OTİSTİK ÇOCUKLARDA DİL-İLETİŞİM PROBLEMLERİ VE EĞİTİMLERİ

Transkript

1 I.NORMAL DİL GELİŞİMİ 0-3 AY Ağlayarak ses çıkarır.ağlama dışında tek ünlü sesi çıkarmaya başlar.aynı zamanda bu şekilde diğerlerinin konuşmalarına, bakışlarına,jest ve mimiklerle de karşılık verir.üçüncü aya yaklaştıkça gülmeye başlar. 3-6 AY İki farklı ünlü ses çıkarabilir.agucuklar yapar.ünlü ve ünsüz sesleri bir araya getirmeye başlar. -ba veya -da gibi farklı duygular için farklı sesler ve mimikler geliştirir.ses ve mimiklerle taklit başlar. 6-9 AY Tekrarlı iki heceden oluşan sesler üretebilir.mama,dada...v.b Ses ve hareketlerle yetişkinle sıralı, karşılıklı konuşma etkinliği gerçekleştirir.dikkat için bağırır.istemediği olduğunda ağlamayla ve gürültülü seslerle tepki verir.tanıdık bir kişiyi selamlar,gülümser ve sesler çıkarır.taklit artar.alkışlama,el sallama...vb AY Sohbetten hoşlanır.etkileşimi sürdürmek için sesini yükseltip alçaltır.selam verirken tatlı sesler çıkartır.bir şeyler vermekten hoşlanır o zaman da sesler çıkarır.sözcükleri yaklaşık olarak taklit eder.suya bu demesi...sorulan şeye bu ne?...vb. uygun yada buna benzer yanıt verebilir.hayret,soru gibi ses tonlarını uygun kullanmaya başlar AY İsim reddetme ıh,selamlama sözcüklerini içeren 4-6 sözcük kullanabilir.bilmediğini jest ve mimiklerle tanımlar.şarkılara katılmaya çalışır.yankı taklitleri,dikkat çeken sözcükleri söyleme görülür. 18AY-2YAŞ 25 sözcüğü söyleyebilir.insan,nesne isimleri,selamlama sözcükleri,eylemler-al v.b Fazlası için -da,reddetmek için ıh...v.b.iki sözcüklü cümleleri taklit edebilir.kendini tanıyan yetişkinlere çoğu sözcüğü anlamlı gelir. 2-3 YAŞ 2,5 yaşındayken 50 sözcük,3 yaşındayken 200 sözcük kullanabilir.iki ve üç sözcüklü cümleler kurar.sıralı sohbete katılır.zaman,iyelik ekleri,zamirler yerleşmeye başlar.kendi kendine konuşarak oynama olabilir. 3-4 YAŞ 3-4 sözcüklü cümlecikler kurar.sorular sorar.yakın geçmişte yaşadıklarıyla ilgili 1 / 7

2 konuşur.sorulduğunda adını soyadını söyler.başka pek çok soruya cevap verir. Ses kontrolü artar.fısıldama,bağırma...v.b.tekerlemeler ve basit bir şarkıyı söyleyebilir.olumsuz ve 3.kişi zamirlerini kullanır.6 sözcüklü cümleyi tekrarlayabilir.ses tonu ve kalıpları,yetişkinlerle aynıdır. II. DİL VE İLETİŞİMİN İÇERİĞİ Etkili bir iletişim için, dilin şu becerileri kapsaması gerekir: -Dinleme ve anlama -Diğerlerine cevap verme -Karşılıklı sıra ile sohbet etme Dil geliştikçe çocuklar şunları edinir: *Toplumsal,duygusal ve fiziksel gereksinimini karşılama becerisi. *Jestlerle,sözcüklerle ve sözcük gruplarıyla bir dizi anlam ifade etme becerisi *Artikülasyon olarak adlandırılan bir dizi ses üretimi becerisi *Söz dizimi,çoğullar zamanlar,...v.b dilbilgisi kurallarını kullanarak ince anlamları ifade etme becerisi *Sohbet ile konu başlatma ve sürdürme becerisi III. OTİSTİK VE İLETİŞİM PROBLEMİ OLAN ÇOCUKLARIN DÜŞÜNCE ŞEKİLLERİ 1. Detaylara Aşırı Takılma Ve Geneli Kaçırma Otistik çocuklar genellikle dışarıdan gelen uyarıcıları bizim algıladığımız biçimde bir önem sırasına göre düzenleyememektedirler.bazen dönen bir nesneye,bir ipe,boncuğa,bazen bir yazıya,reklama yada yazıya takılırlar.çalışmalar sırasında dikkatleri bu ayrıntılara yoğunlaştığından çalışılan konunun bütününü üzerinde durmak istediğimiz noktaları anlamada güçlük çekerler.ama biz bu takıntılarını,öğrenmeye katkı sağlayacak bir biçimde kullanıp, faydalı hale getirmek için çocuğa özgü yöntemler geliştirebiliriz.örneğin;yemekhaneye gitmek için sürekli istek yapan bir öğrencimizle, oturup çalışmakta zorlanıyorduk.kapıya gidip yemek diye bağırıp kapıyı tekmeliyordu.aç veya tok olması fark etmiyordu.resimdeki nesneleri tanıma, adlandırma ve taklit oyunlarını geliştirme amacıyla çalışma yaparken,onun yemeğe olan takıntısından yararlandık.kapıyı tekmelemesi dikkat çekmek ve yemeğe odaklanmak için olduğundan bu davranışı görmezden gelerek resimli kartları,migros broşürlerini,tabak,çatal gibi materyallerle masa başında yemek yeme oyunları oynadık.bir süre sonra öğrencinin dikkati yemeğe,dolayısıyla bize ve çalışmalarımıza yöneldi.bu şekilde resimlerle tanıtılan besinleri,yemek yemek için gerekli materyali,yemekten sonra neler yapılması gerektiğini çalıştık.kapıyı tekmeleme davranışı azalırken,taklit etme,konuşma,nesneleri tanıma becerileri artmaya başladı.tek kelimeler kullanırken cümle kurmaya başladı. 2. Dikkatin Çok Kolay Dağılabilirliği Bu çocuklar dış uyaranlara çok duyarlı oldukları için dikkatleri kolayca dağılabilmektedir.yine burada önemli olan dikkatini çalışılan materyale çekmek yada,dikkatini çeken materyali yapılan çalışmaya uyarlayarak faydalı hale getirebilmektir. 3. Anlam Çıkarmada Güçlük Çekmek Ve Somut Düşünme Neden-sonuç ilişkisi kurmada güçlük çeken bu çocuklar,genelleme yapmada ve anlam çıkarmada güçlük yaşayabilirler.burada önemli olan mümkün olduğunca çok ve çeşitli örnekle performansına uygun aşamalı olarak çalışabilmek,ve bu çalışmalarda basit ve somut ifadelere yer vermektir. IV.OTİSTİK ÇOCUKLARDA İLETİŞİMİN ÖZELLİKLERİ 1. Sözel Olmayan İletişimin Özellikleri Otistik bebekler, çevrelerindeki insan ve nesnelere karşı ilgisizdirler.istediği bir şeyi 2 / 7

3 ağlayarak,çığlık atarak,yetişkinin elinden tutup onun eliyle işaret ettiğini,bunu yaparken göz teması kurmadığını,onu bir araç olarak kullanabildiğini biliyoruz.karşılıklı iletişim kurmak istemediğinde ise bağırma,vurma,çığlık atma davranışları görülebilir. 2. Sözel İletişimin Özellikleri Konuşabilen otistiklerde ses tonu ve şiddetinin farklı ve tek düze olduğu gözlenmektedir.konuşmaya başlama yaşı gecikmiş ve konuşmaların normal çocuklarda olduğu kadar istekli ve arzulu olmadığı görülmüştür. Konuşma ile ilgili problemler: *Konuşulanları anlamada güçlük *Ekolali *Zamirlerin yer değiştirilerek kullanılması *Edatların uygun yer ve zamanda kullanılmaması *Zaman kavramını kazanmada güçlük *Telaffuz bozuklukları *En önemlisi iletişimi başlatma,sürdürmede konuşmanın yetersiz oluşu V.İLETİŞİM BECERİLERİNİ GELİŞTİRMEK İÇİN YAPILAN ÇALIŞMALAR 1. Konuşma Öncesi Kazanılacak Beceriler a.göz Kontağı Göz kontağını uzun süre canlı tutmak,çocuğun mimikler ve yüz ifadeleri sayesinde konuşmaya konsantre olabilmesini ve konuşmanın gelişmesini kolaylaştırır.çocuğun dikkatini belirli bir konuya çekmek için,önce çocuğun faaliyetine katılıp onunla bir süre beraber oynadıktan sonra onu kendi istediğimiz konuya yönlendirebiliriz.göz kontağını geliştirmek için sevdiği bir nesneyi göz hizamızda tutup önce o nesneye sonra aşamalı olarak gözlerimize bakmasını sağlayabiliriz.çalışma sırasında bu nesneyi ödül olarak kullanabiliriz.bu çalışmayı oyun sırasında doğal olarak gerçekleştirebiliriz.bizden bir şey istediğinde görmezden geldiğimizde çocuk kontak kurmak için önce bizimle göz teması kuracaktır.daha sonrada istediği şeyi işaretle yada daha değişik şekillerle belirtecektir.böylelikle iletişim kurmuş olacaktır.kucakta hoplatma oyunu hem göz temasını başlatacaktır,hem de hoplamayı bir anahtar sesle başlatıp,zamanla bu sesi onun çıkarması beklendiğinde, oyunu bize bakıp çıkardığı ses ile başlatarak iletişim kuracaktır. Ce-e oyunu ile ilgisini çekmek ve göz teması kurmak mümkündür.köpüklü balonlarla önce ilgisini çekip,sonra balonları takip etmesi,patlatması,balon hızının çocuğun performansına göre ayarlanmasıyla da göz takibi ve dikkat süresi geliştirilebilir. Makyaj yapılmasından hoşlanan bir çocuğa ruj sürmek,aynaya baktırmak,kendimize yapıyormuş gibi yapmak,bu sırada da bak dudak, dudaklarıma ruj sürüyorum, sende bana dudaklarını göster gibi çalışmalar çeşitlenebilir. b.dikkat Çocuğun,konuşulanları anlayabilmesi için dikkatini toplayabilmesi gerekmektedir.konuşma ancak çocuğun anlama kapasitesi çok arttıktan sonra başlayacaktır.ilgisini çekecek kısa süreli çalışmalarla,göz kontağı kurularak,aşamalı olarak dikkat süresi uzatılabilir.dikkat süresini uzatma çalışmaları,çocuğun ilgi ve yetenekleri doğrultusunda belirlenen konularda,süresi giderek arttırılacak her alanda yapılabilir.bu çalışmalar yapılırken çocuğun adı söylenir. Egehan bak balon gibi basit ve kısa,somut cümleler kullanılarak,çocuğun alıcı dilinin gelişmesine yardımcı olunur. c.obje Sürekliliği Dikkatini yönelttiği nesneyle kısa süreli saklanma bulma oyunu oynanır.çocuk o 3 / 7

4 nesnenin,sürekli varolduğu fikrini benimsemeye başlayacaktır.bu çocuğun dil gelişimi açısından önemlidir.çünkü çocuk kelime ve sembollerin,objeler için kullanıldığını anlamadan önce kafasında o objenin sürekli var olduğu ve değişmediği fikrine sahip olmalıdır.masanın altına düşen topu takip etmek,bulabileceği nitelikte saklamak,ce-e oyunları,kapının arkasına saklanmak ve bulmasını istemek gibi oyunlarla çalışılabilir. d.nefes Kontrolü Ve Ağız Hareketleri Balon üfleme,kağıda dökülen pudrayı üfleme,rüzgar gülünü üfleme,elde tutulan kağıt mendile üfleme,mum söndürme,ağız kenarındaki balı yalama,mimikleri taklit etme,sakız çiğneme,dondurma yalama,çiçek,kolonya koklama,pipetle içecek içme gibi örnekler çoğaltılarak çalışıla bilinir. e.taklit Etme İletişim için gerekli katılımı ve ikili ilişkiyi kapsadığı için taklit etme öğrenilmesi gerekli bir beceridir.taklit etmeyi öğretmek için,önce çocuğu biz taklit etmeliyiz.bunu da yaparken eğlenceli hale getirmeliyiz.beden hareketleri,jest ve mimikler,hayvan sesleri çıkarma,ritim ve hareket içeren taklitler,ayna karşısında ses taklitleri,kukla oyunları,telefonla konuşma çalışmaları yapılabilir. f. Sıra Alma Sıralı oyun oynama çalışması yaparken,sıra değişimi için tamam,sonra gibi sürekli aynı kelimeleri kullanırsak çocuğun anlamasına yardımcı oluruz. Beklemeyi gerektiren durumlarda biz de sürekli aynı sözcüleri seçiyoruz.havuza gitmek İsteyen bir öğrencinin beklemesi gerektiğinde Bekle,önce yemek yiyeceksin.sınıfa geleceğiz.mayonu giyeceksin,sonra havuza gideceğiz. açıklamasını yapıyoruz.burada önemli olan anlam karmaşası ve güvensizlik yaratmamak için söylenilene uymak,uygun açıklamayı yapmak ve bekleme zamanını çocuğun performansına uygun olarak ayarlamaktır.sıralı oyun oynarken ise bire bir olmak başlangıç için oldukça önemli. Önce yapılacak işi göstermeli,gösterirken basit cümlelerle anlatmalı ve sonra çocuktan istemeliyiz.zamanı çocuğun sabırsızlığına göre uygun aralıklarla ayarlayabiliriz.ama çalışmayı reddediyorsa bu durumda sıra beklemediği zaman bir süre çalışılan oyuncaktan mahrum kalmalı ve uygun uyarıyı sakin bir dille sunmalıyız.daha sonra sakin bir anda aynı oyun yeniden teklif edilebilir.bu çalışmada basit düzeydeki al...ver...vb. komutlara uygun zemin hazırlanır. g.dinleme Egzersizleri Çocuk dinlemeyi öğrenmeden konuşmaya geçmez.işitsel deneyimi arttıkça seslere karşı alıcı dili de o ölçüde gelişir.ses çıkaran nesneler,canlılar,müzik dinlemeye odaklanmasını geliştirici materyallerdir.sesi soylar,ritim ve hareketlerle karışık çalışması sadece dinlemeyi değil komutlara uyma,bekleme,motor becerilerini geliştirmeye de yaralı olacaktır. h.anlama Becerileri Anlama yeteneğini etkileyen faktörler;çocuğun zihinsel kapasitesi,dikkat düzeyi, algısal gelişimi,maruz kaldığı dil uyaranları,duyusal bozuklukları,fiziksel problemler,motivasyon olarak sıralanabilir. Çocuğun anlamasını geliştirmek için, bildiği hoşuna giden,sürekli çevresinde olan nesnelerle çalışmaya başlanmalıdır.yapılan çalışma çocuğun hoşuna gidecek şekilde sonlanırsa,motivasyonu artacaktır. 1. Konuşma Ön Becerileri Dili kavrama yeteneği olan ve birkaç doğal sesi çıkarabilen çocuklardaki basit dil becerilerinin gelişimi için fiziksel yada sözel yardım ve pekiştirme gibi tekniklerin kullanılmasına gereksinim vardır.başlangıçta fiziksel yardım çocuğa ağzını nasıl şekillendirebileceğini,doğru sesleri nasıl 4 / 7

5 çıkarabileceğini öğretmek amacıyla kullanılabilir.a ve D gibi açık sesli fonemler başlangıçta çalışılmalıdır.ilk olarak çocuğun her denemesi ödüllendirilmelidir.zamanla fiziksel yardım azaltılmalı,ödül verme koşulu aşamalı olarak güçleştirilmelidir.basit sesli harfler,bir sesli bir sessiz birleştirilmesi,hece kurma,tekrarlı hecelerden oluşan basit sözcükler,...v.b konuşma şekillendirilir. 2. Kavram Gelişimini Hızlandıracak Beceriler a.obje Tanıma Öncelikle çocuğun tanıdığı objelerle çalışılması gerekmektedir.tanıtılacak nesne ile farklı çeşitli oyunlar oynanabilir.giderek farklı renk, büyüklük ve tipte olanları ile çalışma sürdürülür.konuşma basit,anlaşılır ve nesneyi vurgulayıcı nitelikte olmalıdır.daha sonra resimli kartlarla eşleme oyunlarıyla çalışılabilir.önce göstermesi sonra söylemesi beklenebilir. b.renk Tanıma Boncuklar,mandallar,balonlar,toplar...v.b materyallerle günlük kullanılan eşyalarla çalışıla bilinir.önemli olan çocuğun ilgisini çekecek olan materyali belirlemektir.önce en can alıcı renk olan kırmızı ile başlayıp, ana renkleri her birini ayrı zamanlarda olmak üzere daha sonrada çeşitli renkleri çalışabiliriz.önce bulması,göstermesi,alması,getirmesi,eşleştirmesi çalışılırken daha sonra sürekli sözel uyarı olarak verilen rengin adını söylemesi istenir. c.şekil Tanıma Önce daire olmak üzere kare,üçgen,dikdörtgen ile çalışılır.uygun materyaller belirlenip renk tanımada olduğu gibi çalışılır. d.zamir Kullanma Önce isimlerden başlanmalıdır.anne,baba,ali... v.b aile fotoğraflarından yararlanılabilir.her bir üye tek tek resme sahip olmalıdır.sıralama yapması göstermesi istenebilir.beden bölümleri gösterilebilir,konuşma teşvik edilir. e.var Yok Kavramı Var Yok Kavramı ayrı ayrı çalışılmaya başlanmalıdır.resimli kartlar,eğitim materyalleri Günlük kullanılan eşyalar kullanılabilir.tüm çalışmalarda basit sorular sorularak doğru cevapları tekrarlanarak çocuk teşvik edilmelidir. f.evet-hayır Kullanma Öncelikle çocuğun bir objeyi isteyip istemediğini sormaktansa bir durumu isteyip istemediğini sormak ve buna uygun evet-hayır cevabını pekiştirmek daha kolay olacaktır. Çocuğun hiç hoşlanmadığı bir durumu saptayıp Tırnaklarını kesmemi ister misin? gibi sorduktan sonra Hayır içim desteklenmeli Hayır de şeklinde çalışılmalıdır.bu çalışmalardan sonra cevabının evet olacağını bildiğimiz bir soru sararak parka gitmek ister misin...vb evet cevabı desteklenmelidir.başlangıçta benzer sesler eu...vb kabul edilerek parka götürülüp ödüllendirilmelidir.cevap vermez veya yanlış cevap verirse ödül verilmemelidir. 3. Konuşan Çocuğa Dil Öğretme Konuşan çocuğa dil öğretirken hedeflediklerimiz: *Daha fazla sözcük ve cümleciği kullanacak ve anlayacak *Daha çeşitli durumlarda sosyal,duygusal ve fiziksel gereksinimleri ifade etmek için dil becerilerini kullanacak ve karşılıklı konuşmada sıra alma yeteneğini geliştirecek. *Sözcükler ve cümlecikler yoluyla daha zengin anlamları ifade edecek.yalnızca nesneleri adlandırmak için değil onların ne yaptıklarını,neye benzediklerini,kime ait oldukları...vb hakkında da konuşacak. *Dil gelişim düzeyine uygun dil bilgisi kurallarını kullanacak. 5 / 7

6 *Telaffuz becerilerini yaş ve gelişim düzeyine uygun olarak geliştirecek. Çocuğun konuşma düzeyini belirlemek için bir gün boyunca çocuğun her söylediğini yazarak dil örneği oluşturulabilir.sayfayı üçe bölüp sağdaki sütuna çocuğun her söylediği soldaki sütuna çocuğun konuşmadan hemen önce kendi söylediklerimizi ortadaki sütuna o anki durumu yazabiliriz. Söylediği sözcük miktarı çok az ise iletişimsel sesler,işaretler...v.b de not edilebilir.bu kayıtlar çocuğun neden konuştuğunu ne hakkında konuştuğunu ve hangi dil bilgisi kurallarını kullandığı konusunda bizi aydınlatacaktır. Dil Becerileri Öğretilirken *Çocuğun kullandığı araçları ve yaptığı eylemleri anlatarak,çocuğun ne yapıyor olduğu hakkında konuşulmalı. *Uygun sözcükler ve cümlecikler açıkça,basitçe ve söyleme amacı vurgulanarak söylenmeli. *Sözel ve sözel olmayan ilişkide karşılıklı sıra alınmalı. *Tepki vermesi beklenmeli ve tepki verinceye kadar duraklanmalı. *Çocuğun seslerinden,jestlerinden ve sözcüklerinden başlanmalı.aşamalı olarak ilerlenmeli. *Çocuğun ilgileri çok iyi belirlenmeli. *Çocuğun jestlerine,seslerine,sözcük ve cümlelerine onu dinlediğimizi belli eder doğal tepkiler vermeli. Çocuk, var olan konuşma becerilerini gün boyunca kullanabilmesine yönelik bir ortamda bulunmalıdır.cevap vermese de sürekli onunla onun anlayacağı yalın bir dille konuşulmalıdır.günlük yaşantısında var olan nesneler,konular seçilmelidir. Ekolali yapan çocuklarda,taklit oyunuyla günlük yaşamda gerekli bazı soruların cevapları öğretilebilir.adın ne? Nerede oturuyorsun?...v.b eğer konuşma yalnız ekolali düzeyde kalıyorsa uygun sözcük kullanımları öğretilmelidir.uygun olmayan konuşmalar,görmezden gelinmeli,doğru kullanımlar ödüllendirilmelidir.ancak unutulmamalıdır ki ; konuşmanın hiç olmamasındansa ekolali tarzda olması konuşma gelişimini olumlu yönde etkileyecektir. VI. DİL ÖĞRETİMİNİN ALTIN KURALLARI *Çocuktan tepki bekleyin *Ne ile ilgileniyorsa onun hakkında konuşun *Hareketli bir çocuğun dikkatini yoğunlaştırması için,kısa süreli ve çok çeşitli çalışmalar yapın *Doğal ve sohbetin bir parçası olarak ödüller kullanın *Cevap vermesi için zaman verin *Dinleyin *Bekleyin *Planlanmış etkinlikler yoluyla çocuğun dikkatini,belli amaçlar üzerinde yoğunlaştırılmasını sağlayın. I.Normal Dil Gelişimi Ay Ay Ay Ay Ay Ay Ay-2Yaş 6 / 7

7 Yaş Yaş II.Dil Ve İletişimin İçeriği III.Otistik Ve İletişim Problemi Olan Çocukların Düşünce Şekilleri 1. Detaylara Aşırı Takılma Ve Geneli Kaçırma 2. Dikkatin Çok Çabuk Dağılabilirliği 3. Anlam Çıkarmada Güçlük Çekme Ve Somut Düşünme IV.Otistik Çocuklarda İletişimin Özellikleri 1. Sözel Olmayan İletişimin Özellikleri 2. Sözel İletişimin Özellikleri V. İletişim Becerilerini Geliştirmek İçin Yapılan Çalışmalar 1. Konuşma Öncesi Kazanılacak Beceriler a.göz Kontağı b.dikkat c.obje Sürekliliği d.nefes Kontrolü ve Ağız Hareketleri e.taklit Etme f.sıra Alma g.dinleme Egzersizleri h.anlama Becerileri i.konuşma Ön Becerileri 2. Kavram Gelişimini Hızlandıracak Beceriler a.obje Tanıma b.renk Tanıma c.şekil Tanıma d.zamir Kullanma e. Var-Yok Kavramı f.evet-hayır Kullanma 3. Konuşan Çocuğa Dil Öğretme VI.Dil Öğretiminin Altın Kuralları 7 / 7