Edirne Merkezinde Yaþ Evli Kadýnlarýn Aile Planlamasý Yöntemleri Konusundaki Bilgi Düzeyleri ve Yöntem Kullaným Oranlarý*

Transkript

1 Edirne Merkezinde Yaþ Evli Kadýnlarýn Aile Planlamasý Yöntemleri Konusundaki Bilgi Düzeyleri ve Yöntem Kullaným Oranlarý* Dr. Burcu Tokuç**, Dr. Muzaffer Eskiocak***, Dr. Galip Ekuklu***,Dr. Ahmet Saltýk**** Özet Amaçlar: Bu çalýþmada Edirne Ýli Merkez ilçede yaþayan yaþ kadýnlarýn doðurganlýk profilinin ortaya çýkarýlmasý ve aile planlamasý konusundaki bilgi düzeylerinin, kontraseptif yöntem tercihlerinin ve kullanma oranlarýnýn ve bu yöntemler konusundaki bilgi kaynaklarýnýn deðerlendirilmesi amaçlanmýþtýr. Yöntem ve Gereçler: Çalýþma, Haziran-Aðustos 2001 tarihleri arasýnda Edirne Merkez ilçede yapýlmýþtýr. Edirne Merkez Ýlçe ve baðlý köylerde yaþayan yaþ kadýn, bu tanýmlayýcý, kesitsel araþtýrmanýn evrenini oluþturmuþtur TNSA verilerine göre AP yöntem kullanma sýklýðý %64 olarak alýnmýþ ve 239 kadýn örnekleme seçilmiþtir. 239 kadýna tek bir araþtýrmacý tarafýndan yüz yüze görüþme tekniði ile anket uygulanmýþ ve elde edilen veriler SPSS Ver.8.0 programýnda deðerlendirilmiþ, karþýlaþtýrmalarda Ki-Kare testi kullanýlmýþtýr. Bulgular: Araþtýrmaya katýlan kadýnlarýn %74.7'si herhangi bir kontraseptif yöntem kullanmaktadýr. Bunlarýn %20.9'u RÝA, %16.3 kondom, % 8.7'i hap, %7.1'i tüp ligasyonu, %0.8'i enjeksiyon yöntemi kullanmaktadýr. Kadýnlarýn %20.7'si emzirmeyi gebeliði önleyici bir yöntem olarak kullanmýþtýr. Geri çekme yöntemi halen evli çiftler arasýnda en yaygýn yöntem olarak kullanýlmaktadýr. Ayrýca karþýlanamayan gereksinim hala çok yüksektir. Edirne'de kadýnlarýn %17.7'si baþka çocuk sahibi olmak istemediði halde herhangi bir kontraseptif yöntem kullanmamaktadýr. Katýlýmcýlarýn kontraseptif yöntemleri ve yöntemlerin saðlýða olan yarar ve zararlarýný öðrendikleri kaynaklarýn baþýnda saðlýk çalýþanlarý gelmektedir. Kullanýlan yöntemlerin %66.7'si devlet sektöründen, %33.3'ü özel sektör kuruluþlarýndan saðlanmaktadýr. Sonuçlar: Aile planlamasýnda bugün gelinen noktaya bakýldýðýnda; modern yöntem kullanýmýnda önemli artýþlar görülmektedir. Ancak, ülkemizde kadýn saðlýðýna iliþkin göstergelerin hala çok kötü olduðu anýmsanarak, bu konular analitik yaklaþýmlarla deðerlendirilmeli ve yöntem kullaným oranýný artýrmak, karþýlanamayan gereksinimi azaltmak amacýyla yeni yaklaþýmlar belirlenmelidir. Kadýn saðlýðýný yakýndan ilgilendiren aile planlamasý konusunda yalnýzca pilot projeler olarak baþlatýlan programlarýn, gereksinimi olan tüm kiþileri kapsayacak biçimde yaygýnlaþtýrýlmasý ve sürekli olmasý saðlanmalýdýr Anahtar sözcükler: Aile planlamasý, Modern yöntem, Karþýlanamayan gereksinim, Bilgi kaynaklarý, yaþ kadýn nüfus. Knowledge of Aged Women Living in The Provincial Center of Edirne About Family Planning Methods And Prevelance Of Contraceptive Methos Objectives: The objective of this study was to reveal the birth profile and prevalance of contraceptive methods of aged women living in the Provincial Center of Edirne. And to evaluate their knowledge about family planning methods and to learn their contraceptive method choice and the source of their information. Methods: The study was conducted in the Provincial Center of Edirne, between June and August , aged women living in the Provincial Center of Edirne was the universe of the study. It is a cross-sectional, descriptive study. According to contraceptive method prevalance in Turkey (64%), 239 women were selected for sample. A researcher interviewed with all respondents face to face. Data were evaluated in SPSS Ver 8.0 and Chi-Square test was used for statistical evaluation. Results: 74.7% of women use a contraceptive method. 20.9% use IUD, 16.3% use condom, 8.7% use OC pills, 7.1% use female sterilization, 0.8% use injections. 20.7% of women have used breast feeding as a contraceptive method. Withdrawal is the most frequent method among the married couples. Unmet need is still so high. 17.7% of women don't use any contraceptive methods although they don't want any children. The main source of their information was health workers. 66.7% of methods was provided from public sector, 33.3% were provided from the private sector. Conclusion: There is an important increase in using modern contraceptive methods, today. However, in our country indicators of women's health are still bad. Because of this, these subjects need to bi evaluated by analytical approaches attentively and designate new policies for increasing the contraceptive method use and for decreasing the unmet needs. Key words: Family planning, Modern methods, Unmet needs, Information sources,15-49 aged women. Giriþ 1984 yýlýnda Mexico City'de yapýlan Uluslararasý Nüfus Konferansý'nda aile planlamasý; "bütün çiftlerin ve bireylerin istedikleri sayýda çocuða sahip olma ve doðumlarýn arasýný açmaya serbestçe ve sorumluca karar vermeleri ve bu amaçla bilgi, eðitim ve araçlara sahip olmalarý" olarak kabul *Çalýþma VIII. Halk Saðlýðý Kongresi-Diyarbakýr'da poster olarak sunulmuþtur. **Uzm.; Trakya Ü. Týp Fak. Halk Saðlýðý AD, Edirne ***Doç.; Trakya Ü. Týp Fak. Halk Saðlýðý AD, Edirne ****Prof.; Trakya Ü. Týp Fak. Halk Saðlýðý AD, Edirne 2005 cilt 14 sayý 1 8

2 Tablo 1. Gebeliði önleyici yöntem kullanýmý Yöntem Edirne Edirne TNSA araþtýrma (SM -98 sonuçlarý kayýtlarý)* Herhangi bir yöntem Hap RÝA Kondom Enjeksiyon Tüp Ligasyonu Geri çekme Kullanmýyor *SM: Saðlýk Müdürlüðü edilmiþ ve uluslararasý oybirliði ile bu yaklaþým güvence altýna alýnmýþtýr (1). Üreme saðlýðýnýn bir parçasý da; kadýn ve erkeðin üreme konusunda bilgilendirilmiþ bir biçimde yetki sahibi olabilmeleri, kendilerinin seçebilecekleri etkili, güvenli, ödenebilir ve kabul edilebilir kontraseptif yöntemlerle saðlýklarýný tehlikeye sokmadan doðurganlýklarýný düzenlemeleridir (2). Bu tanýmdan da anlaþýldýðý gibi, doðurganlýðýn düzenlenmesi ya da aile planlamasý, üreme saðlýðýnýn temel bileþenidir. Türkiye'de aile planlamasý konusunda, yaklaþýk otuz yýldýr, riskli gebelikleri önleyerek kadýn ve çocuk saðlýðýný korumayý amaçlayan, ailelere gerekli bilgi ve hizmeti sunarak doðurganlýklarý ile ilgili özgürce ve bilinçli seçim yapmalarýný saðlayan politikalar izlenmiþtir yýlýnda ise Nüfus Planlamasý Hakkýndaki Yasa yeniden düzenlenmiþ, nüfus planlamasý hizmetlerinin yürütülmesi görevi Saðlýk Bakanlýðý adýna Ana Çocuk Saðlýðý ve Aile Planlamasý (AÇSAP) Genel Müdürlüðü'ne verilmiþtir. AÇSAP Genel Müdürlüðü, hizmetin plan ve programlarýný yapmak, uygulamak, hizmet veren resmi ve özel kuruluþlara ilaç, araç-gereç ve bilgi desteði saðlamakla sorumlu kýlýnmýþtýr (Nüfus Planlamasý Hizmetlerini Yürütme Yönetmeliði, 1983). Ýzlenen politikalarýn olumlu sonuçlarý demografik ve saðlýk göstergelerimize yansýmakla birlikte, aile planlamasý konusunda karþýlanamayan gereksinimin hala yüksek olmasý dikkat çekicidir. Bu ulusal sorun günümüzde de önemini korumaktadýr. Amaçlar Bu çalýþmada Edirne Ýli Merkez ilçede yaþayan yaþ kadýnlarýn doðurganlýk profilinin ortaya çýkarýlmasý ve aile planlamasý konusundaki bilgi düzeylerinin ve tutumlarýnýn, kontraseptif yöntem tercihlerinin ve kullanma oranlarýnýn ve bu yöntemler konusundaki bilgi kaynaklarýnýn deðerlendirilmesi amaçlanmýþtýr. Yöntem ve Gereçler Bu çalýþma, Haziran-Aðustos 2001 tarihleri arasýnda Edirne Merkez ilçede yapýlmýþ tanýmlayýcý kesitsel bir araþtýrmadýr. Edirne Merkez ilçe ve baðlý köylerde yaþayan yaþ kadýnlar bu araþtýrmanýn evrenini oluþturmuþtur. Bölgedeki yaþ kadýn sayýsý ETF kayýtlarýna göre 'dir. Çalýþmada 1998 Türkiye Nüfus ve Saðlýk Araþtýrmasýndan elde edilen veriler göz önünde tutularak aile planlamasý yöntemi kullanma sýklýðý %64 olarak alýnmýþ ve %95 güvenilirlikle, d= 0.10 sapma ile 239 kadýn örneðe seçilmiþtir. 239 kadýn, merkez ilçe ve baðlý köylerdeki saðlýk ocaðý yaþ kadýn nüfuslarýna göre aðýrlýklandýrýlmýþ ve ocaklardaki yaþ kadýn izlem formlarýndan rasgele örnekleme yoluyla seçilmiþlerdir. Çalýþma kapsamýna alýnan kadýnlara, tek bir araþtýrmacý tarafýndan yüz yüze görüþme tekniði kullanýlarak anket uygulanmýþtýr. Ankette katýlýmcýlara tanýmlayýcý özellikleri, doðurganlýk özellikleri, þu anda kullandýðý aile planlamasý yöntemi ve bilgi kaynaklarý ile ilgili sorular sorulmuþtur Ýstatistiksel analizler: Elde edilen veriler SPSS Ver. 8.0 Ýstatistik paket programýna aktarýlmýþ ve analizleri yapýlmýþtýr. Karþýlaþtýrmalarda Ki-Kare testi kullanýlmýþtýr. Bulgular Araþtýrmada Edirne Ýli Merkez ilçede yaþayan yaþ 239 kadýn incelenmiþtir. Ýncelenen kadýnlarýn yaþ ortalamasý 'dir. Ýncelenen kadýnlarýn %4.2'si Etkilemez 45% Bilmiyor 17% Etkiler 38% Þekil 1. Emzirme gebe kalmayý etkiler mi? sorusuna verilen yanýtlar 2005 cilt 14 sayý 1 9

3 Tablo 2. Araþtýrmaya katýlan kadýnlarýn kontraseptif yöntemleri ve yöntemlerin saðlýða olan yarar ve zararlarýný öðrenme kaynaklarýna göre yüzde daðýlýmý Sorgulanan kaynaklar Ebe Doktor Eþ, dost, Radyo Gazete Saðlýk ve akraba ve ve kitap hemþire TV dergi larý Kontraseptif yöntemleri öðrenme kaynaklarý Yöntemlerin saðlýða olan yarar ve zararlarýný öðrenme kaynaklarý Tablo 3. Önleyici modern yöntemlerin elde edildiði kaynaklar (%) Yöntemin kaynaðý Hap Kondom RÝA Tüp Toplam Ligasyonu AÇS-AP Merkezi Saðlýk Ocaðý Devlet Hastanesi SSK Hastanesi Toplam Kamu , Özel Muayenehane Eczane Market Diðer (Özel hst. ve plk.) Toplam Özel Toplam okuma-yazma bilmemektedir, %1.7'si okuryazar, %46.2'si ilkokulu bitirmiþ, %11'i ortaokulu bitirmiþ,%17.4'ü lise bitirmiþ, %19.5'i yüksekokul bitirmiþtir. Ýncelenen kadýnlarda ilk evlenme yaþý ortancasý 20.00'dir Kadýnlarýn sahip olduðu çocuk sayýsý ortancasý 2'dir. Çocuklar arasýndaki doðum aralýðý ortancasý 4 yýldýr (min:0.00, max: 12.00). Kadýnlardan çocuðu olanlarýn %90.5'i son çocuðunu isteyerek, %9.5'i ise istemeyerek doðurmuþtur. Son çocuðunu istemeyerek doðuran kadýnlarýn %76.2'si çocuk istemediðini, %23.8'i ise daha sonra çocuk sahibi olmak istediðini belirtmiþlerdir. Halen çocuðu olan kadýnlarýn %22.3'ü daha sonra baþka çocuk sahibi olmayý planlamaktadýr. Gebe kalýnabilecek dönem sorulduðunda, kadýnlarýn ancak %30.5'i "iki adet arasýnda" diyerek doðru olarak yanýtlayabilmiþtir. "Gebelik önlenebilir mi?" diye sorulduðunda ise kadýnlarýn %4.6'sý "hayýr" diye yanýtlamýþlardýr. Gebeliði önlemek için bildikleri yöntemlerde ise katýlýmcýlarýn tamamýna yakýný ilk sýralarda RÝA, hap ve kondomu saymýþlardýr. Araþtýrmaya katýlan kadýnlarýn %74.7'si herhangi bir kontraseptif yöntem kullanmaktadýr. Bunlarýn %53.8'i modern yöntem uygulanmaktadýr. %20.9 RÝA, %16.3 kondom, %8.7'i hap, %7.1'i tüp ligasyonu, %0.8'i enjeksiyon yöntemini seçmiþtir (Tablo 1). Kadýnlarýn ilk kez yöntem kullanmaya baþladýklarýndaki çocuk sayýsý ortancasý 1'dir ve yöntem kullanma süresi ortancasý 6 yýldýr. Yapýlan analizlerde yaþ gruplarý arasýnda yöntem kullanýmý açýsýndan istatistiksel olarak önemli bir fark bulunmamýþtýr. Yöntem kullananlarda da modern yöntem ve geleneksel yöntemleri kullananlar açýsýndan yaþ gruplarý arasýnda istatistiksel olarak önemli bir fark bulunamamýþtýr (X 2 =4.616, p=.329). Modern yöntem kullaným oraný en fazla yaþ grubundadýr (%24.8). Öðrenim düzeyi arttýkça, modern yöntem kullaným oraný artmasýna karþýn, modern ve geleneksel yöntem kullanýmý açýsýndan ortaokul ve üstü eðitimlilerle, daha az eðitimli olan grup karþýlaþtýrýldýðýnda aradaki fark anlamlý bulunmamýþtýr (X 2 = 1.424, p= 0.233) Emzirme-gebelik iliþkisi sorulan kadýnlarýn ise, %38.3'ü emzirme gebe kalmayý etkiler, %44.7'si etkilemez demiþ, %17'si ise bu konuyu bilmediklerini belirtmiþlerdir (Þekil 1). Emzirmenin etkisinin bilinmesi ile öðrenim düzeyleri arasýnda önemli bir iliþki bulunmamýþtýr (X 2 = 3.965, p= 0.138). Kadýnlarýn %20.7'si ise emzirmeyi gebeliði önleyici bir yöntem olarak kullanmýþlardýr, 2005 cilt 14 sayý 1 10

4 Tablo 4. Düþükler ve ölü doðumlar (100 Gebelikte) Edirne TNSA-98 Toplam Düþük Kendiliðinden düþük Ýsteyerek düþük Ölü doðum emzirmenin gebeliði önleyici bir yöntem olarak kullanýmý öðrenim düzeyinin artmasý ile azalmaktadýr (X 2 = 6.854, p= 0.009). Yöntem kullanan kadýnlarýn %39.3'ü güvenilir olduðu için, %21.9'u kullanýmý rahat olduðu için, %7.9'u doktor önerdiði için, %7.3'ü etkili bulduðu için, %6.2'si ebe ve hemþireler önerdiði için kullandýðý yöntemi tercih etmektedirler. Araþtýrmaya alýnan kadýnlardan %77.7'si baþka çocuk istemediðini belirtmiþtir. Bunlarýn %17.7'si baþka çocuk istemediði halde yöntem kullanmamaktadýr. Baþka çocuk istemediði halda yöntem kullanmayanlarýn %62.5'i herhangi bir aile planlamasý yöntemini kullanmak istemektedir. Ýstediði yöntemi ne zaman kullanacaðý sorusuna yaklaþýk %50 oranýnda 12 ay içinde yanýtý verilmiþtir. Katýlýmcýlarýn bildiði kontraseptif yöntemleri ve yöntemlerin saðlýða olan yarar ve zararlarýný öðrendikleri kaynaklar ise Tablo 2'de görülmektedir. Gebeliði önleyici yöntemleri nereden saðladýðý sorulan katýlýmcýlarýn yanýtlarý Tablo3'tedir. Kadýnlarýn %66.7'si yöntemleri devlet sektöründen, %33.3'ü ise özel sektördeki kuruluþlardan elde etmiþlerdir. Yapýlan analizlerde, hap ile kondomu saðlayan kaynaklar arasýnda devlet sektörü ve özel sektör arasýnda istatistiksel olarak anlamlý fark bulunmazken (sýrasýyla p=0.275 ve p=0.052), RÝA'nýn daha çok devlet sektöründen elde edildiði ortaya çýkmýþtýr (p=.000). Araþtýrmaya katýlan kadýnlarýn %25.3'ü herhangi bir yöntem kullanmamaktadýr. Yöntem kullanmayanlarýn, kullanmama nedenleri arasýnda ilk sýrada çocuk isteðinden (%33.3) sonra, saðlýk kaygýsý (%26.6) ve yöntemi nereden elde edebileceðini bilememek (%8.3) gelmektedir. Yöntem kullanmayan kadýnlarýn yalnýzca %6.6'sý yöntem kullanýmýna karþýdýr. Katýlýmcýlara yaptýklarý istemli düþük, kendiliðinden düþük ve ölü doðum sayýlarý sorulmuþtur. Alýnan yanýtlara göre Edirne Merkez ilçede yaþayan doðurganlýk çaðýndaki kadýnlarda 100 gebelikte görülen ölü doðum ve düþük sayýsý Tablo 4'teki gibidir. Araþtýrmaya katýlanlarýn aile planlamasý ile ilgili saðlýk hizmetlerini kullanýmý sorgulandýðýnda, katýlýmcýlarýn yalnýzca %31.8'i son 6 ay içinde aile planlamasý ile ilgili olarak bir saðlýk personeli ile görüþtüðünü söylemiþ, yalnýzca %38.8'i son 6 ay içinde saðlýk ocaðý personeli tarafýndan ziyaret edilmiþtir. Son 6 ay içinde bir saðlýk personeli ile görüþenlerin %64.4'ü, ebe ve hemþirelerle görüþmüþtür. Tartýþma Aile planlamasý ile ilgili bugün gelinen noktaya bakýldýðýnda; geleneksel yöntem kullanýmýndaki azalmayla birlikte, modern yöntem kullanýmýnda da önemli artýþlar görülmektedir. Saltýk ve ark. tarafýndan Edirne'de 1994 yýlýnda yapýlan çalýþmada, etkin yöntem kullaným oraný %42.5 iken, bizim çalýþmamýzda %53.8 bulunmuþtur (6). Ancak geri çekme yöntemi (Türkiye: %24.4, Edirne: %20.9) halen evli çiftler arasýnda en yaygýn yöntem olarak kullanýlmaktadýr. Türkiye'de kadýnlarýn yalnýzca %12'si ortaokul ve üstü bir eðitim almýþken (TNSA-98), araþtýrmaya katýlan kadýnlarýn %47.9'u ortaokul ve üstü bir eðitim almýþlardýr. Kadýnlarda ilk evlenme yaþý ortancasý Türkiye ile benzerdir (Türkiye: 19.5, Edirne: 20.0). Türkiye Nüfus ve Saðlýk Araþtýrmasý nda kadýnlarýn %18'i "iki adet arasýnda" diyerek gebe kalýnabilecek dönemi doðru tanýmlamýþken, bu araþtýrmaya katýlan kadýnlarýn %30.5'i gebe kalýnabilecek dönemi doðru tanýmlamýþtýr. Araþtýrmaya katýlan kadýnlarýn %53.8'i modern bir aile planlamasý yöntemi kullanmaktadýr. Bu oran hem Edirne Saðlýk Müdürlüðü kayýtlarýndan (%37.8), hem de Türkiye (%36.6) oranýndan fazladýr (4, 7). Edirne'nin Türkiye'nin batýsýnda, sosyoekonomik yönden görece daha kalkýnmýþ bir bölge olan Trakya bölgesinde olmasý ve okullaþma oranýnýn Türkiye ortalamasýndan daha yüksek olmasý bu sonucu kýsmen açýklamaktadýr. Araþtýrma grubunun seçiminde yaþ izlem fiþlerinden yararlanýlmasý da, saðlýk hizmetlerine bir biçimde ulaþabilmiþ ve yöntem kullanan kadýnlarýn örnekleme daha fazla seçilmesine yol açmýþ olabilir. Orta Anadolu bölgesi illerimizden Kayseri'de Öztürk 2005 cilt 14 sayý 1 11

5 Evli kadýnlarýn Türkiye'de %10'u, Edirne'de %17.7'si baþka çocuk sahibi olmak istemedikleri halde, herhangi bir kontraseptif yöntem kullanmamak tadýrlar ve ark. tarafýndan yapýlan çalýþmada, modern yöntem kullanýmý %54.8 olarak belirlenmiþtir. Güneydoðu Anadolu bölgesinden Þýrnak ilinde Yavan tarafýndan yapýlan bir çalýþmada yaþ kadýnlarýn %21.8'inin modern yöntem kullandýðý, Diyarbakýr ilinde Toksöz ve ark. tarafýndan yapýlan çalýþmada ise %30.5 oranýnda modern yöntem kullanýldýðý bulunmuþtur (8, 9, 10). Bu sonuçlar da aile planlamasý yöntemlerini kullanma oranýnda bölgenin kalkýnmýþlýðýnýn ve kadýnlarýn eðitimli olma oranýnýn etkili olduðunu düþündürmektedir (Ortaokul ve üstü okul bitirmiþ olma oraný: Batý Anadolu'da 16.2, Orta Anadolu'da 13.3, Doðu Anadolu'da 4.9, TNSA-1998). Araþtýrmada gebelikten korunma yöntemi olarak vazektomiye hiç rastlanýlmamasý, ülkemizde olduðu gibi Edirne'de de aile planlamasý süreçlerine erkeklerin yeterince katýlmadýðýný göstermektedir. Çalýþmamýzda eðitim düzeyi arttýkça modern yöntem kullaným oraný ve emzirme - gebelik iliþkisini bilme oraný artmýþtýr. Diyarbakýr, Ýzmir ve Ankara'da yapýlan benzer çalýþmalarda da sonuçlar benzer bulunmuþtur (10, 11, 12). Bu sonuçlar, kadýnlarýn eðitilmesinin, her konuda olduðu gibi, aile planlamasý uygulanmasýnda ve modern yöntem seçiminde de etkili olacaðýný göstermektedir. Ayrýca karþýlanamayan gereksinim hala çok yüksektir, evli kadýnlarýn Türkiye'de %10'u, Edirne'de %17.7'si baþka çocuk sahibi olmak istemedikleri halde, herhangi bir kontraseptif yöntem kullanmamaktadýrlar (4). Bunlara, korunmak istedikleri halde, etkili bir yöntem kullanmadýklarý için geleneksel yöntem ile korunanlar da eklenince, bu oran oldukça yükselmektedir. Katýlýmcýlarýn kontraseptif yöntemleri ve yöntemlerin saðlýða olan yarar ve zararlarýný öðrendikleri kaynaklar arasýnda saðlýk çalýþanlarýnýn yaný sýra, radyo ve televizyonun bulunmasý, saðlýk personelinin ve medyanýn halkýn saðlýk eðitimindeki önemini bir kez daha vurgulamaktadýr. Saðlýk çalýþanlarýnýn her konuda olduðu gibi, bilinçli ve etkili danýþmanlýk hizmeti vermesi gerektiðini de göstermektedir. TNSA-98 bulgularýna göre, yöntemlerin %55.8'i devlet sektöründen, %42.2'si özel sektörden elde edilmektedir. Bizim bulgularýmýz ise, Edirne'de hap ve kondom kullananlarýn Saðlýk Bakanlýðý tarafýndan daðýtýlanlarýn yanýnda, eczanelerden almayý da tercih ettiðini, ancak öbür yöntemler için devlet kurumlarýnýn daha fazla seçildiðini göstermektedir. Edirne Saðlýk Müdürlüðü ile yapýlan görüþmeler, son birkaç yýldýr çekilen malzeme sýkýntýsýnýn bu sonuca yol açmýþ olabileceðini düþündürmektedir. Özel muayenehane, özel hastane ve polikliniklerin A grubu hizmetlerden olan hap ve kondoma deðer vermediði görülmektedir. Ayný biçimde bu hizmetlerin Edirne'deki 2. Basamak kamu kurumlarý olan Devlet hastanesi ve SSK hastanesinde verilmiyor olmasý da düþündürücüdür. Hizmet saðlayan kuruluþlar arasýnda Týp Fakültesi nin yer almamasý, hem kaçýrýlmýþ fýrsatlar, hem de hizmet sunanlarýn eðitim yeri olarak bu alanda bilgi-tutum oluþturuculuktan uzak olma yönleriyle son derecede önemlidir. Yöntemler devlet kuruluþlarýndan ve ücretsiz saðlanabilirken bile, kullaným oranlarýmýz düþüktür, Bu durum, tek baþýna uzunca bir süre daha yöntemlerin devlet eliyle, ücretsiz ve tüm basamaklarda saðlanmasý gerekliliðini göstermektedir. AP hizmetlerinin ücretli hale getirilmesi ile her ne kadar ödeme gücü olmayandan para alýnmayacak bile olsa, yöntem kullanýmýný azaltacaðý ve uzun erimde istenmeyen gebeliklerin artacaðýný öngörmek zor deðildir. Kadýn saðlýðý koruyucu hizmetler kapsamýndadýr. AP hizmetlerine gereksinimi olan yüksek riskli kiþiler özellikle sosyoekonomik durumu kötü olanlar ve eðitimsiz olanlardýr. AP hizmetlerinin çok az da olsa ücret alýnarak verilmesi, düþük sosyoekonomik durumda olanlarýn hizmet kullanýmýný azaltacaktýr ve risk düzeyleri daha da artacaktýr. Bu durum 224 Sayýlý Yasa nýn eþitlik ilkesine ve 2827 Sayýlý Yasa nýn gereklerine aykýrýdýr. Mersin ve Adana'da yapýlan pilot uygulama sonucunda, AP hizmetlerinin ücretli hale getirilmesinden sonra yöntem kullanýmýnýn %20 azaldýðý bildirilmektedir (13). Yöntem kullanmayan kadýnlarýn, kullanmama nedenleri arasýnda saðlýk kaygýsýnýn çocuk isteðinden sonra ikinci sýrada yer almasý, aile planlamasý danýþmanlýðýnýn saðlýk kuruluþlarýnda yeterince verilmediðini ya da danýþmanlýk sýrasýnda hatalý ve eksik bilgilendirme olasýlýðýný akla getirmektedir cilt 14 sayý 1 12

6 Aile planlamasýnda týp fakültelerinde ve ebehemþirelik yüksekokullarýn da mezuniyet öncesi eðitim güçlendirilmelidir. Tekiner ve ark. tarafýndan Malatya'da yapýlan bir çalýþmada da geleneksel yöntem kullanan 182 olguya danýþmanlýk verildikten sonra 143 tanesinin modern yöntem kullanmaya baþlamýþ olmasý etkili danýþmanlýk hizmetinin önemini göstermek bakýmýndan önemlidir (14). Þahin G. ve ark. tarafýndan Van'da yapýlan bir çalýþmada yöntem kullanmama nedenlerinin baþýnda %55.2 oranýnda eþi ve aile büyüklerinin izin vermemesinin ve ikinci sýrada %21.1 oranýnda yöntem kullanmanýn günah olmasýnýn gelmesi de, bu konuda kadýn, erkek, genç, yaþlý tüm halkýn, tüm kurumlarla iþbirliði içinde eðitilmesi gerektiðini göstermesi bakýmýndan önemlidir (15). Yöntem kullanmayan kadýnlarýn %66.7'sinin yöntem kullanmayý istiyor olmasý, aile planlamasý danýþmanlýðý için tüm baþvurularda fýrsatlarýn iyi deðerlendirilmesi ve halkýn bu hizmetleri nereden alabileceði konusunda eðitilmesi gerekliliðini göstermektedir. Türkiye ortalamasýnýn üstünde bir oranda modern kontraseptif yöntem kullanýmý olmasýna karþýn, Edirne'de halen istenmeyen gebelikler olmaktadýr. Katýlýmcýlarýn %9.5'i son çocuðunu istemeyerek doðurmuþtur ve 100 gebelikte 11.8 oranýnda istemli düþük olmuþtur. Türkiye'de de toplam doðurganlýk hýzý 2.6 olmasýna karþýn, istenen doðurganlýk hýzý 1.9'dur. Ýstenmeyen gebeliklerin oluþu, isteyerek düþük oranýnýn da artmasýna neden olmaktadýr. Türkiye'de 1990'dan bu yana isteyerek düþüklerde azalma görülmektedir. Toplumun küçük aileyi norm olarak kabul etmesindeki artýþ, hýzlý kentleþme, eðitim düzeyindeki artýþ bu azalýþa yol açmýþtýr. Tüm bunlara karþýlýk, etkili kontraseptif yöntemlerin yeterli ölçüde halka ulaþtýrýlamamasý, halkýn kontraseptif yöntemlerle ilgili yanlýþ bilgileri, eðitim eksikliði de isteyerek düþüðün ülkemizde halen yaygýn olmasýnýn nedenleridir. Berberoðlu ve ark. tarafýnda Edirne Ýli Muradiye Saðlýk Ocaðý bölgesinde yapýlan çalýþmada, halkýn saðlýk ocaðýný kullanýmýnýn %62 oranýnda bulunmasý ve bizim araþtýrmamýzda son 6 ay içinde katýlýmcýlarýn yalnýzca %38.8'inin saðlýk ocaðý personeli tarafýndan ziyaret edilmiþ olmasý, hem aile planlamasýna iliþkin bilgilerin, hem de yöntemlerin halka ne ölçüde ulaþtýrýlabildiðini göstermek açýsýndan çarpýcýdýr (16). Sonuç ve Öneriler Modern kontraseptif yöntem kullaným oranýný artýrmak ve karþýlanamayan gereksinim oranýný azaltmak amacý ile yeni yaklaþýmlar ve stratejiler belirlenmelidir. Kontraseptif yöntemlerin en çok öðrenildiði kaynaklar dikkate alýnarak, var olan aile planlamasý hizmetlerini duyurmak ve toplumu bilinçlendirmek için bilgilendirme, eðitim ve iletiþim çalýþmalarýna yaygýnlýk ve yoðunluk kazandýrýlmalýdýr. Toplumun verilmekte olan hizmetleri tanýyabilmesi için radyo ve televizyon spotlarý, posterler, kültürel etkinlikler, gazete ilanlarý ve saha ziyaretleri yapýlmalýdýr. Ayrýca kontraseptif kullanýmýný artýrmak için, ticari pazarlamada kullanýlan teknikleri uygulayan, sosyal pazarlama programlarý kullanýlabilir (17). Aile planlamasýnda týp fakültelerinde ve ebe-hemþirelik yüksekokullarýnda mezuniyet öncesi eðitim güçlendirilmelidir. Saðlýk Bakanlýðý tarafýndan da mezuniyet sonrasý standart hizmet içi eðitimler planlanmalýdýr. Saðlýk ocaklarýnda ve hastanelerde kapsamlý aile planlamasý hizmetleri verebilecek birimler kurulmalý ve doðum kontrol yöntemleri lojistiði kesintisiz saðlanmalýdýr. Aile planlamasýnda sektörler arasý iþbirliði zorunludur, nitekim bu gereksinimler 1983 yýlýnda kabul edilen 2827 sayýlý yasada da tanýmlanmaktadýr. Üniversiteler, gönüllü kuruluþlar, Milli Eðitim Bakanlýðý ve Diyanet Ýþleri Baþkanlýðý halkýn bilinçlenmesi için iþbirliði ve iletiþim içinde çalýþmalýdýr. Kadýn saðlýðý ve aile planlamasý hizmetleriyle ilgili organize sistemler, özel sektör ve gönüllü kuruluþlarca desteklenmelidir. AP hizmetlerine gereksinimi olan yüksek riskli kiþiler, özellikle sosyoekonomik durumu kötü olanlar ve eðitimsiz olanlardýr. AP hizmetlerinin çok az da olsa ücret alýnarak verilmesi, düþük sosyoekonomik durumda olanlarýn hizmetten yararlanmasýný azaltacaktýr ve risk düzeyleri daha da artacaktýr. Bu durum 224 Sayýlý Yasa nýn eþitlik ilkesine ve 2827 sayýlý Yasa nýn gereklerine aykýrýdýr. Kadýn saðlýðýný yakýndan ilgilendiren aile planlamasý konusunda yalnýzca pilot projeler olarak baþlatýlan programlarýn, gereksinimi olan tüm kiþileri kapsayacak biçimde yaygýnlaþtýrýlmasý ve sürekli olmasý saðlanmalýdýr cilt 14 sayý 1 13

7 Ülkemizde kadýn ve çocuk saðlýðý ile ilgili göstergelerin hala çok kötü olduðu anýmsanarak, bu konular analitik yaklaþýmlarla deðerlendirilmeli ve politik karar vericiler gerekli önlemleri gecikmeden almalýdýrlar. TTB'ce tarihinde yayýmlanan raporda da belirtildiði gibi; Saðlýk Bakanlýðý kontraseptif malzemelerin alýmý için kendi bütçesinde kaynak ayýrmalýdýr, Türkiye'de yýllýk kontraseptif malzeme gereksinimi bilimsel yollardan hesaplanmalý ve bütçe yapýlmalýdýr, kamu saðlýk sigortalarýnýn (SSK, Bað-Kur, Emekli Sandýðý) AP malzemelerini karþýlamasý ve bunun sürekli olmasý saðlanmalýdýr (13). Kaynaklar 1- T.C. Saðlýk Bakanlýðý Ana Çocuk Saðlýðý ve Aile Planlamasý Genel Müdürlüðü.,Hacettepe Üniversitesi Týp Fakültesi Halk Saðlýðý Anabilim Dalý.,JHPIEGO Corporation., Ýnsan Kaynaðýný geliþtirme Vakfý: Aile Planlamasýnda Temel Bilgiler, 1997, Ýstanbul, Türkiye 2- Özvarýþ Þ.B, "Aile Planlamasý", Saðlýk ve Toplum, Saðlýk ve Sosyal Yardým Vakfý Yayýný, 8(3-4): Ulusal Aile Planlamasý Hizmet Rehberi; Aile Planlamasý ve Üreme Saðlýðý, Saðlýk Bakanlýðý AÇSAP Genel Müdürlüðü, Cilt I, Ankara, "Türkiye Nüfus ve Saðlýk Araþtýrmasý 1998", Saðlýk Bakanlýðý AÇSAP Genel Müdürlüðü, Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etüdleri Enstitüsü, Demographic and Health Surveys Macro Ýnternational Inc., Ankara, Eskiocak M, Yoleri H, Ekuklu G, Saltýk A. (2001), "Edirne Saðlýk Ocaklarýnda yýllarý arasýnda Yaþ Kadýn Bildirim Formlarýnýn Deðerlendirilmesi" I. Ulusal Ana - Çocuk Saðlýðý Kongresi Bildiri Kitabý, Ankara, Sayfa: Saltýk A, Yaþar Z, Güzelant A, Ekerbiçer H, Ekuklu G (1994), "Edirne Merkezinde Evli Çiftlerin Aile Planlamasý ve Doðurganlýða Ýliþkin Bilgi-Tutum- Davranýþlarý ve Bunlarý Koþullayan Bazý Etmenler" 4. Ulusal Halk Saðlýðý Kongresi Bildiri Kitabý, Didim, Sayfa: Edirne Saðlýk Müdürlüðü kayýtlarý, Edirne, Þahinöz T, Þahinöz S, Ceyhan O, Öztürk Y. (2001), "15-49 Yaþ Evli Kadýnlarýn Aile Planlamasý Yöntemi Kullanma Durumlarýný Etkileyen Faktörler" I. Planlamasý Kongresi Bildiri Kitabý, Antalya, Sayfa: Yavan T, Beji N. (2001), " Þýrnak Ýlinde Yaþayan Yaþ Grubu Evli Kadýnlarýn Demografik Özellikleri ve Üreme Saðlýðý Açýsýndan Aile Planlamasýna Ýliþkin Özelliklerinin Saptanmasý" I. Planlamasý Kongresi Bildiri Kitabý, Antalya, Sayfa: Toksöz P, Çelik Y, Aydýnalp A, Ýlçin E. (1991), " Diyarbakýr'da Doðurgan Çaðdaki Kadýnlarýn Aile Planlamasý Uygulamalarýna Ýliþkin Bir Çalýþma" Dicle Týp Bülteni, Diyarbakýr, 18 (4): Halýcý F, Þenoðlu O, Çelikel G. (2001), " Aile Planlamasýnda Yöntem Seçimini Etkileyen Faktörler" I. Planlamasý Kongresi Bildiri Kitabý, Antalya, Sayfa: Biri A, Öztürk J, Budakoðlu Ý, Maral I. (2001), "Ankara Ýlinde Seçilen Saðlýk Ocaðý ve AÇSAP Bölgelerindeki Yaþ Grubu Kadýnlarýn Kendilerinin ve Eþlerinin Öðrenim Durumlarýna Göre Aile Planlamasý Yöntemi Kullanma Durumlarý" I. Planlamasý Kongresi Bildiri Kitabý, Antalya, Sayfa: planlamasý hizmetlerinin ücretlendirilmesi" uygulamalarý konusundaki toplantý raporu-27.eylül.2001.htm. 14- Tekiner S, Çelik Ö, Hasçalýk Þ, Burak F. (2000) " Aile Planlamasý Polikliniðine Baþvuran Olgularýn Danýþmanlýk Öncesi ve Sonrasý Kontraseptif Yöntem Kullanma Durumlarýnýn Karþýlaþtýrýlmasý" I. Uluslar arasý & II Ulusal Üreme Saðlýðý ve Aile Planlamasý Kongresi Bildiri Kitabý, Antalya, Sayfa: Þahin G, Þahin H, Zeteroðlu Þ, Kolusarý A. (2001) "Van Ýli Yöresinde Aile Planlamasý Yöntemleri Kullanmama Nedenleri" I. Uluslar arasý & II Ulusal Üreme Saðlýðý ve Aile Planlamasý Kongresi Bildiri Kitabý, Antalya, Sayfa: Berberoðlu U, Eskiocak M, Ekuklu G, Saltýk A. (2001) " Edirne Ýli Muradiye Saðlýk Ocaðý Bölgesinde Romanlar ve Öbürlerinin Ýlk Basamak Saðlýk Hizmeti Kullanýmý" Toplum ve Hekim, TTB Yayýný, 16(6): Özvarýþ ÞB, Akýn A.(2001) "Aile planlamasý hizmet sunumunda yeni yaklaþýmlar." Ulusal Ana - Çocuk Saðlýðý Kongresi Bildiri Kitabý. Ankara, Sayfa: STED Okuyucu Danýþma Kurulu nda Yer Almak Ýster misiniz? Lütfen bize Dergi ile ilgili deðerlendirmelerinizi yazýnýz. Bundan sonraki sayýlar sizin de katkýnýzla oluþsun. Sizden gelecek her türlü katký, öneri ve eleþtiri bizim için çok önemli... Ýletiþim kolaylýðý için açýk adresinizi, telefon numaralarýnýzý ve varsa elektronik posta adresinizi eklemeyi unutmayýnýz cilt 14 sayý 1 14