BIREYSEL VE ÖRGÜTSEL DAVRANıŞ: BEKLENTiLER DENGESi MODEli

Transkript

1 BIREYSEL VE ÖRGÜTSEL DAVRANıŞ: BEKLENTLER DENGES MODEl Refk ÇULPAN* GİRİş Örgütün toplumsal br sstem ve bu sstemn temel ögesnn «brey~ olduğunu blmekteyz. Bu nedenle, brey-örgüt lşks ve etkleşmn yakından ncelemek, örgüt olgusuna açıklık kazandıracak ve yönetclere yol gösterecektr. Bu yazıda. breysel ve örgütsel davranış bçmlern (kalıplarını) açıklayablecek br model gelştrlmes amaçednlmştr. Breyn ncelenmes, uzun yıllardan ber pskolojk ve sosyal-pskolojk kavram ve araştırmaların konusu olagelmektedr. Öte yandan. örgütsel analz ve araştırmalarnı da gttkçe YOğunlUk kazandığı br dönemde yaşamaktayız. Çağdaş toplumumuzun dokusunu oluşturan örgütlern kazandığı önem nedenyle, brey-örgüt etkleşmn nceleyen pskolojk, sosyolojk, sosyalpskolojk ve sosyal antropolojk yaklaşımların, bu alanda esksnden daha çok kullanıldığına tanık olmaktayız. Brey le örgütün karşılıklı lşk ve davranışlarını değerlendrrken, önce örgüt üyes olarak breyn davranışlarını, sonra örgütün davranışlarını ve daha sonra da bunların karşılıklı etkleşmn. tanımak gerekr. Buradak tüm analzlern ve açıklamaların, demokratk br ortamda (serbestçe seçm yapılableceğ koşullarda) g.eçerl olduğunu ve böyle br varsayım altında modeln gelştrldğn. özellkle belrtmek sterz. Breysel Davranış: İnsan. türlü tutkuları ve yetenekler olan son derece karmaşık br varlıktır. Bu yüzden, nsan davranışları farklılıklar gösterr. Davranış farkiılıklarını, aynı kş çn zaman çnde ve aynı uyarıyı alan kşler arasında zleyeblrz. Bu şekldek kşsel farklılıklar, başlıca üç sürece bağlanmaktadır : «Algılama>, «güdülenme» ve «kşlk g.elşm». Bu blglern ışığında breysel davranışı anlamak, daha kolay olacaktır... Dr. Refk Çulpan Hacettepe Ünverstes, Ö[tretm Görevlsdr. ı WWam G. Scott ve Terence R. Mtchell, Organh:atlı:m Theory : A Sıı'uctural and Behavoral Analysts (Homewood, ın.: Rchard D. Irwn Ine. and The Dorsey Press, ı972),

2 BEKLENTILEH DENGESİ MODELİ 13 Algılama, breyn uyarıcı bldrm duyması ve yc:mmlamasını belrtr. Breye çevresnden bnlerce [es, göı ünüm, koku, tat gb uyarımlar ulaşırken, o bunlar arasında bir seç:m ve cüzenleme, (smıflandırrn..a) yapar. Bu sürece, \ br çeşt «kodlama» dyeblrz. Breyn algılamasında, başlıca dört etken rol oynamaktadır 2 : Bunlar, «yanıt al!şkanlığı» (blnen uyarımlar daha çgbuk algılanır), «duygular» (hakkında y ve kuvvetl duygular beslenen şeyler, daha çabuk algılanır). «yanıt öncelğ» (brçok uyarım arasmda öncelk v.erlenler daha çabuk al ~alınır) ve «fzksel çevre» (yaşanılan fzksel ()rtamın ntelğ algılaınayı etklemektedr). GÜclÜlep..me, nsanın ste'nen bazı davranışlarda bulunması çn tlınes. dürtülmes ve özendrlmesn belrtr. Bu konu aşağıda ayrıca ncelenmştr. KşHk. nsanm pskolojjk değ!şm ve gelşmn belrten br süreçtr. Kşlk gelşmnde, nsanın blg ednmes, öğrenm ve tutum değşklkler önem kazanır. Scott ve Mıtchell, kşlğn belrlenmesnde bell başlı üç etkenden söz etmektedriers: () Fzyolojtk etkenler; kalıtım, yoluyla ednlen vücut yapısı, kas ve snr sstem, vb. () Grup: Bunlar arasında ale ve okul kşlğ belrleyen en etkl kurumlar olarak görülür. () Kültür: Özellkle «dayanak gruplaru (referans grupları) denlen ksly etkleyen bu toplum. sal brmler, kşlğn gelşmnde çok öneml roloynarlar. Farmer ve Rchman nsanm kşhğ ve pskolojk gereksnmeler arasındak lşkye değnrken şu açıklama,yı yapmaktadırlar 4 : «Örgütsel etknuk, vermllk ve nsan doyumu çn öneml olan breysel gereksnmeler, becerler, umutlar, başarı güdüleme düzey, kend blncine varma, kendne saygı ve breyn genel düşünce düzey, nsnn kşlğn oluşturur. Bu nsan kşlğ özellkler, başka herhang br gereksinmeden çok pskolojk gereksnmeler le lgldr. Pskolojk gerekstnmeler ayrıca. kendn gerçekleştrme, kendn doyurma (tatmn), kendne güven ve yeterlk duygusunu çer!». Breyn, bağımsız davranış koşullarına genel çzgleryle değndkten sonra. örgütselortamdak davranışı üzernde dm'alım. Brey örgüt üyes olarak çeştl uyarılar (buyruk ve stemler) alır ve bu uyanlara karşı br takım tepklerde bulunur. Breyn tepkler, örgütün beklents doğrultusunda olup olmamasına gör,e değşklk gösterr. Örgüt çn dealolan bıreyn her zaman örgütsel amaçlara uygun tepkde bulunmasıdır. Dğer br deyişle, breyn her uyarıya karşı önceden kestrimş davranışta bulunması beklenr. Geleneksel kuramlar da bu varsayımı kabul et 2 İbd., s İbd. 4 Barrı M. Rchman ve Rchard Farmer, Management and Organzatlon'(New York: Random House, 1975>, s. 42ı.

3 14 AMME İDARESI DERGISI mektedrler : Örgüt üyes programlanmış kşdr ve davranışlarını bell kahplar çnde yapmak durumundadır. Toplumblm açısından breyn örgüt çndek davranışı, «rol» anlayışıyla açıklanır. Breyn örgüttek rolü, toplumsal sstem çnde bell br yerde (pozsyonda) kendsnden stenen beklentler dzsdr. Bçmsel örgüt le breyn lşklernde, «ş bölümü., «kumanda zncrl), «denetm alanı. ve dğer lkeler breyn örgüt amaçları yönünde davranmasını sağlamak üzere önernmş denetm araçlarıdır. Breyn davranışlarını kalıplara sokan ve denetleyen bçmsel örgüt normları, «programlanmış davranış~ peşndedr. Brey davranışını yönlendrmek ve denetlemek konusunda bütün glrşmiere karşın, breyn her zaman bçmsel örgütün stedğ şeklde davranmadığı br gerçektr. Breyn davranışlarını bçmsel örgütün normları dışında breyn kşlğ, kültürü, şn ntelğ, çalışma ortamı ve bçmsel olmayan örgüt normları etkler. Başka br deyşle, kşlk; pekştrme beklentler. güdüsel düzey ve tutumların br fonksyonu olarak görüleblr. Bütün bunların sonucu olarak brey, bçmsel örgütün hoşlanmıyac.ağı br takım davranışlarda bulunablr t, Beklenen Davranış, \ J Uyan 0 BIREY,, , , ~..., D t ,. '-' ~ ! Yukarıda anlatılanlardan şu sonuç çıkarılablr: Beklenmeyen Davranış Örgüt üyes olarak brey, genellkle örgütün bekledğ davranışlarda bulunur ama beklenmeyen davranışlarda da bulunduğu görüleblr. Şekll'de

4 BEKLENTLER DENGESİ MODELİ 15 bu durum açıklanmaktadır. Demek oluyor k, örgüt üyes ıçın söz konusu olan beklenen davranışlarda bulunma kuralının beklenınyen davranışlarda bulunma gb stsnalar:!. olablr. Genel görünüm boy:e olınaj.:la beraber. kural ve stsnaların derecelern saptamak kolay değldr; çünkü st::na.!ar kuralın yern alablr. Bu olguyu statstk anlayışında sunmak da olanaksaldır s : «Bütün bu sstemlern (nsan da br sstem olarak) davranışında br ortalama ve varyans vardır. Ortalama, davranışın merkez eğlmnn br göstergesdr. Varyans, davranışın ortalama cvarındak dağılımın, göstergesdr. İnsanların br sstem olarak. lgnç yanları, dğer amaçlı sstemlerle karşılaştırıldıklarında, daha büyük varyans göstermelerdr». Öyleyse, örgüt üyesn stenlen davranışa yöneltmek gerekmektedr k da «güdülerne» olmaktadır. bunun aracı Güdüleme: Yönetm sürec, sürekl ast üst lşksn çerr. Üst'ün görev. astları gözetleyerek ve denetleyer.ek onların görevlern etkn ve verml br şeklde görmelern sağlamaktır. Bu yolda, her üst ya da yönetc. br takım grşm ve uygulamalarda bulunur. Kuşkusuz üst'ün hareketlerne karşı da astların br takım tepkler olacaktır. İşte astların tepklern olumlu kılablecek grşm ve davranışlar «güdülerne» dedgmz, nsan davranışlarını stenlen doğrultuda yönlendrmey» fade eder. O halde, güdülerne, yönetclern kullandığı ve astların bell davranışlarda bulunmaarını sağlayan br yak \a.şım bçmn yansıtmaktadır. Örgüt üyelernn örgütsel amaçlar doğrultusunda görevlernn gerektrdğ şeklde davranmaları, ancak etkn güdülenmeleryle olanaksaldır. Böyle br güdüleme olmazsa, üyeler, kendler çn tanımlanan rollerden sık sık sapacaklar ya da rollern yapmak çn fazla çaba göstermeyeceklerdr. Bu yüzden, örgüt \yelernn görevlern yerne getrrken sürekl güdülenmeler tnerlr.. Güdü1eme nsan davranışlarını yönlendren br süreç olduğundan, y blnmes ve kullanılması halnde örgüt çjn yararlı sonuçlar elde edleblr. Güdüleme sürec k açıdan değerlendrlebmr 6 Brncs, güdüıeyen açısından olup, yönetcnn, astın görev başarısını sağlayacak davranışlarda bulunmasını fad e eder. İkncs se, güdülenen bakımından olup, ast'ı görev başarınaya ten ç etken ve güçler kapsar. Pskolojk açıdan, breyn davranış seçmn etkleyen, güdülenmesnde k grup değşken rol oynamaktadır 7 : <<tc güç» ve «alışkanlık dereceler». 5 H. Randolph Bobbtt, Robert H. Brenholt, Robert H. Doktor ve James P. Mc Naul, Organzatlonal Behavfor (New Jersey : Englewood Clffs, Prentce Hall, Ine., 1974), S Scott ve Mtchell, Op. ctt., s C.L.Hull, Prncples of Behavfor (New York : Appleton-Century-Crafts, 1943).

5 16 AMME İDARES DERGİSİ Brey davramşta bulunmaya ten güçler arasında, onun bazı gereksnmelel'nn karşılanması ve davranış sonucu özendrclere verdğ değer gb etkenler yer alır. Öte yandan, breyn alışkanlık derecesn, daha önce benzer durumlardald«dürtü-yanıb (stmulus-response) lşksnn oluşum sıklığı belrlemektedr. Yukarıdak açıklamaların ortaya koyduğu gb güdülerne, nsan davramşlarıyla yakından lgldr. Bu yüzden, nsan davranışını etkleyen etkenler önem kazanır. Breyler, <<stekler», «gereksnmeler» ve «korkulan denlen sözcüklerle fade olunan kend çlerndek tc güçler nedenyle hareket ederler 8 Br daha güçlü olmak sterken, dğer daha çok kazanmak ve br dğer de şn ya da mevksn kaybetmemek ster. Bu stek ve gereksnmelere b::ığlı olarak da brey, br davranış bçmn seçer. Böyle olunca nsanın stek ya da gereksnmelernn ncelenmes çok öneml olmaktadır. Çünkü, gereksnmeler, davramşı yaratan ve koruyan güçler olmaktadır 9 Bobbtt ve ~rkadaşları, güdülemeye lşkn şu görüşler ler sürmektedrlerıo: ~:Güdülcmen!n hem yönü l-;em ele y()ğl'mh,~(~u vardır. Güdülenen davranış, br gı::reksjnmenın azaltılması yönünde br yanıttı:', güdüıemenin yoğunluğu. aynı zamanda mevcut dğer gereks~.nmelere oranla bell br gerek3nmnn yoğunluğu tarafından belrlenr.» Bu açıklama güdülerre le gereksnme arasındak sıkı bağa şaret etmektedr. İlkn gudü1eme, varolan br gereks!nmenn gderlmes ya da azaltılınası yönünde olacaktır. İknc olarak, çok şddetle ve öncelkle duyulan br gereksnme güdülcıney de yoğun kılacaktır. İnsanın doyum sağlaması, gcr,1{~nmenn 37,ald1ğı yolundak yanıttan doğan kend kendne ednlmş br deneylın fade ed,er l Böylece, nsan gereksnmeler güdüleme çn esas olmaktadır. Ancak. örgüt üyes breyn gereksnmelernn yoğunluğu ve ölçülmes, brçok kuramsal açıklamalara ka.rşın, somut olarak belrlenememştr. Böyle olunca, breyn davranışlarına egemen olanetkenlern ölçülmesnden çok davranışların belrtlmes önem kazanmaktadır. Bu genel açıklamalardan sonra' modelmzn tanıtılmasına geçeblrz. Beklentler Denges Model :, Kuramsal çalışmalar arasında nsan davranışını br <alış-verş sürecl~ (exchange process) olarak nteleyen görüşlere rastlanmaktadır ıı. Aynı za 8 Herbert G. Hcks, The Management of Organzatons: A Systems and Human &sources Approach 2 nd ed. (New York: McGraw-Hll, 1972), S. S1. 9 İbd. ıd Bobbtt, et. al., Op. Clt., a. 90. ll, İbld.. s Georg'e C. Homans, «Socal Behavor as EXChange» Amercan Journal of Socology, 63. (1958>, s. 5l

6 BEKLENTILER DENGES MODELİ 17 manda «katkı-steklendrmeıı, «eştlk kuramı», ~toplumsal -karşlaştırma kuramı» ve «beklent kuramı~ olarak da anılan bu tür görüşlerden ta esnlenerek ve bunlara paralelolarak br kuramsal açıklamayı «beklentler denges model» adı altında aşa!ıda sunmaktayız. Beklentller denges model, breyn nçn örgüte katıldı~ı ve örgütte kaldı~ını aynı zamanda örgütsel amaçlar do~ruıtusunda katkıda bulundultunu ortaya koyarken. örgütün de, breysel katkıyı sağlamak çn breye karşı uyguladı~l norm Ve güdülemelere de~lnmektedlr. Brey lle örgütün brbrlernden karşılıklı beklentner vardır. Bu beklentler herhang br şeklde uyum gösterd~tnde ya da dengelendlğlnde brey örgüte katılacak veya örgütte kalarak katkıda bulunmaya devam edecektır. öte yandar örgüt, brey br üye olarak kabul edecek, tutacak ve breyselkatkının karşıiı~lnı verecektr. Bu çerçeve çersnde; breyn beklentler, örgütün beklentler, bu ks arasındak denge ve bu beklentler so.. nucundak breysel ve örgütsel davranışlar önem kazanır. Ancak, beklentler denges model, başlangıçta da belrttidğ gb demokratk ortamı esasaldı~ından Amta Etzon1'nn örgütler ayırtmındak t4 «yararcı örgütler:. (şletmeler) çn en geçerl açıklamayı getrebhmektedlr. Modeln, «kuralcı örgütler, (doktrner partler) çn de yatkın oldu~u savunulabl1r ama <zorlayıcı örgütler, (hapshaneler) çn doyurucu açıklama gettremed~1n kabul etmekteyz. Böylece, anılan modelln, ancak bem örgüt tpler jçn daha tutarlı bır düşünce kalıbını çerdhun, fakat bazı örgüt tpler! çin sınırlı açıklamalar ortaya koyabndl~ln ya da eksk kaldı~ını belrtmek gerekr. / Breyn beklentuer: Brey br örgüte katılırken ya da örgütün üyes olarak' üretme katkıda bulunduğusürece örgütten br karşılık bekler. Bu karşılık çok çeştl bçmlerde olabllr : ekonomk ve/veya kşsel ve toplumsal ödüllendrme (örne~n, maaş, Ücret, Ikramye, emekımk hakkı. Iy çalışma koşulları, ş güvenlğ, yetenek ve başarısını göster-ebnme, tamnma, so:" rumluluk, saygınlık kazanma, statü. yükselme, kend kendin tanıma ve ge":' l1ştrme). Breyn örgüte hznetn sunmasına karşılık olarak örgütten ls": temler olacaktır. Brey, ancak, stemlernn karşılandı~ını ve karşılanacağını algıladıktan sonra, örgüte katılacak ya da örgütte kalacaktır. Böylt'ce. brey çn stemlerlnln flen karşılanması kadar karşılanacaği kanısını da taşıması öneml olmaktadır. Bu yüzden, breyn -halen' örgütten aldığı ya... nındaneler bekledııı de katkı-karşılık denklemnde Içerktr. Örne~n br 13.James G.March ve Herbert A. Smon, OrgaaIaUou (Nıl' York: John wııe,. and SOM Ine., 1.958), '.. J.S. Adams, «ınequty In Socal Eıı:change». L. BerkO\vtz (ed.) Advıınees n Expermeuıal 8ce:la1 Psyehology, Vol. 2. (New York: ACldemlc Press, 1965), s. 26' 'Terenee R. MltcbeIl ve Anthony Btılan, ıidstrumenıa1lty Theores : Current ttses tn Psycho 100»' Psycholorfcaı BnDeUn. '18, (I9'lI>, '. 14 Amtat Etzonf, A Comparatl" Analysts ot Complex OrganzatIons. rnew York : TheP'ree. ~ ofoı~coe. Inc.! 19(1).,S B\lf8da Etzloru, (;jrgütlerl başlıca d6n. gruba. ayır. maktadır: a) ZOrlaYleı (Coerclve) örgtltlf'.r, b) Yaraı:cı' (UtUtarlan) Örgütler, c) Kuraıcı (Normatve) Örgütler ft d) Karma (Dual) ôrgouer.

7 18 AMME İDARESt DERGİSt kaç yıl sonra yurt dışında caz1p görev alma olana~ı veren darede çalışmayı kabul edenlern davranışı. böyle br olguyu kanıtlar. Özel sektörüu daha çok ücret önersn, kamu sektörünün güvence vermesne de~şmeyen davranış da, yne brey beklentsn yansıtır. Bu tür örnekler ço~altab1rlz. Burada vurgulanmak stenen nokta, breyn sonuç davranışı olan örgüte katılma ya da örgüt üyes olarak üretme katkıda bulunması, onun örgütten aldıkları artı olmayı umduklarıyla yakmdan lgldr. Demek oluyor k, brey beklentlern k gruba ayırablrz: İlk, gerçekleşen beklentlerdr k bunlara «ödüllert> demekteyz. Breyn örgütten f11len aldı~ı karşılıkları fade eder. İkncs, gerçekleşmes umulanlardır; henüz gerçekleşmemş ama gerçekleşme olasıl~ı kuvvetl olan beklentler. Breysel davranış: Breyn bütün beklentller (gerçekleşmş ve gerc;ekleşece~ umulanlar) onun davranışını etkler. Davranış, bt'eysel beklentlern br fonksyonudur. Brey; örgütün sa~ladı~ı karşılı~m kend beklentsine eşt ya da ondan fazla oldu~unu algıladı~ında, örgüte «katılacak:. veya «şbrlkç davranışta) bulunacaktır. E~er, brey: beklentsnn örgütün verd~ karşılıkla gerçekleşemyece~n algılarsa, örgüte «katılmayacak:. veya «örgüt le ı;atışacaktır:.. Breyn algılaması ve davranışı şöylece öıetleneb Ur : Breysel Beklentler (BB); Örgütsel Karşılık (ÖK) oldu~unda Breysel Algılama Breysel Davranış BB~ ÖK se Katılma veya İşbrl~ BB> ÖK se Katılmama veya çatışma Örgüt üyes olarakbreyn davranışını genelolarak k türe ayırmış bulunuyoruz lk breyn örgüt lle şbrll~ yapmasıdır. İşbrl~. breyn kend görevnn gerektrd~ şeklde davranması dolayısyle örgütsel amaçlar do~rultnsunda eylemde bulunması demektr. Bu durumda, brey He örgüt arasında br anlaşma yapılmış olrnaktadıl'. Breyn jknc tür davranı~ı se, örgüt le çatışması halldr. Brey, örgütün karşılıklarının kend beklentlernn altmda kaldı~ını algılaması halnde, görevn tam olarak yapmaktan kaçmacaktır. çatışma, mazeretler ler sürerek şe gelmeme, rapor alma, şe geç gelme, ş yavaşlatma şekl1nde görüleblece~ gb. çok yoğunlaştığmda, ş terketme ve stfa şeklnde de görüleblr. Örgütsel beklentler: KuşkUSUZ örgütün de breyden br takım beklentler vardır. Örgüt, başlangıçta breyde bell yetenekler ve özelllkler arar ve ancak bunlan buldu~una nandğ'ında onu örgüt üyesiolarak kabul eder. Örgüt üyes olarak kabul edlen kşden örgütün bekled~ onun şbrlkç davranışta bulunmasıdır. Örgüt üyesnden, örgütün amaçlarma hzmet eden br takım görev ve roller y br şeklde yerne getrmes beklenr. Bu. breyn örgüttt:n aldıklarına karşı br yamt olarak kabul edlr. örgütün de beklentler, gerçekleşmş olanlar ve gerçekleşmes umulanlar dye kye ayrılablr. Örgüt, üyesnd~n bazı karşılj.klar ~r, aynı za...

8 BEKLENTILER DENGESİ MODELİ 19 manda belk henüz alamadığı br takım karşılıkları da lerde bekler. Bunun en tpk örnekler; bazı şgörenler çn staj devres tanımak. şn gereğnce yapamayan ve beceremeyen İşgörenn br süre sonra düzeleceğnl beklemek, şn br süre aksatanı bu devrenn geçeceğ düşüncesyle hoşgörmek; öğrenme tecrübe kazanma ve eğtm olanakları yaratmak gb durumlardır. Böylece örgüt beklentler arasında, breyn flen sağladığı karşılıklar yanında breyde mevcut ama henüz kullanılmayan yetnn (kapastenn) kullanılableceğ düşünces de yer alır. Örgütsel Davranış: Örgüt breyden olan beklentler doğrultusunda onu güdülerneye çalışır. Güdülerne, daha önce değndğmz gb, brey stenuen yönde davranmaya ter. Brey kend stek ve gereksnmelern gerçekleştrebleceğ araçları seçecek br davranışta bulunacağından, örgüt ona göre hareket etmeldr. Genelolarak örgütün davranışı breyn katkısına göre belrlenr. Demek oluyor k. örgüt beklentlern (gerçekleşen ve gerçekleşmesn umduğu) breyn katkılan ne karşılaştırarak br davramşta bulunur. Örgüt; Breysel Katkının (BK) Örgütsel Beklentye (ÖB) eşt ya da ondan fazla olduğunu algılıyo-:sa, kşy üye olarak kabul edecek veya üye se ödüllendrecektr. Öte yandan, örgüt tarafından; Breysel Katkının (BK), Örgütsel Beklentden düşük kaldığı algılandığında, örgüt, brey üye olarak kabul etmeyecek ya da üye se cezalandıracakt!r: Örgütsel algılama ve davranışı öze'tlersek. şeklnde Örgütsel Algılama ÖB ~ BK ÖB > BK fade edleblr. se. se, örgütsel Davranış Kabul etme veya Ödüllendrme Kabul etmeme veya Cezalandırma Beklentler denges: Buraya kadar anlatılanların mantık sonucu, brey le örgüt 1şk;llernde beklentler üzerne kurulu br denge durumunun deal olduğudur. Beklentler denges, breyn ve örgütün beklentler arasında br uyumu fade eder. Ancak böyle br denge düzeynde brey örgüte katılmayı ya da şbrlkç davranış çnde olur. öte yandan, örgüt de brey üye olarak kabul eder ya da ona ödüllendrlc davranışta bulunur. Yalnız hemen belrteum k, bu deal br durumu fade eder. Gerçekte denge, mutlak br noktada sağlanmayıp k tarafın beklentlernn tanıdığı «hoşgörü sınırları:. çnde.sağlanan dnamk br dengedr. Bkz. Şekl 2. Beklentlen denges. br tahtaravallnn dcm~'esn andınr; herhang br tarafyönüne mutlak dengenn bozulması,karşılıklı 1!şknn tamamen ortadan kalkacağı a.nlanuna gelmez. Tarafların katlanablecekler bır «dengeszlk marjnb oç-ardır. İdeal denge dü2ey, breysel ve örgütsel beklentlern eşdeler oldu~ (BB ==ÖB) durumda satlanır. Ancak bu durumun gerçekleşmes. olas11ılı yok

9 20 AMME İDARESI DERGtsl denecek kadar azdır. Başka br deyşle, örgüt l1e breyn ka.reılıklıuçlarında yer aldıtı tahtaravaw yatay duruma çok zor ıellr, leneilkle yataya açı yapan elk durumdadır. lt ~, / t./f T '" to 4- ' / "" şbrlğ ~dür / l ve ve çatışma Ceza,, / '" L,, } ~ / '" V "'. Y ~ Z Krz N otalan t O X, Breyn sömürmes T. Örgütün scmürmesl y, BreynScmürülmes Z. örgülün sömürüinıes Dlnamkbr dengeden ve tarafların kaldıracalı dengeszuk marjından söz ednce bu dengenn bozulaea~ı, hç kalmayacalı ve dengesızılk marjının ötesnde durumun' ne olaealı haklı olarak hatıra gelr. Taraflann. kaldıramıyacakları öl~üde denge bozulmuş olabur. ışte bu sınırlara <krz nok... talaru (X, Y. T, Z) dyoruz. Bu noktalar, Şekl 2'de görüleeeat gb bre,. sel ve örgütsel sömürü sınırlarını temsl etmektedr. İdeal düzeyden aşırı sapmayı belrten breysel sömürünün X 'noktasına geldıl örgütçe algı1andı~ında. örgüt. bu üyesn cçıkartacak. tır. Bunun aksne breyn sömürnıdü~ü Y noktasına gelndtl breye algılandılında., brey. örgütten cçıkacak.,tır. Çünkü bu krz noktaları. tarafların kabul ve katlanma sınırını aştı~ını fade eder. Brey tarafındak bu aşırı, del1ş1m, benzer biçimde ama ters yönde örgüt ~n de söz konusudur. Örgüt sömur.. dü8ü T npktasında çten ya' da dıştan br müdahale lle bu duruma son verleblr. Örgütttn söm:urqldülu Z noktasınd,a tse" ö~ut ta:rafııt~ao. bu 4U:,

10 BEKLENTLEn OtNCES MOOELİ ruma son verleblr ya ca örgütün kends son bulabulr. Bu tanımlanan durumlar, taraflar arasındak beklentler dengesnn aşırı şeklde bozulmasım fade et~ektedr. Bu krz noktaları, beklentler dengesnn tamamen ortadan kalktı~ı ya da düzeltlmes gerekt~ durumlan be1rtmektedrler. Böylece uygulamada breyn sömürdü~üne nanan örgüt, onu çıkarmak (hraç etmek, şne son vermek) yoluna gdeblmektedr; ya da örgüt, dengey tekrar kurmak çn önlemler (katkıyı de~erlendrerek parasal kesnt, pozsyon veya şn de ~ştrme, daha sıkı denetleme v.s.) getrerek o kmsenn üyl~n koruyablr. Örgüt üyelern ço~unlu~u veya etkl olanları örgütü sömürmekte se, örgüt kend amaçlarından uzaklaşmış olacağından şlevn ytrecek ve son bulma tehlkesyle karşılaşacaktır (örneğn: kend özel çıkarları peşnde olan yönetclern şrketn flasına yol açması). Brkaç üyenn sömürdü~ü örgütte dğerler ç denetm mekanzmasını şletecek bu da çalıştırılamaz veya başarısız kalırsa dış denetm (çevresel müdahale) etkul olablr. Örne~n, yolsuzluk yapan üyelern örgütün d~er üyeler, hraç edebulr. E~er yolsuzluk yapan üyeler ç denetm mekanzmasını şletmeyecek kadar egemen seler, çevreden br müdahale (yargı organlarınca, hükumetçe, basın ve kamu oyundan v.s. tepkler ve denetleme) olablr. Denge ve çevresel Etkenler: Beklentler denges br çevrede gerçekleşr. Bu çevre dengey brçok bakımıardan etkler. Nasıl br hava boşlu~unda tahtaravallnn denges söz konusu olamıyacaksa ya da havanın rüzgarlı olması dengey etkleyecek se ekonomk. sosyal, Syasal ve kültürel v.b. koşullar ad tanımlanan beklentler dengesn etkleyecektr. Örne~n, şsızl~n yaygın oldu~u ortamda şç, sömürülmes pahasına da şınden ayrılmayabulr. Öte yalıdan, örgütün şne yaramadı~ı halde bazı yeteneksz kmseler, syasal baskı yoluyla şe alınmış olablr. Ayrıca, breyn blg ve eğtm düzey, sömürüldu~ü blncn vermeyebllro Bütün bu çevresel etkenler, beklentlern dereces ve açıklanmasını öneml ölçüde etklerler. çevresel etkenler şu veya bu şeklde dengenn çerğn oluştururlar. Bunları brer de~şken olarak ölçmek ve denge hesabına katınak son derecegüçtür. Ayrıca, bzce bunu yapmaya gerek te yoktur. Çünkü sonuçta çevresel etkenler krtk noktaların yerlern değlştreblmekte ş,ma onları. ortadan kaldıramamaktadırlar. Breysel ve örgütsel davranışlar şddetl bçmde bu krtk noktalarda açığa vurulur. Bu yüzden. brey ve, örgüt davranışlarının ge1şjlln1 anlamada böyle btr model önemll kolaylık sa~layabllr. Sonuç olarak beklentler dengesnn, çevresel etkenlerden etklend~ blr gerçektr. Ancak bütüjl kşsel ör~ütsel ve çevresel etken ve güdüıern oluşturduğu «dnamk br denge~ sözkonusudur. Bu dengenn düzelmeyecek şeklde bozulmasının göstergeler de «krz noktaları) dır. Anılan krz noktalarının uygulamadak görünüşler, breyn örgütten çıkması ya da. çıkarılması veya örgütün ç veya dış denetm ve karışma (müdahale) le durumu düzeltmes ya da son bulması veya buldurtması şeklnde olur. Bu belrtlen

11 krz noktalarına ulaşılmadıkça «beklentller dengesb kendsn dnamk yapısıyla koruyor demektr. Beklentler Denges ve Güdüleme: Beklentler denges modelnn en ayırıcı özellğ şu şeklde vurgulanablr: Model, brey le örgütün fllen ve gerçekte brbrlernden ne alıp ne verdkler yanında veya bunun ötesnde.. onlarm karşılıklı ne; beklediklern temel almaktadır. Böyle olunca, örgütün brey güdüıemek çn onun beklentlern yüksek tutacak şeklde davranması gerekmektedr. Örgüt, olanaklar yaratıcı yets (kapastes) konusunda breyn nanç ve güvenn koruyabldğ ölçüde güdüıeme şnde başarılı olablecektr. Örgüt, breyn çatışmacı davranışlardan kaçınarak şbrlğnde bulunmasını sağlayacak şeklde onun beklentlern! karşılamaya ve ödül1endrmeye yönelmeldr. Böylece, ödüllendrme. hem şbrlkç davranışın pekştrc br normu hem de çatışmayı önleyc br araç olarak ntelendrleblr. GeleneJ.:sel yönetın anlayışında. breyn şbrlkç davranışına «ödüt:. ve çatışmacı davranışına da «ceza» verlmes kabul edlmektedr. Oysa «beklentller denges model» şbrlkç davranışı ödüllendrrken çatışmacı davranışı da cezalandırmadan önce, bell br «hoşgörü marjında», ödülleyc! araçların kullanılaralr düzeltlmesn öngörerek çağdaş yönetm anlayışına uygun düşmektedr. Özeleştr: Beklentler denges kuramı, bazı eleştrlere açıktır. Başkalarından önce kendmzn ler sürebleceğ eleştrlern bazıları şöylece sıralanablr. İlkn, «beklentler denges model:., özgün (orjnal) br görüş olmayıp daha önce Chester Barnard ve Herbert Smon'un ortaya attıkları brey ve örgüt lşksnn analzn çeren «katkı-karşılık.) ya da «1steklendrme-katkı» modellernden esnlenmştr 1S Ayrıca «alış-verş:., «eştl1k~ ve «toplumsal karşılaştırma» kuramları da benzer noktaları açıklamaktadırlar 16 Önerdğmz «beklentler denges modelnn, felsefesnde özgün olmayıp «İsteklendrme-katkı» <1nducement-contrbuton) «Alış-verş Kuramı» (Exchange Theory) ve «Araç veya Bekleyş Kuramı» (InstrumentaUty or Expactancy Theory) gb bazı kuramlarda çerk Olduğuna göre yenlkç yanı nedr? Beklentler denges kuramının çıkış noktası, yukarıda anılan kuramlarınkyle aynıdır. Bu modellerde genellkle br yanda brey ve d~er yanda da örgüt görülmekte ve karşılıklı lşkler analz edlmektedr. Ancak kullanılan değşkenler farklıdır. İsteklendrme-Katkı Kuramı, yalnız brey ve örgütü de~u müşter-hzmet edlenler. ve kamuyu da değşken olarak kabul etmektedr ve bunlar arasındak etkleşm açıklamaktadır. Ayrıca karşılık-katkı anlayışındak model, örgüte katılma le üretm faalyetne katılma arasında farklılık ka- IS March ve Smon, Op. Clt., s & Scott ve Mtchell. Op. CU.,

12 bul etmektedr. Bu açılardan ~beklentler dengesb daha sınırlı yanı yalnız brey ve örgüt etkl;:;ş!ı:njn~ çeren ::tçıklamalar g;;~lrme!a(: \1\) breyn ü(~çlhe katılmasıyla örgütte kaldığı sürece üretm sürecne katılması arasında farklı br analze gtmemektedr. Önerlen «beklentler denges model~. dğer benzer modellerden ki öneml noktada daha ayrılmaktadır. Brncs. «beklentler dengesb. flen breyn ve örgütün katkı ve karşılıklarının ötesnde etkledğn kabul etmektedr. Başka br deyşle, brey veya örgütün yalnız brbrnden ne aldığı ve karşılığında ne verdğ değl fakat ne almayı umduğu da önemldr. :arey ya da örgüt, böyle br bekleyş korudukça katkı ya da karşılık bulunacalctır. İkl1c~, örgüt üyel rnın her brnn beklentler bl-brnden değşk olableceğnden herkesn özel koşul ve durumlarına göre çeştl dengeler söz konusu olup, genel açıklama getreblen tek statk denge aranmamıştır. Beklentler denges model. dğerlernden daha bast br açıklama getrerek anlaşılmayı kolaylaştırmakta ve belk daha karmaşık ve soyut modell~rln anlaşılmasında yardımcı olablmektedr. Sonuç olarak bu model. özgün olmasa dah, brey-örgüt lşk ve etkleşmn ortaya koymak bakımından yararlı Olacağına nandığımız kavramsal br açıklamadır. 23