AYDIN LNDEN ALINAN NORMAL BR ÖRNEKLEMDE KLK BOZUKLUKLARININ YAYGINLIK ÇALIMASI

Transkript

1 T.C ADNAN MENDERES ÜNVERSTES SALIK BLMLER ENSTTÜSÜ PSKYATR ANABLM DALI PSK-YL AYDIN LNDEN ALINAN NORMAL BR ÖRNEKLEMDE KLK BOZUKLUKLARININ YAYGINLIK ÇALIMASI Halime enay ENYUVA DANIMAN Prof. Dr. Çidem DEREBOY AYDIN 2007

2 ÖNSÖZ Normal bir populasyonda kiilik bozukluklarının yaygınlık oranının incelendii bu çalımanın, daha önce bu konuda herhangi bir aratırma yapılmamı olması nedeniyle literatüre oldukça deerli bilgiler verecei düünülmütür. Ancak epidemiyolojik bir çalıma olması nedeniyle uygulama aamasında katılımcılara ulaılması konusunda bazı zorluklar yaanmıtır. Bir de buna uygulama bataryasındaki soru sayısının fazla olması eklenince hedeflenen katılımcı sayısına ulaılamama riski ortaya çıkmıtır. Bütün bu zorluklara ramen çalıma gönüllü anketörler yardımıyla bitirilmitir. Karılaılan bu durumlar göz önünde bulundurularak çalımanın bazı parametreleri geniletilerek TÜBTAK a proje olarak sunulmutur. Projede profesyonel anketörlerin kullanılması ve katılımcılara hizmet bedeli ödenmesi önerilmitir. Böylelikle bu çalımada karılaılan zorlukların bir kısmının çözülmesi hedeflenmitir. u anda yürütülmekte olan bu projenin daha büyük bir örnekleme ulaması ve daha güvenilir sonuçlar vermesi beklenmektedir. Elde edilecek sonuçların koruma programları için yararlı olacaı düünülmektedir. ii

3 ÇNDEKLER KABUL VE ONAY ÖNSÖZ Sayfa i ii ÇNDEKLER iii KISALTMALAR DZN viii ÇZELGELER DZN x EKLLER DZN xii RESMLER DZN xiii EKLER DZN xiv 1. GR Kiilik Bozukluu Tarihçe Yüzyıl ve sonrası Yüzyıl ve sonrası Kiilik Tanımı Mizaç Karakter Yapı-süreç Kiilik Kuramları Yapısal yaklaım Geliim Normal dıılık Ölçüm 16 iii

4 Psikodinamik yaklaım Geliim Normal dıılık Ölçüm Treyt ( ayırıcı özellik ) yaklaımı Geliim Normal dıılık Ölçüm Davranıçı yaklaım Geliim Normal dıılık Ölçüm Bilisel yaklaım Geliim Normal dıılık Ölçüm Hümanistik yaklaım Geliim Normal dıılık Ölçüm Kiilik Bozukluuna Geçi Normal kiilik - anormal kiilik - bozulmu kiilik Kiilik Bozukluu Tanımı Tanım Sınıflandırma Bugünkü sınıflandırma Bugünkü sınıflandırmaya karı yapılan eletiriler Özellikler Tedavi ve tedavi uyumu Tanı ve etanı (komorbidite) Kiilik bozukluunun ruhsal ilevi Akıl hastalıklarının neresinde? Kiiler arası ilikiler 59 iv

5 Cinsiyet Kiilik bozukluklarında iyileme (remisyon) Medeni durum Eitim düzeyi Yaanılan yer ntihar ( suisidite ) öyküsü Aile öyküsü Yetitirilme tarzı Kültürel etkenler Genetik etkenler Kiilik Bozukluklarının Deerlendirilmesi ve Ölçülmesi Her Bir Kiilik Bozukluunun Tarihçesi, Etiyolojisi ve 67 Epidemiyolojisi Paranoid Kiilik Bozukluu Tarihçe Etiyoloji Epidemiyoloji izoid Kiilik Bozukluu Tarihçe Etiyoloji Epidemiyoloji izotipal Kiilik Bozukluu Tarihçe Etiyoloji Epidemiyoloji Antisosyal Kiilik Bozukluu Tarihçe Etiyoloji Epidemiyoloji Borderline Kiilik Bozukluu Tarihçe Etiyoloji Epidemiyoloji 89 v

6 Histriyonik Kiilik Bozukluu Tarihçe Etiyoloji Epidemiyoloji Narsistik Kiilik Bozukluu Etiyoloji Epidemiyoloji Çekingen Kiilik Bozukluu Tarihçe Etiyoloji Epidemiyoloji Baımlı Kiilik Bozukluu Tarihçe Etiyoloji Epidemiyoloji Obsesif-Kompulsif Kiilik Bozukluu Tarihçe Etiyoloji Epidemiyoloji Kiilik Bozukluu Epidemiyolojisi Epidemiyoloji Epidemiyolojik Çalımalar Sıklık (insidans) ve Yaygınlık (prevelans) Tanımı Kiilik Bozukluunun Epidemiyolojik Çalımaları Kiilik Bozukluuna likin Tartıılan Konular Kiilik Bozukluunun Epidemiyolojik Çalımaları Neden 107 Önemli? Koruma Programları? Kiilik Bozukluu Neden Popüler? Kiilik Bozukluu Olan Kiilerle Çalımak Neden Zor? Aratırmanın Amacı GEREÇ VE YÖNTEM Örneklem Araçlar 119 vi

7 2. 3. lem Yolu Veri Analizi BULGULAR Aratırma Örnekleminin ve Kiilik Bozukluu Tanısı Alanların 124 Demografik Özellikleri Kiilik Bozukluu Tanısı Alanların Daılımı DIP-Q nun Psikometrik Özellikleri ç Tutarlılık çerik Geçerlii TARTIMA Her Bir Kiilik Bozukluuna likin Elde Edilen Sonuçlar Genel Yaygınlık Oranları Çoklu Tanı Oranları Küme Yaygınlık Oranları Her Bir Kiilik Bozukluuna likin Sonuçlar Çalımaya Katılanların Sosyo-demografik Özellikleri Kiilik Bozuklukları ve Cinsiyet Kiilik Bozuklukları ve Ya Kiilik Bozuklukları ve Sosyal Durum Kiilik Bozuklukları ve Psiko-sosyal Sorunlar Kiilik Bozuklukları ve levsellik Kiilik Bozuklukları ve Psikiyatrik Tedavi Kiilik Bozuklukları ve stismar DIP-Q nun geçerliine ilikin bulguların yorumlanması SONUÇ Sınırlılıklar ve Öneriler 165 ÖZET 167 SUMMARY 168 KAYNAKLAR 169 ÖZGEÇM 182 TEEKKÜR 184 EKLER 186 vii

8 SMGELER VE KISALTMALAR APA: DIP-I: DIP-Q: DSM : DSM-I: DSM-II: DSM-III: DSM-III-R: DSM-IV: GAF: ICD: ID: KB: American Psychiatric Association (Amerikan Psikiyatri Dernei) DSM-IV and ICD-10 Personality Interview (DSM-IV ve ICD-10 Kiilik Bozuklukları Görümesi) DSM-IV and ICD-10 Personality Disorder Questionnaire (DSM-IV ve ICD-10 Kiilik Bozuklukları Deerlendirme Aracı) Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (Akıl Hastalıklarının Tanısal ve statistiksel El Kitabı) Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, First Edition (Akıl Hastalıklarının Tanısal ve statistiksel El Kitabı, 1. Baskı) Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Second Edition (Akıl Hastalıklarının Tanısal ve statistiksel El Kitabı, 2. Baskı) Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Third Edition (Akıl Hastalıklarının Tanısal ve statistiksel El Kitabı, 3. Baskı) Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Third Edition Revised (Akıl Hastalıklarının Tanısal ve statistiksel El Kitabı, 3.Baskı Revizyonu) Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fourth Edition (Akıl Hastalıklarının Tanısal ve statistiksel El Kitabı, 4. Baskı) Global Assessment of Functioning (Global levsellii Deerlendirme) International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems (Hastalıkların ve likili Salık Problemlerinin Uluslararası statistiksel Sınıflandırması) Impairment & Distress Scalası (levsellikteki Zayıflama ve Subjektif Sıkıntı Ölçei) Kiilik Bozukluu viii

9 N: Kii sayısı Ort: Ortalama p: Anlamlılık düzeyi SPSS: Statistical Package of Social Science (Sosyal Bilimler çin statistiksel Program) SS: Standart sapma ix

10 ÇZELGELER Sayfa Çizelge Aratırma örneklemi ve tanı alan deneklerin özellikleri 124 Çizelge Tanı alanların oranları 128 Çizelge GAF 70 kesme noktasına göre tanı oranları 128 Çizelge A küme, B küme ve C küme kiilik bozukluu tanısı 128 alanların oranları Çizelge GAF 70 kesme noktasına göre küme yaygınlık oranları 129 Çizelge 3. 6 Her bir kiilik bozukluunun daılımı 129 Çizelge GAF 70 kesme noktasına göre her bir kiilik bozukluunun 130 yaygınlık oranları Çizelge 3. 8 Her bir kiilik bozukluunun cinsiyet deikenine göre 131 daılımı Çizelge 3. 9 A küme kiilik bozukluuna sahip olanların 132 ruhsal tedavi, fiziksel istismar ve GAF skorlarının daılımı Çizelge B küme kiilik bozukluuna sahip olanların ruhsal tedavi, 133 fiziksel istismar ve GAF skorlarının daılımı Çizelge C küme kiilik bozukluuna sahip olanların 133 ruhsal tedavi, fiziksel istismar ve GAF skorlarının daılımı Çizelge Ailesinde ruhsal tedavi alan kiinin olup olmaması ile ilikili 134 bulunan kiilik bozuklukları Çizelge Ruhsal tedavi gerektirecek sorunu olma ile ilikili 135 bulunan kiilik bozuklukları Çizelge Fiziksel istismara maruz kalma ile ilikili bulunan 136 kiilik bozuklukları x

11 Çizelge GAF (geçen yıl) skoru ile ilikili bulunan kiilik 137 bozuklukları Çizelge GAF (son birkaç hafta) skoru ile ilikili bulunan kiilik 138 bozuklukları Çizelge Kiilik bozukluuna sahip olup olmama ile ilikili deikenler 139 Çizelge Kiilik bozukluuna sahip olup olmama ile ilikili 140 bulunan ID ölçei soruları Çizelge Her bir kiilik bozukluunu içeren soru maddelerinin tek tek 140 iç tutarlık katsayısı Çizelge Davranım bozukluu ve genel tanı ölçütlerinin iç tutarlık 141 katsayısı Çizelge En sık iaretlenen ilk 17 madde 146 Çizelge Her bir kiilik bozukluu oranının benzer bir dier çalıma ile 149 karılatırılması Çizelge DSM-IV e göre kiilik bozukluklarının yaygınlık oranı 151 Çizelge Her bir kiilik bozukluunun dier epidemiyolojik 152 çalımaların yaygınlık oranlarıyla karılatırılması xi

12 EKLLER ekil Bireyin kiilik, savunma mekanizmaları, olası DSM tanıları, ego geliimleri ve balanma tarzları açısından deerlendirilmesi Sayfa 26 ekil Aydın ili merkez mahallelerinin aile sayısı 114 ekil Aydın ili merkez mahallelerinin aile sayısı, küme sayısı ve yıılımlı 116 toplamı ekil Basamak basamak örnekleme nasıl ulaıldıı 117 ekil Seçilen mahallelerin aile sayısı, küme sayısı ve yıılımlı toplam 118 aralıı ekil Hedeflenen ve ulaılan katılımcı sayısı 118 ekil Gidilen ve reddedilen hane sayısı 119 xii

13 RESMLER Resim Kiilik geliimini etkileyen durumlar 29 Sayfa Resim Her bir kiilik bozukluunun grafik olarak gösterimi 130 xiii

14 EKLER Sayfa EK-1: Genel bilgi alma formu 186 xiv

15 1.GR Kiilik ve Bozukluu: Tarihçe: Kiilik ve kiilik patolojisi teorileri, ilk olarak felsefi kavramlarla açıklanmıtır. Bunların bazıları aratırmalarla desteklenirken, pek çou antik çadaki bilimsel olmayan filozofların görülerine dayanmaktaydı. Plato (M.Ö ) akıl hastalıklarına ilikin tanımlamalarda bulunan ilk kiidir. Plato yaptıı bu tanımda iki tür akıl hastalıı (delilik ve bilgisizlik-cahillik [madness and ignorance]) olduuna deinmi ve bunların ikisinin de fiziksel nedenlerden kaynaklandıını ileri sürmütür. Aynı zamanda kiilik ve kiilik psikopatolojisi hakkındaki görülerinden yola çıkarak bir tedavi planı da oluturmaya çalımıtır (Duke ve Nowicki 1989). Plato nun kiilie ilikin söyledikleri bir filozof olması nedeniyle daha çok felsefe içerikli görülere dayanmaktaydı. Kiilie dair yapılan çalımalar, bütün insan davranılarının gözlemlenmesi ve bunların sınıflara ayrılmasıyla balamıtır. Böylelikle kiilik tiplerinin tasvir edilmesi kolaylamıtır. Kiilik tiplerinin belirlenmesinden sonra ise, bu tipler ile kiilik patolojileri arasında ilikiler kurulmaya balanmı, bazı kiilik özelliklerinin belirli patolojilerle örtütüü varsayımı ortaya atılmıtır. Dolayısıyla yapılan daha detaylı kiilik çalımalarının kiilik bozukluunu daha çok yapısal özelliklere atfettii görülmektedir. Plato ile aynı dönemi paylaan Hippokrates (M.Ö ) akıl hastalıklarını dini kutsal hastalık (sacred hastalık) olarak tanımlamı ve kiilik özelliklerinde meydana gelen deiikliin (örnein anormal davranı örüntüleri) nedenini dört vücut sıvısına balamıtır (Duke ve Nowicki 1989). Kiilik tanımlamalarını ilk kez yapan Plato dan farklı olarak 1

16 Hippokrates, psikiyatrik bozukluklar ile kiilik tipleri arasında iliki kuran kii olarak tarihe geçmitir (Ekselius 1994). Hippokrates i, Plato dan ayıran bir dier özellik de, çalımalarını tıp çerçevesinde ele almı olması ve kiilii bu açıdan deerlendirmi olmasıdır. Zaten Plato, literatürde daha çok felsefe çalımaları ile tanınan, Hippokrates ise tıp alanında yaptıı çalımalarla bilinen bir kiidir. Milattan önce 4. yüzyılda ise bu alanda filozof Theophrastus (M.Ö ) tarafından karakter tiplerinin çalııldıı görülmektedir. Bu tanımlayıcı çalımada, Theophrastus anormal kiilikler üzerinde durmutur (Perry ve Vaillant 1989, Ekselius 1994). Theophrastus un tanımladıı otuz karakter, onun Atina sokaklarında gördüü insanlardan yola çıkarak oluturduu karakterlerdir. Nitekim bu karakter tipleri, Avrupa literatürü üzerinde oldukça etkili olmutur. Hippokrates ve Plato gibi Epicurus (M.Ö ), Galenos Klaudios (M.Ö ) ve Marcus Tullius Cicero (M.Ö ) da kiilik konusunda çalımaları olan önemli düünürler arasındadır. Yunanlıların ünlü hekimi ve filozofu olan Galenos, Hippokrates ile birlikte Antik çaın en ünlü hekimlerinden biri olarak kabul edilmitir. Hippokrates e benzer olarak, vücut sıvıları ile kiilik tipleri arasındaki ilikiye deinmitir. Beden özellikleri ile ahlak kavramı arasındaki ilikiden de bahseden Galenos, eitimin karakterin deitirilmesi üzerinde az bir etkisi olduuna inanmıtır. Mizacın doal olduunu ve sonradan kazanılan bazı alıkanlıkların da ikinci karakter olarak isimlendirilmesi gerektiini savunmutur. Cicero ise aslında hukuk eitimi almı olan, ama edebiyat ve felsefeyle youn ilgisi nedeniyle bu alana yönelmi bir düünürdür. Cicero ile beraber Yunan filozoflarından Epicurus, kiilik ve psikopatolojisi için daha çok zihinsel bir model sunmutur. Yani patolojinin zihinsel süreçlerden kaynaklandıını varsaymılardır. Önceleri biyolojik bir paradigmaya inanılmı olsa da, bu düünürler kiilik ve psikopatoloji için psikolojik bir temel olması gerektiini savunmutur. Bu ilk Antik Yunan filozoflardan sonra 12. yüzyıla kadar akıl hastalıkları ve kiilik psikopatolojisine ilikin önemli bir gelime olmamıtır. 2

17 Yüzyıl ve sonrası: 11. yüzyılın sonların 12. yüzyılın balarında, bu konuyla ilgilenen kiilerin daha çok din adamları olduu göze çarpmaktadır. Nitekim bir din adamı olan Moses Maimonides ( ) ve Bartholomaeus Angelicus bu alana yönelmi ve birtakım teoriler gelitirmilerdir te Angelicus un getirdii natüralistik yaklaım, psikoterapinin teori ve uygulaması için bir ilktir. Yani O na göre psikopatoloji çok çalımaktan, çok üzülmekten ya da çok korkmaktan kaynaklanmaktadır (Duke ve Nowicki 1989). Maimonides ise, kiilik ve ortaya çıkan patolojinin, daha önceleri üzerinde durulan konulardan (beden özellikleri, vücut özellikleri gibi) çok, ruhsal sorunlardan kaynaklandıını düünmü ve kiilik patolojisini böyle bir temele oturtmutur. Davranıların altında yatan nedenlerin, tıbbi tedavi ile deil psikolojik yöntemlerle çözüleceini savunmutur (Duke ve Nowicki 1989). 13. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar bu alanda yapılan çalımalara rastlanmamaktadır Yüzyıl ve sonrası; 19. yüzyıla gelindiinde kiilik ve kiilik bozuklukları çok farklı bir ekilde tartıılmaya; artık beden yapısı kiilik vücuttaki salgılar arasındaki ilikilere deil, genetik çevre huy a vurguda bulunulmaya ve yapılan çalımalar bu açıdan ele alınmaya balandıı görülmektedir. Tıbbi anlamda, kiilik bozukluklarını psikozdan ayıran ilk kii, 1801 yılında Philip Pinel olmutur. Kiilik bozukluu kavramını manie sans délire olarak kullanmıtır. Pinel bir kiinin entelektüel düzeyi yerinde olduunda dahi mantıksızca davranabileceinin farkına varmıtır. Daha sonra 1837 de kiilik bozukluklarının babası olarak görülen James C. Pritchard ahlaki delilik (moral insanity) kavramı üzerinde durmu ve kiilik bozukluklarına ilikin u ekilde bir tanım yapmıtır; Hallüsinasyonlar ve entelektüel ilevsellikte bir bozulma olmadan, duygu, duygudurum, dürtü, huy ve alıkanlıklarda meydana gelen sapkınlıklar. Bu, daha sonra sadistik ve antisosyal kiilik bozukluu tanımına denk gelecektir. Bu kavramın psikiyatriye 3

18 girmesiyle adli olgularda yeni bir durumla karı karıya kalınmıtır. ledikleri suçtan dolayı ceza almayan bazı hastaların ahlaki deli olduu ve bundan dolayı bu kiilerin yaptıkları eyin sorumluluunu almadıkları görülmütür. Bunun, Akıl Hastalıklarının Tanısal ve statistiksel El Kitabı nın üçüncü basımı olan DSM-III-R (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 3th edition) de sadistik kiilik bozukluu olarak sınıflandırılıp sınıflandırılmayacaı bir dönem tartıılmıtır (Perry ve Vaillant 1989, Ekselius 1994). Kretschmer ( ) ise dier teorisyenlerden farklı olarak belli beden tiplerine uyan kiilik türlerini tanımlamıtır. Oysa 19. yüzyılın sonuna doru, psikiyatristler, psikopatik aaılık (inferiority) terimini kullanmaya balamılardır. Bu terim yava yava yapısal psikopatik aaılık kavramına doru bir geçi yaamıtır. Kiilik bozukluklarına yönelik olarak yapısal kavramı nın tartıılmaya balamasıyla beraber, genetik faktörlerin de etkili olduu düünülmeye balanmıtır te Emil Kraepelin ( ) psikopatik kiiliin dört tipinden bahsetmitir: Doutan suçlu (born criminal), deimez hastalıklı yalancı (unstable, morbid liar), dolandırıcı (swindler), yalandan mızmızlık eden (pseudoquerulant). Psikopatik terimi, zamanla kiilik bozukluunun daha geni bir anlatımı haline gelmitir; yani önceden sadece yukarıda tanımlanan kiilere bu kavram kullanılırken daha sonraları herhangi bir kiilik bozukluu olan kii için kullanılmaya balanmı, geni kategorileri içine almıtır (Perry ve Vaillant 1989). Bu bakı açısından sonra psikoanaliz, kiilik bozukluklarını yapısal nedenlerden çok çevresel nedenlerle anlamaya çalımıtır. Karakterin çalıılmaya balanması 1908 de Sigmund Freud un Karakter ve Anal Erotizm yazısı ile balamıtır. Yine aynı yıllarda Wilhelm Reich ( ) histriyonik, kompulsif ve pasif-agresif gibi önemli karakter bozukluklarını, armor diye adlandırılmı kalıplamı davranı örüntüleriyle (armor) tanımlamıtır (Perry ve Vaillant 1989). Bu armorlar, deimeyen, katı özelliklerdir, tıpkı bir zırh gibi bireyi çevrelemilerdir da Franz Alexander, nevrotik karakteri tanımlayarak karakteri, psikoanalitik bir bakıla belirginletirmeye çalımıtır. Kimlerin çatımalarını kendine yönelttiinitoplastic), kimlerin bu rahatsızlıkları bakalarını etkileyecek eylemlere vurduunu (alloplastic) birbirinden ayırmaya çalımıtır. 4

19 1908 de Freud ile balayıp Adler ve Jung la devam eden kiilik çalımaları, Wilhelm Wundt ( ) ile açılan psikoloji tarihi açısından ise, ilk kez Gordon Allport ( ) un çalımaları ile gündeme gelmitir. Bireysel farklılıklar kavramı üzerinde duran ve mesleki hayatını Kiilik özellikleri yaklaımı na adayan Allport, 1925 te kardei Floyd ile Kiilik Özellikleri: Sınıflandırılması ve Ölçümü balıklı çalımasını yayınlamıtır. Allport aynı zamanda, ABD de bir üniversitede kiilik üzerine bilinen ilk dersi veren kii olarak da bilinir. Bu yıllar, psikoanalitik kuram açısından Erik Erikson un psikoseksüel geliim modelinden sıkça bahsedilen yıllardır. Allport, treyt tanımını kiilik psikolojisinde de ilk kullanmaya balayanlardandır. Allport kiilii anlamada aratırmacıların kullanabilecei iki genel strateji olduundan bahsetmi, bunları Bireyi içinde bulunduu gruba göre inceleme ve Bireyi kendi içinde inceleme yaklaımı olarak ayırmıtır. Oysa Freud un insanı ele alıı daha çok birey odaklıdır. Freud dan farklı olarak, çocukluk davranılarının yetikin davranılarına benzemesine karılık, altta yatan dürtünün aynı olmadıına da vurguda bulunmutur. Allport un görülerini açıkladıı dönemler, psikoloji tarihinde Bilincin yapısına odaklanan ve bilinç süreçlerinin analiz edilmesi olarak bilinen yapısalcılıın (structuralism) hakim olduu dönemlerdir ve bu dönemin temsilcilerinden Titchener ( ), Allport un çalımalarına destek vermemitir. Psikoloji alanında Allport, bu yöndeki çalımaları sürdürüyorken, tıp alanında da 1934 te Kurt Schneider ( ) tarafından kiilik bozukluklarına ilikin tanımlayıcı bir yaklaım oluturulmutur. Bu yaklaım bugün kullanılan yaklaıma zemin oluturmutur. Schneider çocukluktan yetikinlie geçite gelien kiilik anormalliklerini 10 farklı kiilik bozukluu ile tanımlamaya çalımıtır. Bugün kullanılan Akıl Hastalıklarının Tanısal ve statistiksel El Kitabı nin dördüncü basımı olan DSM IV (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 4th edition) ve ICD 10 (Internatioanl Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems, 10th revision) bu tanımlamalar çerçevesinde gelitirilmitir (Ekselius 1994). Akademik psikoloji anlamında ise 1945 li yıllara gelindiinde, kiilikle ilgili çalımalar açısından ön plana çıkan isim Raymond Cattell ( ) dir. Cattell kimya eitimini yarıda bırakıp psikoloji alanında çalımalar yapmaya balayan bir bilim adamıdır. Kiilik üzerine aratırma yapma kararı psikoloji biliminin bir kazancı, fen bilimlerinin ise bir kaybı olarak deerlendirilmektedir. Cattell, farklı olarak insan kiiliini oluturan öelerle ilgili kavramlar 5

20 gelitirmemi, daha çok dier bilim dallarında kullanılan yaklaımları bu alanda kullanmaya çalımıtır. Bunun en güzel örnei istatistiksel bir yöntem olan faktör analizini kullanarak kiilii anlamaya çalımasıdır. Cattell birbiriyle ilikili özellikleri gruplayarak ve birbirinden baımsız olanları ayırarak kiiliin temel yapısını anlamaya çalımıtır. Bu yıllarda Cattell le paralel olarak, hem Eysenck in hem de Horney in çalımaları devam etmektedir. Bir psikolog olan Hans Eysenck kiiliin daha çok biyolojik kısmına vurguda bulunurken, psikiyatrist Horney sosyal yönüne aırlık vermektedir li yıllarda ise sosyal / bilisel kuramcılarından Albert Bandura ( ), sosyal örenmecilerden Julian B. Rotter ( ) ın çalımaları ve hümanistik yaklaımın temsilcilerinden Abraham H. Maslow ( ) ile Carl Rogers ( ) dikkat çekmektedir. Bandura ile beraber psikoloji, davranıçılıın sınırlayıcı engellerinden zihinsel süreçler üzerinde duran, daha esnek bir harekete doru geçi yaamıtır. Nitekim davranıçılık, insan davranılarının ne kadar karmaık olursa olsun tamamen koullanma yasalarıyla açıklayan ve zihinsel süreçlerin hiçbir önemi olmadıını söyleyen bir kuramdır. Bu görüe göre, ancak gözlenebilen davranılar üzerinde durulmalıdır, bunun dıında var olanlar önemli deildir. Bandura ise geleneksel davranıçı kiilik görülerine, daha zihinsel (bilisel) yaklaımları eklemitir. nsanların, her türlü dısal uyarcıya sadece tepki veren edilgen bir varlık olduu görüünü reddederek, geliim sürecinde çevredeki bireyleri gözlediklerini ve model aldıklarını söylemitir. Rotter da tıpkı Bandura gibi geleneksel davranıçılıın bakı açısının, kiilii anlamada sı bir yaklaım olduunu düünmü ve daha farklı bir bakı açısı gelitirmitir. Sosyal örenme kuramı, insanların belirli ortamlarda nasıl davrandıını anlayabilmek için algılar, beklentiler gibi içsel deikenleri de hesaba katmak gerektiini savunur. Böylelikle kiilik tanımına içsel yaantılar-süreçler kavramları da eklenmitir. Bu kuram davranı - çevre - davranı etkileiminde vurguda bulunur ve kiilii de bu açıdan ele alır. Yani çevre sadece davranılarımızı etkilemez, davranı da içinde bulunduumuz çevrenin türünü belirler. II. Dünya Savaı sonrası her alanda olduu gibi, psikoloji alanında da hümanist bir hava esmeye balamı, bu da o dönemin bilim adamlarının düüncelerini etkilemitir. Maslow ve 6

21 Rogers bu düünce ekolünün yaratıcılarıdır. Hümanistik düüncenin domasını salayan koullara bakıldıında neden böylesine bir üçüncü güç ün çıktıını anlamak oldukça kolaydır. 20. yüzyılın ortalarında bir tarafta psikoanaliz, bir tarafta da davranıçı yaklaımının bulunduu bir dönem hüküm sürmekteydi. Psikoanaliz, daha çok bilinçaltı çatımalara yönelen, davranıların cinsel ve saldırgan içgüdülerin etkisi altında olduunu söyleyen; davranıçılık ise laboratuardaki fareler gibi insanların da koullandıına vurguda bulunan bir görütü. Bu iki görü de insanı tam olarak anlayan ve anlatan yaklaımlar deildi. Dolayısıyla bu iki kurama tepki olarak hümanistik yaklaım ortaya çıkmıtır. Maslow ve Rogers, insan kiiliini anlamaya çalıan yaklaımların eksik kalan kısımlarını tamamlamaya çalımıtır. Birçok kuram kiiliin nasıl anormal hale geldiine odaklanmıken, Maslow daha çok kiiliin mutlu ve salıklı boyutuna nasıl katkıda bulunabileceini düünmütür. Yani dier kuramlar, anormal davranılar üzerinde dururken bu teorisyenler normali anlamaya çalımıtır. Ama yine de hümanistik düüncenin kökeninin psikodinamik teorilerde de var olduu söylenebilir. Çünkü Adler, Horney ve Erikson un yaklaımı Freud a göre çok daha hümanistçedir. Bu kuramcılar daha çok sosyal alanlara da dikkat çekmeye çalımılardır. Psikologlar, dünyadaki sosyal olaylar çerçevesinde yeni kuramlar gelitirirken, hekimler akıl hastalıklarına ilikin birtakım tanımlayıcı çalımalar içine girmilerdir. Nitekim 1952 de Amerikan Psikiyatri Dernei tarafından Akıl Hastalıklarının Tanısal ve statistiksel El Kitabı nin ilk basımı olan DSM-I yayınlanmıtır. DSM-I, tanısal kategorileri içeren ilk akıl hastalıkları elkitabıdır (manuelidir). Bu el kitabında kiilik bozukluklarına ilikin herhangi bir tanım yoktur. Kiilik bozuklukları ilk olarak 1968 de DSM II de yer almıtır. Burada açık ölçütler belirtilmemi, ancak tanımlayıcı ifadeler kullanılmıtır. Bu dorultuda DSM-II kiilik bozukluklarını 10 a bölmütür. Bunlar, paranoid, siklotimik, izoid, patlayıcı, obsesif kompulsif, histerik, asthenic, antisosyal, pasif - agresif ve yetersiz dir. Ancak yapılan bu tanımlar klinisyenleri tatmin etmemitir (Perry ve Vaillant 1989). Hem DSM-I hem de DSM-II, fazlasıyla psikoanalitik ve tıbbi modelin etkisinde kalmıtır. DSM-II nin yayınlanmasından sonra, psikoanalitik kuram açısından 20.yüzyılda, Obje ilikileri kuramcıları olarak da adlandırılan Melanie Klein ( ), Otto Kernberg ( ) ın çalımaları etkili olmutur. Objeden kast edilen ey çocua bakım veren kiidir. Bu anne, baba ya da bakıcısı olabilir. 7

22 1. 2. Kiilik Tanımı: Kiilik, çok sayıda kuramcı tarafından tanımı yapılmı bir kavramdır. Her kuram bu kavram için açıklamalarda bulunmu, farklı bakı açılarıyla kiilii tanımlamaya çalımıtır. Açık bir ekilde kiilii tanımlayan teorisyenlerin baında Allport ( ) gelmektedir. Allport 1937 de yayınladıı Kiilik kitabında bu kavramı, bireyin çevreye yapacaı uyumu belirleyen psikofiziksel sistemlerin, bireyin kendi içindeki dinamik organizasyonları olarak tanımlamıtır (Cloninger ve Svrakic 2000). Bir baka deile, kiilik, bireyin karakteristik davranılarını ve düüncelerini belirleyen psikofizik sistemlerin dinamik bir ekilde örgütlenmesidir. Allport, dinamik organizasyon terimini kullanmıtır. Çünkü kiilik sürekli gelien ve deien, organize olmu bir sistemdir. Kiinin kendi içindeki terimi, bireyin belirli bir davranıının altında ne yattıı anlamına gelmektedir. Psikofiziksel terimi, kiiliin ne tam olarak mental ne de tam olarak nöral bir ey olduunu; bu ikisinin birleimi (kombinasyonu) olduunu söylemektedir. Çevreye uyum ifadesi, kiiliin hem ilevsel hem de evrimsel önemini vurgulamaktadır (Svrakic ve Cloninger 2005). Kiilik ve biyofizyolojik süreçler arasındaki iliki ve bir baka açıdan çevre ile arasındaki ba, Allport (1937) un kiilie ilikin olarak yaptıı bu tanımından elde edilmitir. Buna benzer bir tanım da, kiiliin bireyin kendine özgü, deiik durumlarda ve zaman içinde kalıcı duygu, düünce ve davranı örüntüsü olduudur. Bu tanımdan yola çıkıldıında, iki nokta göze çarpmaktadır. Kiilik, hem bireyi, dierlerinden ayıran, onu kendisi yapan özellikleri içermektedir hem de duraan ve sürekli bir özellie sahiptir. Kiilik, bireyin iç ve dı çevresiyle kurduu, onu dier bireylerden ayırt eden, tutarlı ve yapılamı bir iliki biçimidir. Ayırt edicidir, çünkü kiilik bireyi bakalarından farklı kılan özellikler toplamıdır. Tutarlıdır, çünkü bireyin zaman içinde benzer durumlarda pek deimeyen davranılarını içerir. Yapılamıtır, çünkü kiilik çok sayıda birimlerden oluan bir sistemdir; sistemin her birimi birbiriyle balantılı olarak bir örüntü gelitirir. Bu tanımda, bireyin iç ve dı çevresiyle sürekli iliki halinde olduundan da bahsedilmektedir. Çünkü birey kendi içindeki duygu ve düünceleri kadar, kendi dıındaki insan, olay ve nesneleri de algılar. Bu ekilde tanımlanan 8

23 kiilik, soyut bir kavram olmaktan çıkıp, bireyin her günkü davranıında gözlenebilen somut bir kavram olmaktadır (Pervin ve John 1997). Bir baka kiilik tanımına göre ise kiilik, genellikle bir kiinin objektif olarak gözlemlenebilen davranıları ile onun bildirdii öznel iç yaantılarından olumaktadır. Bu tanımlama, bireyin toplumsal ve kiisel yaantısını bir bütün olarak yansıtmaktadır (Burger 2006). Bu konuda kabul edilen varsayımlardan biri, kiiliin kalıtımsal yatkınlık ve çevresel etki nin etkileimi dorultusunda gelitiidir. Kiilik geliimi için söylenen genetik geçi fikri, çevresel uyarıcılar ve genetik geçiin karılıklı olarak var olması ile deitirilmitir (Cloninger ve Svrakic 2000). Pek çok yazarın uzlatıı bir dier nokta kiiliin, mizaçtan (huy), karakterden ve zekadan olutuudur. Kısaca belirtmek gerekirse, mizaç (huy) biyolojik olarak var olandır; karakter ise sosyal ve kültürel olarak geçen özelliklerden oluur. Sonuç olarak, kiilik, mizaç (huy) ve karakterin iki yönlü olarak etkileimini içeren uyum salayıcı karmaık bir sistem olarak tanımlanmaktadır Mizaç: Kiilik, mizaç ve karakter sıklıkla birbirinin yerine kullanılmaktadır. Ancak, tanımdaki bu belirsizlik hem yanıltıcıdır hem de kafa karıtırıcıdır. En sık kullanılan mizaç tanımı, mizacın duygular üzerine temellenmi alıkanlık ve becerilerin birlemesinin altında yatan güdü, çarıım ve duyum süreçlerine karılık gelmektedir (Cloningers, Svrakic ve Przybeck 1993). Kiiliin ilk bileeni olan mizaca yönelik yapılan çalımalara öncülük edenler 1950 li yılların baında bu konuya eilen Alexander Thomas ( ) ve Stella Chess (1914-) olmutur. Bu kiiler mizacı öyle tanımlamıtır; Mizaç, davranıın biçimsel (üsluba ilikin) bileenidir, güdüden farklılaır ve davranıın içeriini yansıtır. Modern mizaç tanımı, bu 9

24 kavramın duygusal, güdüsel ve uyum salayıcı (adaptif) yanının olmasına vurguda bulunmaktadır (Cloninger ve Svrakic 2000). Alexander Thomas kendisi gibi çocuk psikiyatristi olan ei Stella Chess ile çocuklar üzerinde çalımalar yapmıtır. Bu iki psikiyatrist, 133 çocuu geliim süreçlerinde izleyip, bu esnada çocukların mizaçlarında ne gibi deiiklikler olduunu gözlemlemitir (Cloninger ve Svrakic 2000). New York zlem Çalıması olarak adlandırılan bu aratırmada, Chess ve Thomas çocuklardaki mizaç durumlarının bebeklikten ergenlie kadar izlenebileceini göstermitir. Sonuçlar, mizacın bir genetik temeli olduunu ancak aile ve sosyokültürel durumlar gibi çevresel faktörlerden de etkilendiini ortaya koymutur (Kessler 2007). Yapılan bir baka çalımada ise (Svrakic ve ark 2002) çevresel uyarıcılara karı gösterilen korku, öfke ve balanma gibi ilk zamanlarda oluan duygular gibi mizacın da kalıtımsal nörobiyolojik yatkınlık içerdii ve bunun çekingenlik, hareketlilik gibi otomatik davranı tepkileriyle ilikili olduu öngörülmektedir. Mizaç geliiminin ilkelerine (prensiplerine) odaklanıldıında, her çocuun kendine özgü birtakım mizaç örüntüsü ile doduu görülmektedir. Öyle ki bu durumlar çocuun yaamı boyunca izlenebilir. Tıpkı geliimin dier alanlarında olduu gibi, mizacı belirleyen ey de, aile ilikileri, sosyal ilikiler, kültürel ve çevresel etkiler gibi dı faktörlerin etkisi altındadır. Bu dı faktörler mizacın geliimini ketleyedebilir ya da tam tersi uyarabilir. Ancak geliim alanlarından farklı olarak mizacın olumlu ya da olumsuz olarak algılanması da mümkündür. Bu durumun çocuun geliiminde belirleyici bir rolü vardır. Anne - baba ve çocuk arasında mizaç açısından uyuma olması, daha duyarlı ve daha etkili bir iletiime zemin hazırlar (Kessler 2007). Mizacın deerlendirilmesi de yine Chess ve Thomas ın birtakım çalımalarına dayanmaktadır. Chess ve Thomas mizacı üç genel bölümde deerlendirmitir. Yapılan gruplamalar, çocuun çevreye yaklamadaki kolaylıı üzerine kurulmutur. Kolay çocuk toplumun % 40 ıdır, zor çocuk %10, yava ısınan çocuk ise %15 idir. Geri kalan % 35 lik gruptaki çocuklar ise herhangi bir gruba girmezler. Bu genel kategoriler içinde özel olarak tanımlanmı dokuz durum vardır: Aktivite düzeyi, ritmisite, yaklama / kaçınma, deiiklie uyum salama, duyarlılık yanıtının eii, duygudurum, duygusal ifade, dikkat süresi ve çelinebilirlik (Kessler 2007). 10

25 Mizaç geliiminin klinik deerlendirilmesi, mizacın olumlu ve olumsuz yönlerini birletiren görev yönelimi yaklaımına odaklanmıtır. Bu sistemde birbirinin tersi olan sekiz mizaç durumunun bireyde var olma durumu, her iki cinsiyet için önemli yalara göre listelenmi ve kategorize edilmitir. Bu sekiz mizaç unlardır: Amaca yönelik X amaca yönelik deil, Amaçlı X dürtüsel, Aktif X pasif, Giriken X çekimser, Sözel X sözel deil, Kabul edici X reddedici Bu sekiz mizaç durumunun deerlendirilmesi çocukların klinik açıdan gözlemlenmesiyle salanmıtır. Örnein üç yaındaki bir çocuk, bir baka çocuun alanına izinsiz olarak girerse, bu çocua ileri derecede saldırgan derecesi verilir. Be yaındaki çabuk aklı çelilen ancak amaca yönelik olarak tutarlı hareket eden bir baka çocuk ise dürtüsel ama amaca yönelik olarak derecelendirilir (Kessler 2007) Karakter: Karakter, sosyal örenmeden, kültürden ve bireyin kendine özgü olarak yaadıklarından etkilenir ve daha az kalıtımsaldır. Karakter mantık, formal yapılandırma, sembolik yorumlama gibi üst-düzey bilisel süreçlerdeki bireysel farklılıkları içerir ve de kavramsal örenme üzerine temellenmi sembolizasyon ve soyutlama süreçlerine karılık gelmektedir (Cloninger ve ark 1993). Mizacın tam tersi, karakter treytleri ise ya ve olgunlama ile beraber deimektedir (Svrakic ve ark 2002). 11

26 Yapı-süreç: Birçok davranıçı teorisyen, zaman içinde bireyin kendisinde neler olduuyla ilgilenirken, dier bilim adamları bireyin dier insanlardan nasıl farklılatıına odaklanmıtır. Her ne kadar bazıları bu iki noktayı ele alsa da, çounluk bunlardan sadece biriyle ilgilenmektedir. Bu teorisyenlerin tercihi ya zaman içinde kiinin kendi içinde meydana gelen deiiklie ya da buna karı kiiler arası deiiklie odaklanmaktır. Kiilie süreç yaklaımı ilk ifade edileni yani bireyin kendi içindeki deiiklikleri; yapı yaklaımı ise ikincisini yani kiiler arası deiiklie vurguda bulunmaktadır. Tarihsel bir bakı açısından bakıldıında, kiiler arası deiime odaklanan Galton ( ), Spearman ( ) Thurstone ( ) a göre yapı yaklaımı nın ilk ortaya çıkıı, bireysel farklılıklara ilikin olarak yapılan çalımalarla balamıtır. Süreç yaklaımı ise klasik davranıçılıın izini sürmektedir. Bu, davranıın nasıl kısa bir süre içinde ortaya çıktıı anlayıına dayanan ve sıklıkla tek-kii düüncesine inanan bir bakı açısıdır. Sonuçta yapı yaklaımı, kiiler arası deiimi, süreç yaklaımı bireyin kendi içindeki deiimine dikkat çekmektedir (Mroczek ve Spiro 2003). Hooker ve McAdams (2003) a göre yapı ve süreç kelimelerinin anlamları çok youndur. Bir açıdan yapı, farklılık psikolojisi olarak bilinen treyti ( ayırıcı özellikler ), yetenekleri, faktör analizini; bir baka açıdan süreç ise davranı profillerini ve bireye özgü ba etme stillerini içermektedir (Mroczek ve Spiro 2003). Cattell ( ) zaman içinde bireyin kendi içinde meydana gelen deiimin, kiilik ve kiilik geliiminin önemli bir yanı olduunu ve bunun kiiler arasındaki deiiklikten daha farklı olduunu söylemitir (Mroczek ve Spiro 2003). Allport ise insanları daha önceden belirlenmi birtakım sınıflara sokmaya çalımaktansa, bireyi kendi içinde inceleme yaklaımının daha uygun olacaını savunmutur. O na göre ancak bu ekilde tek bir bireyin kiiliini oluturan özelliklerin benzersiz bileenlerini belirlemek mümkündür (Burger 2006). Ancak Hooker ve McAdams, Cattell den bir adım daha ileriye gitmitir ve kiinin kendi içindeki deiim ile kiiler arası deiiklii (yapı X süreç yaklaımını) kiilik geliimi ile ilikilendirmilerdir. Buna göre, kiilie ilikin olarak yapı ve süreç yaklaımını birletirmenin 12

27 en iyi yolu geliimsel bir perspektif sunmaktır (Mroczek ve Spiro 2003). Fleeson (2001) da davranısal geliimin, esas olarak duraanlık (stabilite) ve deiim üstüne olduunu; bunu kavramsallatırmanın en iyi yolunun geliimsel bir perspektif oluturmak olduunu belirtmitir. Bireyin dorudan kendisi ile ilgili olan süreçler günler, haftalar veya aylar içinde olumaktadır. Hem yapıda hem de süreçte meydana gelen deiimler, yıllar içinde olutuundan, yapılan ölçümler de uzun süreli çalımaları kapsamaktadır. Dolayısıyla yaam öykülerinin yapısındaki deiimler için bireyin içgörü kazanması ancak belirli bir zamanın geçmesini gerektirmektedir. Hem Mroczek ve Spiro (2003) nun kendi yaptıkları aratırma, hem de benzer baka çalımalar, hem yapının hem de sürecin aynı çerçeve içinde tartıılması gerektiini göstermektedir. Bireyin davranıındaki tutarlılıın, onun herhangi bir özelliinden mi kaynaklandıı yoksa durumsal balamdaki (duruma özgü ortamdaki) benzerliin bir sonucu olarak mı ortaya çıktıı da, bu konunun içinde tartıılmaktadır. Bu tartıma kiilii yapı ile açıklayan treyt teorisyenlerini, kiilii süreç ile açıklayan örenme teorisyenlerinden ayırmaktadır. Örenme teorisyenleri, bireyin yaam boyunca karılatıı durumların niteliinin hep benzer olduunu ve bunun bir sonucu olarak da alıılmı davranı örüntülerinin olutuunu savunmutur. Dolayısıyla zaman içinde ve durumlar arasındaki tutarlılıın.20 ila.30 arasında bir ilikiye (korelasyon) sahip olduunu söylemilerdir. Bu görüe göre kiilik, deiime dirençli, örenme sonucu meydana gelen, nerdeyse sabit kalan bir alıkanlık sistemidir ve alıkanlıkların bir araya gelmesiyle olumaktadır (Cornelis ve van Lieshout 2000). Kiilik ve davranılardaki tutarlılık ile süreklilik son yıllarda anlaılmaya balanmıtır. Süreklilik, bazen vücut ekli, biyofizyolojik yapılar ve süreçlerin sürekliliidir. Bu, kiilik geliiminde herkese göre deiebilen davranısal sonuçlara, durumsal deikenlere ve bireysel farklılıklara göre daha objektiftir (Cornelis ve van Lieshout 2000). Ferro ve ark (1998) kiilik bozukluklarının tanımlanan en temel özellii olarak duraanlık (stabilite) kavramına odaklanmıtır. Buna balı olarak ayaktan tedavi edilen 108 depresif hasta 30 ay takip edilerek, bu kiilerin kiilik bozukluu tanılarının istikrarı 13

28 (deimezlii) ölçülmütür. Ölçmede hem kategorik hem de boyutsal ölçekler kullanılmı ve kiilik bozukluu tanısı olanlarının % 51 inin 30 ay sonra da tanı aldıkları bulunmutur; ayrıca % 22 si olası kiilik bozukluu ölçütlerini karılamıtır. Bütün bu tartıılanlar dorultusunda bir bireyin kiiliinden bahsederken kalıcı (sabit) özellikler ile koullara balı olarak ortaya çıkan durumlar arasındaki farkın bilinmesinin son derece önemli olduu görülmektedir. Bu görüü destekler biçimde McAdams (1994) süreç ve yapının, geçmi, gelecek ve imdiyi içeren benlik-sistemini, yaam öyküsünü, ba etme becerilerini, amaçlarını, rolleri kapsayan bireysel durumlarını, ayrıca mizaci özelliklerini içerdiini dile getirmitir. Sonuç olarak kiilii, süreç ve yapının bir araya geldii bir sistem olarak ele almak da fayda vardır (Livesley ve Jang 2005) Kiilik Kuramları: Bazı teorisyenler kiiliin en önemli özelliinin ne olduu sorusuna yönelirler, bazıları ise kiilikler arasındaki farklılıkları anlamaya çalıırlar. Dolayısıyla her bir kuramın kiilik geliimine ilikin öngörüleri farklı farklıdır. Bu farklı yaklaımlar altı kiilik kuramıyla ele alınmaktadır. Bunlar tarihsel açıdan ele alınacak olunduunda; Yapısal (bünyesel) yaklaım, psikodinamik yaklaım, treyt (ayırıcı özellik) yaklaımı, davranıçı-örenme yaklaımı, bilisel yaklaım, hümanistik yaklaımdır Yapısal yaklaım: Yapısal yaklaım, Plato ile balayan Hippokrates ile devam eden kiilie ilikin olarak yapılan ilk çalımaları içermektedir. Nitekim bunlar ilk olarak felsefe içerikli olmu daha sonra tıp alanına yönelmitir. Bu yaklaım, hem geliim hem de ölçüm açısından bilgi vermemi, sadece normal dıılıın nasıl olutuunu açıklamaya çalımıtır. Bugün, üzerinde durulan yaklaımlardan biri olmayan yapısal yaklaımı destekleyen güncel aratırmalar yoktur. 14

29 Geliim: Yapısal yaklaımın kiilik geliimi hakkında herhangi bir varsayımı yoktur Normal dıılık: Antikçadan beri insanolunun kiilii tanımlama ve sınıflandırma çabası olmutur. Örnein, Hippokrates (M.Ö ) ve M.Ö. 2. yüzyılda yaamı olan Galenos ( ) evrendeki dört temel elementin (su, hava, toprak ve ate ) ve dört farklı vücut sıvısının (kan, balgam, sarı ve siyah safra) dört farklı kiilik tipiyle balantılı (iyimser, melankolik, soukkanlı, hırçın) olduunu düünmekteydi. Bu görüe göre dört elementin veya dört sıvıdan hangisinin vücutta bol olduu kiilik tipini de belirlemekteydi (Cornelis ve van Lieshout 2000). Hippokrates ın bu sınıflamasının, insanların çounluu için uygun olmadıı fark edilmi ve 1925 te Alman bir nöropsikiyatr olan Kretschmer ( ) tarafından belli beden tiplerine uyan kiilik türleri tanımlanmıtır. Bunlar atletik tip, piknik tip, astenik tip ve de displastik tip olarak sıralanabilir. Buna göre uzun ve ince olmak souk ve ilikilere kapalı olmakla; ufak ve yuvarlak hatlara sahip olmak ise heyecanlı, deiken ve sosyal olmakla ilikilendirilmitir. Daha sonra ise atletik ve dizplazik gibi iki kategori daha eklenmitir (Lelord ve André 1996). Kretschmer den sonra Sheldon ( ); endomorfik (iç organların egemen olduu), mesomorfik (kas ve iskelet dizgesinin egemen olduu), ektomorfik (sinir dizgesinin egemen olduu) beden tiplerini tanımlamıtır (Duke ve Nowicki 1989). 15

30 Bu yaklaımın önerdii psikopatoloji, beden yapısı ve birtakım sıvıların vücutta ne oranda bulunduuyla balantılıdır. Bu tarz kiilik kategorileri, insanolunun birkaç gruba sıdırılmaya çalıılması açısından eletirilmitir; beden yapısı ve kiilik yapısı arasında iliki olduu görüü kanıtlanmamıtır Olçüm: Yapısal yaklaımın oluturduu bir ölçüm aracı yoktur Psikodinamik yaklaım: Psikodinamik yaklaım, dier yaklaımlarla karılatırıldıında kiilik geliimi üzerinde en çok duran yaklaımlardan biridir. Hatta bu yaklaımın tamamen geliim üzerine ina edildiini bile söylemek mümkündür. Bu yaklaımın öncüsü Sigmund Freud ( ) tur. Freud un kiilii ilk ele alıı histeri kavramı ile olmutur. Daha sonra ise oral, anal ve fallik karakterlerden bahsetmitir. Freud dan sonra ise, yola onunla çıkan ama daha sonra bazı alanlarda farklılaan kiilerden oluan yeni bir kuram ortaya çıkmıtır. Neo-Freudian diye de adlandırılan yeni Freudcular, Alfred Adler, Carl Jung, Anna Freud ve Karen Horney dir. Erik Erikson ise geliimi tanımlarken sadece psikoseksüel dönemlere deil bundan ziyade psikososyal basamaklara da vurguda bulunan ego psikologları arasındadır. Buna göre yaamın ilk yılları sadece oral tatmin için deil, aynı zamanda anne ve bebek arasındaki güven ilikisi için de önemlidir. Erikson kiilik geliimi hakkında çok sayıda çalıma yapmıtır. Daha sonra ise kiilik ve kiilik geliimi, obje ilikileri çerçevesinde ele alınmaya balanmıtır. Obje ilikileri kuramı, erken çocukluk deneyimlerine vurguda bulunan, çocuun yaamında önemli olan kiilerle kurduu ilikiyle ilgilenen bir kuramdır. Bu kurama göre, çocuk, anne ve babasıyla ya da ona bakım veren kiiyle nasıl bir iliki kurarsa, bu onun daha sonraki yıllarda nasıl birisi olacaını etkileyecektir. Bu kuramı en iyi temsil eden kii Melanie Klein ve Otto Kernberg tir. Daha sonraları John Bowlby ve Mary Ainsworth daha görgül çalımalarla buna destek vermitir 16

31 Geliim: 20. yüzyılda ise kiilii psikolojik açıdan ele alan kuramların baında psikodinamik yaklaım gelmektedir. Freud a göre insan kiiliinin üç temel birimi bulunmaktadır: d, ego ve süperego. d, bütün dürtüsel enerjinin kaynaıdır; heyecan arar. Haz ilkesine göre organize olmutur. Ne istediiyse tam o anda yapılmasını ister. Engellenmeyi asla tolere edemez. Süperego toplumun kurallarına göre davranıların ayarlanmasını salar. yi davranılar için ödüllendirileceine (sevilme, kendisi ile iftihar etme) kötü davranılar için cezalandırılacaına (suçluluk duyma, aaılık hissi) inanır. d haz arar; süperego mükemmeli arar; ego ise gerçee odaklanır ve gerçeklik ilkesine göre çalıır. Egonun ilevi, gerçee ve süperegonun ondan talep ettiiyle uygun olacak ekilde idin isteklerini dile getirmek ve onu memnun etmektir (Geçtan 1997). Egonun amacı içgüdülerin tatmin edilmesi için salanacak en üst düzeydeki hazzın, en az acı ve negatif sonucun alınacaı ana kadar ertelenmesidir. Gerçeklik ilkesine göre idin enerjisi bloklanır, baka yöne çevrilir veya bu yava yava serbest bırakılır. Bunu yapan egodur (Gabbard 2000). Dolayısıyla kiiliin dinamii bu yaklaıma göre u ekilde iler; Kiiliin üç birimi doal olarak birbiriyle çeliki içindedir. Bu çeliki deiik psikolojik faaliyetlerin temelini oluturur. d, ego ya da süperegodan birinin, dierlerinden daha kuvvetli ya da zayıf olduu zaman, farklı kiilik türleri ortaya çıkar. Kaygı büyüyüp iddetlendikçe, ego bu iddetteki kaygıyla baa çıkabilmek için savunma mekanizmalarına (defense mechanisms) bavurur. Kaygı ve bununla beraber savunma mekanizmaları bu çatımadan doar. Savunma mekanizmaları terimi, içsel ve dısal tehdit algısına karı tampon olacak ekilde arabuluculuk yapan süreçler anlamına gelmektedir. Savunmaların ne derece bilinçaltında olduu ya da kendi kendini aldatmadan ibaret olduu da tartıılan önemli düüncelerden biridir (Weinberger ve Davidson 1994). 17

32 Bu bakı açısı, bir kiinin, kiilik yapısını anlayabilmek için savunma örüntüsünü deerlendirmek gerektiini söylemektedir. Yüzeysel olarak bakıldıında benzer olan davranıların, aslında farklı psikolojik belirleyicileri ve ilevleri (fonksiyonları) olabildii düünülmütür. Psikoanalitik teori, temel ihtiyaçların doyurulmasıyla ilgili olan intrapsiik çatımaların kiilik üzerinde etkili olduuna vurguda bulunur (Weinberger 1998). Block (1980) a göre Freud için insanın varolusal ikilemi, bireyin isteklerinin hemen doyurulmasına karı, bakaları tarafından zorla kabul ettirilen baskıları özümseme, yaanılan stresten kaçınma istei ve gerçeklik ilkesi arasındaki çatımadır (Weinberger 1998). Freud a göre yeni doan bir bebek deiik aamalardan geçerek kiiliini gelitirir. Bu aamalara psikoseksüel (psychosexual) aamalar adı verilir. Bu aamalar, bedenin belirli bir organının adıyla tanımlanır. Doumdan iki yaına kadar çocuk oral (aız) aamasındadır. Bu devrede emme ve yeme, çocuun zevk aldıı en baskın davranılardır. Çocuk iki ila dört yaı arasında, emmekten daha fazla dıkılamadan, anal uyarılmadan zevk almaya balar; bu nedenle o devreye anal aaması adı verilir. Dört ya civarındayken çocuk fallik (phallic) aamaya girer. Bu devrede çocuk cinsel organına dokunmaktan zevk almaya balar (Gabbard 1989, Geçtan 1997). Fallik devreden sonra örtük (latency) aama gelir ve bu devre 5 ila yalarına kadar sürer. Bu devrede çocuun cinsel dürtüleri gizlidir. Çocuk cinsellikle ilgili konulardan holanmaz ve kendini daha çok oyuna verir. Ergenlikle beraber genital (genital) aama kendisini göstermeye balar. Birey cinsel organı ve duyguları arasında bir ba olduunu fark etmeye balar (Meissner 2005). Psikodinamik yaklaım içinde zamanla baka görüler de ortaya çıkmıtır. Bu görülerden ilki Yeni Freudcular diye adlandırılan teorisyenlerden oluur. Bu teorisyenlere göre, kiilik üzerinde kültürel ve sosyal etkilerin önemi büyüktür. Alfred Adler ( ); Freud dan ayrıldıı en belirgin nokta Adler in üstünlük çabasına verdii önem olmutur. Adler e göre aaılık duygusundan üstünlük hissine doru geçi kiiliin temel taıdır. Üstünlük duygusu insanların elde etmek istedii esas güçtür ve cinsel dürtüden daha kuvvetlidir. Organ eksiklii, çocuklukta geçirilen hastalıklar, çocuun ihmal edilmesi veya ımartılması, doum sırası, ana-baba tutumu, kiilik geliiminde 18

33 belirleyici faktörlerdir. Adler, bunlara ilaveten kiilii etkileyen sosyal güçler üstünde durmu ve kiiliin bütünlüüne vurguda bulunmutur (Weiner 1989). Jung ( ); Freud dan farklı olarak ırksal (ortak) bilinçaltı ve kiisel bilinçaltıdan bahsetmitir. Irksal bilinçaltı bütün insanlarda ortaktır; kiisel bilinçaltı ise kiiye özgüdür. Irksal bilinçaltında var olan bazı kavramlardan dolayı yeni doan bebek, hiç yabancılık çekmeden bu kavramlarla etkileime girer. Bunun için verilecek en iyi örnek bebein annesiyle hemen bütünlemesidir. Ya da atalarımızdan kalan bilinçaltı imgelerinden dolayı herkes karanlıa aynı tepkiyi verir. Jung bu imgelere genel olarak arketip der. O na göre yaamda rastalanılan durum kadar çok arketip vardır. Kiiliin temelinde ise persona, animus, anima ve gölge vardır. Persona, ego ve gerçek dünya arasında araç; animus, kadındaki erkeksi taraflar; anima, erkekteki kadınsı taraflar; gölge, personanın sakladıı yanı olarak tanımlanmaktadır (Weiner 1989, Mohl ve Weiner 2000, Burger 2006). Jung kiilii belirleyen iki tutumdan bahsetmitir. Bunlar, içe dönüklük ve dıa dönüklüktür. çe dönük (introvert) ve dıa dönük (extravert) kavramlarını ilk kullanan kiidir. Jung, bir kimsenin etkin bir yaam sürdürebilmesi ve normal bir kiilik geliimine sahip olması için bu iki yönü (içe dönüklük dıa dönüklük) denge içinde tutması gerektiini savunmutur (Mohl ve Weiner 2000). Ancak sonraları Jung, dünyada bu iki tipten daha farklı tipler olduunun farkına varmıtır. Kiinin dünyayı nasıl algıladıına ve anlamlandırdıına bakmı ve dört ana ilev belirlemitir: Duyu, sezgi, düünce ve duygu. Bu iki tutum (içe dönüklük-dıa dönüklük) ve dört ilev farklı kiilik tipleri ortaya çıkarmıtır ( Burger 2006 ). Jung un yaptıı çalımalar içe dönüklük-dıa dönüklük tutumlarını ölçen kiilik testlerine ilham vermitir. Nitekim Jung tan etkilenen ngiliz psikolog Hans Eysenck tarafından Mausley Kiilik Envanteri gelitirilmitir (Geçtan 1997). Karen Horney ( ); Kiilik geliiminin, deimeyen biyolojik güçlere balı olduuna inanmayan Horney, bunun psikososyal ve biyolojik etkilerin karılıklı ilikisine balı olduunu savunur. Kiiliin, ilk çocukluk yıllarında gelitii konusunda Freud ile aynı fikri 19