İ NSAN VÜCUDUNUN FOTOGRAMETRİ K YÖNTE MLE MODELLENMESİ. YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Müh. Hasan ATAY. Anabili m Dalı : JEODEZİ ve FOTOGRAMETRİ MÜHENDİ SLİ Ğİ

Transkript

1 İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ İ NSAN VÜCUDUNUN FOTOGRAMETRİ K YÖNTE MLE MODELLENMESİ YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Müh. Hasan ATAY Anabili m Dalı : JEODEZİ ve FOTOGRAMETRİ MÜHENDİ SLİ Ğİ Progra mı : JEODEZİ ve FOTOGRAMETRİ MÜHENDİ SLİ Ğİ MAYI S 2002

2 İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ İ NSAN VÜCUDUNUN FOTOGRAMETRİ K YÖNTE MLE MODELLENMESİ YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Müh. Hasan ATAY Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 13 Mayıs 2002 Tezi n Savunul duğu Tari h : 27 Mayıs 2002 Tez Danış manı : Di ğer Jüri Üyel eri Prof. Dr. Gönül TOZ Prof. Dr. Sıtkı KÜLÜR (İ. T. Ü.) Prof. Dr. Ahmet YAŞAYAN ( Y. T. Ü.) MAYI S 2002

3 ÖNS ÖZ Önceli kle; İnsan Vücudunun Fot ogra metri k Yönt e ml e Modellenmesi konul u t ez çalış ma mı n yür üt ücül üğünü üstlenerek, çalış mamı n her aşa ması nda yol gösteren, yardı m ve destekl eri ni esirge meyen hoca m Sayın Pr of. Dr. Gönül TOZ a t eşekkür ü bir borç biliri m. Çalış manı n gerçekl eştirilmesi i çi n araç ve gereç sağlayan Bor usan Ot omoti v İt hal at ve Dağıtı m A. Ş mi marları ndan Sayı n Di kmen TAYFUR a il gi ve destekl eri nden dol ayı teşekkürleri mi sunarı m. Bu vesile ile; bugüne deği n t üm öğreni m hayatım boyunca, yüksek fedakarlı klarda bul unarak il gi ve destekleri ni benden esirge meyen sevgili anne ve baba m, Ferişte ve Ali ATAY il e ağabeyi m Me h met ATAY a, ayrıca her koşul da ve her za man yanı mda ol arak varlı kları ile beni onurlandıran sevgili dostları m İ nş. Yük. Müh. Bekir Yıl maz PEKMEZCİ ye, İnş. Müh. Mah mut Er de m CAN a ve Mal z. ve Met. Müh. Andaç Bİ Rİ ŞÇİ ye mi nnet ve şükranl arı mı sunarı m.

4 İ Çİ NDEKİ LER KI SALT MALAR TABLO Lİ STESİ ŞEKİ L LİSTESİ SEMBOL Lİ STESİ ÖZET SUMMARY iii iv v vi vii viii 1. Gİ Rİ Ş 1 2. FOTOGRAMETRİ Fot ogra metri ni n Tanı mı ve Tari hsel Gelişi mi Fot ogra metri ni n Kullanım Al anl arı Mi marlı k Fot ogra metrisi Far klı Orta ml ar Fot ogrametrisi Rönt gen Fot ogra metrisi Endüstri Fot ogra metrisi Me di kal ( Bi ostereometri) Fot ogra metrisi Fot ogra metri ni n Te melleri Mat e mati k Te meller Opti k Te meller Fot oğrafi k Te meller Fot ogra metri k Değerlendir me Yönt e ml eri Pl ançet e Fot ogra metrisi Anal og Fot ogra metri Analitik Fot ogra metri Di gital Fot ogra metri Di gital görünt ünün tanı mı ve özellikleri Di gital fot ogra metri de görünt ü el de et me Fot ogra metri ve CBS COĞRAFİ Bİ LGİ SİSTE MLERİ Bil gi Teknol ojisi Bil gi ve Bil gi Siste ml eri Coğrafi Bil gi Siste ml eri nin Tanı mve Tari hçesi Coğrafi Bil gi Siste ml eri nin Bileşenleri Yazılı m Donanı m Veri 44 i

5 Vekt ör veri modeli Rast er veri modeli Personel Yönt e m Coğrafi Bil gi Siste ml eri nin Görevl eri Veri Girişi İşleti m Yöneti m Sor gul a ma ve Analizler Yakı nlı k analizi Çakıştır ma analizi Görselleştir me Coğrafi Bil gi Siste ml eri nin Kullanı m Al anl arı UYGULAMA Amaç Veri El de Edilişi Fot ogra metri k Değerlendir me Anat omi Bil gi Siste mi nin Ol uşt urul ması SONUÇLAR VE TARTI Ş MA 64 KAYNAKLAR 67 EK A KAMERA Bİ LGİ LERİ 73 EK B DENGELE ME SONUÇLARI 76 EK C ANATOMİ Bİ LGİ SİSTEMİ SORGULAMA ÖRNEKLERİ 104 ÖZGEÇMİ Ş 108 ii

6 KI SALT MALAR CCD : Coupl ed Charge Devi ce LCD : Li qui d Chr ystal Displ ay RGB : Red- Green- Bl ue DB MS : Dat a Base Manage ment Syst e m VTYS : Veri Tabanı Yöneti msistemi CBS : Coğrafi Bil gi Siste mi GPS : Gl obal Positioni ng System NV : Nor ml andırıl mış Düzeltme iii

7 ŞEKİ L LİSTESİ Şekil 2. 1 Şekil 2. 2 Şekil 2. 3 Şekil 2. 4 Şekil 2. 5 Şekil 2. 6 Şekil 2. 7 Şekil 3. 1 Şekil 3. 2 Sayfa No : Rönt gen Fot ogra metrisi... 5 : Fot ogra metri ni n Mat e mati k Modeli... 7 : Koor di nat Siste ml eri : Dist orsi yon : Resi mfonksi yonunun Gi dişi : Fot ogra metri ni n Tari hsel Gelişi mi : Di gital Resi m : Vekt ör Veri Modeli : Raster Veri Modeli iv

8 SEMBOL Lİ STESİ X 0 Y 0 Z 0 c D x i y i : Xekseni etrafı nda dönükl ük : Yekseni etrafı nda dönükl ük : Zekseni etrafı nda dönükl ük : Xyönünde ötele me : Yyönünde ötele me : Zyönünde ötele me : Xyönünde resi mkoordinatı : Yyönünde resi mkoordinatı : Ka mera sabiti : Öl çek katsayısı : Dön me matrisi : x yönünde resi mkoordinatı : y yönünde resi mkoordi natı F( ) : Resi mfonksi yonu dr : Dist orsi yon v

9 ÖZET Her geçen gün i nsan vücudunun çeşitli a maçlarla modellenmesi ve öl çül mesi ol ayı nı n öne mi art makt adır. Laser t arayıcı siste mler, gör ünt ü t abanlı yaklaşı mı esas al an siste ml er ve di gital f ot ogra metri gi bi yönt eml er; i nsan vücudunun üç boyutl u modeli ni n ol uşt urul ması, sanal gerçekli k, medi kal uygul a mal ar, tele-konferans ile gör ünt ü ul aştır ma gi bi a maçl arla yaygı n ol arak kullanıl makt adır. Siste m gereksi ni ml eri kullanı m ve uygul a manı n a macı na göre değişebil mekt edir. Yapılan bu çalış ma di gital fot ogra metri k yönt e ml e i nsan vücudu modellenmesi ni t e mel al makt adır. Kullanılan donanı m, uygul ana yönte m ve el de edilen sonuçlar burada gösteril mekt edir. Bu pr oje i ki aşa madan ol uş maktadır. İl k adı mda i nsan vücuduna ait gör ünt üler metri k ol mayan bir di gital ka mera yardı mı ile el de edil miş ve di gital fot ogra metri yazılı mı yardı mı ile değerlendirilmi ştir. Ka mera kali brasyonu ile değerlendir me işle mi eş za manlı ol arak gerçekl eştiril miştir. İki nci adı mda i se i nsan vucudunun ön- üst böl gel eri ni ele al an bir anatomi bil gi siste mi t asarlanmı ş ve gerçekl eştiril miştir. Günü müzde, her bir hasta i çi n el de edilen gör üntül eri n di gital ol arak arşi vlenmesi ve 3 boyutl u modelleri ni n ol uşt urul ması son derece kol ayl aş mı ştır. Bunun yanı sıra fot ogra metri k ol arak elde edilen dat alara ek ol arak meti n bil gileri ni n de genelleştiril miş veri t abanl arı nda sakl anarak yönetil mesi mü mkündür. Sakl anan bu veriler çok çeşitli a maçlarla kullanılabil mekt edirler. Bunun yanı sıra bu siste ml er karşılaştır malı analiz i çi n et ki n birer araç ol arak kullanılabil mekt edirler. Bu siste ml er internet üzeri nden doktor ve l aborat uvarları n uzakt an kullanı ml arı nı mü mkün kıl makt a ve bu sayede de kullanı cıları na avant aj sağl a makt adırlar. Buna ek ol arak dünyanı n herhangi bir yeri ndeki dokt or ve dokt or adayl arı çeşitli konul ardaki geliş mel eri ve yaşanan vakal arı bu araçları kullanarak i zleyebil mekt e ve bunl arı karşılaştır ma i mkanı bulabil mekt edirler. Tü m bunl ardan çı karılabilecek en öne mli sonuç; karşılaştır manı n ol ası felaketlere karşı hazırlıklı ol maya yardı mcı ol an ve mü dahal e et ki nli ği ni arttıran bir yönt e mol ması dır. vi

10 SUMMARY Modeli ng and measure ment of t he hu man body have been i ncreasi ng by i mportance f or vari ous pur poses. Laser scanni ng, coded li ght range di gitizers, i mage-based appr oaches and di gital stereo phot ogra mmetry are t he used met hods currentl y e mpl oyed i n me di cal applications, comput er ani mati on, t eleconferencing and virt ual reality t o pr oduce t hree di mensi onal co mput er models of t he hu man body. Dependi ng on t he applicati on, different are t he requirements. The met hod present ed i n t his wor ki ng is based on multii mage phot ogra mmetry. The equi pment, t he met hod and results achi eved wit h t his techni que are here depi cted. The pr ocess is co mposed of t wo st eps: acquisition of multii mages, eval uati on and cali brati on of t he system at t he sa me ti me, and maki ng an anat omi c i nfor mati on syste m. The i mages capt ured by fi ve CCD ca meras arranged i n front of t he subj ect are digitized by a fra me grabber. The co mpl ete system i s cali brat ed on t he j ob usi ng a reference obj ect wit h t arget points and eval uated of i mages by di gital phot ogra mmetric soft ware. Aft er war ds established an i nfor mati on syste m on t opography of upper li mp body. A co mpl ete di gital archive of t he acquired i mages and t he generated 3D models can be easil y created f or each patient. In addition t o the phot ogra mmetric by-pr oducts ot her tabul ar dat a can be managed i n a generalized dat abase file. And it is usefull for vari ous pur poses. This, besi des bei ng an effecti ve di agnostic t ool, it also provi des all t he pot ential of t ele- medi ci ne, t aki ng t he advant age of t he I nt ernet for t he disse mi nati on of the patients records among doct ors and l aborat ories re mot el y positioned. Anot her i mportant issue t hat can be of great hel p t o the attendant doct ors is a gl obal and conti nuous monit ori ng of t he disease stat us. Mor e specificall y t he models of t he hu man back generated i n different stages of a treat ment can be referenced i n a gl obal syst e m and can be co mpared t o each ot her or t o t he model of a so-called healt hy hu man back. vii

11 I mportant concl usi on can be i nferred from t hose co mparisons t hat coul d hel p t he fast and effecti ve treat ment of the disease. viii

12 1. Gİ Rİ Ş Son döne ml erde i nsan vücudunun ve yüzünün öl çül üp modellenmesi ol gusu, birbiri nden farklı a maç ve uygul a mal ar i çi n gi derek artan bir öne m kazanmakt adır. Bu anl a mda di gital fot ogra metri; tı bbi uygul a mal arı n yanı sıra, bil gisayar ani masyonl arı, dudak okuyucu siste ml er, t ele konferans ve sanal gerçekli k uygul a mal arı içi n altlık üret meye yarayan et ki n ve veri mli bir yönt e mhali ni al mıştır. İnsan vücudunun yüzeyini n öl çülerek belirlenmesi sayesi nde, yüzeyde meydana gel en yaraları n t eşhis ve t edavi süreci nden, cerrahi bir operasyon sonrasına ilişki n tahmi n geliştiril mesi ne kadar kullanılabil mekt edir. Bu işle ml eri n gerçekleştiril mesi süreci nde i nsan sağlı ğı na hi çbir zarar ver me mesi özelliği fot ogra metri k yönt e mi avant ajlı hale getir mekt edir. Öt e yandan günü müzde mevcut yönt e ml er ile öl ç mel eri n gerçekl eştiril mesi kullanılan yönt e ml ere göre çok kısa sürede gerçekl eştirilebil mekt edir. Uygul a manı n i ki nci adımı nda ise i nsan vücudunun ön- üst kesi mi ni i çerisine al an bir bil gi siste mi t asarlanmı ş ve gerçekl eştiril miştir. Bu model den hareketle araştır ma ve eğiti m a macı ile i nsan vücudunun t a ma mı nı veya belirli bir böl gesi ni kapsayan bir bil gi siste mi ni n gerçekl eştirilebilirliği araştırıl mıştır. Özellikle tı p eğiti mi nde öğrenciler açısı ndan zorlu al anlardan biri ol an anat omi bili mi ni n t emell eri ni n öğrenil mesi nde kol ayl aştırıcı bir araç ol acağı düşünül müşt ür. Daha ileri safhalarda, gerçekl eştirilen bu modeli n kli ni k verilerle de destekl enerek geliştiril mesi ile dokt orları n t eşhis koyma süreleri ni kol ayl aştırıp kısaltacak bir araç hali ne getirilebileceği düşünül mekt edir. Şöyl e ki; sadece anat omi k verilerle sı nırlı kal mayı p bi yoki myasal t et ki kler ( kan ve i drar t ahlili gi bi ) veya pat ol oji k standart değerleri n veri ol arak bul undur ul duğu bir siste m ile yapılan sor gul a mal arla, mevcut bul gul arla ol ası rahatsızlıkları n ne ol duğu öğrenilebilir ve dol ayısı yla kritik dur uml arda t eşhis koy ma güçl üğü azaltılıp il gili süreç hı zlandırılabileceği düşünül mekt edir. Buna ek ol arak di ğer medi kal gör ünt üle me siste ml eri (MR, CT gi bi) ve f ot ogra metri k yönt e ml e ent egre edilip destekl eyerek geliştirilebilecek ol an bir siste m ile, t ümör ve 1

13 benzeri ol uşuml arı n ortaya çı kışları ve gelişi ml eri izleni p yayıl ma al anları ve bu doğr ult udan risk taşı yan böl gelere dair tahmi nl er yapılabileceği düşünül mekt edir. Böyl e bir t asarı m sayesi nde ortaya konan t ahmi nl er yardı mı ile rahatsızlı kları n ilerle meden gerekli t edbirler kol aylı kla alı nabilir hale gel ecektir. Ör neği n cilt üzeri nde meydana gel en yara, köt ü ol uşum veya tü mörleri n ilerleyiş seyri izl enebilir, za man bağlı gelişi mi gözl e ml enerek ileri ki döne ml erde yayıl ması muhte mel böl ge ve yerler t espit edilebileceği; bu surette gerekli önleyici t edbirleri n geliştirilebileceği düşünül mekt edir. 2

14 2 FOTOGRAMETRİ 2. 1 Fot ogra metri ni n Tanı mı ve Tari hsel Gelişi mi Fot ogra metri, cisi ml er ve ol uşt urdukl arı çevreden yayılan ışı nları n şekillendirdi ği fot oğrafi k gör ünt üleri n ve yaydı kları elektromanyeti k enerjisi ni n kayıt, öl ç me ve yor uml a ma i şle ml eri sonucunda bu cisi ml er ve çevre hakkı nda güvenilir bil gileri n el de edil di ği bir teknol oji ve bili mdalı dır. Hel mert i n t anı ml a masına göre; j eodezi k açı dan f ot ogra metri, yer yüzeyi ni n öl çül mesi t asviri bili mi nde bir öl ç me t ekni ğidir. Bu gör üşe göre, Fot ogra metri temel de f ot oğraflar yardı mı ile gerçekl eştirilen bir öl ç me t ekni ği dir. Burada cisi m dai ma küçült ül müş öl çekli ol duğundan, değerlendir mede de uygun i nceli kte bir yönt e muygul anmalı dır.[1] Günü müz koşulları nda t opoğrafi k harita yapı mı ndan, tı p araştır mal arı na kadar he men he men büt ün bili m dalları na gir mi ş ol an f ot ogra metri, genel çi zgileri yle havadan veya yerden çekilen resi ml er üzeri nde öl ç me, yor uml a ma ve değerlendir me yapıl ması na i mkan t anır. Bu bakı mdan çeşitli bili m dalları ndaki uygul a ma al anl arı nda et üt ve araştır ma yapıl ması nda, a maca uygun; hı z, ekono mi ve i nceli ği n el de edil mesi nde fot ogra metri ni n rol ü büyükt ür. Fot ogra metri k yönt e mler öl ç me yap ma yanı nda res mi n kapsa mı na giren t üm gör ünt üleri n belirlenmesi, tasvir edil mesi, yoruml anması gi bi çekilen r es mi n i stenen di ğer a maçl ar i çi n de kullanıl ması na ol anak sağla makt adırlar. Bu bili mi n t e mel özelliği, öl ç mel eri n doğr udan doğr uya cisim üzeri nde yapıl ması yeri ne, cis mi n üç boyutlu modeli üzeri nde yapıl ması dır. Bu dol aylı öl ç me özelliği nden yararlanılarak, fot ogra metri birçok alanda da başarı ile uygul anmakt adır.[1] İlk bakışta keli me anl amı yl a düşünül düğünde fot ogra metri bili mi ni n fot oğrafı n ortaya çı kışı ile başladı ğı sanılabilir. Oysaki gerçek; i ki boyutl u düzl e mde 3. boyut un gösteril mesi ne esas ol uşturan perspektifin, resi m sanatı nda kullanıl maya başlanması 3

15 ile t e melleri n atıldı ğı şekli ndedir. Bu geliş mel erin yaşandı ğı döne m bilim t ari hi nde Rönesans ve yeni den uyanış evresi ne rastla makt adır. İsviçreli doğa bil gi ni M. A. Kappel er il k ol arak bu geliş mel eri t opoğrafi k a maçl ar çevresi nde kullanan kişi ol muşt ur, il k uygul a ması ise, çizil miş ol an i ki perspektiften Pilat us- Massi v i n bir haritası nı yap mak ol muştur (1726). Bunu i zleyen yıllarda 1759 da J. H. La mbert i n Freye Perspekti ve adlı eseri ni n 8. böl ümü fot ogra metri ye ait il k kitap ol ma özelliği ni t aşır. Ünl ü mat e mati kçi ni n bu yapıtında t üm r ekonstrüksi yon pr obl e ml eri ne ait çözüml ere yer veril miştir. Opti k-tekni k yönt e m ol an f ot oğrafçılı ğı n ortaya çı kışı ile resi m öl ç mesi geniş kapsa mlı ol arak prati kleş mi ştir. N. J. Ni epces ve S. L. M. Daguernes i n bu büyük bul uşundan dönemi n bili m dünyası ancak Fr ansı z Bili ml er Akade mi si üyesi büyük Fi zi kçi F. Ar ago nun 1839 t ari hli makal esi ile haberdar ol muşt ur. Ar ago bu bil dirisi nde t opoğrafi k arazi fot oğrafı nı n deyi ml endir mesi ni n yeni izdüşüm yönt e mi ni n bir uygul a ma al anı ol abileceği ni ortaya koy muşt ur. Yakl aşı k on i ki yıl sonra Ar ago nun bu düşüncesi bir Fransız bi nbaşısı ol an A. Laussedat t arafı ndan hayat a geçiril miştir. Metrogrophi e adı nı verdiği yersel öl ç me ka meraları nı kullanan Laussedat, pl ançete ile kl asi k arazi alı mı na benzeyen bir topoğrafi k alı m yöntemi nde kullanmı ştır. Bugünkü anl a mda Pl ançet e Fot ogra metrisi ni n t e meli atıl mıştır. Aynı yıllarda Al manya da benzer bir yönt e m kullanan Meydenbauer, özel pr obl e ml er üzeri nde dur muş ve Mi marlı k Fot ogra metrisi ni n mucidi ol muşt ur (1858). Teori k anl a mdaki geliş mel er ise, Meydenbauer i n ot urttuğu mat e mati k t e meller ve S. Fi nster wal der i n geo metrik ve analitik esasları genişlet mesi yle sür müşt ür. Tü m bu geliş mel er sürerken i nsanın aynı cis me ait i ki düzle m perspektifi, stereoskopi k gör me ol ayı nda uzay modeli ni birleştir me yet eneği nden faydal anan C. Pulfrich il k ol arak stereoko mparat örü çi z mi ş ve bu çi zi m doğr ult usunda il k st ereoko mparat ör Carl Zeiss Jena t arafı ndan 1901 de i mal edil miştir. Ancak böyl ece f ot ogra metri ni n diğer büt ün topoğrafi k harita yap ma yönt e ml eri ni n önüne geçeceği ol asılığı ise gerçekl eş me mi ştir. Her ne kadar pl ançete f ot ogra metrisi ndeki t anı ma güçl ükl eri ortadan kal dırıl mışsa da öl ç mel eri n yapıl ması nda grafi k rekonstrüksi yonu yeri ne ol dukça fazla hesap yapıl ması nı gerektiren, nokt a nokt a değerlendirmeye çare bul una ma mı ştır. 4

16 St ereoskopi k yer f ot oğrafları yardı mı ile kart oğrafi k haritaları n üretil mesi Avust uryalı asker ve coğrafyacı E. V. Orel i n 1908 yılı nda yaptı ğı, mekani k değerlendir me al eti ol an, st ereo-aut ograph sayesinde ol muşt ur. Bu al et Carl Zeiss ı n Jena fir ması t arafı ndan 1911 yılında üretil meye başlanmı ştır. Havacılı k ve uçak teknol ojisi ni n geliş mesi, 1. Dünya Savaşı nda mot orl u uçakl arı n seri üretimi ne geçişi sağla mı ş ol up; bunu i zleyen döne mde O. Messer t arafı ndan ot omati k hava resi m çekme maki nesi ni n yapıl ması sayesi nde uçuş bantları üzeri nde havadan f ot oğraf çekil mesi mü mkün ol muşt ur.[2] Büt ün çeşitliliği ile yer yüzeyi, öl ç me res mi ne ancak çeki m nokt ası havaya çı ktı ğı nda açıl mıştır. Bu nedenl e resi m öl ç mesi, geniş uygula ma al anı nı hava f ot ogrametrisi nde bul muşt ur. Avust uryalı askeri coğrafyacı Th. Schei mpfl ug u 1897 den iti baren hava fot oğrafları nı n düşeye çevril mesi yani yakl aşı k yat ay arazi ni n t ek f ot oğrafları nı n öl çeğe sadı k ol arak plana geçiril mesi t e mel çalış mal arı na yönl endirende, hava fot oğrafları nı n doğr udan doğr uya haritaya benzerliği ol muşt ur. Kantitatif anl a mda düşeye çevir me bugün bile fot ogra metri ni n en geniş yayıl mış yönt e mi dir. Fakat t ek bir öl ç me res mi arazi r öl yefi ni n rekonstrüksiyonunu mü mkün kıl madı ğı ndan Schei mpfl ug 1898 de çift projekt ör fi kri ile uzay değerlendir me al etlerini n t e mel şekli ni deyi ml endir mi ştir ki, bunl arı n 20 yıl sonra i mal edil mesi hava fot ogra metrisi ni n ölç me bil gisi ni n büt ün alanları na girişi ne ze mi n hazırla mıştır. Böyl ece f ot ogra metri mütevazi başlangı cı ndan sonra bugün t ekni k kült ürün bir yapı taşı hali ne gel mi ş ol up yeryüzünde yeni al anl arı n t espiti ve f ot oğrafa alı nması nda da ihmal edile mez bir rol üstlenmi ştir Fot ogra metri ni n Kull anı m Al anl arı Tari hsel gelişi mi göz önüne alı ndı ğı nda; yeryüzünün t opoğrafi k yapısı na ilişki n veri el de et me yönt e mi ol arak ortaya çı kan ve geliştirilen f ot ogra metri bili mi ni n, günü müzde bi yomedi kal uygul a mal ardan endüstriyel uygul a mal ara kadar uzanan geniş bir uygul a ma alanı bul unmakt adır. Bili m ve t ekni k al andaki geliş mel ere hı zla ayak uyduran f ot ogra metri; gi derek kl asi k yönt e ml erden daha hı zlı bir çalış ma t arzı na ol anak sağl ayan bir konu ma gel mi ştir. Bunun yanı sıra esas uygul a ma al anı t opografya ol an bu bili m dalı klasi k öl ç me 5

17 yönt e ml eri nde ol duğu gibi aynı t opoğrafi k ve j eodezi k pr obl e ml erle karşı karşı yadır. Nokt aları n ve yeryüzü hatları nı n konu m ve yüksekli kleri ni n t ayi ni, t esvi ye eğrileri ni n çizi mi bunl ara örnek olarak gösterilebilir. Tanı mı ndan da anl aşıldığı üzere; fot ogra metri bili mi ni n t e mel özelliği öl ç mel eri n doğr udan doğr uya cisim üzeri nden yapıl ması yeri ne cis mi n f ot oğrafi k i zdüşü mü üzeri nden yapıl ması dır. Bu sayede f ot ogra metri kl asi k öl ç me t ekni kl erinden çok değişi k uygul a ma al anlarına ve öl ç mel eri n yapılışı itibari yle de çok farklı donanı m ve yönt e ml ere sahi ptir. Ayrıca cis mi n f otoğrafi k ol arak kaydedil mesi ni n gerekliliği nden dol ayı, cisi m kendi özelliği nedeni yle gör ünmez veya f ot oğrafi k ol arak kayıt edile mez biçi mde ise, cis mi n metri k özellikleri ni boz mayacak bi çi mde gör ünt üleyebilir veya f otoğrafi k i zdüşümü el de edilebilir. Bu özellik sayesi nde farklı fizi ksel özellikleri ol an cisi ml eri n öl çül üp değerlendiril mesi mü mkün ol makt adır. Bu çerçevede f ot ogra metrik değerlendir meni n sağl ayacağı ol anakl ar şu şekil de sıralanabilir: İncelenecek cisi mkatı, sıvı veya gaz olabilir, Ci si m, mi kroskobi k küçük veya çok büyük olabilir, Ci si m, uzaydaki konu munu za manl a değiştirebilir veya kendisi bir değişi me uğrayabilir. Her iki değişi mhızla veya yavaş yavaş olabilir, Kullanılan resi ml er birer dokü man olarak istenil diği za man tekrar kullanılabilir, Fot ogra metri k resi m çeki mi sırası nda za man da bir para metre ol arak değerlendir mel ere katılabilir. Za man öl ç mel eri ne bağlı ol arak, ci si ml eri n bi çi m ve konu m değiş mel eri ni n hız ve ivmel eri ni belirlemek olanaklı dır, Kuvvet altında yapılacak şekil değiştir me öl çmel eri nde, mal ze me özellikleri hakkı nda bil gi edi nilebilir.[3] Fot ogra metri ni n çalış ma al anı nı n i ncelenmesi hali nde, karşı mı za il k çı kan sı nıflandır ma resi mçekim nokt ası nı n konu muna göre yapılan ayrı mdır. Buna göre; 1. Hava Fot ogra metrisi, 2. Yersel Fot ogra metri, 6

18 ol mak üzere iki ye ayrılır. Yersel fot ogra metri de yer yüzeyi ndeki sabit durak nokt aları ndan çekilen öl ç me resi ml eri kullanılır. yersel fot ogra metri de durak nokt ası nı n uzay koor dinatları ile çeki m ekseni ni n doğr ultusu bilinen j eodezi k yönt e ml er ile istenilen doğr ul ukt a belirtilebilir. yersel fot ogra metri de yeryüzü resi m öl ç mesi o anda ki durak nokt ası nı n gör üş alanı ile kısıtlanmı ştır. Başl angı çta yerden çekilen resi ml er yardı mı yla kl asi k j eodezi k pr oble ml er i çi n değişi k bir yakl aşı m sunan f ot ogra metri t ari hsel gelişi mi i çi nde de gör üldüğü üzere daha sonra resi m çek me nokt ası nı n havaya çı kması üzeri ne, genişleyen bir gör ünt ü al anı ve sabit kabul edilebilecek bir resi m öl çeğini n ver mi ş ol dukl arı avant ajlar ile harita ve pl anl arı n el de edil mesi nde ekono mi ve presizyon yönünden t ek yönt e m ol muşt ur. Yersel uygul a mal arı n öne mli bir böl ümünü ol uşturan Yakı n Resi m Fot ogra metrisi, aşağı daki başlı klar altında sı nıflandırıl makt adır. 1. Mi marlı k Fot ogra metrisi, 2. Far klı Orta ml ar Fot ogrametrisi, 3. Rönt gen Fot ogra metrisi 4. Endüstri Fot ogra metrisi, 5. Bi ostereometri ( Medi kal Fot ogra metri), Fot ogra metri bili mi ni n ortaya çı ktı ğı il k günl erden iti baren f ot ogra metristler topoğrafi k harita üreti mi dışı ndaki al anl arda uygul a mal ar yap mak i çi n girişi ml erde bul unmuşl ardır. Topoğrafi k harita üreti mi dışında kal an bu al anlarda yapılan uygul a mal ar i çi n genel ol arak t opoğrafi k ol mayan f ot ogra metri adı kullanıl mıştır. Geçen za man i çerisi nde fot ogra metri ni n bu özel uygul a mal arı geliş mi ş ve dünyanı n çeşitli ül keleri nde kullanıl maya başlanmı ştır. Başlangı cı ndan bu güne topoğrafi k ol mayan bu uygul amal ar kullanı m al anları na göre değişen şekillerde adl andırıl mışlardır.[4] 7

19 Yaşanan t eknol oji k geliş mel er sayesi nde kullanı mı yaygı nl aşan di gital t eknol oji fot ogra metri al anı nda da kendi ni göster mi ştir. Bu sayede endüstri uygul a mal arı, arkeol oji, medi kal gör ünt üle me ve bi ostereometri, su altı uygul a maları, trafi k kazaları nı n analizi ve adli uygul a mal arı, fabri kalarda üreti m süreci ni n i ncelenmesi ni konu al an uygul a mal ar, mühendislik adı altında inşaat ve geot ekni k uygul a mal arı içi n Fot ogra metri el verişli bir yönt e mhali ni al mıştır.[5] Yakı n resi m f ot ogra metrisi, alı m uzaklı ğı nı n -resi m çek me maki nesi ile nesne arası daki uzaklı k- sı nırlandı ğı t opoğrafi k ol mayan f ot ogra metri k uygul a ma şekli dir. Söz konusu uzaklı k sı nırı teknol oji k bul gul arı n resi m çek me maki nelerinde neden ol duğu geliş mel erden dolayı sürekli bir değişi m i çi ndedir. Bu nedenl e; -her ne kadar bazı bili m ada ml arı t arafından belirli değerler öngör ülse de alı m uzaklı ğı hakkı nda kesi n bir sı nır ver mek mü mkün değil dir. Özellikle kısa mesafeli resi m çeki ml eri ni i çeren uygul a mal arı n dahil edildi ği yakı n resi mfot ogra metrisi ni n aşağı daki özellikleri bul unmakt adır: Çalış ma alanı, yakl aşı k 100 mile birkaç santi metre arası ndadır. Netleştir me donanı mı bulunan metri k ka meralar, yarı metri k ka meralar ve a mat ör resi mçekme maki neleri kullanıl makt adır. Bi r cis mi n i ki den fazla resi mde izdüşümü olabilir. Resi mçekme eksenl eri dönük olabilir. Öl çek değişken ol up çoğu kez büyük ölçekli resiml er ile çalışılabilir Mi marlı k Fotogra metrisi Bu al anda en fazla öne çı kan uygul a ma şeklidir. İki nci Dünya Savaşı nı n sona er mesi ni i zleyen döne mde1964 yılında Venedi k te yapılan bir t opl antı sonucu varılan mut abakat ile ul usal kült ürel mirasları n korun ması gereği ni n altı çi zil miştir. Yayı nl anan beyanna me bu doğr ult uda yapılan çalış mal ara i vme kazandırmı ş ol up bu tari hten sonra bi nal arı n kor unma ve rest ore edilme çalış mal arı titizlikle hazırlanan yasalar ve bunl arı n getirdi ği zorunl ul ukl arla destekl enmi ştir. Yapılan bu yasal düzenl e mel er; t ekni k ve esteti k açı dan, istensi n veya istenmesi n öne msensi n veya 8

20 öne msen mesi n, kült ürel mi ras kapsa mı nda değerlendirilen yapıları n et kin şekil ve tarzları nı n orijinali ne sadı k kalı narak kor unması ve varsa hasar ve düzensizli kleri n gi deril mesi gereği ni vur gul a mı şlardır. Bu anl a mda St ereo f ot ogra metri ve rektifikasyon orijinali ne sadı k kalı narak et ki n şekilleri n kor unması a macı il e öl ç me ve kaydet me yönt e mi olarak kullanıl maya başlanmı ştır. Bu uygul a ma 1955 ve 1960 lı yıllardan itibaren gelişmeye başla mı ştır[6]. Her şeyden önce bu gelişmel er ile bi na ve anıtların f ot ogra metri k öl ç mel eri karşılıklı ol arak birbirleri ni et kile mi şlerdir. Dünyanı n pek çok ül kesi nde bu çalış mal ar fot ogra metri fir mal arı veya res mi kur uml arı n il gili biri ml eri tarafı ndan belirli pl an ve progra ml ar dahilinde yür üt ül ür hale gel miştir[7, 8]. Tü m bunl arı n ışı ğı nda mi marlı k f ot ogra metrisi genel ol arak t üm yapıları n kesit, pl an, gör ünüş ve di ğer metri k özellikleri ni n f ot ogra metrik resi m çek me, değerlendir me ve çi zi m aşa mal arı nı kapsamakt adır. Bu işle m sırası sonucunda el de edilen bil giler üç temel a maç içi n kullanılmakt adır: Yapılara yeni fonksi yon ver me, Harap ol muş yapıları n onarı mı, Yok ol muş yapıları yeni den i nşa et me Farklı Ort a ml ar Fot ogra metrisi Obj el erden yansı yan ışı nları n bir veya birkaç farklı kırıl ma i ndisli orta mdan geçerek al gılayıcılara ul aş ması nı konu al an f ot ogra metrik uygul a mal ara farklı ort a ml ar fot ogra metrisi adı verilir. Bu al anda il k ol arak 1948 yılında Ri nner sualtı resi ml eri ni n değerlendir me al etleri nde karşılıklı yöneltil mesi üzeri nde çalışmı ştır. Oka mot o ve Höhle 1971 ve 1972 yılları nda yaptı kları çalış mal arda i ki veya daha fazla orta mda mer kezi i zdüşü m modeli nde doğr usal çizgileri n değişi mi ni modellemişler ve bununl a il gili analitik çözü ml er geliştir mişlerdir. Farklı orta ml ar f ot ogra metrisi yle il gili teori ve t ekni kl er 1975 yılı nda Wr obell t arafı ndan derlenmi ştir yılı nda Kot owski, keyfi sayı da para metrelendiril miş yüzeyden geçen ışı nlarla ilgili bir al gorit ma geliştir miştir[9, 10, 11, 12]. 9

21 Far klı orta ml ar f ot ogra metrisi su altındaki balı k ağl arı nı n belirlen mesi nden, gezegenl eri n yüzeyl eri nin veya uzay boşl uğundaki gaz bul utları nı n ölçül mesi ne kadar farklı uygul a mal arda kullanıl makt adır[13] Rönt gen Fot ogra metrisi Günü müzde r önt gen t ekni ği tı p ve endüstri al anında yaygı n ol arak kullanıl makt adır. Genellikle tı bbi bili ml erde veri el de et me a macıyla kullanılır. Bu anl amda t e mel değerlendir me i nsan iskel etinde meydana gel en hasarları n t eşhisi ve t edavi sonu dur umunun gözl enmesi a macı yla kullanıl maktadır. Bu uygul a mal ar endüstri yel al anda ise, önceli kle kalite kontrol a macı yla kullanıl makt adır. Bu uygul a mal ar endüstri yel alanda ise önceli kle kalite kontrol a macı yla kullanıl makt adır[14]. Rönt gen st ereo f ot ogra metri çalış mal arı art hopl astide kullanılan i mpl antları n (fe mur pr otezi ve di z pr ot ezi gibi) vücut i çerisi ndeki mi kr o öl çekli hareketleri nin öl çül mesi a macı yla yaygı n olarak Kuzey ve Batı Avr upa ülkel eri nde kullanıl makt adır[15, 16]. Di gital t eknol oji alanı nda yaşanan geliş mel er sayesi nde r önt gen st ereofotogra metri yardı mı yl a yapılan öl çmel er bil gisayarlarla entegre edilebil miş; bu sayede uygun filtreler yardı mı yl a görünt üler zengi nleştirilip ke mi k yapısı i ncelenebilir hal e gel mi ştir. Geliştirilen yazılı ml arı n kullanıl dı ğı st andart bil gisayarlar yardı mı yl a rönt gen donanı mı nda bir değişi kli k yap maya gerek ol maksızı n kullanılabil mekt e, dol ayısı yla uygul a mal arda ekono mi kli k sağlanabilmekt edir[17]. Şekil 2. 1: Rönt gen Fot ogra metrisi 10

22 Endüstri Fotogra metrisi Günü müzde sanayii sektör ünün en öne mli sorunu seri ve hat asız üretebilmektir. Bu bağl a mda endüstriyel ölç me Şartları göz önüne alı ndı ğı nda di gital fot ogra metri ni n öl ç me hı zı, veri işle me, değerlendir mesi ve öl çme doğr ul uğu açısı ndan en uygun öl ç me yönt e mi ol duğu gör ül mekt edir. Bu özellikl eri ni n yanı sıra öl ç me i şle mi ni n üreti mkoşulları nda yapılabil mesi de öne mli bir üstünl ük hali ne getir mekt edir. Di gital endüstri yel sisteml er yüksek yatırı m maliyetleri gerektir mel eri ne karşı n; uzun ö mürl ü ol mal arı, üreti m kontrol ü sayesi nde kaliteyi arttır mal arı ve üreti me hı z kazandır mal arı açısı ndan t erci h edilen siste ml er olmakt adır. Endüstri yel fotogra metri büyük çoğunl ukl a uçak mot oru i mali ve ot omotiv sanayii nde kullanıl maktadır Me di kal ( Bi ostereo metri) Fotogra metri Me di kal fot ogra metri ni n il k i zleri günü müzden 500 yıl öncesi ne Ort açağın ar dı ndan eski dünyayı et kisi altına al an, Rönesans a deği n uzanmakt adır. İtal yan ve Fl a man sanatçıları n 15. yüzyılın başında yaptı kları yeni buluşl ar t üm Avr upa da bir canlılık yarat mı ştır. Bunl arın et kisi yle sanat çılar ve sanat kor uyucul arı, sanatı n yalnızca kutsal bir öyküyü et kileyici bir şekil de anl at maya yara madı ğı, aynı za manda, gerçek dünyanın bir parçası nı da ayna gi bi yansıtabileceği fi kri ni n cazi besi ne kapıl mışlardır. Bu serüven r uhu ortaçağdan kopuşu belirleyen en te mel unsur hali ne gel miştir. Bu akı mı n et kisi ile gerçek dünyanı n resi m ve heykel de ol duğu gi bi yansıtıl ması na çalışıl mıştır. Bu te mel de iki probl e mi n varlığı nı da beraberi nde getir miştir. Bunl ar; İnsan, bi na veya di ğer obj eleri n üç boyutl u konu msal bil gileri ni n nasıl el de edilebileceği, Üç boyutl u bil gileri n iki boyut a nasıl indirgenebileceği sorunl arı dır[18]. Yeni den doğuş veya yeni den diriliş anl a mı na gel en Rönesans keli mesi 15. yy. Başl arı nda ünl ü İtal yan sanat çı Gi ott o nun zamanı nda İtal ya da yeşeren ve t üm insanlı k i çi n bir dönü m nokt ası nı i çi ne al an bir döne mi ifade et mekt edir. Bu döne m mi marisi ni n öncüsü sayılan Fillipo Br unelleschi ni n öne mi sadece bununl a sı nırlı 11

23 kal ma mı ş, adı gel ecek yılları n sanatı na ve bili mine yön verecek bir başka öne mli bul gu ile perspektifle de anıl mıştır. perspektif kısaltı mı kullanabilen Yunanlıları n ve deri nli k yanılsa ması nı yaratabilen Hellenistik ustaları n bile, nesnel erin bi zden uzakl aştıkça küçül ür gibi gör ünmel eri ni öngören mat e mati k yasalardan habersiz ol dukl arı nı söyl e mek o denli de güç değil dir. Perspektifin bul unuşu, resi m ve heykel al anı nda kullanı mı sadece sanatta değil bir anl a mda i nsanl arı n ussal dünyal arı nda da yeni bir boyut yarat mıştır. Rönesans ı n t anı nmı ş isi ml eri Gi ott o, Ghil berti, Al berti, Leonardo Da Vi nci ve Mi chal engel o i nsan f ormu üzeri nde çalış mı şlar, i nsan vücudunu öl çmeni n ve res met meni n felsefesi ni geliştir mişlerdir[19]. Tü m bu çalış mal ar günümüz bi ostereometrisi ni n ve medi kal gör ünt üle meni n t e meli n felsefesi ni ol uşt ur muşt ur. Günü müzde medi kal uygul a mal arda üç boyutl u öl çüml er i çi n çok çeşitli teknol ojilerden yararlanıl makt adır. CT ve MR t ekni kleri yardı mı ile medi kal gör ünt üle me en yaygı n ol arak kullanılan yönt eml erdir. Di gital fot ogrametri ise bu uygul a mal ara göre hali hazırda he m donanı m maliyeti he m de or gani z manı n zararlı radyasyona mar uz kal ması nı engelle mesi yönüyl e, öne mtaşı makt adır[20, 21]. Son döne ml erde i nsan vücudunun ve yüzün öl çül üp modellenmesi ol gusu, birbiri nden farklı a maç ve uygul a mal ar i çi n gi derek artan bir öne m kazanmakt adır. Bu anl a mda Di gital fot ogra metri; tı bbi uygul a mal arı n yanı sıra, bil gisayar ani masyonl arı, dudak okuyucu siste ml er, t ele konferans ve sanal gerçekli k uygul a mal arı içi n altlık üret meye yarayan et ki n ve veri mli bir met ot hali ni al mı ştır. Vi deo gör ünt üleri ni n değerlendiril mesi yönt e mi de benzer uygul a malarda aynı a maçl arla kullanıl makt adır. Ancak bu yönt e m t a ma mı ile ot omati kleş mi ş ve hı zlılığı ile avant aj sağl a ması na rağmen öl ç me sonuçl arı gerektiren bazı çalış malar (i nsan yüzünün modellenmesi gibi) içi n yetersiz kal maktadır[22, 23, 24]. 12

24 Medi kal Fot ogrametri ni n Avant ajl arı Son za manl arda pek çok nedenden öt ürü f ot ogra metri bili mi ni n medi kal a maçlı uygul a mal arı ol dukça yaygı nl aş mı ştır. Cerrahi den, dişçiliğe ve ort opedi den radyol oji ye kadar pek çok alanda kullanılır hale gel mi ştir. Bu uygul a mal arı n yaygınl aş ması nı n altında f ot ogra metri k öl ç me t ekni ğini n t aşı dı ğı avant ajlar yat makt adır. Fot ogra metri ni n medi kal alanda kullanıl ması nı n sağl adı ğı yararlar kısaca şu şekil de özetlenebilir. Gör ünt ül er opti k olarak elde edil di ği içi n insan zararlı bir et kisi yokt ur. Gör ünt ü alı mı ve ölç meler istenen sı klı kta, kol aylıkla yi nelenebilir. Fot ogra metri k ür ünl er sayesi nde i nsan vücudunun bir böl ümünün veya tama mı nı n 3 boyutl u modeli el de edilebilir. Di ğer met otlara göre resi m çek me maki nesi, kişisel bil gisayar veya video il e öl ç me yapılabil mesi yönü ile daha ucuz bir uygula madır. Özellikle di gital uygul amal ar ve ot omasyona el verişli ol uşu sayesi nde hard copy ür ünl eri n gerekliliği ortadan kal kmı ştır. Radi ogra ml ar sadece niteliksel veri el de edebilirken, f ot ogra metri k gör ünt üler den ni celi ksel ve ölçülebilir veriler el de edilebil mekt edir. Radi ogra ml ardan, özellikl e iskelet siste mi ve bu siste m üzeri nde ol uşan defor masyonl ar öl çülemezken f ot ogra metri k yönt e ml e bu ol anaklı hal e gel mekt edir[25]. Gerçek za manlı fot ogra metri uygul a mal arı sayesi nde i nsan hareketi incelenebil mekt e ve modellenebil mekt edir. Bu sayede pek çok ortopedi k rahatsızlık teşhis edilip, tedavi süreci kol aylı kla incelenebil mekt edir[26]. Tek bir gör ünt ü yardımı ile dahi üç boyutl u model ol uşt urulabil mesi, uygul a mal arı ekono mi k hal e getiren di ğer bir faktör dür. 13

25 Verileri n sakl anması ve arşi vlenmesi di gital orta mda kol aylı kl a gerçekl eştirilebil mekt e, bu sayede, he m uzun süreli t edavilerde za mana bağlı değişi ml er incelenebil mekt e he mde arşi vle me maliyeti mi ni mu ma i nmekt edir. İnsan vücudu üzeri ndeki morfol oji k yapı ve bunun za manl a değişi mi kolaylı kla izlenebil mekt edir[27]. İnsan yüzünün f ot ogra metri k ol arak değerlendiril mesi ve bu değerlendirmeni n ani masyonl arla desteklenebilir ol ması pl astik cerrahi al anı nda öne mli kol aylı kl ar sağl a makt a, cerrahi operasyondan öncesi ve operasyon sonr ası dur u m gör ünt ülenebil mekt edir. Bu sayede hasta estetik cerrahi operasyonl ar sonrası sürprizlerden korunmaktadır[20]. Laser t ara ma gi bi di ğer t ekni klerden, he m yatırım mali yeti he m de gür ültüsüz, parazitsiz veri el de et me i mkanı ile ön plana çı kmakt adır[28, 29] Fot ogra metri ni n Te mel leri Fot ogra metri bili mi bir cis mi n veya yeryüzünün t ama mı nı n veya bir kıs mı nın çekilen fot oğraflar yardı mı ile değerlendir me anı nda yeniden i nşası nı t e mel alır. Üzeri nde çalış ma yapılacak yüzeyi n veya cis mi n; gerek i z düşürül eceği düzl em iti bari yle, gerekse i zdüşüm yönt emi iti bari yle belirli esaslara dayandırıl ması gerek mekt edir. Di ğer bir deyiş ile resmi çekilecek - veya i z düşürülecek- cis mi n hangi i zdüşü m yönt e mi yl e ve hangi mat e mati ksel model dahilinde i z düşür ül eceği; i zdüşü m düzl e mi ni n hangi özellikleri taşı ması gerekti ği ni n belirlenmesi gerek mektedir. Tü m bu sor ul arı n ışı ğı nda fot ogra metri bili mi ni n veri el de et me ve değerlendir me yönt e ml eri ni n dayandırıldı ğı model ve il keleri n t ümüne f ot ogra metri ni n t emelleri adı verilir ve üç ana başlı k altında ele alınır: Mat e mati k te meller, Opti k te meller, Fot oğrafi k te meller. 14

26 Mat e mati k Te meller Fi zi ksel bir ol ay ol an f otoğraf çekme işle mi ni n mat e mati ksel ol arak i ncelenebil mesi içi n geo metri k ve analitik yönt e ml er ile deyi ml endirilebilen bir modeli ni n kur ul ması gerekmekt edir. Di ğer bir deyiş ile Fot ogra metrini n mat e mati k modeli, mer kezi izdüşümün geo metri k ve analitik ol arak açı klanması şekli nde ifade edilebilir. Mer kezi i zdüşüm, uzaydaki nokt aları n bir düzl e me bu düzl e m dışı ndaki bir nokt adan geçen doğr ul ar ile i zdüşümüdür. Burada i zdüşüm doğr ul arı nı n kesiştiği nokt a, izdüşüm mer kezi olarak tanı ml anmakt adır. Fot ogra metri k uygul a malar i çi n gerekli ol an önemli mer kezi i zdüşüm kuralları şu şekil de sıralanabilir: Uzayı n her P nokt ası na yal nız ve tek bir P resi mnokt ası karşılık gelir. Her P resi m nokt ası na P O doğr ult usundaki büt ün nokt alar ol mak üzere, sonsuz sayı da P uzay nokt ası karşılık gelir. Uzayı n g doğr ul arı na O yu t aşı yıcı kabul eden doğr u de meti nden başka- g resi m doğr ul arı karşılık gelir. O dan geçen doğr u de meti ni n doğr uları nokt a ol arak izdüşüm verirler. Her g resi m doğr usuna uzayı n bir E düzl e mi karşılık gelir. Ör neği n, g ve O dan geçen düzl e m. Paralel uzay doğr uları nın resi ml eri paralel de metin sonsuz uzakt aki noktası nı n res mi olan R deki F firar nokt ası nda kesişirler. Uzaydaki doğru ve doğru de metleri ndeki çifte oranl ar izdüşümde kaybol mazlar. Bu özelliklerden f ot ogra metri ni n mat e mati ksel ifadesi ne t e mel t eşkil edecek i ki sonuca ul aş mak mü mkündür. Bunl ardan il ki, 1.ve 3. özellikleri n mer kezi i zdüşü m koli neasyonunun özel durumu ol arak ifade ettiği üzere doğr unun doğr uya dönüşt üğü uzayda genel bir transformasyon ol duğudur. Mer kezi i zdüşümün geometri k esasları nı n yukarıdaki şekil ile şe matize edil mesi mü mkündür. Şekil den de anl aşılacağı üzere bu ol ay uzaydaki nokt aları n bir düzl e me, bu düzl e m dışı ndaki bir nokt adan geçen doğr ular aracılığı ile i z düşürül mesi dir. 15

27 İzdüşüren doğr ular i zdüşü m veya gör me ı şı nları adı nı alır. Bunl ar R resi m düzl e mi ni P resi m nokt aları nda keserler; taşı yıcılar proj eksi yon mer kezi veya O perspektif mer kezi dir. Şekil 2. 2: Fot ogra metri nin Mat e mati k Modeli Mer kezi i zdüşümün analitik ol arak belirlenmesi i çi n P resi m nokt aları ile kendileri ne karşılık gelen P uzay nokt aları arası nda f or mal bir bağı ntı nı n ol uşt urul ması gerekir. Bunun i çi n de resi mde ve uzayda nokt a ve sayı arası ndaki t ek anl a mlı ilişki ye olanak tanı yan koor di nat siste ml erini n belirlenmesi gerekmekt edir. Ci si m ve resi m uzayı arası ndaki analitik bağı ntıları kur mayı sağl ayan koor di nat siste ml eri şu şekil de sıralanabilir: Ci si m(uzay) koordi nat siste mi, Resi mkoordi nat siste mi, Model koordi nat siste mi. Resi mkoordi nat siste mi, 16

28 Şekil 2. 3: Koor di nat Siste ml eri Ul uslararası Fot ogra metri Birliği ni n ( I nt ernati onal Soci et y f or Phot ogra mmetry ) 1960 yılı nda Londra da yaptı ğı kabul ile f ot ogra metri k çalış mal arda kullanılacak koor di nat siste ml eri hakkı nda bir standart ol uş muşt ur. Bu açı klamaya göre fot ogra metri de kullanılan f or mül ve t üret mel er aşağı da t anı ml anan koor di nat siste ml eri ne göre yapıl malı dır. a) Model koor di nat siste mi, X ekseni pozitif yönü uçuş doğr ult usunda, Z ekseni yukarı doğru olan ve sağ el kuralı na uyan di k bir XYZ koor di nat siste mi dir. b) Model koordi nat nokt asını n başlangı ç nokt ası nı n seçi mi serbesttir. c) Resi m koor di nat siste mi, eksenl eri model koor di nat siste ml eri ile aynı yönde ol an ve sağ el kuralı na uyan xyz koor di nat siste mi dir. d) X ekseni pri mer ( birincil ) eksen, Yekseni sekonder ( iki ncil ) eksendir. 17

29 e) Dön me açıları nı n pozitif yönü, sağ el kuralı na uygun ol arak saat doğrult usu yönündedir[30]. Fot ogra metri de mat e matik modeli n ol uşt urul ması na t e mel ol an kurallardan biri koli nearite(doğrusallık) koşul udur. Koli nearite koşul u gereği, 0 i zdüşüm merkezi, P cisi m nokt ası ve vekt örel olarak gösterilecek ol ursa, P i zdüşüm nokt ası aynı doğr ult u üzeri nde bul unmalı dır. Bu ifade w w w 0 i X i X 0 xu i (1. 1) X şekli nde ifade edilir. Burada öl çek katsayısı dır. u vekt örü i w i w X X vekt ör farkı na 0 eşit ol up ( ııı x, ııı y, gerekmekt edir. Bu dönüşü m; z ııı ) koor di nat siste mi nde gösteri mi içi n dönüşüm yapıl ması x y z ııı ııı ııı xi x Dx yi y c 0 0 (1. 2) şekli nde gerçekl eşir. Burada D, dön me matrisi dir ve 3x3 boyut undadır. Bu eşitlik koli nearite koşul unda yerine konul acak ol ursa; X i Yi Z i X Y 0 Z 0 0 xi x0 i xdx yi y0 (1. 3) c ol arak ifade edilir. D matrisi ni n ele manl arı içi n t a11 a12 a13 a 1 t D a21 a22 a 23 a2 a1 a2 a3 (1. 4) t a31 a32 a 33 a 3 18

30 şekli nde bir göst eri m yapıl makt adır. Öl çek fakt örünün eli mi ne edilmesi i çi n X X i 0 ve yapılan düzenl e me ile Y Y i 0 t eri ml eri ni n Z Z i 0 ile bölün mesi gerekmekt edir. Bu şekil de X Z i i X Z 0 0 a a xi a x a i x x 2 2 a a c c (1. 5) Yi Z i Y Z 0 0 a a xi x i a a x x 2 2 a a c c (1. 6) for mülleri el de edil mekt edir. Koli nearite koşul unda eşitliği n sol t arafı na resi m koor di natları ol an ve yukarı da el de edilen te mel for müller buna göre düzenl enirse; x ve i y getirilir i x i a11( X i X 0) a12( Yi Y0 ) a13( Zi Z0) (1. 7) a ( X X ) a ( Y Y ) a ( Z Z ) 31 i 0 32 i 0 13 i 0 y i a21( X i X 0) a22( Yi Y0 ) a23( Zi Z0) (1. 8) a ( X X ) a ( Y Y ) a ( Z Z ) 31 i 0 32 i 0 13 i 0 eşitlikleri el de edilir Opti k Te meller Fot ogra metri k bir öl ç me r es mi cisi m uzayı nı n merkezi i zdüşümü ol ması sebebi ile mat e mati ksel esaslar bu nokt ada öne mli rol oyna makt adır. Oysa ki bir öl ç me res mi ni n maddesel ol arak ol uş ması i çi n bir opti k izdüşüm ve bunun f ot oğrafi k kaydı gerekli dir. Bu anla mda opti k te melleri ni n de incelenmesi gerekmekt edir. Fot ogra metri de kullanılan mercek siste ml eri ni n dayandı ğı t e mel il ke optik mer kezi izdüşüm ol up cisi m noktal arı ndan yayılan ışı n demetleri ni n bir i zdüşüm mer kezi nde (odak nokt ası) t opl anarak resi m düzl e mi üzeri ne i zdüşürül mesi anl a mı na gel mekt edir. Ancak mercek siste ml eri ni n barı ndırdı ğı bazı hat aları n optik mer kezi 19

31 izdüşümü ol umsuz yönde et kiledi ği belirlenmi ştir. Bu hat alara kaynakl andı kları mer cek siste ml eri ne dayanarak mercek kusurları denmekt edir[31, 32]. Başlıca mercek kusurlarını aşağı daki şekil de sırala mak mü mkündür. Renksel Aberasyon: Bu hat a farklı dal ga boyundaki ışı nları n - ki ışı ğı n dal ga boyundaki farklılaş mal arı ile renkl er ol uşur- mercekte farklı farklı kırıl mal arından kaynakl anır. Bu da resi mde bul anı klı klara neden olmakt adır. Bu kusuru gi der mek i çi n belirli dal ga boyundaki ışınları yut up bu ışı nların obj ektife gir mel eri ni engelleyen filtreleri n kullanıl ması gerekmekt edir. Kür esel Aberasyon: Far klı yüksekli klerden opti k eksene paralel gel en ı şı nları n farklı küresel eğrili kli ve farklı kırıl ma i ndisli yüzeyl erde kırıl maya uğrayarak odak nokt ası nın il eri ve gerisi nde kesiş mel eri yle ol uşan sapı nçtır. Bu kusur mercek siste ml eri nin i mal atı sırası nda mi ni mu m düzeyde t ut ul maya çalışılarak gi derilebil mekt edir. Ko ma Hat ası: Obj ektife geniş açı yla gel en ışı nları n resi mdeki gör ünt ü keski nli ğini ortadan kal dır ması yla ortaya çı kar. Bu yüzden nokt a ol arak gör ül mesi gereken yerler virgül gi bi gör ünürler. Bu hatanı n, kullanılan mercek sayısı nı n arttırıl masıyl a ortaya kal dırıl ması mü mkündür. Asti gmatiz m: Obj ektife dar açı ile gel en ışı nlar gör ünt ü düzl e mi yeri ne farklı i ki yüzeyde i ki farklı gör ünt ü ol uşt ururlar. Bu nedenden öt ürü görünt üde ka mburlaş mal ar meydana gel mekt edir. Obj ektif siste mi nde mercekl eri n uygun birleştiril mel eri ile gi derilir. Gör ünt ü Al an Eğriliği: Asti gmatiz m hat ası giderilse bile bu bazen yüzeyi n ka mburl uğunun ort adan kal dırıl ması i çi n yet erli ol ma makt adır. Bu da gör ünt ü yüzeyi ni n eğri ol masına sebep 20

32 ol makt adır. Bu t ür hat alar yüksek güçt e obj ektif siste ml eri ile ortadan kal dırılabil mekt edir. Di st orsi yon: Di st orsi yon, opti k eksene yatı k ol arak gel en ışı nları di yafra m yar dı mı ile kısılsalar dahi farklı kırıl ma i ndisli yüzeyl erde farklı şekilde kırıl maya uğra mal arı sonucunda ortaya çı kan gör ünt üdeki konu m değiş mel eriyle deyi ml endirilir. Bu şekil de gör ünt üde bir yer değiştir me ve resi m düzle mi nde öl çek değişi mi meydana gel mekt edir. Bu öl çek değişi mi res mi n kenarlarına doğr u artarsa pozitif, azalırsa negatif dist orsi yondan bahsedil mekt edir[31, 32]. Di ğer mercek kusurlarını n t a ma mı gör ünt ü kalitesi ne et ki ederlerken, dist orsi yon gör ünt ünün değiş mesi ne - öt elenmesi ne- sebep ol duğu i çi n doğr udan öl ç me sonuçl arı nı n doğr ul uğunu et kile mekt edir. Bu yüzden öl ç me res mi i çi n dist orsi yon değeri büyük öne mtaşı makt adır. Şekil 2. 4: Dist orsi yon Di st orsi yon nedeni ile ortaya çı kan değişi kli ği n belli bir değeri aş ması presizyonl u öl ç me ol anağı nı ortadan kal dırdı ğı gi bi resi m üzerinde öl çek farklılaş mal arı na sebep ol makt adır. Ta ma mı yl a kal dırılamayan bu kusur, mercek siste ml eri ni n yapısı ndan kaynakl anmakt a ol up belirli bir değeri n altında t ut ul ması na özen gösterilir. İyi şekil de mer kezlendiril miş mercekl erde bu defor masyon opti k eksene göre dönel si metri k bir karakter taşımakt adır. 21

33 Şekil 2. 5: Resi mfonksi yonun Gi dişi Opti k i zdüşüm sonucu elde edil en i zdüşüm noktası nı n mer keze ol an uzaklı ğı r ile ifade edilir. Burada r = c.tan() resi m f onksi yonu ile el de edilen i zdüşüme dist orsi yonsuz i zdüşüm adı verilir. Ancak pratikte dist orsi yonsuz i zdüşü m el de edil mesi mü mkün değil dir. Bu bağl a mda t eori k olarak gerçekl eşen resi m f onksi yonu r = F() şekli nde ifade edilir. r = F() r = c.tan() (1. 9) dr = r -r =F()-c k.tan() Bu eşitlikteki (dr) resi m büyükl üğü dist orsiyonu deyi ml endirir. Di st orsi yon mi kt arı nı n resi m üzeri nde mi ni mu m ol ma koşulunun f ot ogra metri k uygul a mal arda çeşitli şekillerde ortaya kon ması mü mkün ol up en yaygı n şekil de uygul anan yönt e m resi m üzeri ndeki dist orsiyonl arı n cebirsel t opl a mı nı n sıfır ol ması dır. Bu sayede el de edilen yeni (c k ) değeri ne ka mera sabiti adı verilir Fot oğrafi k Te meller Fot ogra metri de veri ni n resi ml er ol ması ndan öt ürü, fot oğrafi k t e meller öne mli yer tut makt adır. Bu bağl a mda işlenecek veri ni n kalitesi öne mli dir. Bu sebepl e a maca uygun resi m mal ze mesi nin seçi mi öne mtaşı makt adır[33]. 22

34 Resi m çeki mi nde kullanılacak ol an mal ze mel erden; gerek netlik ve detay i nceli ği açısı ndan gerekse perspektif doğr ul uk açısı ndan, bekl enilen birtakı m özelli kler bul unmakt adır. Bunl ardan başlıcaları fil m mal ze mesi ni n dış et kenl erden en az bi çi mde et kileni p şekil değiştir mesi ve f ot oğraf e mül si yonl arı nı n güçl eri ni n obj ektifleri n güçl eri ile uyuşuml u ol ması dır. Bunl ara ek ol arak gradasyon, derecelendir me, duyarlılık ve spektral duyarlılık gi bi resi m mal ze mesi ni n özeli kleri ni belirten et kenl er de göz önünde bul undur ul makt adır. Genel ol arak f ot ografi k mal ze mel er kor uyucu t abaka, e mülsi yon t abakası, taşı yıcı tabaka ve yut ucu tabakadan ol uş makt adır. Taşı yıcı t abaka ol arak adl andırılan kısı m şeffaf ca m fil m veya mat kağıt ol abilir. Boyut değiştir me me özeliği nden dol ayı ca m pl akalar i deal mal ze me gi bi gör ünse de, kol ay hasar görebilir ol uşu t aşı nma ve sakl a ma güçl ükl eri i çer mesi nden dol ayı aset at bazlı yapay mal ze mel er karşısı nda öne mi ni yitir mekt edir. Aset at bazlı yapay mal ze mel er; prati k kullanı m i mkanı sağl a mal arı ve kol ay işlenebilir ol uşları ile ön pl ana çı kmakt adırlar. Yut ucu t abaka işlev itibarı ile ışı ğı n geçirir yansı ması nı önl eyen bir yapı ya sahiptir. Işı ğa karşı duyarlı gü müş hal ojenürlerden ol uşan e mülsi yon t abakası j elatin i çerisi nde bul unmakt adır. Bu t abakada yer al an t anel eri n büyükl ükl eri ne göre filml er yavaş ve hı zlı olmak üzere i ki ye ayrılabilirler. Bu tabakada yer al an gü müş br omür t aneleri ni n çapları küçük ise fil ml er yavaş, büyük ise hı zlı ol arak adl andırılırlar. Yavaş fil mler açı k ve güneşli haval arda kullanıl makt adırlar. Bu özellikleri nden öt ürü yavaş fil ml er hava f ot ogrametrisi nde kullanı m al anı bul urlarken; benzer şekil de, hı zlı fil ml er mi ni mu m ı şı k şi ddeti nde çalış ma i mkanı sağl adı kları içi n yersel fot ogra metride kullanıl makt adırlar Fot ogra metri k Değerlendi r me Yönte ml eri Za man i çi nde meydana gel en t eknol oji k geliş mel eri n doğal sonucu ol arak fot ogra metri k değerlendir me yönt e ml eri de gelişmi ş ve değiş mi ştir lü yıllarda fot oğrafı n bul unuşu ile başlayan bu gelişi m süreci, resi m çek me maki nesi ve stereoko mparat örleri n bul unuşu ile anal og f ot ogra metri di ye adl andırılan döne mi yaşa mı ştır li yıllarda il k bil gisayarı n devreye gir mesi ile bil gisayar destekli 23

35 değerlendir meni n esası nı ol uşt urduğu Analitik f otogra metri, anal og f ot ogra metri ni n yeri ni al mıştır. Di gital Fot ogra metri Analitik Fot ogra metri Anal og Fot ogra metri Gr afi k Fot ogra metri Şekil 2. 6: Fot ogra metri nin Tari hsel Gelişi mi 20. yüzyılın son çeyreğine geli ndi ği nde bil gisayar ve yazılı m al anı nda yaşanan büyük atılı ml ar f ot ogrametri bili mi nde de yeni bir döne m aç mı ş ol up resi ml eri n bil gisayar orta mı nda sayısal ol arak depol anması nı te mel al an di gital fot ogra metri ve di gital görünt ü işle me yönt e ml eri ni n doğuşunu hazırla mı ştır Pl ançete Fotogra metrisi Yersel fot ogra metri de kullanı m al anı bul an bu yönt e m mutlak düşeyde belirli t e mel geo metri k prensi plerle resi m el de edil mesi il kesi ni esas al makt adır. Ka mera ile teodolitleri n birleştiği fot o-teodolitleri n kullanıldı ğı bu yönt e m daha çok mi mari a maçl arla kullanıl mıştır Anal og Fot ogra metri Anal og resi m el de edil mesi ile başlayı p opti k mekani k işle ml er ile çi zgisel sonuçl ar üreten f ot ogra metri k değerlendir me yönt e mi dir. Resi m çeki m anı nı n optik- mekani k al etler ile yeni den i nşasına dayanan ve cis mi n üç boyutl u modeli ni n tekrar el de edil mesi ile ölç me işle mi ni sağlayan siste ml er kullanıl makt adır. 24

36 Anal og f ot ogra metri, resi ml erle başlayı p opti k, me kani k ve opti k- mekanik al etlerle deva m eder. Bir resi m çiftini n değerlendiril mesindeki t e mel il ke her i ki res mi n dış yönelt me el e manl arı nın bilini p bilinmedi ği ne, öl çül en resi m koor di natları ndan hareket ederek değerlendir meni n hesapl a veya opti k- mekani k al etler ile yapılı p yapıl madı ğı nı temel al makt adır. Opti k ol arak değerlendir me, resi m çek me ol ayındaki geometri k dur umun, sayısal veya anal og i zdüşüml e ve genellikle küçült ül müş öl çekt e yeni den el de edil mesi dir. Anal og yönt e mde, değerlendir me al etleri nde, i ç yönelt me yapılarak elde edilen resi ml eri n ışı k ışı nı de metleri kesiştirilerek res mi çekilen böl geni n üç boyutlu modeli el de edilir. Ancak bu model keyfi öl çekt e ol up uzaydaki konu mu da belirsizdir. Bu dur umu ortadan kal dırmak i çi n, i kisi t a m geçiş nokt ası (x, y, z, bilinen) ve biri yüksekli k geçiş nokt ası (z bilinen ) ve üçü aynı doğr u üzeri nde ol mayan üç kontrol nokt ası na i hti yaç vardır. Bu üç geçiş nokt ası yardı mı yl a el de bul unan yedi koor di nat değeri nden yararlanarak, model uzayda konu ml andırılır ve istenilen ölçeğe getirilir Analiti k Fot ogra metri Analitik Fot ogra metri de resi ml erle başlayı p, bil gisayar destekli aletlerle deva m eder. Üç boyutl u model üzeri ndeki nokt aları n koor di natları nı n öl çül mesi ve resi m çeki mi ndeki mer kezi i zdüşümün mat e mati ksel kurallara dayandırılarak bilgisayarda hesapl anması anal og f otogra metri den ayrılan başlıca özellikleri dir. Bu nedenl e analitik f ot ogra metri aletleri ni n esas kıs mı sayısal hesapl ayı cılar, model koor di natları ve resi m arası ndaki bağıntıları sürekli ol arak, sağlayarak, doğr ul uk ve hı zı n art ması na neden ol urlar. Analitik f ot ogra metri ni n di ğer bir özelliği de düzenli resi m hat aları nı sayısal hesapl ayı cılarla ortadan kal dır ması dır. Analitik değerlendir me yönt e ml eri nde, t e mel öl çme büyükl üğü resi m koor di natları ol up, bu değerler ko mparat örlerde el de edil mekt edir. Bu değerler hesap progra ml arı yardı mı yl a seçilen mat e mati ksel model e uygun ol arak dengel enir. Kı saca anal og değerlendir me yönt e ml erinden farklı ol arak, analitik değerlendir me yönt eml eri nde, ho mol og ışı nları n kesiş mesi hesap yol uyl a yapıl makt adır. 25

37 Di gital Fotogra metri Son yıllarda el ektroni k bili mi nde yaşanan gelişmel er uygul a malı bili mlerde süratle yeri ni al mı ş bu anl a mda f ot ogra metri de anal og ve analitik yönt e ml erden di gital yönt e mi n yoğunl uk kazandı ğı bir bili m dalı halini al mı ştır. Mi kroteknik ve yarı ilet ken madde t eknol ojisindeki yeni geliş mel er, yeni al gılayıcılar ve güçl ü bil gisayar donanı ml arı nı n geliştirilmesi değerlendir me yönteml eri nde yeni uf ukl ar aç mı ş ol up veri t abanı siste ml eri, hesapl a ma yönt e ml eri ndeki geliş mel er kullanıcılara yeni i mkanl ar sağla mı ştır[2, 31, 34]. İlk yersel öl ç me ka meral arı nı yaparak Metrographi e adı nı verdi ği ve pl ançet e ile kl asi k arazi alı mı na benzeyen bir t opoğrafi k alı m yönt e mi ni kullanan Fransız Bi nbaşı Laussedat tan bugüne deği n öl ç me a macı ile kullanılan f ot oğraflarda ve bu i şle mi gerçekl eştiren siste ml erde büyük değişi kli kler olmuşt ur. Bu t eknol oji ile resi m çeki m maki nel eri ni odak al gılayı cıları di gitalleş mi ş gör ünt üler fot oğraf fil ml eri yeri ne el ektroni k ol arak kaydedil meye başlanmı ştır. Bunl ara ek ol arak değerlendir me evresi nde kullanılan anal og ve analitik al etlerin yeri ni i nsan gör üşünün t aklit edil mesi ni esas al an ve kişisel bil gisayarlarda rahatlıkla kullanılabilen yazılı ml ar al mı ştır. Bu sayede f otogra metri uygul a mal arını n, yatırı m mali yeti ve kull anı m kol aylı ğı açısı ndan, ekono mi kli ği ni arttır mış ol up ticari işlet mel erce t erci h edilen bir yönt e mhali ne dönüş müştür[2, 31, 34, 35, 36, 37]. Di gital fot ogra metri yönt e mi ni n kullanıl ması nın sağl adı ğı avant ajlar şu şekil de sıralanabilir: Resi ml er opti k ve mekanik hi çbir donanı m gerektir meksi zi n bil gisayar ortamı nda gör ünt ülenebilir ve ölçülebilir. Resi mfazlalaştır ma görünt ü birleştir me olanağı mevcutt ur. Vekt ör veri gösteri molanağı mevcutt ur. Öl ç me siste ml eri ni n kalibrasyon ve ayara i hti yaç duyul maksızı n kullanıl ması mü mkündür. İşle ml er gerçek za manlı veya buna yakı n olacak bi çi mde deva mettirilebilir. 26

38 Resi mkalitesi ni n arttırılması olanaklı dır. Bu siste ml er kullanıcılara ot omasyon olanağı sağlarlar[38, 39] Di gital görünt ünün tanımı ve özelli kleri Di gital gör ünt ü, bil gisayar orta mı nda t anı ml anmı ş i ki boyutl u bir matristir. Bu matrisi n her bir el e manı, di gital gör ünt ünün en küçük biri mi ol an bir pikseli ifade eder. Her pi kseli n mat ris i çerisi ndeki yeri, yani satır ve süt un numar ası ile belirtilir.(ixj) boyut undaki di gital bir gör ünt üyü oluşt uran pi kselleri n satır indisi (i) 0 ile I arası nda, süt un i ndisi (j) ise 0 ile J arası ndadır. Şekil 2. 7: Di gital Resi m Resi m, parlaklı k değeri veya rengi nokt adan nokt aya farklılık göst eren düzle msel bir obj edir. Mat e mati ksel olarak resi m, ( x, y) koor dinatları nı n bir f(x, y) fonksi yonu ol arak adl andırılabilir. Bi r ( x, y) resi m nokt asında f onksi yon değeri olarak grili k değeri veya parlaklı ktan bahsedilir. Burada x kolon sayısı nı, y de satır sayısı nı ifade et mekt edir. Resi mfonksiyonu pozitif tamsayılar ile sı nırlıdır. 27

39 0 f(x, y) f max (1. 10) Eğer renkli bir resi mden bahsediliyor ise bu resim üç ayrı fonksi yonu i çer mekt edir. Bunl ar resi mde bul unan kır mı zı t on i çi n R( x, y) f onsi yonu, yeşil t on i çin G( x, y) fonksi yonu ve mavi t on içi n R( x, y) f onksi yonu, yeşil t on i çi n G( x, y) f onksi yonu ve mavi t on i çi n B( x, y) f onksi yonl arı dır. Bu şekil de tanı ml anmı ş bir res me genel ol arak RGB t onl u resi mdenil mekt edir. Eğer bir fonksi yon ol arak resi m fizi ksel ol arak düşünül ürse, f(x, y) fonksi yonu ol dukça farklı fizi ksel anl a ml ar da t aşı makt adır. Böyl e bir dur umda yansı ma, soğur ma, sönükl ük ve geçirgenli k gi bi fizi ksel özelliklerden bahsedilir Di gital fotogra metri de görünt ü el de et me Di gital gör ünt ü el de et me aşa ması fot ogra metri k çalış manı n en öne mli adıml arı ndan biri dir. Bu i şle m t e mel de; kl asi k yönt e ml e çekilen resi ml eri n t aranarak bil gisayar orta mı na akt arıl ması veya doğr udan di gital görünt ü alı mı na ol anak t anıyan di gital resi mçekme maki neleri ile ol mak üzere, iki farklı şekil de gerçekl eştiril mektedir. Di gital Ka meral ar Di gital ka meralar en sı k f ot ogra metrik a maçl a kullanılan ışı k al gılayıcıları dır. CCD ( Charge- Coupled Device) ka meralar 1960'ların sonlarında Bell laboratuarları nda geliştiril miş ol up önceleri bil gisayar hafızası nı n yeni ve kar maşı k yapı da bir kullanı mı ol arak gözük müş olsa bile, daha sonraları silikonun i nce duyarlılığı ndan ötürü CCD teknol ojisini n di gital görünt üler üzerine geniş bir uygulama alanı bulduğu açıktır. CCD ka meralar, görüntül erin di gital ol arak el de edil mesi ni sağlayan iki boyutl u çizgisel al gılayıcılardan ol uş muşt ur. Işı ğı n bu al gılayı cı yüze vur ması yl a bu sensörler aynı anda düşen ışı k mi kt arı nı, yüzeye düşen ışı kla ol uşan elektronl ar fot onlara dönüşt ürülerek kayıt edilir. Bu al gılayı cı di zileri n büyükl üğü pi ksel büyükl üğü kadar olacak şekil de düzenl enmi ştir. CCD sensörlerin görüntü el de et me işlemi aşağı da ifade ol unduğu şekilde gerçekleş mektedir. 28

40 1. Deklanşör açılır ve CCDsensör ışık alır. 2. CCD sensör tarafından algıl anan ışı k gene bu sensör tarafından elektrik yüküne dönüştürülür. 3. Deklanşör kapanır ve ışık kesilir. 4. El ektrik yükü CCD çıkış ünitesine il etilir ve pulse' lara dönüştürülür. 5. Pulse'lar konuml andırılır ve bellekte digital görünt ü oluşturul ur, 6. El de edilen di gital görüntü işlenir ve ka mera üzerindeki LCD ekranda veya bilgisayarda görünt ülenir. CCD t eknol ojinin öne mli özelli kl eri nden biri de ışığı n elektronik yüklere çevril mesi dir. Gör ünt ü, söz konusu nesneden yansı yan ışık fot onlarının pi ksel alanı na düş mesi sonucu el de edilir. Fot onlarda ki enerji silikon t arafından soğrul ur ve elektroni k yük ( örneği n elektron) oluşumunu sağlayan reaksi yon meydana gelir. Tarayı cılar (Scanner) Di gital gör ünt ü el de et me yönt e ml eri nden bir di ğeri ise anal og r esi ml eri n taranması dır. Bu şekil de el de edilen di gital gör ünt üler CCD ka meralar kullanılarak el de edil miş di gital görünt ülerden daha yüksek çözünürl üğe sahi ptirler. Ancak gör ünt ü el de et me işle mi di gital ka meralara göre daha zahmetli ol makl a birli kte daha uzun sür mekt edir. Tara ma sırası nda bil gi kaybı ol ma ması i çi n t ara ma çözünürl üğüne di kkat edil meli dir. Bu a maçl a mili metredeki çift çizgi sayısı (i p/mm) ol arak ifade edil en f ot oğraf çözünürl üğü ( R) kullanılmakt adır. Üç ana tarayıcı tipi vardır. Bunlar; 1. Tüp scannerlar 2. Düzgün Çizgisel Scannerlar 3. CCD Sensör ilave Edil miş Analitik Çi ziciler. 29

41 Tarayıcıların perfor mansını ve gücünü belirleyen etkenler ise; Tarayıcı nı n sahi p ol duğu, Geometri Resi mçözünürl üğü Si nyal gücü Hareket mesafesi Renk tanı ması Veri tut ma (toplama mi ktarı) Kullanı mkolaylığı olarak belirlenebilir Fot ogra metri ve CBS Bili ndi ği üzere CBS bileşenl eri ni n en öne mlisi veri dir. CBS ni n kullandı ğı veriler Coğrafi veriler ve buna ilişki n t abl o şekli ndeki veriler ol mak üzere i ki ana gr upt a el e alı nabilir. Bu veriler toplanabilir veya ticari veri sağl ayı cılardan el de edilebilir. Genel anl a mda f ot ogra metri; CBS ni n i hti yaç duyduğu coğrafi veri sağl amanı n en el verişli yönt e ml eri nden birisi dir. Özellikle gelişen t eknol oji k ol anakl ar sayesi nde fot ogra metri k yönt e m digital değerlendir me olanakl arı ve son ür ünl eri sayesi nde bil gi siste ml eri ni n bu i hti yacı i çi n vazgeçil mez bir veri t opl a ma yönte mi hali ni al mı ştır. Di gital fot ogra metri k yönt e ml e el de edilen sayısal altlıklar ve sayısal yüzey modelleri Coğrafi Bil gi Si ste ml eri ni n uzaysal veri i hti yacı nı n karşılan ması nda öne mli rol üstlenmekt edirler. Bunl ara ek ol arak jeodezi k yönt e ml ere göre çok daha hı zlı veri el de edil mesi ve güncellenme mali yetini n düşük ol ması da f otogra metri k yönt e mi CBS leri içi n vazgeçil mez bir araç hali ne getir mekt edir. 30

42 3 COĞRAFĠ BĠ LGĠ SĠSTE MLERĠ 3. 1 Bil gi Teknol ojisi İnsanoğl u hayatı boyunca öğrenme ve öğret me olgusuyl a yaşa mı ş, bu ol guyu yeri ne getirirken de dai ma bilgi ye i hti yaç duy muş ve bil gi yi geliş me aracı ol arak kullanmı ştır. Bunun doğal bir sonucu ol arak da dünya mı zda i nsan yaşa mı nda sanayi topl umundan bil gi t oplu muna doğr u hı zlı bir geçiş süreci yaşanmı ştır lı yıllardan itibaren bazı sosyal bili mciler, Amerika ve Japonya gi bi ileri düzeyde endüstrileş mi ş ül kel erde, t opl umun t e mel karakt eristikleri nde kökl ü değişim eğili mi gözl e ml e mi şlerdir. Bu yeni t opl um bi çi mi pek çok yönden endüstri t opl umundan farklılıklar sergile mekt edir. Dol ayısı yla 2. Dünya Savaşı ndan sonra popül arite kazanan endüstri t opl umu kavra mı nı n yeri ne gel mekt e ol an t opl umu t anı ml a mayı a maçl ayan çok sayı da yeni kavra m ortaya atıl mıştır. Bu yeni t opl um Amittai Et zi oni modernli k sonrası çağ ( post- modern era), George Li cht ei m burj uva sonrası topl um ( post bour geois soci et y), Her man Kahn ekono mi -sonrası t oplu m ( post econo mi c societ y), Kennet h Boul di ng uygarlık sonrası t opl um ( post ci vilized societ y), Dani el Bell endüstri sonrası t opl um ( post-industrial societ y), Pet er F. Dr ucker bil gi t opl umu (knowl edge soci et y), Paul Hol mes kişisel hi z met topl umu (the personal service societ y), Ralf Dahrendorf hi z met-sı nıflı t opl um (the ser vi ce cl ass societ y) veya kapitaliz m-sonrası t opl um (post-capitalist societ y), Zbi gni ew Br zezi nski t eknokrati k çağ (t he t echnetroni c era), ve Y. Masuda ise enfor masyon topl umu (i nfor mati on soci et y) olarak adlandırıl makt adır[40, 41, 42, 43]. Bil gi, sadece bireyleri n değil, t opl uml arı n gelişmel eri ni de doğr udan etkile mi ş ve çağı n bil gi çağı ol arak anıl ması na neden ol muştur. Çünkü, yaşanan dünyada hı zla art an nüf usa paral el olarak, kaliteli ve f ar klı hi z met t al ebi, huzurl u yaşa m zorunl ul uğu, konf orl u yaşa m arzusu, çeşitlenen bil gi ye artan t alep, medeni yet ve çağdaş uygarlı k sevi yesini yakal a mak, kısaca bil gi t opl umu ol abil mek i çi n t üm 31

43 hi z met sekt örleri nde bilgi ye sahi p ol ma ve bilgi yi veri mli kullanma zor unl ul uğu ortaya çıkmıştır. Günü müzde artı k bir kaynak ol arak kabul edilen bil gi den, t opl uml ar en i yi şekil de yararlanma yol una git mekt edir. Bil gi ni n t opl umsal geliş mel er üzeri ndeki öne mi ni Tekeli Bil gi Çağı adlı eseri nde şöyl e vur gul a maktadır "dünyada büt ün t oplum, ör güt ve i nsanl ar kadar, her bili msel disi pli ni et kisi altına al an bir devri m bi ze meydan okuyor. Bil gi çağı ol arak t anı ml anan bu süreçten en çok et kilenecek ol an t opl uml ar ise, geliş mesi ni henüz ta ma ml a ma mı ş Tür ki ye gi bi ül kel er ol acaktır. Bilgi çağı nı n et kileri, t ekni k özellikte ol makt an çok t opl uml arı n sosyal, kült ürel ve ekono mi k yaşa ml arı nda gör ülecektir. Bu et kileri n yarattığı topl umsal t epkileri açı kl ayabil mek içi n bu konuda f elsefi ve bili msel yakl aşı ml arı n beni msen mesi öne m kazanmaktadır"[44, 45]. Yer yüzünde üretilen bilgiler yanı nda uydul arla el de edilen verileri n mi ktarı da her geçen gün art makt adır. Ar aştır mal ar ve istatistiklere göre her yıl t opl anan bil giler bir önceki yıla oranl a en az i ki kat art makt adır. Buna göre çevre mi zde yoğun bir bil gi biri ki mi ve trafi ği yaşanmakt adır. Bil gi hac mi ni n büyükl üğü ve yoğunl uğu, bil gileri n kar maşı k bir yapı al masına neden ol duğu i çi n, bu bil gileri n mutlaka organi ze bir şekil de yönetil mesi ni gerektirir. Bu gereksi ni m bil gi t eknol ojisi ndeki geliş mel erle birlikte bilgi siste ml eri kavra mı nı günde me getirmi ştir. Bil gileri n daha ekonomi k ve veri mli bir şekil de kullanıl ması hi ç kuşkusuz topl uml arı n geliş mel eri ne öne mli kat kılar sağl ayacaktır. Bu düşünce günümüzde t üm topl um kesi ml eri nce çok daha i yi al gılanmı ştır ki bil gi t eknol ojisi ne mil yar dol arlı k yatırı ml ar yapıl makt adır. Bil hassa doğal afetler neticesi nde veri/bil gi eksi kli ği nden kaynakl anan sor unl arı n ancak bir bil gi siste mi yle asgari düzeye i ndirilebileceği ve bunun içi n gerekli tümolanakl arı n da bugün mevcut ol duğu bilinmekt edir. Bil gi teknol ojisinden söz edil meye başlanıl ması bilgi t opl umu kavra mı nı n gelişi mi ile bir paralellik göster mekt edir. 1978' de ABD' ni n bir "bil gi t opl umu" ol duğunu belirten Porat, 1967' de ABD sosyal hasılası nı n %25' i ni n bil gi-iletişi m mal ve hiz metlerini n üreti mi, işleme ve dağıtımı ndan kaynaklandı ğı nı, 1970' de çalışanların yaklaşık yarısını n "bilgi işçisi" ol duğunu belirt mektedir. Bilgi sekt örünün ürünü olan mallar arası nda; bilgisayar, iletişi m ve elektroni k araçlar, büro ve işyeri araçları, ölçü ve kontrol araçları, 32

44 reklam, eğiti m, iletişi m, geliştir me araçları ve hiz metleri, küt üphanecilik, kıs men finans man ve si gortacılık, danış manlık, araştır ma-geliştir me fir maları yer al mıştır. Böylece bilgi sekt öründe yer alan işlet meler ve bunlara destek veren işlet meler birlikte düşünül düğünde 1977 yılında ABD milli gelirini n yaklaşık yarısı bu sekt örden kaynaklanı yordu. Ortaya çı kan bu t opl um yapısını Porat bilgi t opl umu (inf or mati on society) olarak ifade ederken, Japon Masuda' da 1980'li yıllarda bu kavra mı kullanmıştır[40, 46]. 1990'lara gelindi ği nde, Naisbitt ve Aburdene yaşanan çağı, i nsanlık tarihinde akıllara durgunl uk veren bir teknol ojik yenilenme, benzeri görül me mi ş ekonomi k olanaklar ve şaşırtıcı si yasi geliş meler ile kültürel yeni den doğuşlardan dolayı 2000' li yıllar büyük yöneli ml er ( megatrends) çağı ol arak ilan edi yorlardı. Bu yeni yöneli ml erin t e meli nde "bilgi-işlem" ya da kısaca bilgi teknol ojisi yatıyordu[47]. Bu t eknol ojiye dayalı olarak şekillenmeye başlayan bilgi t opl umunun itici gücü, bil gi ve bilgiyi işleyen bilgisayarlar ol uyordu. Bil gisayarlarla birlikte; istenen bilgileri istenildi ği kadar depolayabilen, bunları işleyen, buradan yeni bilgiler üreten "bilişi m t eknol ojileri" insanlığın hiz metine sunul uyordu. Nasıl ki sanayi t opl umuna geçişin " motoru" ol ma işlevi ni buharlı maki neler üstlenmiş ise; bilgi t opl umuna geçişi de bilişi m t eknol ojisini n temelindeki bilgisayarlar gerçekleştir miştir [48] Bil gi ve Bil gi Siste mi Bil gi sözcüğü, Büyük Larousse ansi kl opedisi nde, bir iş veya konu hakkı nda bili nen şey ol arak t anı ml anmaktadır. Bununl a birlikte yine bil gi, İnsan aklı nı n erişebileceği ol gu, gerçek ve il kelerin t ümü ol arak da ifade edil mekt edir. Bil gi kavra mı, bil gi teorisi çerçevesi nde obj ektif gerçeği n belli bir kıs mı na ilişki n ifadeler şekli nde de tanı ml anabil mekt edir. Ör neği n obj ektif gerçek eğer bir köpr ü ise, bu gerçeği n belli bir kıs mı na ilişki n ifadel er, köpr ü yüksekli ği nin "on metre" ol duğu ifadesi bil gi ol arak nitelendiril mekt edir. Bil gi; idari, hukuki, sosyal, bili msel, tekni k, ekonomi k, endüstriyel, ticari, di ni ve benzeri di ğer konul arda araştır ma yap mak, politika üretmek ve günl ük ol aylara yön ver mek için üretil mesi gereken bir ihtiyaç olup, öğrenme, araştır ma ve gözlem sonucu ortaya çı kar. Bil gi, genel olarak üç ana grup halinde sınıflandırılabilir [49]. 33

45 Bunlar; A. Me vcut bilgiler a. Sabit bilgiler ( Özel İsi m) b. Değişken bilgiler (sıcaklık, basınç) c. Biriki mli bilgiler (nüfus, tapu, arşiv bilgisi) B. Ür etilebilen bilgiler (koordi nat, alan) C. Pl anlanan bilgiler (nazı mplanı, iş planı) Bil gi kavra mı yanı nda ayrıca veri kavra mı da oldukça sı k kullanıl makt adır. Veri, bil gi ni n ha mmaddesi olup, bil gi ni n t e msil bi çimi dir. Ör neği n "1000" raka mı, bir bi nanı n al anı hakkı ndaki bil gi yi t e msil eden veridir; bir t el çiti n arazi deki konu m bilgisini, harita üzerindeki bir çizgi verisi temsil edebilir. Veri her ne kadar bilginin ha mmaddesi ol arak düşünülse de bazı dur uml arda di kkate alı nan veri aynı za manda bil gi özelliği ni de t aşı yabilir. El bette bil gi, basit anl a mda düşünül düğünde sadece verileri n t opl a mı ndan oluşan bir kü me değil dir. Çünkü bil gi, veri ye göre daha fazl a şeyler sunar; et kileşi mde bul unarak i nsanl arı değişi k konul arda bilgilendiri p yönl endirebilir. Buna karşı n veriler, gerçek dünyada yer al an nesnelere ilişki n se mboli k gösteri ml er olarak göze çarpar. Bu açı dan bakıl dı ğı nda bil gi, kullanı cı tarafı ndan anl aşılabilir for ml ara dönüşt ürül müş verilerden ol uşan bir gr up ol arak da tanı ml anabilir. Bil gi kendiliği nden ol uşa maz. Dol ayısı yla bil gi nin el de edil mesi i çi n mut lak suretle taki p edil mesi gereken bir yol, yani bir siste mi n var ol ması gerekir ki bu sayede toplanacak bil gi veri mli hal e dönüşt ürülebilsi n. Siste m sözcüğünün kökeni, l ati nce "syste ma" ( bütün) keli mesi nden gel mektedir. Çok basit anl a mda bir sonuç el de et meye yarayan yönt e ml er düzeni ol arak adl andırılan siste m, Büyük Lar ousse ansi kl opedisi nde değişik şekillerde t anı ml anmakt adır. Bu tanı ml ardan bazıları şunlardır; 34

46 ...bili msel bir büt ün veya başlı başına bir öğreti (doktrin) ol uşturacak biçi mde birbirine bağlı olarak "örgütlenmiş" ilkeler büt ünüdür (astronomi k sistem, felsefi sistemvb.)....biri mlere dayalı bir işleyişi olan bir büt ünün içinde birbirleriyle olan "ilişkileri" açısından ele alınan "öğeler" bütünüdür (sindiri msiste mi, güneş sistemi vb. gibi.)....belli bir işlevi yerine getir meyi a maçlayan işleml er, örgütlenmiş ya da kurumlaş mış uygulamalar büt ünüdür (eğiti msistemi, savunma siste mi, üreti msistemi vb. gibi.)... değişi k "parça" l ardan ol uşan ve belli bir işlevi yeri ne getiren düzenektir (aydı nlat ma siste mi vb. gibi.) 3. 3 Coğrafi Bil gi Siste ml erini n Tanı mve Tari hçesi Bil gi ni n t opl anı p işlenmesi ve kullanılır hale dönüşt ürül mesi belli bir siste mi n var ol ması nı gerektir mekt edir. Bu a maçl a kur ul an siste ml er genel de bil gi siste ml eri ol arak adl andırıl makla birlikte, bil gi siste mi (Infor mati on syste ms); or gani zasyonl arı n yönetimsel f onksi yonl arı nı destekl e mek a macı ile bil gi yi t opl ayan, depol ayan, üreten ve dağıtan bir mekani z ma olarak t anı ml anır. Dol ayısı yla bil gi siste mi, bil gi ye kol ayca erişi p, bil gi yi daha veri mli kullanabil mek i çi n ol uştur ulan bir siste mol arak al gılanabilir[50]. Bi r bil gi siste mi gözl em aşa ması ndan veri t oplama, analiz ve sunul ması na kadar uzanan bir di zi işle m akışı ndan ol uş makt adır. Böyl e bir siste m ile a maçl anan, pl anla ma, araştır ma ve yöneti m i şlevleri nde kullanıcı nı n karar-ver me ( decisi on maki ng) yet eneği ni artırarak, neden ve ni çi nler ile en doğr u kararı ver mesi ne yardı mcı ol maktır. Bu nedenl e, bil gi siste ml erini n t e mel f onksi yonu doğr u-karar verebil me kapasitesi ni artır maktır. Bil gi siste minde veriler üzeri ndeki mantı ksal işle ml er, önceden belirlenen il kelere göre yapılır. Ör neği n; verileri n t opl an ması nda uygul anacak kurallar ve kullanılacak f or ml ar ya da bel geleri n bi çi mi ya da içeri ği, bu bil gileri n hangi orta mda saklanacağı, uygul anacak işle ml eri n t ürü ve yönte ml eri, ne gi bi analizleri n uygul anacağı ve el de edilen sonuçl arı n hangi ortaml ar da ve for ml arda kullanıcı ya sunul acağı belirlenmiş ol malıdır. 35

47 Me vcut literat ürde yer elen Coğrafi Bil gi Sistemi ( CBS) t anı ml arı na bakıl dı ğı nda, CBS ile il gili ne kadar farklı disi pli n var ise en az o kadar farklı sayı da t anı mı n var ol duğu gör ül mekt edir. Bu Coğrafi Bil gi Sisteml eri ni n büt ünl eşi k bir t eknol oji ol ması nı n doğal bir sonucudur[51]. Bu bağl a mda Coğrafi Bil gi Siste ml eri ile il gili pek çok t anı m ver mek mü mkün ol makt adır. Coğrafi Bilgi Siste ml eri ni n bir araç ol ma özelliği ni n esas alı ndı ğı tanı ml ardan bazıları şunlardır. Coğrafi Bil gi Siste ml eri; gerçek dünyaya ait uzaysal verileri n ve öz nitelikleri n özel a maçl ar i çi n yeni den kullanmak a macı ile sakl andı ğı, işlener ek gör ünt ülendi ği güçl ü bir coğrafi analiz aracı dır[52]. Coğrafi Bil gi Siste ml eri; konu msal bil gilerin sakl andı ğı analiz edilerek gör ünt ülendi ği ot omati k siste ml erdir[53]. Bi r di ğer t anı ml a ma şekli nde ise Coğrafi Bil gi Si ste ml eri ni n bil gi siste mi ol ma özelliği ön pl ana çı kmakt adır. Bunl ardan birkaçı aşağı daki şekil de ör nekl endirilebilir. Coğrafi Bil gi Siste ml eri; ol ayl ar ve özellikler üzeri nde t anı ml anmı ş; nokt alar, doğr ult ular, veya al anl ar esas alı narak ol uşt urulmuş ve bunl arla il gili sorgul a ma ve analizlere olanak tanı yan özel bilgi siste ml eri dir[54]. Coğrafi Bil gi Siste ml eri; mesafe ve koor di natlar esas alı narak düzenl enen, özel nitelikli operasyonel dataları n kullanıl dı ğı bilgi sisteml eri dir[50]. Bi r di ğer yakl aşı mda ise Coğrafi Bil gi Siste ml erini n bili msel anl a mda bir yakl aşı m ol duğu ileri sürül mekt edir. Tü m bu özellikleri birleştiren bir t anı m yap mak gerekirse Coğrafi Bil gi Si st e mi; coğrafi referanslı grafi k veri yi ve grafi k ol mayan veri yi konu msal analizler yap mak üzere kullanan işle ml er içeren bir siste m, sorgul ama ve istatistiksel analiz gi bi kl asi k veri t abanı işle ml eri ni görselleştir me ve haritalar t arafı ndan sağl anan coğrafi analizlerle birleştiren bir yönt e m, haritala ma ve yeryüzünde varol an nesnel er ve gelişen olayl arı n analizi içi n kullanılan bil gisayar tabanlı bir araçtır. 36

48 CBS, her t ürl ü coğrafi referanslı bil gi ni n et ki n ol arak el de edil mesi, depol anması, güncellenmesi, kullanılması, analizi ve gör üntül enmesi i çi n bil gisayar donanı mı, yazılı mı, coğrafi veri ve personeli n organi ze olarak t oplanması dır. Coğrafi Bil gi Siste ml erini n il k kullanıcısı bazı yazarlarca, Kart ografya' nın bir bili m ol arak ortaya çı kı p, gerek baskı t eknol ojisi gerekse istatistik, sayılar t eorisi ve ileri mat e mati kteki geliş mel erin birbirini et kiledi ği i nsanoğl unun kendi ni mahku m etti ği dog mal ardan kurt ul maya başladı ğı "aydı nlanma çağı na" 18' inci yüzyılın ort aları na kadar göt ürürler[55]. Ancak t a m bir t er mi nol oji ve aynı ad altı nda " Coğrafi Bil gi Siste mi " kavramı ndan il k kez R. F. To mli nson t arafından Kanada' da bil gisayara dayalı konu msal bir bil gi siste mi ni n kurul ması sırası nda söz edil miştir[56]. Roger To mli nson' un çalış mal arı bugün kullandı ğımı z anl a mda bil gi sisteml eri ni n il k ör neği dir. Aynı özelliği bil gi ni n bir kat manda toplanması, 1900'lü yılların başı nda arazi den el de edilebilecek bilgi ni n farklı bileşenlerde "para metrelerde" (ze mi n ti pi, jeol oji, bit ki t ürü v. b.) t opl anabileceği temati k kart ografya çalış mal arı ile yürüt ül mekteydi. Ancak tüm bu ol anaklar, yazılı m ve donanı m bileşenleri, tek bir yerde toplanmakt a ve sistemi n parçaları olarak uyuml u bir çalış maya getiril mektedir. Bil gi siste ml eri ni n gelişi mi ni çok farklı disi plinlerin kat kı da bul unduğuna en i yi ör nekl erden biri MI T' den Dr. Charlie Miller'in çalış malarıdır. Dr. Miller 60 yılları n ortasında başlangıçta i nşaat mühendisliği a maçları için tasarladı ğı mat e matiksel araç olan ve geometriyi mat emati ksel olarak tanı ml a maya yarayan geliş mi ş COGO gr afi k siste ml eri n t e meli ni oluşt ur makt adır. Mi mari veya maki ne mühendisliği i çi n gerçekleştirilen birçok bilgisayar destekli tasarı m olanaklarını n ayrıcalıkları daha sonra bugün el de bul unan coğrafi bil gi sisteml eri nde donanı m bileşenleri ile birlikte t e mel ele manl ar olarak görev yap makt adır[57]. 37

49 CBS' ni n yıllara göre gelişi mi ise aşağı daki şekil de özetlenebilir [58]. 1960'lı yıllar 1963 Roger To mli nson li derliği nde Canada Geographic I nfor mati on Syste ms (Kanada CBS)' ni n gelişi mi. Sistem, ül ke geneli nde ul usal arazileri n büyükl ükl eri ni ve kullanı m t ürleri ni t espit a maçlı arazi envanterleri ni n yapıl ması na yöneli k geliştiril miş ilk CBS projesi dir. URI SA- Ur ban and Regional Infor mati on Associati on ( Kent ve Böl gesel Bil gi Bi rliği) kur ul du. ABD' nin kentsel ve böl gesel kal kı nması na yöneli k kur ul an birlik daha sonra ul uslararası konu msal bil gi siste m al anı nda or gani zasyonl ara önderlik yapmı ştır Ho war d Fisher t arafı ndan Har vard Lab f or Co mput er Gr aphi cs and Spatial Anal ysis ( Har vard Bil gisayar Gr afi kleri ve Konu msal Analizler Laborat uarı) kur ul du. Laborat uar önemli bir araştır ma mer kezi ol arak, konu msal verileri n yönetil mesi ne yöneli k ilk yazılı ml arı geliştir miştir İlk ot omatik harita üreti m uygulaması olan SYMAP (Synagraphic Mappi ng Syst e m) 1967 yazılı mı Howar d Fisher tarafı ndan geliştirildi. ABD Nüf us İ daresi ( DI ME- Dual I ndependent Map Encodi ng) veri for matı George Far ms wort h tarafından geliştirildi ESRI- Environment al Syste ms Research I nstitute ( Çevresel Siste ml er Ar aştır ma Enstitüsü) Jack- Laura Danger mond tarafı ndan kurul du. Intergraph fir ması Ji m Meadl ock başkanlı ğı nda kurul du. 38

50 Laser-scan fir ması İngiltere' de kurul du. Harita kat manl arı nı n üst üste bi ndiril mesi ne yöneli k t ekni kleri n gelişmesi ne öncül ük eden, " Desi gn Wi t h Nat ure" adlı kitap lan Mc Har g tarafından yayınlandı. 1970'li yıllar 1971 Kanada Coğrafi Bil gi Sistemi projesi tamanl a mı yla faali yet geçti. İlk Landsat uydusu (orijinal is mi yl e ERTS- 1) yörüngeye yerleştirildi. I BMil k olarak GFI S ile coğrafi bilgi siste mdeneyi ml eri ne başladı ABD' de ul usal boyuttaki il k CBS uygul a ma pr ojesi ol an " Mar yl and Aut o matic Geographi c Infor mati on ( MAGI)" başlatıldı. ABD Ul usal Jeol oji k Kur umu ( USGS- US Geol ogi cal Sur vey), geniş arazi kaynakl arı na ilişki n veri t abanl arı nı n ol uşt urul ması ve bunl arı n yönetil mesi i çi n " Geographi cal Infor mation Retrieval and Anal ysis Syste m ( GI RAS)" proj esi ni geliştir meye başladı ABD' de ul usal boyuttaki bir di ğer CBS pr oj esi " Mi nnesot a Land Manage met Infor mati on Syst e ms (ML MI S)" - Ar azi Yöneti mi Bil gi Sisteml eri adı altında başlatıldı. Proje Mi nnesota Üni versitesi' nde kent ve böl gesel pl anla ma mer kezi tarafı nda bir araştır ma proj esi şekli nde başlatıl mıştır USGS " Di gital Li ne Graph ( DLG)" konu msal veri for matı nı geliştirdi ERDAS kurul du. 39

51 1979 İlk pr ot oti p moder n vektör t abanlı CBS ol arak kabul edilen ODYSSEY yazılı mı Har vard Lab tarafı ndan geliştirildi. 1980'li yıllar 1981 ESRİ fir ması tarafı ndan Ar c/info yazılı mı ilk kez pi yasaya sürül dü İlk "Internati onal Spatial Dat a Handli ng" ( Ul uslararası Konu msal Veri Tut ma) sempozyumu düzenlendi. Mar bl e, Cai ki ns ve Pequet t arafı ndan ortakl aşa edit edilen " Basic Readings i n Geographi cal Infor mati on Syste ms" adlı kitap yayınlandı GPS ( Gl obal Positioni ng Syst e ms) uygul anmaya başlandı. İlk raster t abanlı CBS yazılı mı GRASS ( Geographi c Resource Anal ysis Support System) ABD askeri yapı mühendisliği araştır ma laboratuarında geliştirildi Ma pl nfo fir ması kurul du. Pet er Burrough t arafı ndan yazılan "Pri nci ples of Geographi cal Inf ormati on Syst e ms f or Land Resources Assessment " ( Arazi Kaynaklarının Değerlendiril mesinde Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Temelleri) adlı kitap yayı nlandı. Bu kitap CBS teorisi konusundaki ilk temel kaynak kitap niteliğindedir. İlk SPOT uydusu yörüngeye yerleştirildi. 40

52 1987 CBS konusunda bili msel araştır ma ve i nceleme makal eleri ni n yer al dı ğı "Internati onal Journal of Geographi cal Informati on Syst e ms" ( Ul uslararası Coğrafi Bil gi Siste ml eri Der gisi) yayı nlanmaya başladı. Cl ark Üni versitesi' nde Ron East man tarafı ndan IDRI SI yazılı mproj esi başlatıldı. SPAN GI S yazılı mı Tydac tarafı ndan pi yasaya sürül dü NCGI A - " Nati onal Center f or Geographi cal Infor mati on Syste ms and Anal ysis" ul usal araştır ma mer kezi ABD' de kurul du. İlk GI S/ LI S kongresi düzenl endi. Nesneye-yöneli k CBS amaçlı Small Worl d yazılımı İngiltere' de geliştirildi. GI S- L i nt ernet liste hi zmeti Ne w Yor k Devl et Üni versitesi' nde Ezra Zubr ow tarafı ndan başlatılarak, e-posta ile CBS kullanıcıları nı n t artış ma ol anağı bul duğu sanal bir orta mol uşt uruldu. ABD Nüf us İ daresi t arafından TI GER ( Topographi call y I ntegrated Geographi c Encodi ng and Referencing) Di gital veri ür ünleri il k kez serbest kullanı ma sunul du St an Ar anoff t arafı ndan yazılan " Geographi cal Infor mati on Syst e ms: A Ma nage ment Perspecti ve" adlı kitap yayı nlandı. Intergraph MGE' yi pi yasaya sürdü. AGI ( The Associati on of Geographi c Infor mati on) İngiltere' de kurul du. 41

53 1990'lı yıllar 1991 Ma guire, Goodchil d ve Rhi nd t arafı ndan edit edilen " Geographi cal Inf ormati on Syst e ms: Pri nci ples and Aplicati ons" isi mli en geniş kapsa mlı CBS kitabı iki cilt hali nde yayı nlanarak pi yasaya sunul du Di gital Matri x Syst e ms Wi ndows NT t abanlı InFoCAD yazılı mı m pi yasaya sürdü. İngiltere üni versitelerinde CBS konularında yapılan araştır maların her yıl tartışıldığı GI SRUK konferans serisi İngiltere' de başlatıldı. İlk web-tabanlı et kileşi mli harita Steve Put z tarafından geliştirildi Open GI S Consortium ( OGC) kur ul du. Açı k CBS Birliği, coğrafı k bil gi 1995 teknol ojileri ni n kullanı mına ve gelişi mi ne yöneli k standartlar üret meye başladı. Ma pl nfo Professi onal for Wi ndows yazılı mı pi yasaya sürül dü İlk ol arak 1000' e yakı n teri m ve 50' ni n üzerinde şekil i çeren. CBS sözl üğü AGI tarafı ndan kullanı ma sunul du Landsat TM7 uydusu yörüngeye yerleştirildi. İlk GI S günü dünyada kutlanmaya başlandı. 42

54 3. 4 Coğrafi Bil gi Siste ml erini n Bileşenl eri Coğrafi Bil gi Siste ml eri ne f onksi yonel, t eknol oji k ve yöneti m açıları ndan bakıl dı ğı nda farklı bileşenl erden ol uşt uğu gör ülür. Bu bileşenl eri genel ol arak beş ana başlı k altında t opl amak mü mkündür. Buna göre Coğrafi Bil gi Sisteml eri ni n bileşenleri: Yazılı m Donanı m Veri Personel Yönt e mdir Yazılı m Yazılı m; coğrafi bil gileri siste me gir mek, depola mak, analiz et mek, görünt ül e mek gi bi i hti yaç ve f onksiyonl arı kullanıcı ya sağl a mak üzere, yüksek düzeyli pr ogra ml a ma dilleri ile gerçekl eştirilen al gorit mal ardır. Yazılı ml arı n pekçoğu ticari a maçlı fir mal arca geliştirilip üretil mesi ni n yanı sıra üni versite ve benzer kur uml ar tarafı ndan eğiti m ve araştır maya yöneli k olarak t a geliştirilebil mekt edirler. Dünyadaki CBS pazarı nın öne mli bir kıs mı yazılı m geliştiren fir mal arı n eli ndedir. Bu bakı mdan CBS günümüzde il gili fir mal arı n ürettikleri yazılı ml arla özdeşl eş mi ş dur umdadır. En popül er ol arak kullanılan CBS yazılı ml arı na ol arak Ar c/info, Ar c Vi e w, I nt ergraph, Idrisi, Atlas GI S, MapInf o, Genesis, Grass, Small Worl d, Mi cr ostation MGE v. b örnek gösterilebilir[58]. CBS yazılı ml arı nı n ana bileşenleri şunl ardır: Coğrafi veri ni n girişi ve işlenmesi içi n araçlar Veritabanı yöneti msistemi ( DBMS - VTYS) Coğrafi sorgul a ma, analiz ve görünt üle meyi destekl eyen araçlar. 43

55 Ar açl ara kolay ulaşı miçin grafi k kullanıcı arabirimi Donanı m Coğrafi Bil gi Siste ml erini n işle mesi ni mü mkün kılan bil gisayar ve buna bağlı araçları n t ümü donanı m ol arak adl andırılır. Büt ün siste m i çerisi nde en öne mli araç ol arak gözüken bil gisayarı n yanı sıra yazıcı (pri nter), çi zici (pl otter), tarayı cı (scanner), sayısallaştırıcı (di gitizer), veri kayıt ünitel eri (data collect or) gi bi araçl arda CBS i çi n öne mli sayılabilecek ci hazlardır. Tü m bunl ara ek ol arak, günümüzde CBS leri ni n, mer kezi bil gisayar servis sağl ayıcıları ndan kişisel bil gisayarlara kadar çok farklı bil gisayar konfi gürasyonu üzeri nde işlem yapabilecek şekil de tasarlanı yor ol mal arı nı da vurgul a mak gerekmekt edir Veri CBS bileşenleri ni n en öne mlisi veri dir. Coğrafi veri ve buna ilişki n t abl o şekli ndeki veri t opl anabilir veya ticari veri sağl ayıcılardan el de edilebilir. Bir CBS, uzaysal veri yi di ğer veri kaynakları ile birleştirebilir ve birçok kur ul uş t arafı ndan verileri ni or gani ze ve i dare et mek i çi n kullanılan veritabanı yöneti m siste mi ni ( VTYS) kullanabilecek şekil de tasarlanır. Veri Coğrafi Bil gi Sisteml eri i çi n en öne mli bileşen ol ması nı n yanı sıra elde edil mesi enzor bileşen ol arakda gör ül mekt edir. Şöyl e ki; kur ul ması t asarlana bir siste m i çi n harcanacak za man ve mali yeti n yakl aşı k %50 den fazl ası veri t opl amak i çi n harcanmakt adır. Coğrafi Bil gi Siste ml erinde kullanıl mak üzere veriler beş farklı yönt em il e el de edilebilirler. Bu veri topla ma yönt e ml eri: Var ol an haritaları n sayısallaştırıl ması Ar azi ölç mel eri GPS öl ç mel eri Fot ogra metri 44

56 Uzakt an Al gıla madır. Coğrafi verileri n bil gisayara akt arıl ması, bil gisayarda işlenmesi ve gör ünt ülenmesi içi n önceli kle söz konusu ha m verileri n bil gisayarca anl aşılır hale dönüşt ürül mesi gerekir. Bu dönüşüm verileri n sayısal di ğer bir deyiş ile Di gital for ma getiril mesi ile mü mkündür. Coğrafi Bilgi Siste ml eri nde konumsal veri modelleri i ki şekil de ol makt adır: Vekt örel veri modeli Rast er veri modeli Vekt ör veri modeli Coğrafi veriler, vekt ör veri modeli nde tı pkı bir harita gör ünü müne sahi ptir. Bu gör ünü mde, nokt alar, sabit alanl arı n çok küçük boyutl u şekilleri ni, çizgiler; süreklilik ve al an özelliği gösteren yi ne çok küçük boyutlu coğrafi varlıkları; poligonl ar ise; ho moj en yapı ya sahi p büt ünl ük gösteren coğrafi varlı kları t e msil ederler. Poli gon, çok- kenar anl a mı na geli p bazen "al an" ol arak t a adl andırılabil mekt e ol up, birden çok çi zgi ni n birleş mesi nden meydana gelir. Dol ayısı yla nokt alar serisi nden çi zgiler, çi zgiler serisi nden de poli gonl ar meydana gel mekt edir. Bunun t a m t ersi ol arak t a, poli gonl ardan çizgiler, çizgilerden de nokt alar türetilebil mekt edir. Coğrafi varlığı n gerçek model deki konu mu, referans t abanlı herhangi bir koor di nat siste mi nde (x, y) koor di nat değeri yle gösterilir. Vekt ör veri modeli nde de, coğrafi varlıklara ait her konum yi ne bir (x, y) koor dinatı na sahi ptir. Nokt alar t ek bir koor di nat ile t e msil edilirken, çi zgiler ve poli gonlar sıralı koor di nat serileriyle t e msil edilir. Ancak poli gonl arı temsil eden koor di nat serisinde başlangı ç ve bitiş nokt ası nı n koor di natı aynı ol up, bu özelliği yle çizgilerden ayrıl maktadırlar. 45

57 Şekil 3. 1: Vekt ör Veri Modeli Vekt ör verileri n bil gisayar orta mı nda daha az bellek kullanarak sakl anabil mesi i çi n uygul anan çi zgi-düğü m veri yapısı nı n, veri tabanl arı na özgü di na mik yapı da ol abil mesi, özellikle kullanı cıları n veri sorgul a ması nda daha esnek ol abilmel eri i çi n, bu t ür veriler i ki değişik şekil de bil gisayarda depol anmakt adır. Bu veri yapıları şunl ardır; a. Spagetti veri yapısı b. Topol ojik veri yapısı a) Spagetti veri yapısı Spagetti (spaghetti) veri yapısı nda, bir anl a mda, kağıt orta mdaki harita, çizgiler hali nde koor di nat serilerine transfer edilir. Coğrafi varlıklar; nokt a, çi zgi ve poli gon şekilleri nden biri ne benzetilerek, bil gisayarda depol anır ve sunul ur. Nokta varlıklar ya da det aylar t ek bir (x, y) koor di nat çifti şeklinde ifade edilirken çizgi ya da poli gonl ar bir (x, y) koordi nat serisi şekli nde ifade edilir. Bu veri yapısı nda det ayl ar ya da varlıklar, sınıfları na göre kodl anabilirler. b) Topol oji k veri yapısı Harita üzerindeki bilgilerden yararlanarak, değişik coğrafi varlıkların birbirleri yle olan ilişkilerini yoruml a mak ve gözlemek mü mkündür. Ör neği n te mel harita bilgisine sahi p bir t urist, haritayı kullanarak otelinden çı kı p zi yaret et mek istedi ği bir müzeye kol ayca varabilir. Bu eylem sırasında izlenen güzergahtaki detayların metrik boyut bilgilerinden zi yade, güzergah boyunca bul unan detayların birbiriyle olan komşul uk ilişkileri di kkate alınır. Bu noktada haritadan yaralanma tıpkı bir kişinin yol tarifi yapması gi bi dir. Ör neği n bir tarif yapılırsa; otelin çıkış kapısından sonra sağa dönüp ana cadde boyunca postane 46

58 bi nasına kadar yürüyünüz, oradan tekrar sağa dönüp, yol boyunca saat kulesini n ol duğu kavşağa varınız. Daha sonra saat kulesi karşısındaki beledi ye bi nası ile ot obüs durağı arasındaki ara yol dan geçi p park meydanı na çı kı nız. Park çı kışındaki üç ana bi nadan ortada olanı müzedir gi bi bir tanı ml a ma aynı za manda haritadaki t opol ojik yapı nı n da ifadesidir. Topol oji (t opol ogy), varlıkların metrik özelliklerinden çok birbirleriyle olan ilişkileri ile ilgilenen bir mat e matik dalı ol ması na karşın, coğrafi bil gi sisteml eri nde t opol oji; coğrafi varlıkların birbiriyle nasıl ve ne şekilde ilişkilendirildi ği ni geo metri den bağı msı z şekil de göster me biçi mi ol arak tanı ml anır Raster veri modeli Coğrafi özellikleri n gösteri ml eri i çi n kullanılan bir di ğer veri modeli de hücresel ya da di ğer bir deyiş ile r ast er veri modeli dir. Vekt ör göst eri m daha çok harita üzeri ndeki özellikleri n çi zgisel gösteri mi şeklinde ol urken, raster gösteri m, aynı coğrafi özellikleri n çekil miş bir fot oğrafı gi bi dir. Böyl e bir fot oğrafı n büyüt eç altında i ncelenmesi yle gör ülecektir ki çok küçük boyutta, farklı renkl ere sahi p kare bi çi mi ndeki kut ucukl ara bir araya gel mesi yle büt ün bir gör ünt ü ol uşmakt adır. Fot oğraf özelliği ne sahi p bir gösteri m şekli ol an raster veri modeli nde, herhangi bir görünt ü büt ünü pi ksellerden meydana gelir. Şekil 3. 2: Raster Veri Modeli Rast er gösteri mde, farklı özellik gösteren coğrafi varlıklar arası nda, vekt örel gösteri mdeki gi bi bir sınır ol mayı p, sürekli bir gösteri m söz konusudur. Farklı özelli kleri n ayırı mı, ko mşu pi ksel' lerin farklı renk değerleri veya t onl a ması yla ol ur. Dol ayısı yla, her pi ksel t aşı dı ğı özelliği yansıt mak ve di ğer özelliklerden ayırt edil mek üzere farklı bir renk koduna sahi ptir. Varlı klar, yansıttıkları renk değerlerine veya bilgi tiplerine 47

59 göre; renk skalasındaki değerlere at anırlar. Bu renk skal ası na renk veya gör ünt ü deri nli ği (i mage dept h) denir. Ör neği n, bir haritanı n raster göst eri mi nde yollar açı k gri t onda, bi nalar daha koyu gri t onda ve par k al anl arı daha çok daha açı k bir gri tonda gösterilebilir. Bu gösteri ml er istenen hassasiyete bağlı ol arak gör üntü kalitesi ni et kileyecek nitelikte ol urlar. Haritada gösterilen coğrafi varlığı n gerçeği yansıt ma gücü, di ğer bir deyişle hassasi yeti, harita öl çeğine ya da gör ünt ünün elde edil me kalitesi ne bağlı dır. Raster gösteri mde, bu hassasi yet pi ksel boyut una göre değişen ayır ma veya çözünürl ük gücü ile ölçül mekt edir Personel Coğrafi Bil gi Siste mi t eknol ojisi, siste mi i dare eden ve Coğrafi Bil gi Siste ml eri ni gerçek dünya pr obl e ml erini n çözü mü i çi n pl anlar geliştiren personel ol maksı zı n sı nırlı ol arak kullanılabilir. CBS kullanıcıları, siste mi t asarlayan ve i dare edenl erden, onu günl ük hayatları nda yardı m a maçlı kullananl ara kadar geniş bir yel pazeyi kapsa makt adır Yönte m Başarılı bir Coğrafi Bil gi Si ste mi, çok i yi t asarlanmı ş pl an ve iş kuralları na göre işler. Bu t ür işlevler her kuruma özgü model ve uygul amal ar şekli nde gerçekl eşir Coğrafi Bil gi Siste ml erini n Görevl eri Coğrafi Bil gi Siste ml eri kullanı m a macı na göre farklı görevl er üstlenecek şekil de tasarlanabil mekt edirler. Ancak Coğrafi Bil gi Siste ml eri ni n görevl eri genel ol arak beş ana başlı k altında i ncelenmekt edir. Bunl ar sırası ile; Veri girişi, İşleti m, Yöneti m, Sor gul a ma ve Analizler, Görselleştir medir. 48

60 Veri girişi Bi r veri Coğrafi Bil gi Siste mi nde kullanıl madan önce uygun di gital f or mat a dönüşt ürül meli dir. Günümüzde pek çok coğrafi veri Coğrafi Bil gi Siste mi ne uyu ml u for matlarda hazır bul unmakt adır. Bu veriler, istendi ği t akdirde doğr udan bir Coğrafi Bil gi Siste mi içerisi ne yükl enebil mekt e ve kullanılabil mekt edir. Hali hazırda mevcut ol an coğrafi veriler, bir Coğrafi Bil gi Siste mi nde kullanıl madan önce, uygun di gital format a dönüşt ürül meli dir. Genel ol arak bu uygun altlı klardan haritaları n bil gisayar ortamı na akt arıl ması şeklinde gerçekl eşir ve bu i şle mede sayısallaştır ma denil mektedir. Moder n Coğrafi Bilgi Siste mi ni t eknol ojisi bu i şle mi büyük pr oj eler i çi n t arayıcı t eknol ojisini kullanarak ot omatik ol arak gerçekl eştirebil mekt edir. Küçük pr oj elerde ise bundan farklı ol arak sayısallaştır ma terci h edilir. Sayısallaştır ma a macı ile kullanılan yönt e ml er şu şekil de sı nıflandırılabilir: Kl asi k sayısallaştır ma Ot o mati k sayısallaştır ma Tara ma şekli nde sayısallaştır ma Ekrandan sayısallaştır ma Ġşleti m Belirli bir CBS pr oj esi i çin t alep edilen veri t ürlerini n siste mi ni zle uyu ml u ol abil mesi içi n bir şekil de dönüşt ürül meli yada mani pül e edil meli dir. Ör neği n, coğrafi veri farklı öl çekl erde kullanılabilir bu bil gi ent egre edil meden önce aynı öl çeğe dönüşt ürül meli dir (detay derecesi ya da doğrul uğu). Bu dönüşüm a maçl arı n gösteril mesi i çi n geçi ci bir dönüşüm ya da t alep edilen analiz i çi n sürekli bir dönüşüm ol abilir. CBS teknol ojisi uzaysal veri nin mani pül e edil mesi ve gereksi z veri ni n çı karıl ması içi n bir takı myönt e ml er sunmakt adır. 49

61 Yöneti m Küçük bir CBS pr oj esi içi n coğrafi bil gi ni n basit dosyalar hali nde sakl anması yet erli ol ur. Ancak veri hac mi nin büyü mesi ve veri kullanı cı sayısı nı n art ması halinde kayıt, or gani zasyon ve veri işleti mi i çi n veri t abanı işleti m siste mi ( DBMS - VTYS) kullanıl ması uygun ol ur. Genel bir ifade ile veritabanı işleti m siste mi ( VTYS), veri tabanı işleti mi içi n bil gisayar yazılı mı ndan farklı bir şey değil dir. Bi rçok veri t abanı işleti m siste mi yapısı bul unmaktadır, ancak CBS de bağlantılı yapı en kullanışlı ol anı dır. Bağl antılı yapı da veriler tabl olar hali nde kaydedilir. Farklı tabl olardaki ortak al anlar bağl antı yı kur mak i çi n kullanılır. Bu basit yapı, esnekli ği ve CBS i çi ndeki ve dışı ndaki uygul a mal ar daki yerl eşi mi il e geni ş bir kesi m tarafı ndan önceli kli olarak kullanıl makt adır. Bi r veri t abanı yöneti m siste mi yazılı mı, kar maşı k ve kapsa mlı bir yapı da ol up aşağı daki te mel fonksi yonl arı yeri ne getirir[58]. Veri tabanl arı nı yarat mak ve yönet mek, Erişi myet kisi bul unan kullanıcıları n erişi ml eri ne izi n ver mek, Kullanıcı talebi ne uygun ol arak veri ye erişi mi sağla mak, Veri tabanı nda gerekli güncelle mel eri gerçekl eştirmek. İşlevl eri yukarı da belirtilen veri t abanı yöneti m siste ml eri dört ana başlık altı nda sı nıflandırılabilir. Bunl ar: Veri modeli ne göre sı nıfla ma, Kullanıcı sayısı na göre sınıfla ma, Veri tabanı nı n fizi ksel konu muna göre sı nıfla ma, Mali yete göre sı nıfla madır. 50

62 Sorgul a ma ve Analizler Coğrafi Bil gi Siste ml erini n bir karar-ver me aracı ol arak, çeşitli meslekler t arafı ndan terci h edil mesi ni n en öne mli nedenl eri nden biri de, grafi k ve grafik ol mayan bil gileri n bir büt ün hali nde çok yönl ü olarak analiz edilebil mesi ne i mkan ver mesi dir. Bi r CBS ni n gücü cisi ml er arası ndaki ilişkileri kaydet mesi nden kaynakl anmakt adır. CBS l erde birçok analiz f onksi yonu vardır. Fonksi yonl ar t ekni k konul arı n dışı nda tanı ml anmalı dır, çünkü CBS kullanıcısı küçük bir t ekni k bil gi ile anl ayabil meli ve kullanabil meli dir. Ayrıca veri modeli nden bağımsı z ol malı dır. Bazı fonksi yonl ar belirli CBS i şle ml eri kullanılırlar. Kullanılabilen fonksi yon sayısı CBS kullanı cısı nı n gereksi ni ml eri nden çok fazladır. Bazı CBS l eri 1000 gi bi büyük bir sayıda ko mut içerebilirler. Coğrafi bil gi ye sahi p bir CBS de aşağı daki gi bi basit sorul arı sorarak başlayabilirsi niz; Köşedeki parsel ki me ait? İki yer arası ndaki uzaklı k ne kadardır? Endüstri yel kullanı malanı neresi dir? Veya aşağı daki gi bi analitik sorular; Yeni ev yapı mı içi n uygun alanlar nerelerdir? Kavak or manı içi n en uygun t oprak nedir? Buraya yeni bir yol yaparsa mtrafi ğe et kisi nasıl olur? Yakı nlı k analizi Bu su hattını n 100 mli k al anı içerisi nde kaç tane ev var? İşyeri ni n 10 kmci varı nda t opla mkaç müşt erisi var? Kuyunun 500 mci varı ndaki ürünün oranı nedir? 51

63 Bu t ür sorulara cevap ver mek i çi n CBS t eknolojisi yakı nlı k analizi adı verilen det ayl ar arası ndaki yakı nlığı n analizi ni yapan bir tekni k kullanır Çakı ştır ma analizi Far klı veri kat manl arı nı n ent egrasyonuna çakıştırma analizi adı verilir. En basiti bu bir görsel işle m ol abilir, analitik işle ml erde bir veya birden fazla veri kat manı nı n fizi ksel olarak birleş mesi gerekli dir. Bu ör nekt e, t oprak ile ilgili bil gi, eği m, bit ki örtüsü ve arazi sahi bi ve onun ver gi bil gileri bir arada değerlendirilebil miştir Görselleştir me Bi rçok coğrafi işle m sonucunda el de edilen en i yi sonuç görsel bir harita ya da grafi ktir. Haritalar coğrafi bil gi ni n sakl anması ve iletil mesi konusunda ol dukça et ki ndir. Kart oğraflar harita ürettikçe, CBS de kart oğrafyaya yeni ve il ginç araçl ar sunar. Harita gör ünt üleri, raporlar, 3 boyutl u görünü ml er, fot oğrafi k gör ünt ül er ve multi medya gi bi di ğer farklı ürünl erle entegre edilebilir Coğrafi Bil gi Siste ml erini n Kull anı m Al anl arı Günü müzde CBS l er pek çok disi pli ni n ortak kullanı m ve çalış ma alanı hali ne gel mi ştir. CBS ile ilişkili disi pli nler olarak şunl ar sayılabilir: Coğrafya Fot ogra metri Kart oğrafya Bil gisayar Destekli Tasarı m Uzakt an Al gıla ma VTYS ( DBMS) 52

64 GPS Jeodezi Öl ç me İstatistik ve Mat e mati k İnşaat Mühendisliği Coğrafi sorgul a ma ve analizleri gerçekl eştirerek, or gani zasyonel birleş meyi geliştiren CBS l eri daha iyi karar ver meyi sağl ayan birer araç ol arakt a görürler. CBS ni n yaygı n kullanı malanları nı şu şekil de sırala mak mü mkündür. Bel edi yeler Mühendislik Uygul a mal arı Or mancılık Tarı m, arazi kullanı mı ve rekolte tahmi ni Çevre Hi dr ol oji, su kirliliği Jeol oji Ul aşı m, navi gasyon sisteml eri Pl anl a ma Ar keol oji As keri uygul a mal ar vs. 53

65 4 UYGULAMA 4. 1 Amaç Günü müzde ilerleyen t eknol oji sayesi nde; di gital fot ogra metri bir çok amacı n bir arada yeri ne getiril mesi i çi n rekabet edebil me gücüne sahi p bir öl çme t ekni ği hali ne gel mi ştir. Bu nokt adan hareketle, i nsan vücudunun di gital fotogra metri k yönt e ml e modellenmesi ve anat omi bil gi sistemi ol uşt urul ması na dair bir pil ot uygul a ma yapıl mıştır. Bu kapsa mda il k adı mda, en son Kası m 2001 t ari hi nde kali bre edil mi ş ol an İ. T. Ü İnşaat Fakültesi Fot ogrametri Laborat uarı nda yer al an t est al anı na konuşlandırıl mı ş bir model e ait resiml er çekil miş ve di gital fot ogra metri k yönt e ml e değerlendiril miştir. İki nci adı mda ise anat omi atlası ndan sayısallaştırılan karı n ve göğüs kafesi ni içerisi ne alan böl gelere ait bir bilgi siste mi prot oti pi ol uşt urul muşt ur. İnsan vücudunun yüzeyini n sayısal ol arak belirlen mesi sayesi nde, yüzeyde meydana gel en yaraları n t eşhis ve t edavi süreci nden, cerrahi bir operasyon sonrasına ilişki n tahmi n geliştiril mesi ne kadar kullanılabil mekt edir. Bu işle ml eri n gerçekleştiril mesi süreci nde i nsan sağlı ğı na hi çbir zarar ver me mesi özelliği fot ogra metri k yönt e mi avant ajlı hale getir mekt edir. Öt e yandan günü müzde mevcut yönt e ml er ile öl ç mel eri n gerçekl eştiril mesi kullanılan yönt e ml ere göre çok kısa sürede gerçekl eştirilebil mekt edir. Uygul a manı n i ki nci adımı nda ise i nsan vücudunun upper-front al (ön-üst) kesi mi ni içerisi ne alan bir bilgi siste mi tasarlanmı ş ve gerçekl eştiril miştir. 54

66 4. 2 Veri El de Edilişi Pr oj e içi n resi ml eri n el de edil mesi işle mi 3 aşa mada gerçekl eş mi ştir. İlk et apt a Ni kon Cool pixel 950 resi m çek me maki nesi ile serbest yönt e mle 12 adet resi m çekil miştir. Bu işlem s onucunda el de edilen gör ünt üler değerlendirilmi ş, ancak de met dengel e mesi sonucu el de edilen doğr ul uk, nokt a dağılı mı na di kkat edil medi ği içi n istenen düzeyde olma mı ştır. İl gili resi m çeki m maki nesi ni n kali brasyonu daha önceden yapıl mış ol duğu i çi n il gili değerler kalibrasyon raporundan alın mı ştır. Bu çeki ml e eş za manlı ol arak i ç yönelt me para metreleri belli ol mayan Sony Ma vi ca 95- E Model di gital resi m çek me maki nesi ile 11 poz gör ünt ü alı nmı ş ol up resi m çeki m maki nesi Phot o Modeller Self Cali brat or yazılı mı yardı mı ile kali bre edil miştir. Ancak değerlendir me i çin gerekli çözünürl ük elde edile medi ği i çi n bu resi ml erde değerlendir mede kullanıla ma mı ştır. Son ol arak resi ml er t eknik özellikleri aşağı da belirtilen Canon Powershot S20 model CCD ( Coupl e Char ge Devi ce) ka mera kullanılarak serbest yönt e ml e resi mlenmi ştir. Kullanılan il gili resi m çek me maki nesi ni n metri k ol ma ması kali bre edile me gereği ni doğur muşt ur. Bu gereği n yeri ne getiril mesi i çi n çeki m sırası nda kali brasyon yönt e mi kullanıl mıştır. Resi m çeki m maki nesi ni n kali brasyon değerleri Ek A da yer al an de met dengel e mesi sonuç raporunda yer al makt adır. Çeki m Sırası nda kali brasyon adı nda da anl aşılacağı gi bi fot ogra metri k resim çeki mi ve yönelt me i çi n gerekli ol an kontrol nokt aları nın, değerlendir me aşa masında resi m çeki mi ve yönelt me i çi n gerekli ol an kontrol noktal arı nı n, değerlendir me aşa ması nda resi m çeki m mer kezi (İzdüşüm Mer kezi) koor di natları nı n ( Dı ş Yönelt me Para metreleri) hesapl anabil mesi i çi n gerekti ği nden fazl a kontrol nokt ası kullanıl ması ve resi m çeki mi sırası nda hedefleri n ol uşt urduğu çerçeveni n konu munun hassas bir şekil de kl asi k j eodezi k öl ç mel er ile t espit edil mesi dir. Bu ti p bir kali brasyon çalış ması nda öne mli ol an hedefleri n ol uşt urduğu şekli n haci msel yapısı yani resi m çekme nokt ası ile res mi çekilen obj e arası ndaki yatay uzunl uk ve kontrol nokt aları nı n birbirleri ile araları ndaki deri nli k oranı nı n (space fra me) hassas bir şekil de belirlenmesi gerekmekt edir ki bu ancak kullanılan kontrol nokt aları nı n üç boyutl u koor di natları nı n doğrul uğuna bağlı olacaktır. 55

67 Yönt e mi n mat e mati k modeli ise yönelt me içi n kullanılan de met dengel e mesi işle mi nde resi m çeki m mer kezi üç boyutl u koordi natları nı n yardı mı ile iç yönelt me para metreleri ni n dengelemeye bilinmeyen ol arak katıl ması sonucu artacak ol an bilinmeyen sayısı nı doğrul uğu yüksek bir şekilde bilinen kontrol noktal arı ndaki fazla resi m koor di natı öl ç mesi sonucu örtebil mek ve resi m çekim mer kezi koor di natları nı yüksek bir doğr ul ukl a hesapl ama al gorit ması dır. Çekim sırası nda kali brasyonun en öne mli avant ajı çeki m i şle mi nin kali brasyonun yenilenerek daha sağlı klı sonuçl ar el de edil mesi dir. İki nci ol arak ise çeşitli ka meraların ve hatta nor mal pr ofesyonel kamer al arı n bile bu şekil de f ot ogra metri k amaçl ar ile kullanılabil mesi bir avantaj ol arak göst erilebilir. Bu yönt e mi n en öne mli dezavant ajı ise fot oğraf çeki mi ve arazi çalış ması i çi n gerekli ol an za man ve kullanılacak jeodezi k mal ze meni n fazla ve yeterli doğrul uğu verebil me gerekliliği dir. Bu gereklilik t e resi ml erin, l aborat uar orta mı nda ve t est alanı üzeri nde çekil mesi ile yeri ne getiril meye çalışılmı ştır. Resi ml e me işle mi sırası nda i ki ardışı k resi m arasında ört ü oranı nı n max. olması na ve her bir model de mü mkün ol duğunca çok kontrol nokt ası nı n bul unmasına di kkat edil miştir. Canon Powershot S20 ile el de edilen resi ml er 7.2x7. 2 m. pi ksel büyüklüğe sahi p 2048x1536 pi ksellik resiml erdir. Obj eni n ön yüzünden t opl a m 6 adet resi m di gital ol arak el de edil miş ve il gili ka meraya ait ara bağl antı donanı m ve yazılı ml arı yar dı mı ile bil gisayar orta mı na akt arıl mışlardır. Bil gisayar orta mı nda tiff. for matında el de edilen resi ml er bir grafik t asarı m pr ogra mı yardı mı ile değerlendir me progra mı nı n kullanılabileceği gri t onlamalı resi ml ere dönüştür ülerek değerlendir me aşa ması na geçil miştir. Değerlendir meni n il k adı mı nda kullanılan Di gital fot ogra metri k yazılı m ol an Pi ctran da resi ml er tiff. f or matı ndan yazılı mı n kendi resi m f or matı ol an btf for matı na dönüşt ürül müş ve sırası il e i ç yönelt me, dış yönelt me ve üç boyutl u değerlendir me işle ml eri yazılı mı n tekni k özellikleri kullanılarak yapıl mıştır. 56

68 4. 3 Fot ogra metri k Değerlendi r me Çekilen resi ml er Pi ctran Di gital fot ogra metrik değerlendir me pr ogra mı ile değerlendiril miştir. Pi ctan yazılı mı di gital görünt ü işle mek i ci n kullanılan bir yazılı mdır. Berli n Teknik Üni versitesi nde bul unan f ot oga metri, jeodezi ve bil gisayar mühendisleri tarafı ndan yazılan 4 yıl dır deva mlı ol arak yenilenen ticari yönden çok akade mi k ve bili msel yönü ağır basan bir pr ogramdır. Pi ctan yazılı mı nı n İngilizce ve Al manca versi yonl arı vardır. Ayrıca Tür kçe versi yonu fir ma mı z tarafı ndan hazırlanmakt adır. Wi ndows 3, 1-95, 98 ve Wi ndows NT orta mı nda çalışabil mekt edir. Bu progra mı n özellikleri aşağı da detayl arı ile açı klanmakt adır. PI CTRAN Di gital resi ml eri n f ot ogrametri k değerlendiril mesi içi n kullanılan PI CTRAN pr ogra m siste mi resi ml eri n yöneltil mesi nden CAD siste mi ne bağl anması na kadar tü m öne mli fonksi yonl arı gerçekleştirmekt edir. Gerekli Proje VerilerininHazırlanması Resi ml eri n Pi ctran Çalış ma Ort a mı na Taşın ması Çeşitli tarayıcılarla di gital hale getiril miş veya di gital resi m çeki ne maki naları ile el de edilen resi ml er (.tif) for matı nda ol up bunl arı n Pi ctran orta mı nda kullanıl ması i çi n (. btf) for matı na dönüştür ül mesi gerekir. Bu i şle me resi ml eri n Pi ctran çalış ma orta mı na t aşı nması denilir. ( Datei/I mport) Resim t aşı ma işle mi ni n hı zlandırıl ması için ( Ei nstell ungen/ Bil d-cachi ng) menüsünden Bild-cachi ng ayarı yapılır. Bil d Header ( Resi mbaşlığı nı n Yazıl ması) ( Bearbeiten / Header Editieren) altında (. btf) for matı na dönüşt ürül müş resi ml ere aşağı daki düzene göre resi m t anı ma nu marası (Bil d I dentifıkati onsnu mmer), Pr oj e İs mi ( Pr ojekt), Çalışanı n İs mi ( Bearbeiter), Kullanılan Resi m Çek me Maki nesi ni n İs mi ( Ka mera), Tari h ( Dat um) yazılır. Burada en öne mli husus kullanılan ka meranı n ka mera verileri ile il gili düzenl enen ( Ka meradaten) dosyası nda bul un ması ve bu dosyada yazılan isi ml e t anı ml anması dır. Di kkat edil mesi gereken bir başka husus ise resi mtanı ml a ma sayısı nın O' dan büyük bir tamsayı ol ması dır. 57

69 Ka mera Verileri ni n Hazı rl anması Resi m çekme işle mi nde kul l anıl an ka meraları n,t ü m özellikleri i!e ( Seri numaraları, Resi m Çek me Maki nesi sabiti, Ana nokt a konumu, Di st orsi yon Para metreleri) bir dosya içerisinde bul unur. bu dosyaya resi m çekme işlemi nde kull anıl an t üm ka meralar ilave edilebilir. Bu dosya ( Ei nstell ungen / Ka mera- Daten) menusu altındadır. Bu ka mera değerleri daha önce yapılan kali brasyon öl ç mel eri ile el de edilebileceği gi bi daha sonra gör üleceği üzere bu değerler de met dengel e mesi pr ogra mı na ek para metreler olarak eklenerek de met dengele mesi içi nde hesaplanabiliniz Proje Ol uşt urul ması Bunun i çi n ( Projekt / Projekt öff nen) ko mut u çalı ştırılır ve il gili menü ortaya çıkar. Bu menü i çerisi nde ol uşt urulacak pr oj eni n adı yazılır. Pr oj e açıl dıkt an sonra yi ne ( Pr ojekt / Dat ei Einfügen) ko mut u ile Bild Header' ları ( Resi m Başlı kları) belirlenmi ş resi ml er pr oje i çerisi ne alı nır. Pr oj e t ama ml andı ğı za man sol mouse t uşu ile Ko mpl ett t uşuna basılarak pr oj eni n t anı ml andığı ve böyl ece pr oj eye yeni bir veri eklenmeyeceği belirtilir. Pr oj e yapılan çalış mal ar bitince ( Pr ojekt / Schliessen) ko mut u ile pr oj e t erkedilir ve açıl mış t üm r esi ml er kapatılır. Burada öne mli bir husus da kapatılan resi ml eri n projeni n tekrar açıl ması halinde aynı yerde, açılacağı dır. İç Yönelt me Pr oj e t a ma ml andı ktan sonra, il k ol arak İç Yönelt me yapıl malı dır. Ort a nokt a bul ucul arı nı n veya Reseau işaretleri ni n öl çül mesiyle di gital resi m ve gerçek resi m koor di nat siste ml eri arasındaki bağı ntı el de edilir. Bunun sonucu ol arak aşağı daki resi mhataları düzeltilir. Fil mi n düz ol ma ması, fil mi n büzül mesi, resi mtarayıcısı nı n hatası Opti k sistemi n mercek hatası ( Radyal Dist orsiyon Düzelt mesi) İç Yönelt meyi gerçekl eştir mek i çi n Ori entierung / Innere Ori entierung ko mut u seçilir. Daha sonra açı k ol an pr oj ede i ç yöneltmesi yapılacak ol an resim i ki kere 58

70 tıklanır. Bu resi m üzeri nde koşullara göre orta nokt a bul ucul arı veya reseau nokt aları veya resi m köşe nokt aları öl çül ür. Öl çül en nokt alara ait ol ması gereken koor di natlar ka mera veri dosyası ndan alı nır. Nokt aları n sırası na di kkat et mek gereklidir. St art der Ori entierung ile yönelt meye başlanır ve sonuçt a öl çülen nokt alardaki hat alar gözükür, bu hat aları n değeri ne bağlı ol arak i ç yönelt me kabul veya red edilir. Yönelt me verileri (.rpt) uzantılı dosyada depol anır. Dış Yöneltme İç yönelt me işlemi bittikten sonra Dış Yöneltme işlemine geçilir. Bu işlemiçin (Orientierung / Aussere Orientierung) komutu kullanılır. Dış Yönelt me ile resi m şeridindeki her bir ResimÇekine Makinasının çekimdoğrultuları ve konumları yeni den ol uşt urul ur. Bu resi ml eri t ek bir bl ok i çerisnde dengel eyebil mek i çi n i ki t ür nokta kullanılır. Kontrol Nokt al arı : koordi natları r esi m ve ci si m koor di nat sistemi nde bi li nen nokt alar Bağl antı Nokt al arı : farklı resi ml erde öiçülenbilen fakat koordi natları bilinmeyen noktalar. Resi m şeri di ni n yöneltilebil mesi içi n ı şı n de metleri ile dengele me yapılır, sonuçt a her bir resi miçi n dış yöneltme para metreleri hesapl anır. Dengel e me sona erdi kten sonra, ( Dat a) ko mut u ile dengel e me sonuçları ekrana getirilir. Bu sonuçlarda özellikle cisi m ve resi m koordi natları arasındaki transfor masyonun yapıl dığı dengel e me, karesel ortala ma hat anı n ( Nor mi erte Verbesserung) mertebesinin altında kal ması i stenilen sonuçt ur. Eğer bu değere ulaşılamı yor ise, en büyük hatayı veren noktanın numarası sonuç tablosundan alınır. Resi m ortamı na geri dönülerek söz konusu nokta daha i ncelikli şekilde işaretlenir. Resim ortamı na geç me işlemi esnasında dengeleme sonuçlarına onay istenen di yalog kut usunu reddet mek, di kkat edil mesi gereken bir, noktadır. Yapılan işleml er istenilen doğrul uk sağlanıncaya kadar tekrarlanır. 59

71 Üç BoyutluDeğerlendirme (3D- Auswertung) Keyfi sayı daki resi m üreri nde ho mol og resim nokt aları öl çül erek daha önce hesapl anan koor di natlar yardı mı yl a bu r esi m nokt aları nı n önden kestir me ile cisi m koordi natları hesaplanır. Bu işlemaşağıdaki adı mlarda gerçekleştirilir. ( Ei nstell ungen / Koordi natensyste m) komut undan i deal seçilir. Epipolar çizgi ortaya çıkarılır. Bunun için(einstellungen/ Linien) komutu tıklanır. Epipolar çizgi birinci resimde Ölçme yapıldıktansonra diğer resimlerde gözükür. Bu çizgi gözönüne alınarak Ölçülecek noktalara nokta numarası verilerek (Punkt-ID) ölçme yapılır. Yapılan ölçmeni n doğruluk derecesi ekranda bir sigma değeri ile gösterilir. Bu adı mda resi mdeki obje veya obj eleri ol uşt uran tüm det ay nokt aları her iki resi mde de işaretlenir. Bir nokt a, ilk resi mde işaretlendi kten sonra, bu nokt anı n i ki nci resi mde üzeri nde bul unduğu düzlem di ğer resi mde ot omati k ol arak belirir. Pratikt e nokt a iki nci resi mde de işaretlendi kten sonra, si gma değeri ni n 0, 0010' un altında kal ması istenir. Eğer si gma değeri nden büyük i se, koşul sağl anı ncaya kadar aynı nokt anı n işaretlenmesi tekrarlanır. Üç boyutl u değerlendirme i şle mi deva m ederken di kkat edilecek nokta, hangi nokt aları n birleşerek bir obj e ol uşt urduğunun di kkatli bir bi çi mde belirlenmesi dir. Bu şekil de ol uşt urulan (. ppt) dosyası Aut ocad orta mı na akt arılır. Herhangi bi r obj e ol uşt uran nokt alar Aut ocad ort a mı nda birleştirilerek üç boyutl u değerlendir me işlemi tama ml anır. 60

72 PI CTRAN B Yazılı mı nı n Hesap Progra ml arı Bunnae Bili nmeyen nokt a koordi natları ve dış yöneltme el e manl arı nı n hesabı içi n i l k yaklaşık değerlerin hesabı. Bunob Bili nmeyen nokt a koordi natları ve dış yöneltme el e manl arı nı n hesabı içi n i ki nci yaklaşı k değerlerin hesabı. Bunbil Dı ş yönelt meni n, bilinmeyen cisi m koor di natlarını n ve ek bilinmeyenleri n hesabı ( De met Dengele mesi) 4. 4 Anat o mi Bil gi Siste mi nin Ol uşt urul ması Anat omi bil gi siste mi ni n ol uşt urul ması 5 aşa mada gerçekl eştiril miştir. Siste mtasarı mı Veri topl anması Verileri n bil gi siste mi ne girişi Sor gul a ma ve analizler Tasarı m Anat omi bil gi siste mi pr ot oti pi, kor onal veya front al ol arak adl andırılan, vücut boyunca uzanan ve vücudu sağdan sol a kesen düzl e ml erden yararlanılarak ol uşt urulan 3 kat mandan ol uşt urulacak şekil de tasarlanmı ştır. Veri Topl anması Bahsi geçen kat manl ardan il ki Regi ones Corporis di ye adl andırılan vücudun topoğrafyası nı yansıtan böl geleri gösterir t abakadır. Bu t abaka üzeri nde aşağı da yer al an frontal böl geler yer al makt adır. 61

73 Regi o Hypocondriaca ( Left / Ri ght) Regi o Epi gastrica Regi o Hypogastrica Regi o Iliak Regi o Lu mbar ( Left/ Ri ght) Regi o Pect oralis ( Left / Right) Regi o Infaclaricularis Regi o Delt oi dea yeral makt adır Bu böl gel endir me yardımı ile bir i ç or ganı n bul unduğu böl ge belirlenebil mekt e, dol ayısı yla ol ası cerrahi müdahal elerde çalış ma al anı ve sı nırları nı n belirlenmesi bil gisi ni ver mekt edir. Bununl a da sı nırlı kal mayan il gili böl üml e me şekli yardı mı ile hangi böl gede si nir, damar ve kas yapısı nı n nasıl seyrettiği bil gisi ni n ifadesi ni sağla makt adır. Dol ayısıyl a her bir böl ge i çi n f arklı cerrahi müdahale şekilleri tanı ml anmı ştır. Bi r di ğer kat man front al böl üml eri n t e mel alı ndı ğı anat omi k eksenl eri n (çizgiler) yer al dı ğı kat manl ardır. Bu çizgiler sırası ile; Tr anspil ori k çizgi Tr anst überkül er çizgi Sağ ve sol medi o-kl avi kular çizgi Sağ ve sol lateral çizgi Sağ ve sol parasternal çizgiler Anat omi bil gi siste mi nde yer al an son kat man yüzeysel kasları n yer al dı ğı tabakadır. Bu t abaka göğüs ve karın duvarı kasları ile sırt böl gesi kasları nı n front al böl gedeki uzantıları içer mekt edir. 62

74 Bu kaslar ise; Sağ ve sol rect us abdo mi nis grupl arı Sağ ve sol pect oralis major Sağ ve sol serrat us anterior grupl arı Sağ ve sol delt oi deus Sağ ve sol obli ques ext ernal abdomi nistir. Tü m bu bil giler kaynakçada belirtilen anat omi kitapları, atlasları ile ilgili branş uz manı heki ml eri n kişisel destek, yardı m ve gayretleri sayesi nde t opl anmı ştır. Ayrı ca veri tabanı na girilen ilgili veriler Ek B de tabl olar hali nde sunul muşt ur. Veri Girişi Gr afi k verilerden ol uşan il gili altlıklar üzeri nde yer al an kas, böl ge ve çizgilere ait veriler siste me giril miştir. Yüzeysel kaslar t abakasına ait kas ve kas gr upl arı nı n başlangı çları, sonl anışları, si nirleri ve f onksi yonl arını i çeren veri t abanl arı ol uşt urul muş ve bu kas gr upl arı nı n bazıları raster verilerek ilişiklendiril miştir. Vücudun t opoğrafi k bölgel eri ni n yer al dı ğı katman ile il gili böl geleri n i si ml eri ve anat omi k eksenl er ol arak adl andırılan çi zgileri n adl arı ve t anı ml arı veri t abanı na giril miştir. Ayrıca çalışma böl geleri arterleri ve iskelet yapıları da raster veri ol arak ilgili böl gelere bağl anmı ştır. Sor gul a ma ve Analizler Siste m yar dı mı ile farklı veri kat manl arı nı n ent egrasyonu ile gerçekl eştiril mi ş ol an görsel analizler yapıl maktadır. Sorgul a mal ardan örnekl er Ek B de gösterilmi ştir. Yukarı da det ayları yer al an bil gi siste mi ESRI- Arc Vi e w yazılı mı kullanılarak hazırlanmı ştır. 63

75 5 SONUÇ Nokt alar 1x1 c m. hedeflerden ol uşt urul muş ve değerlendirilecek cisim üzeri ne di kkatlice yapıştırıl mışlardır. Yapıştırılan bu hedefleri n yanı sıra i nce uçl u bir keçeli kal e m yar dı mı yl a da vücudun karakt eristik böl geleri ne artı şekli nde nokt alar işaretlenmi ştir. Resi m koor di natları nı n öl çül mesinde mü mkün ol uğunca çok kontrol nokt ası ve bağl a ma noktası öl çül müşt ür. Ancak ölçmel eri n doğr ul uğunun dol ayısı yl a dengel e me sonuçl arı nı n sağlı klı ol abil mesi i çi n hareketli ol an böl gel erden ( göğüs ve karı n gi bi) bağl a ma noktası alınma mı ştır. Pi ctran yazılı mı ile dış yönelt me i çi n 3 resi m üzeri nden 69 bağl antı nokt ası, 26 kontrol nokt ası öl ç mesi yapıl mıştır. Nor ml andırıl mış düzelt me ( NV) ve SI GMA 0 1, 001 değerleri el de edil miştir. Kamer a kali brasyonu sonuçl arı i se şöyl edir: x 0 = y 0 = c k = A 1 = A 2 = A 3 = A 4 = Nokt a koor di natları pi ksel koor di nat siste mi nden resi m koor di nat siste mi ne oradan da cisi m koor di nat siste mi ne dönüşt ürül düğünden model 3 boyutl u ol arak 1: 1 öl çeği nde bil gisayar orta mı nda ol uşt urul muşt ur. Pi ctran D yazılı mı ile öl çül en koor di nat değerleri ve çizilen grafi k obj eler Aut ocad LT orta mı na aktarıl mı ş bu 64

76 sayede CAD orta mı na geçil miştir. İl gili dosya Aut ocad 2000 yazılı mı ile düzenl enmi ştir. Sonuç ol arak t ek bir ka mera yeri ne senkr oni ze çalışan en az i ki resi m çek me maki nesi ni n kullanı mı nın değerlendir me sonuçl arına doğr ul uğu arttırıcı et kileri ni n araştırıl ması gereği var dır. Bu sayede vücudun iste mli ve iste msi z hareketleri ni n öl ç mel eri et kisi mi ni mi ze edilebilir. Bunun yanı sıra yüzeyi n düzgün bir yapı arz et me mesi de üç boyutl u değerlendir me i çi n; ol abil di ği nce sı k ve i nce işaretlenmi ş nokt alar gerekmekt edir. Det ayl arı n fazlalığı da yüksek çözünürl ükl ü resi m çeki m maki nesi kullanı mı nı zorunl u hale getir mekt edir. Fot ogra metri k uygul a manı n yanı sıra yapılan bil gi siste mi çalış ması ile araştır ma ve eğiti m a macı ile i nsan vücudunun t a ma mı nı veya belirli bir böl gesi ni kapsayan bir bil gi siste mi ni n gerçekl eştirilebilirliği araştırıl mıştır. Özellikle tı p eğiti mi nde öğrenciler açısı ndan zorlu al anlardan biri ol an anat omi bili mi ni n t emell eri ni n öğrenil mesi nde kol aylaştırıcı bir araç ol acağı düşünül müşt ür. sonucunda; bil gi siste mi nde yer al acak verileri n ni celi k ol arak fazlalığı nı n göz önünde bul undur ul arak uygun veri t abanı yapılarını n araştırıl ması gereği bul unmakt adır. Ayrıca yapılan bu çalış ma sonucunda i nsan vücudunun yapısı ile il gili bir bil gi siste mi ni n; gerek eğiti m gerekse araştır ma a maçlı, gerekliliği ne işaret et mekt edir. Tasarlanan böyl e bir siste m yardı mı ile pek çok tı bbi bil gi ye ul aş mak ve bunları sun makt a kol aylı k sağl anacağı düşünül mekt edir. Veri tabanl arı nı n ve yazılı mları n geliştiril mesi ile daha ileri safhalarda, gerçekl eştirilen bu modeli n kli ni k verilerle de destekl enerek geliştiril mesi ile dokt orları n t eşhis koy ma süreleri ni kol aylaştırıp kısaltacak bir araç hali ne getirilebileceği düşünül mekt edir. Şöyl e ki; sadece anat omi k verilerle sı nırlı kal mayı p bi yoki myasal t et ki kler ( kan ve i drar t ahlili gi bi) veya pat ol oji k st andart değerleri n veri ol arak bul undur ul duğu bir siste m ile yapılan sor gul a mal arla, mevcut bul gul arla ol ası rahatsızlıkları n ne ol duğu öğrenilebilir ve dol ayısı yla kritik dur uml arda t eşhis koy ma güçl üğü azaltılıp il gili süreç hı zlandırılabilir. Buna ek ol arak di ğer medi kal gör ünt üle me siste ml eri ( MR, CT gi bi) ve f ot ogra metri k yönt e ml e entegre edili p destekl eyerek geliştirilebilecek ol an bir siste m ile, t ümör ve benzeri oluşuml arı n ortaya çı kışları ve gelişiml eri i zleni p yayıl ma al anl arı ve bu doğr ult udan risk t aşı yan böl gelere dair tahmi nl er yapılabilir. 65

77 Böyl e bir t asarı m sayesi nde ortaya konan t ahmi nl er yardı mı ile rahatsızlı kları n ilerle meden gerekli t edbirler kol aylı kla alı nabilir hale gel ecektir. Ör neği n cilt üzeri nde meydana gel en bir l ezyon ( yara, köt ü oluşum) veya t ümör ün ilerleyiş seyri izlenebilir, za man bağlı gelişi mi gözl e ml enerek ileri ki döne ml erde yayıl ması muht e mel böl ge ve yerler t espit edilebilir. Bu surette gerekli önl eyici tedbirleri n geliştirilebileceği düşünül mekt edir. 66

78 KAYNAKLAR [1] Fi nster wal der, R. ve Hof mann, W., Fot ogra metri, Tekni k Üniversite Mat baası, İstanbul, Türkiye. [2] Zegheru, N., Fro m anal og t o di gital Phot ogra mmetry i n Romani a, Internati onal Ar chi ves of Phot ogra mmetry and Re mot e Sensi ng, Vol. XXXIII. Part B2, [3] Toz, G., Yersel Fot ogra metri de anal og, anal og-analitik ve analiti k değerlendir me yönt e ml eri ni n yapı konstrüksiyon deneyl eri nde uygul a ma ol anakl arı, Dokt ora Tezi, İ. T. Ü Fen Bili ml eri Enstitüsü, İstanbul, Türki ye. [4] Karara, H., M., Non- Topographi c Phot ogra mmetry, Ameri can Societ y f or Phot ogra mmetry and Remot e Sensi ng Published, Vi r gi nia, USA. [5] Fraser, C., Aut omat ed off-line di gital Close Range Phot ogra mmetry: capabilities & applicati ons visi on metrol ogy, 3 rd I nt ernati onal I mage Sensi ng Se mi nar on New Devel opments i n Di gital Phot ogrammet ry, Gi f u, Japan, Sept e mber [6] Carbonell, M., Ar chitect ural Phot ogra mmetry, i n Non- Topographi c Phot ogra mmetry, pp , Eds. Karara, H., M., American Soci et y for Phot ogra mmetry and Re mot e Sensi ng Published, Virgi nia, USA. [7] Sheffer, D. B. and Herron R. E., Bi ostereometrics, i n Non- Topographi c Phot ogra mmetry, pp , Eds. Karara, H., M, American Soci et y for Phot ogra mmetry and Re mot e Sensi ng Published, Virgi nia, USA. [8] Höhl e, J., Zur theorie und praxis der unt er wasser-phot ogra mmetrie, Schriften der DGK Rei he C, Heft 163. [9] Kot ows ki, R., Phot otriangul ation i n multi medi a phot ogrammetry, Internati onal Archi ves of Phot ogrammetry and Re mot e Sensi ng, Vol XXVII. 67

79 [10] Ri nner, K., 1948 Abbil dungsgesetz und orientierungsaufgaben i n der z wei medi enphot ogra mmerie, Öst erreichischen Zeitschrift f ür ver messungs wesen, Sonderheft 5. [11] Wr obel, B., Mehr medi en- Phot ogra mmetrie-ei n akt uelles bet ati ngungsfel d der Phot ogra mmetrie, Vermessungs wesen und Rau mor dnung 37/ 1. [12] Zwart, P. R., Measuri ng t he shape of fishi ng nets-an applicati on of three medi a cl ose range phot ogra mmetry, Sy mposi um on t he Applicati ons of Cl ose Range Phot ogrammetry, Mel bourne, Australia. [13] Veress, S. A., X- Ray Phot ogra mmert y, syste ms and applicati ons, i n Non- Topographi c Phot ogra mmetry, pp , Eds. Karara, H., M., Ameri can Soci et y f or Phot ogra mmetry and Re mot e Sensi ng Published, Virgi nia, USA. [14] Val star, E, R., Di gital Roent gen St ereophotogra mmetry: Devel opment, Vali dati on and Cli nical Applicati on, Pos mons B. V, Net herland [15] Le mai re R. and Rodri guez A., Radi ol ogi cal st udy of t he mi grati on of pr ost hetic i mpl ants f ollowi ng hi p art hropl ast y, Act a Ort hopadea Suppl. 62 pp , Bel gi um. [16] Kri sher M., Tschupi k, J. P., Bauer, R., Si ngl e i mage r oent gen anal ysis f or t he measure ment of hi p endo prost hesis mi grati on, Ort hopade 26(3) pp. 229, Innsbruck. [17] Al bertz, J. und Kreiling, W., Phot ogrammetrisches Taschenbuch, Wi ch mann, Ger many. [18] Go mbri ch, E. H., Sanatı n Öyküsü, Çev. Erol Er duren, Ömer Er duren, Re mzi Kitabevi, İstanbul. [19] D apuzzo, N Auto mat ed Phot ogra mmetric Measure ment of Human Faces, Internati onal Ar chi eves of Phot ogra metry and re mot e Sensi ng, Vol. 32 B( 5), Itakodat e, Japan. [20] Deacon, A. T, Ant ony, A. G, Bhati o N. And Muller J. P., Eval uation of a CCD Based Facial Measure ment Syste m, Med Infor m. 16(2). 68

80 [21] Li u, Z., Rapi d Modelling of Ani mat ed Faces Fr om Vi deo, Pr ocuration of t he 3 rd Int ernati onal Conferences on Vi sual Co mputi ng, Mexi co Cit y. [22] Pi ghi n, F., Synhesizi ng Realistic Faci al Expressi on Fr om Phot ographs, SI GGRAPH 98 Conference, Orlando, USA. [23] Shan, Y., Model Based Bundl e Adj ustment wit h Appli cati on on Co mput er Visi on, Vancouver, Canada. [24] Wy k mann A., Sel vick, G., Goddi e, I., Subsi dence of t he fe moral companent i n t he non-ce ment ed t ot al hi p. Roent gen stereophot ogra mmetric anal ysis, Act o Ort hop, 66(3): page [25] D apuzzo, N., Pl ankers, R., Hu man Body Modeli ng from Vi deo Sequences, Int ernati onal Ar chi eves of Phot ogrametry and Re mot e Sensi ng. Vol. 32 Part 5-3w12, Onu ma, Japan. [26] Sechi dis, L., Tsi oukas, V., Pati as, P., An Aut a maticprocess f or the Extracti on For The 3D Model Of The Hu man Back Surface For Scoli osis Treat ment, Internati onal Archi eves Of Phot ogra metr y and Re mot e Sensi ng Vol XXXIII B5, Amst erda m, Holland. [27] Hasegawa, K., A Hi gh Speed Face Measure ment Syste m, Vi sion Interface Conference, Trois- Ri vieres, Canada. [28] Marschner, S. R., Modelling and Renderi ng For Realistic Facial ani mati on, ele ment h euro Gr aphi cs Wor kshop On Renderi ng, Br no, Czech Republic. [29] Okada, E., Three Di mensi onal Faci al si mul ati on and Measure ments: Changes of Faci al Cont our and Units Associ ated wit h Faci al Expressi on Journal Of Crani offacial Surgery. 12 [30] Krauss, K., Phot ogra mmetry Vol ume 1, Dü mml ers Verlag, Ger many. [31] Krauss, K., Phot ogra mmetry Vol ume 2, Dü mml ers Verlag, Ger many. [32] Çeli koyan, T. M., Geo metri k ol mayan nesnel eri n gri değerler yar dı mı ile ot omati k ol arak belirlenmesi, Yüksek Lisans Tezi, İ. T. Ü Fen Bili ml eri Enstitüsü, İstanbul, Türki ye. 69

81 [33] Al t an, M. O., Why di gital?, Sy mposi um on Di git al Phot ogrammet ry, Istanbul, Turkey, May [34] Sal eh, R., Jaaf ar, M., Econo mi cs of i mage acquisition alternati ves f or di gital Phot ogra mmetric pr oducti on, International Archi ves of Phot ogrammetry and Re mot e Sensi ng, Vol XXXIII. Part B2, Amst erda m, Holland, March [35] Jacobsen, K., PC- Based di gital Phot ogra mmetry, Workshop on Data Anal ysis and I mage Processi ng Techni ques, Da mascus, GORS. [36] Wal ker, A. S., Responses t o users: The conti nui ng evol uti on of commercial di gital phot ogra mmetry, Phot ogrammetric Record 16( 93), Engl and, [37] Do wmann, I. J., Funda ment als of di gital Phot ogra mmetry, i n Cl ose range phot ogra mmetry and machi ne visi on, pp: 52-67, Eds. At ki nson, K. B., Whitless Publishi ng, Brist ol, Engl and. [38] Leberl, F., The pr omi se of softcopy phot ogra mmetry, i n Di gital Phot ogra mmeri c Syst ems, pp: 3-14, Eds. Ebner, H., Fristch, D., Hei pke, C., Wi chmann, Ger many [39] Al bertz J., Köni g, G., The pr omi se of softcopy phot ogra mmetry, i n Di gital Phot ogra mmeric Syst e ms, pp: 3-14, Eds. Ebner, H., Fristch, D., Hei pke, C., Wi chmann, Ger many [40] Mas uda, Y., Managi ng i n t he I nfor mati on Soci et y, Rel asi ng Snergy Japanese St yle, Bassil Blackwell, Ne w Yor k, USA. [41] Drucker, P. F., Kapitalist Öt esi Topl um, İnkılap Yay. Çev. Belkıs Çorakçı, İstanbul, Türki ye. [42] Ku mer, K., Pr ophency and Pr ogressthe Soci ol ogy of I ndustrial and Post Industrial Soci et y, Pengui n Books, London, Engl and. [43] Marti n, W. J., The I nfor mati on Soci et y, Associati on f or Manage ment, London, Engl and. [44] Tekeli, H., Bil gi Çağı, Si mavi Yayı nları Dene me İ ncele me Di zisi:15, İstanbul, Türki ye. 70

82 [45] Bozkurt, V., Enfor masyon Topl umu ve Tür ki ye, Siste m Yayı ncılık, İstanbul, Türki ye. [46] Porat, M. U., Emer gence of an I nfor mati on Econo my, Economi c I mpact, No: 24, [47] Nai sbitt, J., Abardene, P., 1990, Megatrends 2000, For m Yayı nları, İstanbul, Türki ye. [48] Hüs nü, E., Bil gi Topl umu ve Ekono mi k Geliş me, 4. Baskı, Tür kiye İş Bankası Kült ür Yayı nları, İstanbul, Türki ye [49] Ağar, T., İnsan-Bili nç- Siste m Sevk ve İ dare İ kile ml eri, Siste m Yayı ncılık, Di zi 1, Ankara, Türki ye. [50] St ar, J., Estes, J. E., Geographi c I nfor mation Syst e m An I ntroduction Prentice Hall, Ne wjersey, USA. [51] Bat uk, G., Kül ür, S., Sarbanoğl u, H., Toz, G. F., Veri den Bil giye: Coğrafi Bil gi Siste ml eri Se mpozyu mu, İstanbul, Tür ki ye. Eyl ül [52] Burrough, P. A., Geographi c I nfor mati on Syst e ms f or Land Resources Asses ment, Cl orendon Press, Oxf ord, U. K. [53] Cl arke, K. C., Anal ytical and Co mput er Cart ography 2 nd Edition, Prentice Hall, Ne wjersey, U. S. A. [54] Duecker., St ar, J., and Est es, J. E., Geographi c I nf or mation Syst e ms: An Introducti on, Prentice Hall, Ne wjersey, U. S. A. [55] Robi nson, A. H., Earl y The matic Mappi ng i n t he Hi st ory of Cart ography, Uni versity of Chi cago Press, Chi cago, U. S. A. [56] To mli nson, R. F., Geographi cal Dat a Handling, UNESCO/ I 64 Second Sy mposi umon Geographical Infor mati on Syste m, Ott awa, Canada. [57] Al t an, M. O., Toz, G. F., Kül ür, S., Bil gi Siste ml eri ndeki Geliş meler ve Fot ogra metri, Coğrafi Bil gi Siste ml eri Sempozyu mu, İstanbul, Tür ki ye, Eyl ül [58] Yo mralı oğl u, T., Coğrafi Bil gi Siste mleri Te mel Kavra ml ar ve Uygul a mal ar, Seçil Ofset Yayı ncılık, İstanbul, Türki ye. 71

83 [59] St aubesand, J., Sobotta İ nsan Anat omi si Atl ası 1. Cilt, Bet a Bası m Yayı m Dağıtı m, İstanbul, Türki ye. [60] St aubesand, J., Sobotta İ nsan Anat omi si Atl ası 2. Cilt, Bet a Bası m Yayı m Dağıtı m, İstanbul, Türki ye. [61] Dere, F., Anat omi, Manet Yayı nları, Adana, Türki ye. [62] Şenol, H., Met ay Anat omi Ders Notları, Saray Medi kal Yayı ncılık, İz mir, Türki ye. [63] Sancak, B., Cu mhur M., Fonksi yonel Anat omi, Met u Press, Ankara, Tür ki ye 72

84 EK A KAMERA Bİ LGİ LERİ 73

85 I mage Sensor Nu mber of Recordi ng Pixels Specifications 3, 338, 400 pi xel CCD sensor (total) 1/ 1. 8" (0. 556") size Lar ge : 2, 048 x 1, 536 pi xels Mi ddl e : 1, 024 x 768 pi xels Small : 640 x 480 pi xels Sensitivity ISO 100 (gai n-up for ISO 200 and 400) I mage Dat a St orage I mage Co mpressi on Co mpressi on Modes I mage St orage Capacit y * ( wit h 16 MB CF card) Lens Di gital Tele-converter Shutter Shutter Speed Focusi ng Met hod Focusi ng Range (fromt he t op of lens barrel) AE Met hod Li ght Met eri ng Met hod Whit e Bal ance Control Conti nuous Shooti ng Mode Self-ti mer Fl ash Fl ash Range Optical Vi ewfi nder LCD Monit or Co mpact Fl ash Type I or II ( Mi crodri ve compatible) JPEG standard Super- Fi ne / Fi ne / Nor mal Lar ge/ Super- Fi ne : Appr ox. 6 i mages Lar ge/ Fi ne : Appr ox. 16 i mages Lar ge/ Nor mal : Appr ox. 31 i mages mm(35mmfil mequi valent: 32-64mm) F2. 9 ( W) - F4. 0 ( T) 2X, 4X( Maxi mu m 8X digital zoomis available combi ned wit h optical zoom) Mechani cal + El ectroni c control 2-1/ 1, 000 sec. (2 sec. shutter for Sl ow Shutter and Ni ght Scene mode) TTL aut ofocus TTL progra m AE Macr o : 12 c mt o 66 c m(0. 4 to 2.2 ft.) St andard : 66 c mt o infi nity (2. 2 ft. to i nfi nity) Cent er- wei ght ed met eri ng / Spot met eri ng TTL aut o white balance pl us 4 presets Appr ox i mages / sec. (at Large / Fi ne mode and when LCDfi nder is off) 10 seconds Built-in ( Aut o / Red-eye reducti on / On / Off) Wi de-angl e : t o 3. 3 m(0. 6 to ft.) Tel ephot o : t o 2. 3 m(0. 6 to 7. 5 ft.) Real-i mage optical viewfinder 1. 8" low-te mpert ure pol ysilicon col or TFT ( Appr ox. 140k pi xels) File For mat Desi gn rule for Ca mera File syste m( DCF **) Interface USB / RS232C - Vi deo out CF card sl ot (complies with CF Type II standards) 74

86 75

87 EK B DENGELE ME SONUÇLARI 76

88 77 Şekil : Pictran ile Dış Yönelt me

89 EK C ANATOMİ Bİ LGİ SİSTEMİ SORGULAMA ÖRNEKLERİ 104

90 105 Şekil: Anat omi k Böl geler

91 106 Şekil: Anat omi k Çi zgiler

92 107 Şekil: Yüzeyel Kaslar