştır. 86

99 Lef ke açı k hava maden al anı ve Karadağ böl gesindeki yeraltı maden al anı, madeni n nereden ve nasıl çı kartıldı ğı nı anı msat makl a birlikte, geç mi şe ait en öne mli endüstri yel peyzaj manzaraları nı da göster mekt edir ( Şekil ). Bu açı dan böl gede gerekli doğa rehabilitasyon çalış mal arı nı n t ama ml anarak al anı n sergilenmesi öngör ül mekt edir. Maden kazı al anları na ul aşı m, CMC t esis al anı ndan başlayan yol güzergahı doğr ult usunda sağl anacaktır. Buradaki a maç, gel en t uristlere geç mi şt e yür üt ülen maden çalış maları nı bir büt ün olarak göster mektir. Şekil Karadağ bölgesi nde yapılan açı k hava ve yeraltı maden çalış mal arı nı n ol uşt urduğu endüstri yel peyzaj manzaraları 87

100 4. 4. CMC Yerl eģi m Bi riml eri ile Ġlgili Öneriler Endüstri yel kur ul uşlarda, çeşitli kade mel erde çalışanları n i ka met etti ği yerleşi m biri ml eri, bul undukl arı böl gelere küçük bir kasaba gör ünt üsü kazandır makt adır. Endüstri yel peyzajı n bir parçası ol arak kabul edilen yerleşi m biri ml eri, bugün, Lef ke kasabası nı n mi mari dokusunda büyük öne me sahiptir yılları arası nda faali yetleri ni sürdüren Kı brıs Maden Şirketi, çalışanları içi n başlıca i ki farklı böl gede yerleşi m biri ml eri i nşa et mi ştir. Tez çalış ması nda incelenen Emscher Park pr oj esi kapsa mı nda korunan birçok işçi konut unda ol duğu gi bi, Lefke kasabası nda yer al an bu yapıların da kor un ması ve sergilenmesi, endüstri yel tari hi n göstergesi ol ması açısı ndan ol dukça gerekli dir. Ge mi konağı ( Xer os) İşçi Konutları: CMC, 1926 yılı nda Ge mi konağı nda kur duğu fabri kanı n yanı na, fabrikada çalışan t ekni k el emanl ar i çi n yerleşi m biri ml eri i nşa et mi ştir. Uzun yıllar maden çalışanları nı n i ka met etti ği konutlar, bugün, sivil hal kı n yaşadı ğı bir yerleşi m olarak kullanıl makt adır ( Şekil ). Ancak, yapıları n çoğu, ekl enen yeni ilavelerle eski ki mli kleri ni kaybet mi ş durumdadır (Şekil ). Şekil Ge mi konağı nda yol boyunca i nşa edilmi ş eski CMC işçi konutları 88

101 Endüstri yel kur ul uşları n bir parçası ol an yerleşim biri ml eri ni n mü mkün ol duğunca eski şekli ne sadı k kalı narak rest ore edil mesi, Lefke kasabası nı n mi mari dokusunun sergilenmesi açısı ndan öne m t aşı makt adır. Dünyada uygul anan park proj eleri nde, eski konutlar rest ore edilerek kor unmakt adır. Bunun bir ör neği Emscher Peyzaj Par kı kapsa mı nda kor unan İ ngiliz stilindeki işçi evl eri nde gör ül mekt edir. Böl gesel öl çekt e el e alı nan Emscher Park pr ojesi mevcut işçi konutları nı eski özellikleri ne göre rest ore ederek kor umuş ve bugünün koşulları na uyu m sağlayan, eski konutlarla benzerli k gösteren yeni yerleşi mbiri ml eri inşa et miştir ( Holden, 1996). Şekil Ge mi konağı nda bul unan CMC işçi konutları ndan üç örnek 89

102 Ge mi konağı işçi konutlarını n yer al dı ğı yerleşi m i çi nde di kkat çeken bir di ğer yapı da CMC ni n aktif ol duğu döne mde hal ol arak kullanılan yapı dır ( Şekil 4.41.). Yapı, uzun senel erdir kullanılmadı ğı ndan eski özellikleri ni hal a kor umakt adır. Bu açı dan yapı nı n eski fonksi yonuna uygun şekil de düzenlenerek yeni den kullanı m kazan ması ve önerilen park projesi kapsa mı nda zi yaretçilere gezdiril mesi öngör ül mektedir. Şekil CMC za manında hal olarak kullanılan yapı Karadağ İşçi Konutları: Kı brıs Maden Şirketi, 1928 yılı nda, maden kazı alanl arı nda çalışan işçiler i çi n Karadağ böl gesi nde konutlar inşa et mi ştir. Konutlar, t ek katlı ve çatılıdır ( Şekil ). Belli bir düzen i çi nde ya maca i nşa edil miş konutlar, Ge mi konağı ndaki konutlara göre orijinal dur umları na daha yakı ndır ( Şekil ). Konutlar, Ge mi konağı Göl eti ne ve eski Karadağ yeraltı madeni ne çok yakı n bir mesafede yer al makt adır. Şekil Karadağ böl gesi nde yer alan işçi konutları Karadağ yerleşi m biri mleri ni n de Ge mi konağı nda yer al an konutlar gi bi eski mi marileri ne sadı k kalınarak rest ore edil mesi ve sergilenmesi öneril mekt edir. Ge mi konağı ve Karadağ yerleşi m biri ml eri nde yapılacak ol an rest orasyon 90

103 çalış mal arı nda, bir evi n ör nek ol arak kor unarak zi yaretçilere gezdirilmesi, di ğer konutları n ise sadece dış cephel eri ne eski özellikleri ne göre müdahal e edil mesi öneril mekt edir. Şekil Ya maca i nşa edil miş Karadağ işçi konutları Lef ke böl gesi, CMC nin uzun senel er yür ütt üğü maden çalış mal arı ndan dol ayı tari hsel ve kült ürel değerleri nden çok endüstriyel geç mi şi ile büt ünl eş mi ştir. Bu nedenl e park ol arak değerlendiril mesi öngör ül en CMC t esis al anı kadar, CMC il e ilgili maden kazı al anları nı n ve yerleşi m biri ml eri ni n de bir büt ün ol arak pl anlanması nda ve sergilenmesi nde, böl geni n endüstri yel t ari hi ni kor umak açısı ndan büyük yarar vardır. 91