Posttravmatik Stres Bozukluğu

Transkript

1 İ. Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri Medikal Açıdan Stres ve Çareleri Sempozyum Dizisi No: 47 Aralık 2005; s Posttravmatik Stres Bozukluğu Prof. Dr. Tamer Şuer Postt rav ma tik Stress Bo zuk lu ğu (PTSB),Trav ma ya ra tan önem li bir olay son ra sı ortaya çıkan ve kişide aşırı uyarılma hali (hipervizilans), travmayı hatırlatan veya çağrıştıran uyaranlardan kaçınma ve kişinin travmatik olayı rüyalar ve flashbeck ler yo luy la ye ni den de ne yim le bul gu la rı ile sey re den ve en az 1 ay bo yun ca sü re gelen bir mental bozukluktur. Travmatik etki yaratabileceği kabul edilen durumlar kişinin yaşamını veya beden bütünlüğünü tehdit eden her türlü durum olarak nitelenirken, bu süreçlerin sadece kişiye yönelik olması gerekmeyip, başkasının yaşadığı bu tür bir olaya tanık olmak da travmatik etki kabul edilir. Travmatik olaya yanıt yoğun korku ve dehşet duygusunu içermelidir. Bu süreçler tecavüze uğrama, hayatı tehdit eden bir hastalık tanısı alma, kaçırılma veya ölümcül bir saldırıya uğrama, sistematik işkence mağduru veya ta nı ğı ol ma, as ke ri ça tış ma ya gir me, dep rem, sel bas kı nı gi bi ta bii fe la ket le rin et ki sini yaşama gibi olaylar olabilir. Her bireyin bu tür yaşanmış deneyimlere verdiği ruhsal tepki farklıdır. Aynı yoğunluk ta bir trav ma bir bi rey de be lir gin PTSB bul gu la rı oluş tu rur ken, baş ka bir bi rey de bu bulgulara rastlanılmayabilir. Birçok araştırmaya göre, premorbid kişilik yapısı, çocukluk çağında yaşanmış travmatik olaylar, kişide travma öncesi de var olan ve sü re ge len di ğer bir ruh sal bo zuk luk trav ma ya yo ğun tep ki ver me dav ra nış la rı nı etkileyebilir. Ta rih çe Yüz yılı aşkın bir zamandır, travma sonrası ruhsal tepkiler görüldüğü tezi, zaman zaman değişik sunumlarda ifade edilse bile, özellikle Vietnam savaşı sonrası posttravmatik durumların daha iyi tanınması nedeniyle, PTSB ilk kez, Amerikan Psikiyatri Bir li ğin ce 1980 yı lın da dü zen le nen DSM III.de ta nım lan mış tır. Daha sonraki yıllar, PTSB nun daha iyi tanınmasına neden olmuş, DSM III.de, gösterilebilen bir stress yaratıcı etki tarifi, 1987 de DSM III R de olağan insan yaşamı dı şın da ka lan ve he men her kes için önem li bir sı kın tı kay na ğı ola bi le cek bir olay şek lin de ta nım lan mış tır. DSM III R de ay rı ca, kli nik ta nım la ma da ye ni den de ne yimle me, ka çın ma dav ra nış la rı ve aşı rı uya rı la bi lir lik ha li nin en önem li be lir ti ler ol du ğu vurgulanmıştır yılında yayınlanan DSM IV de, bulguların zaman içerisindeki süregenliği de vurgulanarak, Akut PTSB, Kronik PTSB ve Gecikmeli Başlangıçlı PTSB alt grup la rı da ta nım lan mış, ay rı ca Akut Stres Bo zuk lu ğu baş ka bir ta nı ka te go ri si ola rak yer al mış tır. 205

2 Prof. Dr. Tamer Şuer Epidemiyoloji Çok sayıda kişiyi etkileyen savaşlar, toplama kamplarında bulunma veya yıkıcı deprem etkisinde kalan popülasyon ile yapılan çalışmalarda PTSB geliştirme riski % oranları arasında bulunmuştur. ABD de siviller arasında yapılan bir çalışmada PTSB nin yaşam boyu prevalansı % 1 olarak bulunmuştur (ka dın lar da % 1,3, er kek ler de % 0,5). Kli nik Be lir ti ler Kişi ya uyanıkken travmatik olayı tekrar tek rar ha tır lar, ya da rü ya lar da olay tek rar yaşanır. Bazı durumlarda kişi birkaç saniyeden birkaç saate kadar süren dissosiatif durumlar yaşar. Bu sırada travmatik olayı yeniden yaşıyormuş gibi davranır. Kişi sürekli bir uyarılmışlık durumunda olup, sanki her an travmatik olay takrarlayacakmış gibi gergindir. Bununla birlikte travmayı eşlik eden uyaranlardan sürekli kaçınılır. Uy ku ya dal ma da ve ya uy ku yu sür dür mek te zor luk, sık lık la rast la nan be lir ti ler dendir. Kişi daha önce haz aldığı etkinliklerden uzaklaşır. Hatta yakın çevresindekilerle duy gu sal iliş ki ler kur mak ta zor la nır (Psi şik anes te zi). Konsantrasyon bozuklukları nedeniyle, işlerini veya eğitimlerini sürdürmekte zorla na bi lir ler. Ai le ya şam la rı ve ev li lik le ri bo zu la bi lir. Hat ta ba zen bu lun duk la rı şeh ri, hiç bir ge rek çe gös ter me den terk ede bi lir ler. Travmadan önce genellikle var olmayan, anxiete, panik duyguları, karamsarlık ve suç lu luk duy gu la rı olu şa bi lir. Ki şi bu olum suz duy gu lar la baş ede bil mek için; al kol, uyuş tu ru cu mad de ve ya sa kin leş ti ri ci le ri yo ğun bir şe kil de kul la na bi lir. Somatik yakınmalar da oldukça sık görülen belirtilerdendir. Ayı rı cı Ta nı Klinisyen, travma sonrası başvuran hastaları değerlendirirken, travmanın yaratabileceği fiziksel etkileri de gözden uzak tutmaması gerekir. Olay sırasında oluşabilecek bir kafa travması etkisi ile ortaya çıkabilecek konsantrasyon bozukluğu veya irritabi li te ve öf ke pat la ma la rı be lir ti le ri PTSB nun kli nim be lir ti le ri ile de uyuş tu ğun dan, bunun ayırıı tanısı dikkatlice yapılmalıdır. PTSB belirtilerinin, panik bozukluk veya yaygın anxiete bozukluğundan ayrılması önemli olup, tanıya götürücü en önemli nokta, belirtilerin travma ile zamansal ilişkisi nin ku ru la bil me si dir. Yine belirli bir stressör etki sonrası ortaya çıkan Kısa Psikotik Bozukluk, Konversion Bo zuk lu ğu, Dis so si atif Bo zuk luk ta nı kri ter le ri ni dol du ran ol gu lar PTSB ol gu ların dan dik kat li ce ay rıl ma lı dır. PTSB Adli psikiyatrik değerlendirme açısından, özellikle mağdur olarak hekim kar- 206

3 Posttravmatik Stres Bozukluğu şısına gelebilir. Bu dönemde kişi, elde edebileceği maddi kazanç beklentisi ile semptomlarını abartarak veya öğrenilmiş semptomları taklit ederek temaruz yapabilir. Bu süreçte kişi bazen gözlem altında tutularak izlenmeyi gerektirebilir. Te da vi 1) Farmakolojik Tedavi: ilaç tedavileri, travma sonrası ortaya çıkan semptomlara yönelik olmalıdır. Endişe, çaresizlik, dehşet duygularının daha yoğun olduğu süreçlerde benzodiazepinler ve beta-blokerler daha fazla tercih edi lir ken, ka ram sar lık, il gi le rin de azal ma, suç lu luk duy gu la rı nın yo ğun ol du ğu süreçlerde antidepresanlar ön planda tercih nedeni olmalıdır. Sıklıkla bu üç grup ilaç kombine kullanılır. (Antidepresanlar, benzodiazepinler ve beta-blokerler). 2) Psi ko te ra pi: Deh şet ve kor ku duy gu la rı nın yo ğun ol du ğu er ken dö nem ler de Destekleyici Psikoterapi yöntemleri tercih edilirken, kaçınma davranışlarının daha sık görüldüğü uyanış dönemlerde Davranışçı Psikoterapi uygulamaları tercih edilir. Postt rav ma tik Stres Bo zuk lu ğu DSM IV. Ta nı kri ter le ri A- Kişi, aşağıdakilerden her ikisinin de bulunduğu travmatik bir olay yaşamıştır. 1) Gerçek bir ölüm yada ölüm tehdidi, ağır bir yaralanma, kendisinin yada başkasının fiziksel bütünlüğüne karşı bir tehdit yaşamış, böyle bir olaya tanık olmuş, ya da böyle bir olayla karşı karşıya gelmiştir. 2) Ki şi nin tep ki le ri ara sın da aşı rı kor ku, ça re siz lik ya da deh şe te düş me var dır. B- Travmatik olay aşağıdakilerden en az biri ile yineleyen biçimde yeniden yaşanır. 1) Düşünce, düşlem ve algıları da kapsayan, olayı yeniden yaşatan sıkıntı veren anılar. 2) Olayı sık sık, sıkıntı veren bir biçimde rüyada görme. 3) Trav ma tik ola yı, san ki ye ni den olu yor muş gi bi his set me ve bu na uy gun dav ranma. (Uy ku dan uyan ma ya da al kol ve mad de et ki si al tın da iken or ta ya çı kı yor ol sa bile o yaşantıyı yeniden yaşıyor gibi olma duygusunu, illüzyonları, halusinasyonları ve dissosiatif flashbeck episodlarını kapsar). 4) Travmatik olayı, herhangi bir yönü ile çağrıştıran iç yada dış uyaranlara karşı yoğun psikolojik sıkıntı duyma. 5) Travmatik olayı, herhangi bir yönü ile çağrıştıran iç yada dış uyaranlara karşı fiz yo lo jik tep ki ver me. C-Aşağıdakilerden en az üçü ile belirli, travmayla ilgili uyaranlardan kaçınma ve 207

4 Prof. Dr. Tamer Şuer genel tepki düzeyinde azalma (travmadan önce olmayan). 1) Travma ile ilgili düşünce, duygu ve konuşmalardan kaçınma 2) Trav ma ile il gi li anı la rı çağ rış tı ran et kin lik ler, yer ler ya da ki şi ler den ka çın ma 3) Travmanın önemli bir yönünü hatırlayamama. 4) Önemli etkinliklere katılım ve ilginin azalması. 5) İnsanlardan uzaklaşma yada onlara yabancılaştığı duygusu. 6) Duygulanımda kısıtlılık (sevgi duymada güçlük çekme). 7) Bir geleceği kalmadığı duygusunu taşıma( bir mesleği, evliliği, çocukları, ya da olağan bir yaşam süresi olacağı beklentisi içerisinde olmama). C- Aşağıdakilerden en az ikisinin bulunması ile belirli, artmış uyarılabilirlik belirti le ri. 1) Uy ku ya dal ma, ya da uy ku yu sür dür mek te güç lük. 2) İrritabilite ya da öfke patlamaları. 3) Konsantrasyon zorluğu. 4) Aşırı uyanıklık durumu (Hipervizilans). 5) Aşı rı ir kil me tep ki si ver me. D- Bu bo zuk luk (B,C ve D ta nı öl çüt le rin de ki be lir ti ler) 1 ay dan da ha uzun sür mektedir. E- Bo zuk luk, kli nik açı dan be lir gin bir sı kın tı ya, ya da sos yal, mes le ki ya da di ğer alanlarda işlevsilliğin bozulmasına yol açmalıdır. Alt Tip le ri Akut: Be lir ti ler 3 ay dan da ha kıs sü rer se. Kro nik: Be lir ti ler 3 ay dan da ha uzun sü rer se. Ge cik me li: Be lir ti ler stres et ke nin den en az 6 ay son ra baş lar sa. AKUT STRES BOZUKLUĞU Trav ma tik bir ola yın ne den ol du ğu ve bu ola yın son ra sı en faz la 1 ay için de or taya 2 gün ile 4 hafta arasında süregelen akut bir stres reaksiyonudur. Ya travmatik olay yaşanırken, ya da olaydan sonra çevresindeki olup bitenleri algılamada zorluk, depersonalizasyon ve derealizasyon gibi dissosiatif belirtiler oluşabilir. Travmayı hatırlatan uyaranlardan kaçınma ve flashbeck lerle olayın yeniden yaşanması süreci, PTSB de olduğu gibi, akut stres bozukluğunun da belirtilerindendir. Ya şam dan zevk al ma ma, il gi le rin de azal ma gi bi dep res sif duy gu du rum hal le ri sıklıkla mevcuttur. 208

5 Posttravmatik Stres Bozukluğu DSM IV- Akut Stres Bo zuk lu ğu Ta nı Öl çüt le ri A- Kişi, aşağıdakilerden her ikisinin de bulunduğu travmatik bir olay yaşamıştır. 1) Ki şi, ger çek bir ölüm ya da ölüm teh di di, ağır bir ya ra lan ma ya da ken di si nin ya da başkasının fizik bütünlüğüne bir tehdit olayını yaşamış, böyle bir olaya tanık olmuş ya da böyle bir olayla karşı karşıya gelmiştir. 2) Ki şi nin tep ki le ri ara sın da aşı rı kor ku, ça re siz lik ya da deş he te düş me var dır. B- Sıkıntı doğuran olay yaşanırken, ya da bu olayı yaşadıktan sonra kişide aşağıdaki dissosiatif semptomlardan üçü (ya da daha fazlası) bulunur. 1) Öznel uyuşukluk, dalgınlık ya da duygusal tepkisizlik 2) Çev re de olup bi ten le ri far kı na var ma dü ze yin de azal ma 3) De re ali zas yon 4) De per so na li zas yon 5) Dissosiatif amnezi (Travmanın önemli bir kısmını hatırlayamama) C- Trav ma tik olay, şun lar dan en az bi ri yo luy la sü rek li ola rak ye ni den ya şa nır: Göz önüne tekrar tekrar gelen görüntüler, tekrarlayan düşünceler, rüyalar, illizyonlar, Flash back epi sod la rı. D- Travma ile ilgili anıları canlandıran uyaranlardan kaçınma. E- Be lir gin an xi ete ya da art mış uya rıl mış lık be lir ti le ri (Uyu ma da zor luk, ir ri ta bi li te, aşı rı ir kil me tep ki si ver me, mo tor hu zur suz luk) F- Bo zuk luk, kli nik açı dan önem li sı kın tı ya da sos yal, mes le ki ya da di ğer alanlarda işlevsellikte bozulma oluşturduğu gibi, kişinin travmatik olayı aile bireylerine anlatarak kişisel destek elde etmek gibi gerekli işlevleri yapma yetisini de bozar. G- Bu bo zuk luk en az 2 gün, en faz la 4 haf ta sü rer ve trav ma tik olay dan son ra ki 4 haf ta için de or ta ya çı kar. H- Bu bo zuk luk bir mad de nin (örn. Kö tü ye kul la nı la bi len bir ilaç, te da vi için kullanılan bir ilaç) ya da genel tıbbi bir durumun doğrudan fizyolojik etkilerine bağlı değildir, Kısa Psikotik Bozukluk olarak açıklanamaz ve daha önceden var olan bir Eksen I ya da Eksen II bozukluğunun sadece bir alevlenmesi değildir. KAYNAKLAR: 1. American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manuel of Mental Disorders. Washington DC

6 Prof. Dr. Tamer Şuer 2. Ço rap çı oğ lu A., Tu ral Ü., Yar gıç İ. And Ko ca ba şoğ lu N. Subth res hold Postt ra uma tic Stress Di sor der in the Sur vi vors of Mar ma ra Earth qu ake. Pri mary Ca re Psychi atry. Vol 9, No: 4,. P Foa, E.B., Keane, TM., Freidman, M.J. Guidelines for Treatment of PTSD. Journal of Traumatic Stress. Vol 13. No: Pine, Daniel S. Posttraumatik Stress and Acute Stres Disorder. Comprehensive Textbook of Psychiatry (Se venth Edi ti on) P