Türk Bankacılık Sektöründe Etkinlik Analizi:

Transkript

1 Uluslararası Aya İşletme Faültes Dergs Yıl:26, C:8, S:, s.-2 Internatonal Journal of Aya Faulty of Busness Year:26, Vol:8, No: s.-2 Tür Baılı Setöründe Etnl Analz: Effeny Analyss n Tursh Bng Setor: Prof. Dr. Tunay ÇELİK Eryes Ünverses, Uygulamalı Blmler Yüseoulu (tel@eryes.edu.tr) Anahtar elmeler: Türye de baılı, b a n a ı l ı t a düzenleme, etnl, VZA JEL sınıflaması: G2, L25 Key Words: Tursh Bng, regulaton n bng, effeny, DEA JEL lassfaton: G2, L25 ÖZ Ülemzde 2 yılında yaş fnsal rzn ardınd uygulamaya onu Baılı Setöründe Yenden Yapıdırma programıyla, baların etn br bçmde çalışara setörde reabet düzeynn arttırılması da stenen hedeflerden bryd. Bu hedefe ulaşılablmes çn uygulamaya gren yen düzenlemeler, 28 yılı sonunda ülemzde de endn gösteren üresel rze rağmen, baılı setörünün rzden fazla etlenmemesnde öneml fatörlerden brn oluşturmuştur. Krz dönemlernde ortaya çı öneml br gelşme se, etn br bçmde faalyet göstermeyen frmaların pyasayı ter etmesdr. Küresel rzn etsnn ülemzde 29 yılında endn hssettrdğ date alındığında, bu yılda setörden ayrı br bın olmaması yen düzenlemelern setörde etnl üzernde olumlu et gösterdğ htmaln arttırmatadır. İşte bu çalışmada, 28 üresel rz sonrası Tür Baılı setöründe faalyet gösteren tar baların etnl sorları ver zarflama alz (VZA) le tahmn edlmştr. Setörde 29 yılı harç tüm yıllarda yerl baların ortalama etnl düzey, yabı balar ortalamasının üzerndeyen, büyü ölçel baların üçü ölçel balara göre de daha etn faalyet sürdürdüler görülmüştür. ABSTRACT Inreasng the ompetveness n the bng setor through bs effent operatons was one of the targets of Restruturng Program n the Bng Setor mplemented after 2 fnal rss n Turey. Despe the global fnal rss, the effets of whh were enountered also n Turey at the end of 28, new regulatons mplemented towards ths target have been one of the mportt fators that led the bs to be affeted not as muh. An mportt haraterst of rss perods s the ex of frms that don t operate effently. Consderng that Turey experened the effet of global rss n 29, no b ex from the setor nreases the probably that new regulatons affeted the effeny n the setor posvely. Usng Data Envelopment Analyss, ths study alyzes the effeny sores of ommeral bs n the Tursh Bng Setor, over the post 28 global rss perod. The effeny level of domest bs are found to be above the foregn b average n all years exept 29, whle large bs turn out to operate relatvely more effently th small bs.. GİRİŞ Tür fns pyasasının %87 sn baılı setörü oluşturmatadır. Baılı setörü çnde de ağırlılı payı tar balar oluşturmata, bunun yında az da olsa alınma ve yatırım baları da yer almatadır. Ülemzde 2 yılında yaşadığımız fnsal rzn ardınd uygulamaya onu Baılı Setöründe Yenden Yapıdırma programı, çnde br ço amaç barındırmala brlte setörde etn br yapının oluşmasına da yönelt. Bu dönemden sonra hem yen düzenlemeler, hem de BASEL I ve II uygulamalarının baılıta sermaye yeterllğ ve rs yönetm onusunda yenller Tür baılı setöründe etnl onusunu ve bu onunun araştırılmasını öneml hale getrmştr. Bu düzenlemenn ardınd etlern araştırılmasına yönel olara baılıta etnl tahmn çalışmaları leratürde hızla artmaya başlamıştır. Tür baılı setörü, 2 yılı rznn ardınd dd br üçülme yaşamıştır. Setörün toplam atflernde br öne yıla göre %4 lara yaın azalma görülmüş, özellle rze hazırlısız yaa br ço ba setörden çelme zorunda almıştır. Baılı setörü rzn ardınd, uygulamaya onu yen düzenlemeler ve eonom polalarının da etsyle hızlı br toparma süre yaşamıştır. Setörün toplam atf büyülüğü yenden artara toplam atflern GSMH a orı 24 de %7 lerden 24 yılında bu or % a yüselmştr. Özellle 25 yılınd sonra setöre yabı lgs artmış ve bu yılda 3 o yabı ba sayısı 27 de 8 e yüselmştr. 22 yılınd sonra düşen enflasyona bağlı olara, red faz orlarında da meyda gelen aşamalı düşüş setörün uldırdığı redlern artmasını sağlamıştır. Setörde olumlu hava 24 yılında da devam etmş, setörde bço raamlarının hemen hepsnde br öne yıla göre artışlar yaşmıştır. Örneğn br öne yıla göre baılı setörü red ham 24 de %2 artış göstermştr (Balarımız, 24:-8). Bu çalışmada, Tür Baılı setöründe dönem çn yıllı etnl soru tahmn yapılmıştır. Bu tahmn çn leratürde sıça ulı parametr olmay ver zarflama alz (VZA) yöntem ulılmıştır. Bu alzlerde 28-2 dönem çn sürel faalyet gösteren 24, dönem çn 25 ve 24 yılı çn 27 ba date

2 ÇELİK alınmıştır. Analz çn gerel o bço raamları Baılı Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) tarafınd sunu verlerden elde edlmştr. Tahmn sonuçlarını elde etme çn önell olara brn bölümde etnl avramı ve ölçüm yöntemlerne değnlmş, daha sonra bu ölçüm yöntemlernden br o ver zarflama alznn teor detayları latılmış ve bölüm çnde leratür verlmş, üçünü bölümde Tür baılı setörü etnl soru tahmn sonuçları ve yorumları sunulmuş, genel br değerlendrmenn yapıldığı sonuç bölümüyle de çalışmamız tamammıştır. 2. ETKİNLİK VE ÖLÇÜM YÖNTEMLERİ Üretm teorsnde etnl üç farlı lamda ele alınır. Bu etnl türlernden l dağıtımda etnl (alloatve effeny), ns üretenl etnlğ (produtve effeny), üçünüsü de ten etnl (tehnal effeny) tr. Bu etnl türlernden l frma tarafınd üretlen mala tüetnn ödedğ fyat ve frmın marjnal malyet arasında lşyle lgldr. Üreten etnlğ se frmın uzun dönem ortalama malyetnn mnmum olmasıyla lşldr. Üçünü tür etnl o ten etnl se, herhg br frma çn üretmde ulı grdler le üretm mtarı arasında ten açıd belrl br lşy fade eder. Bu çalışmada baların etnl sorları ten etnl açısınd tahmn edleetr. Bu nedenle üretm açısınd ten etnlğ daha açı tımlama gererse, endüstrde üretm tenolojsnn sab olduğu varsayımı altında şayet br ba grdlern, çıtılarında br azalama meyda gelmeden azaltamıyorsa bu ba ten olara etndr (X-etnlğ) denr. Sözonusu ba, aynı üretm düzeyn endüstrde dğer balara göre daha fazla grd ulara gerçeleştryorsa, bu frma aynalarını etn ulamıyor ya da ten açıd etnszdr denr. Bu şelde üretm yapısı gösteren br bın malyetler de, setörde dğer balara göre daha yüsetr. Frmaların etnszlğ, şgüü ya da yönetlern geretğ adar çalışmamalarınd aynaableeğ gb, motvasyon güdüsünün yeterszlğnden de ortaya çıablmetedr. Frmalar çn üretm aşamasında ortaya çıablee bu durum Lebensten (966) tarafınd X-etnszlğ olara tımmıştır. Görüldüğü gb etnl avramı sadee grdlerle çıtılar arasında br lşye değl aynı zamda yönetm layışına da br atıfta bulunmatadır. Leratür nelendğnde etnl ölçümünün parametr ve parametr olmay yöntemler olma üzere ye ayrıldığı dat çemetedr. Özellle te br grd ulara yne te br çıtının üretldğ üretm yapıları çn etnl tahmn yapma olaylaşıren, brden fazla grd ulımıyla brden fazla çıtının elde edlmes durumunda etnl tahmn güçleşmetedr. Leratürde or alz (rato alyss) olara blnen yöntemle özellle te grd ve çıtı üretldğ durumlarda frmalara a br taım orlarla etnl ölçümler yapılablmetedr. Yne grd ya da çıtının te olduğu durumlar çn rassal sınır yalaşımıyla da (stoast fronter approah) frmaya a malyet denlemnden elde edlen parametreler üzernden etnl hesaplamaları yapılablmetedr. Bununla brlte baılı setörü gb brden fazla grd ulara brden fazla çıtı üreten hzmet şletmelernde ten etnl hesaplamaları onusunda sıça ulı parametr olmay yöntemlerden br ver zarflama alz (data envelopment alyss) dr. Şmd bu alzn teor açılamalarını detaydıralım. 3. ETKİNLİK ÖLÇÜMÜNDE VERİ ZARFLAMA ANALİZİ Balarda etnl ısaa, baların grdlern ulara bell br çıtı düzeyn elde etme yeteneğ le lgldr. Endüstrde üretm tenolojs ver en ve baların homojen br hzmet sunduları date alındığında, şayet br ba grdlern çıtılarda br azalma meyda gelmeszn azaltamıyorsa, bu frmaya ten olara etn denr. Faat br ba, aynı çıtı düzeyn setörde dğer frmalara göre daha fazla grd ulara gerçeleştryorsa, bu frmın aynalarını etn ulmadığı dolayısıyla da ten açıd etn olmadığı lamına gelr. Ten etnszl brço farlı sebepten dolayı ortaya çıablr. Bu sebeplern başında ötü yönetm, uygun olmay frma büyülüğü ve dışsal fatörler gelmetedr (Cummns, Wess ve Z, 999). Etnl ölçümü le lgl çalışmaların amaı, frmalar arası performsı y malyet etnlğn değerlendrme çn br refers (benhmar) ümes oluşturmatır. Bu amaa yönel olara Farrell (957), etnl avramının, tenoloj ver en, frmın etnlğnn ampr üretm mları sınır eğrsne o uzalığı olara tımlamıştır. Dğer br deyşle, Karar Verme Brmlernn (KVB) ten etnlğ, en etn üretm gerçeleştreblme çn bütün grdlern azaltılması gereen orı fade eder. Üretm sınırı, mevut tenoloj ulara ulaşılablee en y performsı temsl eder. Her br KVB'nn etnlğ de, sınırı oluştur frmalarla bu brmn arşılaştırılması le ölçülür. Üretm sınırının belrlenmesnde alternatf yöntemler ulılmala brlte (parametr ve parametr olmay yöntemler), uygulamalı çalışmalarda en sı ulı yöntem parametr olmay VZA alzdr. Ver Zarflama Analz (VZA) le etnlğn nasıl ölçüldüğünü ve ne lama geldğ aşağıda Şel de sunu bas br örne yardımı le gösterleblr. Göstermnde olaylı açısınd baılı setöründe faalyet gösteren br frmın te br grd ulara te br çıtı ürettğn varsayalım. Bu setörün graf gösterm aşağıda şelde verlmetedr. %2

3 ULUSLARARASI ALANYA İŞLETME FAKÜLTESİ DERGİSİ 8/ (26) Çıtı Y H YE B G F C E D A XG XF XE Grd X Şel : Etnl Sınır Eğrs Şelde yer a A, B, C, D, E notaları grd (X)-çıtı (Y) düzlemnde baların yerlern göstermetedr (setörde 5 ba olduğunu varsayalım). ğe göre sab getr varsayımı altında, te grd ve te çıtının olduğu durumda etn frma en yüse çıtı-grd orına sahp o frmadır. Şelde, ölçeğe göre sab getr orjnden çı lneer br doğru le fade edlmetedr. Şel 'e göre en yüse vermllğe sahp (dolayısıyla malyet en düşü) o ba B'dr çünü orjnden gözlem notalarına çzlen doğrunun eğm B notasında en yüse eğme sahptr. Bu durumda etn üretm tenolojsn B notasınd geçen OH doğrusu belrler. Dğer bütün notalar bu doğrunun altında aldığı çn etnszdrler (dğer frmaların malyetler B notasında frmaya göre daha yüsetr). Etnl sınır doğrusu belrledten sonra n aşamada etnl ölçütü tımır. Etnl doğrusu üzernde gözlemlern (bzm örneğmzde bu nota B le gösterlmete) tam etn olduğu varsayıldığınd, bu notaya arşılı gelen etnl değer brdr (veya dür). Etnl doğrusunun altında a notalar etnszdr ve bu notaların etnszl düzey B notasına o uzalılarına bağlıdır. Şret E çn etnl değer, X grdsnn etn ulımının, X grdsnn gerçeleşen ulım düzeyne orı y çıtı düzey sab en, XG /XE olara belrlenr. Yalnıza br grd ve br çıtı olduğu durumda etnl düzeynn hesapması olay olmala brlte, grd ve çıtı sayısı arttığında, etnl değernn bulunması bu adar olay olmamatadır. Bu durumda etnl değern bulma çn lneer programlama yöntemnden yararılır. Ver Zarflama Analznn (VZA) teor altyapısı Farrell (957) tarafınd oluşturulmuş ve brden fazla grd ve çıtının olduğu durumda etnl ölçümünü mümün ı VZA model Charnes, Cooper, ve Rhodes (978) tarafınd gelştrlmş ve bu modelde, setörde yer a frmalar çn ölçeğe göre getrlernn sab olduğu varsayımı yapılmıştır. ğe göre getrnn sab abul edldğ varsayımına day VZA alz leratürde CCR model olara addırılmatadır. CCR modelnde yapı sab ölçe varsayımın değştrlere, ölçe getrsnn değşen olduğu varsayımı altında VZA alzyle etnl soru tahmn de mümün ı ve Ber, Charnes ve Cooper (984) tarafınd gelştrlmş o BCC modelden elde edlen ten etnl sorları ulılara, frmaların ölçe etnller de hesapablmetedr. Frmalara a CCR modelnden elde edlen etnl sorlarının (toplam ten etnl) BCC modelnden elde edlen etnl sorlarına (saf ten etnl) orı, frmaların ölçe apaselern vermetedr. Frmaların ölçe açısınd etn olmamaları sonuunda, ölçe etnlğ hesaplamaları etnszlğn nereden aynadığı onusunda da bze blg vermetedr. Her model tahmn de, grd (nput orented) ve çıtı (output orented) bazlı olma üzere şelde hesaplama sonuu vereblmetedr. Grd bazlı alzde bell br çıtı mtarını gerçeleştrme çn grdlerde ne orda azalma yapılması geretğ de bulunmuş olur. Çıtı bazlı alzde se, bell br grd ulımıyla masmum çıtının elde edlmes çn, çıtılarda yapılması gereen artış orları da belrlenmş olmatadır. Frmalar, üretmde uldıları grdler endler ontrol edebldler halde, üretm belrleyen fatörlern başında pyasa talep oşulları gelmetedr. Bu nedenle çıtı üretm, ç fatörler değl dış fatörlerden daha ço etlendğ çn, VZA alzlernde grd bazlı alz yapma daha sağlılı önerlerde bulunma çn önem arz eder. Etn olmay br frmaya çıtılarında ne orda br artış sağladığında etn olaağını söylemetense, aynı üretm düzeyn sağlama çn grdlernde ne orda azaltma meyda getrmesn söyleme daha doğru olaatır. Frmalar çıtı üretmlernde öneml br eten o talep oşullarını ontrol edemezler faat grdlern ontrol edeblrler. VZA ampr üretm mları eğrsnn oluşturulmasında ulı ve homojen arar verme brmlernn (KVB) performslarının değerlendrlmesnde ulı parametr olmay br tentr. Bzm alzmzde KVB'ler brden fazla grd ulara brden fazla çıtı üreten tar balardır. Analzde, n sayıda ba (KVB) bulunduğu ve bu brmlerden her brnn m adet grd ve s adet çıtı uldıları durumda VZA model matematsel olara aşağıda şelde fade edleblr: VZA Model %3

4 ÇELİK max h s r= = m = u r v x y r () s r rj r= m = u v x y j, u r v r =,2..., s; =,2,..., m; j =,2,.., n Model ()'de yer a %, % n yrj adet KVB den etnl düzey hesapaa o KVB n, % ba % j 'ye a % r çıtısının xj mtarını, % ba % j 'nn % grd mtarını, % u v r ve % modeln çözümü sonuunda bulunaa o sırasıyla grd % r 'nn ve çıtı h % 'nn ağırlılarını göstermetedr. Model (), amaç fonsyonu % 'nn, KVB % 'nn ağırlıdırılmış çıtısının ağırlıdırılmış grdsne orının, endsde dahl olma üzere hçbr KVB nn orının brden büyü olmaması geretğ ısıtı altında, masmze edlmesn çermetedr. Modelde yer a ağırlılar blnmedğnden % u v r ve % le fade edlen ağırlıların bulunması optmzasyonla bulunaatır. Model ()'de or olara verlmş o optmzasyon problemn h çözeblme çn % 'nn paydasını bre eşleme suretyle problem lneer program formu çevrmemz geremetedr. Model ()'n lneer programlamaya uygun fades aşağıda gb yazılablr: % maxu, ν h ur yr r= (2) = s m = ν x = s u y m r rj r= = ν x j u, ν r r =,..., s; =,..., m ve j =,..., n Model (2)'de belrtlen optmzasyon problemnde üretmde ölçeğe göre sab getr tenolojsnn ulılmata olduğu varsayılmatadır. Ayrıa Model (2)'den laşılaağı üzere, grdlern ağırlıdırılmış toplamı bre eşlenmş ve çıtılar masmze edlmetedr. VZA modelnn bu şelde formüle edlmes grd bazlı (nput orented) etnl ölçümü olara addırılır ve çıtılar ver en baların grdlern mnmze etmeye çalıştılarını fade eder. Model (2)'de prmal lneer programlama modelnn çözümünde ulı dual modeln, baların grd ağırlılarını % θ olara ve çıtı ağırlılarını da % λ j olara tımlama suretyle aşağıda şelde yazablrz: Dual Model mn h % = θ (3) n j= λ j y rj s + = y r n %4 j= λ j x j + s = θ x

5 ULUSLARARASI ALANYA İŞLETME FAKÜLTESİ DERGİSİ 8/ (26) + λ, s, s j j =,2,.., n Model (3)'ün çözümlenmes sonuu elde edlen % değer bre eşse ve atıl değşenler (slas) % ve % sıfıra eşse ba etn demetr. Bın etn olması deme frmın ver çıtı düzeyne daha az grd le ulaşmasının msız olduğu θ lamına gelr. Şayet% θ brden üçü se bu frmalar refers frmalara orla daha az etn olara addırılır ve % 'nn değer haste % 'nn etn sınıra ulaşablmes çn grd ulımını hg orda azaltması geretğn gösterr. Etnsz frmalar çn refers frma % λ j 'nn optmum değerler ulılara elde edlr. Ver zarflama alz, etn olmay frmaların etn br bçmde faalyet göstereblmeler çn grd ya da çıtılarında ne orda değşl yapmaları geretğnn de hesapmasına oa tımatadır. Ten açıd etn o frmaların grd ya da çıtılarında herhg br değşme gmelerne gere yo en, nput bazlı alz sonuu hedeflenen etnl düzeyne erşememş KVB nn. grdsn; ΔΧj = θj. Χj - s - (4) adar azaltmalı ve r. çıtısını da; θ ΔYrj = Yrj - sj + (5) adar arttırmalıdır. Bu lşlerden yararılara göree etn olmay KVB lern grd ve çıtılarına lşn potsyel yleştrme orları (PI) aşağıda formül ulılara bulunablr. PI(Potsyel yleştrme %) = (Hedef-gerçeleşen)/Gerçeleşen (6) Grd bazlı br alz çn PI değernn negatf çıması grdlern azaltılması geretğn, pozf çıması se grdlern arttırılması geretğn gösterr. + s s 4. TÜRK BANKACILIK SEKTÖRÜNDE ETKİNLİK: TAHMİN VE SONUÇLAR Bu bölümde Tür Baılı setöründe etnl sorları dönem çn yıllı olara yuarıda başlı altında teor detaylarını verdğmz parametr olmay VZA le tahmn edleetr. Etnl leratürü nelendğnde VZA uygulamalarının yapıldığı çalışmalarda alze başlamad öne yapılması gereen öneml hazırlılard br setöre a grd ve çıtı değşenlernn doğru tesp edlmesdr. Baılı setörünün farlı yalaşıma göre hzmet sunduları abul edlr. Bunlard l o üretm yalaşımına göre balar, sermaye ve şgüünü grd olara ulara mevduat, red ve dğer menul değerler çıtı olara üreten hzmet brmler olara tımırlar. Bu yalaşımda mevduat ve red gb çıtıların ölçülmesnde hesap sayıları temel alınmatadır. Araılı yalaşımı olara tım n yalaşımda se balar, pyasada ödünç verlen fonlarla ödünç alın fonlar arasında araılı yap, bu amaçla da mevduat ve dğer gder alemlern grd olara ulıp red ve dğer gelr alemlern de çıtı olara üreten hzmet brmler şelnde tımırlar. Leratürde baların şlev çn farlı tım yapılmış olmasına rağmen baların asıl görevnn fon arz edenlern fonlarını, fon talep edenlere etn br şelde atar hzmet uruluşları olara ele alınması geretğ genel abul görmetedr (Çuur, 25). Bu nedenle bu çalışmada baların grd ve çıtıları araılı yalaşımı apsamında belrlenmştr. Buna göre toplam mevduat, faz gderler ve faz dışı gderler baların grdler, toplam redler, faz gelrler ve faz dışı gelrler de baların çıtıları olara belrlenmştr. Tür baılı setöründe etnl sorlarının VZA le tahmn edlmesne yönel ço sayıda çalışma mevuttur. Aydoğ ve Çapoğlu (989), Cng ve Tarım (2), Mer ve Yola (2), Işı ve Hass (22), Çola ve Alt (22), Kasm (23), Mer ve dğ. (23), Çuur (25), Matouse ve dğ. (28), Çel ve Kap (2), Betaş (23), Yılmaz (23), Torun ve Özdemr (25) farlı dönemler çn VZA yöntem ulara Tür baılı setöründe farlı dönemlere a etnl soru tahmnler yapmışlardır. Tablo : Tür Baılı Setörü Etnl Sorları (% nsnden) Sır a Ba Dönem Ort. Türye Cumhuryet Zraat Bası A.Ş. 2 Türye Hal Bası A.Ş. 98,28 92,44,98 3 Türye Vaıflar Bası T.A.O. 97,33 96,87 98,99 93,36 96,42 9,87,96 4 Adab A.Ş. %5

6 ÇELİK 5 Ab T.A.Ş. 6 Anadolub A.Ş. 95,9,99 7 Fbaba A.Ş. 65,6 48,32 67,85 8,72 85,4 93,38,77 8 Şeerb T.A.Ş. 93,8,99 9 Testl Bası A.Ş. 9,25 79,4 8,6 89,2 88,35 9,72,88 Tursh B A.Ş. Tür Eonom Bası A.Ş. 86,38 94,3 8,5 79,7 66,54 78,96,83 88,5 9,2 87,6 86,22 89,43 85,8,89 2 Türye Gart Bası A.Ş. 99,52 9,73,98 3 Türye İş Bası A.Ş. 93,45 97,8 96,4 9,4,96 4 Yapı ve Kred Bası A.Ş. 83,57,97 Yerl Balar Etnl Ortalaması 96, ,2 95, Alternatfb A.Ş. 89,38 9,96,97 6 Arap Tür Bası A.Ş. 7 B of Toyo-Msubsh UFJ Turey A.Ş. * Burg B A.Ş. 79,8 92,75 8,5 79,2 96,54 79,9,86 9 Cb A.Ş. 82,57 78,75 76,59 78, 63,48 9,74,8 2 Denzb A.Ş. 95,86 87,74,97 2 Deutshe B A.Ş. 88,6,98 22 Fns B A.Ş. 9,48 96, 98,6 95,99 94,62,96 23 HSBC B A.Ş. 85,65 9,28 9,6 98,27 73,28,9 24 ING B A.Ş. 83,78 98,24 82,64,94 25 Odea B A.Ş. ** ,29,87 26 Rabob A.Ş. *** Turd B A.Ş. 87,5 69,69 76,75 75,9 8,8 7,87 76,42,76927 Yabı balar Etnl Ortalaması 92, , ,2 84,5 Baılı Setör Ortalaması 94,8 92, ,6 94, ,8 %6

7 ULUSLARARASI ALANYA İŞLETME FAKÜLTESİ DERGİSİ 8/ (26) Not: Balar etnl sorları EMS programı ulılara hesapmıştır. *; **: dönemnde grd ve çıtı değşenlerne a bazı bço değerler olmadığı çn, alze dahl edlmemştr. ***: 24 yılında faalyetne başlamıştır. Tablo de son sütunda yer a baların dönem boyu etnl ortalamaları nelendğnde, dönem boyuna ten olara sürel etn faalyet gösteren yerl ba sayısı üç en, br yabı ba sadee etndr. Yne dönem boyuna ortama etnl soru açısınd en etnsz faalyet gösteren yerl balar Fba, Tursh, Testl ve Tür Eonom balarıdır. Yabı balar açısınd se dönem boyuna ortalama etnlğ en düşü ba Turd ve Cb tır. Yıllar baryle setör ortalamaları date alındığında yerl balar açısınd ortalama etnlğn en yüse olduğu yıllar %96,6 ve %92,2 le 28 ve 22 dr. Benzer yorumlama yabı balar çn yapıldığında ortalama etnlğn en yüse olduğu yıl 2 dr. Tabloda dat çeen öneml br husus se, 28 üresel rznn ülemzde etsn hssettrdğ 29 yılında, br öne yıla göre ortalama etnlğn yerl balar çn azalmış olması yabı balar çn se artmış olmasıdır. Etnl sorlarının tahmn çn yapı ver hazırlama şlem sırasında özellle yabı baların uldırdıları redler azalttıları, böylee de rsl varlıların toplam atfler çnde payını üçülttüler dat çemştr. Yabı frmaların genel merezlernn üresel rzn etlernn daha dern hssedldğ ülelerde olduğu date alındığında, bu şelde davrmış olmalarının endlerne rasyonel olduğu zlenm uymatadır. Bununla brlte benzer şey yerl balar çn söyleme güçtür. Krz etlernn görüldüğü 29 yılında yerl baların ortalama etnl soru 28 de %96,6 d 29 yılında %92 le dönemn en düşü değerne gerledğ görülmetedr. Bu sonuç, yerl baların rz etlernden 29 yılında olumsuz etlendğnn açı br gösterges olmala brlte, rz ardınd setörün hızla toparara ortalama etnl %95 e ulaşmıştır. Yne aynı tabloda dat çeen dğer br gelşme se, hem yerl hem de yabı baları çn setör etnl ortalamasının 24 de azalmış olmasıdır. Özellle yabı balar etnl ortalaması öne 6 yılda %9 ın altına l defa bu yılda gerlemştr. Yabı balar çn 24 de dd br etnl azalışı mevuten, bu azalma bu adar dd olmasa da yerl balar ortalamasında da görülmetedr. 29 yılı harç dğer dönemlerde setör etnl ortalamasını yerl balar yuarı çeeren, 29 yılında da bunu yabı balar gerçeleştrmştr. Türye de atf büyülüğü açısınd l 7 ba; Türye Cumhuryet Zraat Bası A.Ş., Türye İş Bası A.Ş., Türye Gart Bası A.Ş., Ab T.A.Ş., Yapı ve Kred Bası A.Ş., Türye Vaıflar Bası T.A.O ve Türye Hal Bası A.Ş. şelnde sıramatadır (TBB; 25). Tablo nelendğnde, atf büyülüğüne göre setörde l 7 bın ortalama etnl sorunun orta ve üçü ölçel dğer balar ortalamasınd yüse olduğu görülmetedr. Büyü ölçel balard Zraat ve Ab ın dönem boyuna yüzde yüz etn olduları hemen göze çarpmatadır. Ten açıd etn o baların grd ve çıtılarında herhg br değşlğe gmeden hzmetlerne devam etmeler gerer. Tablo de de görüldüğü gb grd bazlı ten etnl sorları değer % den üçü o baların etnl düzeylern arttırablmeler mümündür. Bunun çn, grd bazlı alz gereğ etn olmay baların aynı hzmet üretm mtarını daha az grd ulımıyla gerçeleştrmeler gerer. Bunun çn etn olmay her br bın hedeflenen grd değernn belrlenmes gerer. Bunun çn VZA alz sonuu elde edlen her br baya a ten etnl sorunun, öne bın l grd değeryle çarpılması ve sonra da bu değerden l grdye lşn elde edlen atıl (sla=s) değern çıarılması geremetedr. Bu durumu br örnele açılamaya çalışalım. Tablo de görüldüğü gb 2. Sırada yer a Hal Bası nın 24 yılında ten olara etn olmadığı ve etnl sorunun %92,44 olduğu görülmetedr. Hal Bası na a 24 yılı grd değerler sırasıyla Input=4, Input2=5 ve Input3=9 şelndedr. VZA alz sonuu sözonusu grdlere arşılı gelen atıl değerler de sırasıyla s=, s2= ve s3= dır. Şmd Halb ın 24 yılı hedeflenen grd mtarının bulunablmes çn (formül 4); Hedef = (Gerçeleşen x Ba etnl soru) Sla =,.3 formülünün her br grd çn hesapması geremetedr. Yuarıda sunduğumuz verler formülde yerne yazıldığında hedeflenen grd değerler sırasıyla (I=ınput); I= (4 x,9244) - = 37,9 I2 =(5 x,9244) - = 6,3 I3 =(9 x,9244) = 7,56 elde edlr. Bu aşamad sonra 24 yılında ten açıd etn olmay Halb ın etn olablmes çn grdlernde ne orda değşm yapması geretğ y potsyel yleştrme orları; PI(Potsyel yleştrme %) = (Hedef - Gerçeleşen)/Gerçeleşen (6) %7

8 ÇELİK formülünde bulduğumuz değerler yerne yazılara elde edlr. Sonuun negatf (-) çıması grdlerde azaltma yapılması, pozf (+) çıması da grdlerde arttırma yapılması geretğn gösterr. Her br grd çn potsyel yleştrme orının ne olması geretğn bulma çn elde ettğmz değerler formülde yerne yazdığımızda; PI = (37,9 4)/4 = -,75 (%7.5 azalma) PI2 = (6,3-5)/5 = -,75 (%7.5 azalma) PI3 = (7,56 9)/9 = -,75 (%7.5 azalma) elde ederz. Görüldüğü gb 24 yılında Hal Bası nın ten olara faalyet göstereblmes çn 3 grdsnn her brnde %7.5 orında azaltma yapması geremetedr. Burad hareetle gerçeleşen grd değerler Input=4, Input2=5 ve Input3=9 o Halb ın ten açıd etn olablmes çn olması gereen grd değerlernn Input= 37,925, Input2=6,375 ve Input3=7,56 şelnde elde edlr. Burada dat edlrse atıl değerlern (sla) örneğmzde gb sıfır () olması durumunda etnlğ veren grd değerler (olması gereen) gerçeleşen grd değer le etnl soru çarpımına eştr. Grdlere lşn atıl değern sıfırd farlı olması durumunda yuarıda sırayla verdğmz şlemlern tab durumunda, grdlerde yapılması gereen yleştrme orları ve bu orlar yardımıyla da olması gereen grd değerler olaya elde edleblmetedr. VZA çalışmalarında çıtı (output) bazlı alzlerde y bell br grd ulımıyla masmum çıtının elde edlmesne yönel etnl ölçümünde, etn olmay baların etn olablme çn çıtılarında ne orda değşme gmeler geretğ hesapablmetedr. Burada yapılaa şlemler grd bazlı alze göre daha olaydır. Etn olmay bın bell br yılda gerçeleşen çıtı değerne o çıtıya den gelen atıl (sla) değern elenmes (formül 5), hedeflenen çıtının bulunmasını sağlar. Daha sonra elde edlen değerler 6 nolu formülde yerne yazılara gerel yleştrme orları elde edlr. Formül sonuunun negatf çıması çıtılarda azaltma, pozf çıması da çıtılarda arttırma yapılması geretğn gösterr. Leratürde yer a çalışmalar da etn olmay frmalar çn grd ve çıtılarında yapmaları gereen yleştrme orlarının ya da olması gereen grd-çıtı değerler, alz sadee ya da 2 yıl çeryor ve setörde az sayıda frma varsa verlmetedr. Bu yleştrmelern nasıl hesapaağı onusunda verdğmz blgler, onu haında dğer araştırmaılara fayda sağlayaa olmala brlte, bu çalışmada tüm dönem ve tüm dönemlerde etn olmay baların potsyel yleştrme or alzler detaylı ve fazla şlem geretrdğ çn hesapmamıştır. Daha öne de belrttğmz gb nput bazlı CCR model toplam etnl soru değerler, yne nput bazlı BCC model saf ten etnl sorlarına ordığında baların ölçe etnller ortaya çımatadır. Her br ba çn elde edlen ölçe etnlğ değerler, baların optmal büyülüte hzmet üretp üretemedler onusunda bzlere blg sunduğu gb, optmal büyülüte hzmet sunmay baların etnszllernn ölçe ya da ten etnlten m aynadığı onusunda blg vermetedr. Setörde br ba çn ölçeğe göre sab getr, üretmde uldığı grdlerle ürettğ çıtılarda herhg br değşlğe gmesne gere olmadığı ve optmal frma büyülüğünde çalıştığı lamına gelmetedr. Baların etnl sorlarının ölçeğe göre azalmay getr (non-nreasng returns to sale=nirs) varsayımı altında terar hesapıp, CCR tahmn sorunun NIRS soruna eş olması durumunda frma ölçeğnn art, farlı olması durumunda da aza olduğu söylenmetedr (Tarım, 2:). CCR sorunun BCC soruna orının olması durumunda da frma ölçeğ sabtr. ğe göre aza getr, baların grd mtarlarında br artışa göre daha az çıtı elde ettler lamına gelren, art getr durumu se baların apaselern büyütere daha etn hale gelebleeler lamına gelmetedr. ğe göre sab getrye sahp balar se optmal frma büyülüğünde faalyet göstermetedrler. Aşağıda verlen Tablo 2 de çalışmamızda yer a baların dönem boyuna ölçe etnl sorları ve ölçe getrler sunulmuştur. %8

9 ULUSLARARASI ALANYA İŞLETME FAKÜLTESİ DERGİSİ 8/ (26) Tablo 2: Tür Baılı Setörü Etnlğ (%) ve r Hesaplamaları: Sı ra Ba r r r r r r r Türye Zraat Bası A.Ş. 2 Türye Hal Bası A.Ş. 99, % 98,6 3 Türye Vaıflar Bası T.A.O. 99,2 96,8 98,9 98,2 99,2 % 97,8 4 Adab A.Ş. 5 Ab T.A.Ş. 6 Anadolub A.Ş. 99,2 7 Fbaba A.Ş. 86,3 48,3 8,6 8% 89,3 97,6 98,4 % 8 Şeerb T.A.Ş. 99,6 9 Testl Bası A.Ş. 97,3 99,8 4% 99,8 93,5 98,5 98,6 Tursh B A.Ş. 94, 8, 96, 78,8 79,3 % Tür Eonom Bası A.Ş. 99,6 93, % 98,6 96,5 % 99,8 2 Türye Gart Bası A.Ş. 99,5 % 3 Türye İş Bası A.Ş. 93,4 98, 98,6 8% 97, 4 Yapı ve Kred Bası A.Ş. 5 Alternatfb A.Ş. 98,5 4% 96,3 % 6 Arap Tür Bası A.Ş. 7 B of Toyo-M. Turey A.Ş. 8 Burg B A.Ş. 79, 8% 92,7 8,5 % 99,6 % 99,7 % 92,3 9 Cb A.Ş. 98,3 95,4 97,4 4% 96,3 % 2 Denzb A.Ş. 95,8 97,4 % 2 Deutshe B A.Ş. 88, 22 Fns B A.Ş. 96,7 96, % 98, 99, %9

10 ÇELİK 23 HSBC B A.Ş. 99,7 97,4 99,6 4% 96,7 24 ING B A.Ş. 9,7 98,2 4% 97,9 25 Odea B A.Ş. 99,7 4% 26 Rabob A.Ş. 27 Turd B A.Ş. 98, 98,2 99, 93,7 93,9 95,2 % %

11 ULUSLARARASI ALANYA İŞLETME FAKÜLTESİ DERGİSİ 8/ (26) Tablo 2 nelendğnde ölçeğe göre sab getrye y optmal şletme büyülüğüne sahp ba sayısının 5 ba le en ço olduğu yıl 2, 4 er ba le dğer yıllar 22 ve 23 dür. getrye sahp y optmalden büyü şletme düzeynde faalyet gösteren ba sayısının en ço olduğu yıl 2 ba le 28 ve 8 ba le 29 dur. ğe göre art getrye sahp ba sayısının en ço olduğu yıl ba le 24 ve 9 ba le 23 tür. Tablonun genel nelendğnde ölçe etnlğ % o baların genel olara ölçeğe göre getrsnn de sab olduğu görülmetedr. Bunun yında ölçe açısınd etn olmasına rağmen, sab ölçe getrsne sahp olmay baların da bulunduğu faat bu durumun toplam çnde %5 orını geçmedğ görülmetedr. Burad br genelleme yapılma stenrse eğer, ölçe baımınd etn baların aynı zamda ölçe getrlernn de sab olduğu görülmetedr dyeblrz. olara etn faalyet göstermeyen ve art getrye sahp baların apase artışları onları daha etn hale getrebleeen, ölçeğe göre aza getrye sahp baların da apaselernde br azalmaya gdere daha etn hale gelebleeler ortadadır. etnlğn ve sab ölçe getrsn sağlamış baların frma büyülüğünde br değşme gmelerne gere yotur. Burada ortaya çıablee br değşm bu baların etnlten uzalaşmalarına sebep olableetr. 5. SONUÇ Tür baılı setörü çn yapı düzenlemeler, setörde br taım olumsuzluların ortad almasını sağlamaya yönel en aynı zamda setörde etn br bçmde faalyet gösteren ba sayısının çoğalmasına da yöneltr. Setörde etnlğn artması, malyetler düşüreeğ gb reabet ortamı da yaratara etn br pyasın oluşmasına yardımı olaatır. Ülemzde 2 yılında yaşadığımız fnsal rzn ardınd uygulamaya onu Baılı Setöründe Yenden Yapıdırma programı, çnde br ço amaç barındırmala brlte setörde etn br yapının oluşmasına da yönelt. Bu dönemden sonra hem yen düzenlemeler, hem de BASEL I ve II uygulamalarının baılıta sermaye yeterllğ ve rs yönetm onusunda yenller Tür baılı setöründe etnl onusunu ve bu onunun araştırılmasını öneml hale getrmştr. Bu çalışmada Dünya genelnde dd etler hssedlmş o 28 üresel rz sonrası Tür baılı setöründe etnl, parametr olmay VZA yöntem le alz edlmştr. Ülemzde 29 yılında etsn hssettren üresel rzn olumsuz etler, Tür baılı setöründe de endsn hssettrmştr dönem boyuna Tür baılı setöründe setör ortalama etnlğnn en düşü olduğu yıl %92 le 29 dur. Ayrıa 29 yılında yabı baların etnl ortalaması, yerl baların etnl ortalamasınd daha yüsetr. Bu durumun ortaya çımasında en öneml fatör se ıma merezler yurtdışında bulun yabı baların rz çn önlem alara rsl alara red uldırmamış olmalarıdır. Bunun dışında dönem boyuna yerl baların ortalama etnlğ yabı baların üzernde seyretmştr. Büyü ölçel ve toplam atf büyülüğüne göre setörde l sıralarda o baların, orta ve üçü ölçel balara göre daha etn faalyet gösterdler de belrlenmştr. etnlğ ve getr düzeyler belrlenen baların da, optmal frma büyülüğüne geleblmeler çn art getr durumunda apase artışı, aza getr durumunda da üretm azalışı yapmaları durumunda daha etn olableeler belrlenmştr. etnlğ açısınd 28 ve 29 yılları setör çn olumsuzen, 2-23 dönemnn olumlu olduğu ortaya çımıştır. KAYNAKÇA %

12 ÇELİK AYDOĞAN, K. ve ÇAPOĞLU, G; (989), Baılı Sstemnde Etnl ve Vermll: Uluslararası Br Karşılaştırma, Mll Prodütve Merez Yayınları, Yayın No : 397. BANKER R.D., CHARNES A CHOOPER W W (984), Some Models for Estmatng Tehnal d Sale Ineffenes n Data Envelopment Analyss, Magement Sene, 3(9), ss BDDK, Baılı Setör Verler, Çeşl yıllar. BEKTAŞ, H. (23), Tür Baılı Setöründe Etnl Analz, Sosyoeonom, 9(9), ss CHARNES, A. ve W.W. COOPER ve E. RHODES (978), "Measurng effeny of deson mang uns", Europe Journal of Operatonal Researh, lt.2, ss CİNG S. ve TARIM A. (2), Tür Ba Sstemnde Peforms Ölçümü: DEA-Malmqust TFP Endes Uygulaması, TBB Araştırma Teblğler Sers, Sayı: 2-, İstbul. CUMMINS, J.D. ve M.A. WEİSS ve H. Zİ (999), " Orgsatonal form d effeny: The oexstene of sto d mutual property-lably nsurers", Magement Sene, Clt.45, No.9, ss ÇELİK T. ve KAPLAN M. (2), Tür Baılı setöründe Etnl ve Reabet, Sosyoeonom, 6(3), ss ÇOLAK, Ö. F. ve ALTAN Ş. (22), Toplam etnl ölçümü: Türye de Özel ve Kamu Balar çn br Uygulama, İtsat, İşletme ve Fns, 96, ss ÇUKUR, S; (25), Tür Tar Baılı Sstemnde Etnl Analz, İtsat İşletme ve Fns, sayı: 233, ss FARRELL, M.J. (957), "The measurement of Produtve Effeny", Journal of Royal Statstal Soety Seres A (General), lt. 2, no.2, ss IŞIK, I. ve M.K. HASSAN; (22), Tehnal, sale d alloatve effenes of Tursh bng ndustry, Journal of Bng & Fne, 26, pp KASMAN, A; (23), Fnsal Krz Dönemnde Baların Etnlğ, İMKB Dergs, Yıl :7, Sayı:25-26, ss LEIBENSTEIN, H. (966), "Alloatve Effeny vs. X-Effeny", Amer Eonom Revew 56 (3): MATOUSEK R., SELİM D, ve BURUNO S. (28), The Effeny of Tursh Bng System Durng 2-25, Int. J. Eonoms Poly n Emergng Eonomes, (4), ss MERCAN, M ve R. YOLALAN; (2), Tür Baılı Sstemnde ve Mülyet Yapıları le Fnsal Performs İlşs, İMKB Dergs, Yıl :4, Sayı :5, ss.-26 %2

13 ULUSLARARASI ALANYA İŞLETME FAKÜLTESİ DERGİSİ 8/ (26) MERCAN,M.; A. REISMAN, R. YOLALAN ve A. EMEL; (23), The effet of sale d mode of ownershp on the fnal performe of the Tursh bng setor: results of a DEA-based alyss, Soo- Eonom Pnng Senes, 37, pp TARIM, A. (2), Ver Zarflama Analz: Matematsel Programlama Tablı Görel Etnl Ölçüm Yalaşımı, T.C. Sayıştay Başlığı yayınları, Ulus-Anara TBB, (24), Balarımız, Tür Balar Brlğ yayını, 24-İstbul TORUN, N. K. ve ÖZDEMİR A. (25), Tür Baılı Setörünün 28 Küresel Fnsal Krz Sürende Ver Zarflama Analz İle Etnl Analz, Selçu Ünverses Sosyal Blmler Enstüsü Dergs, S: 33, ss YILMAZ, A. A. (23), B Effııeny Analysıs In Turısh Bıng System, WEI Internatonal Aadem Conferene Proeedngs, Juary 4-6. %3