Elazığ İli Kayısı Üretiminde Etkinliğin Belirlenmesi

Transkript

1 Elazığ İli Kayısı Üretimide Etkiliği Belirlemesi M. Külekçi 1, R. Dömez, M. Güler 1 Yrd. Doç. Dr., Atatürk Üiversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekoomisi Bölümü, 25240, Erzurum E-posta: mkulekci@ataui.edu.tr ÖZET Bu çalışmaı amacı, Elazığ ilide yetiştirile kayısı üretimii tekik etkiliği belirlemektir. Tekik etkiliği tespiti, işletmeleri ayı üretim miktarıı daha az girdi kullaarak elde edebilmeleri açısıda öem taşımaktadır. Çalışmada Elazığ ili Baskil ilçeside kayısı yetiştire 90 işletme ile aket yapılarak gerekli veriler toplamıştır. Elde edile veriler ışığıda çıktı olarak işletmeleri kayısı üretim değeri ile girdi olarak gübre masrafı, işgücü masrafı, ilaç masrafı, akaryakıt masrafı ve diğer değişke masrafları veri zarflama aalizi ile değerledirilmiştir. İşletmeleri geel üretim değeri etkiliği, saf üretim değeri etkiliği ve ölçek etkilikleri sırasıyla 0,89, 0,90 ve 0,98 olarak bulumuştur. İşletmeleri üretim miktarlarıda bir azalma olmaksızı işgücü masraflarıı %33,46, ilaç masraflarıı %41,86, akaryakıt masraflarıı %17,01 ve diğer değişke masraflarıı %17,14 a zaltarak ayı üretim değerii elde edebilecekleri belirlemiştir. İşletmecii yaşı ve kayısı yetiştirile alaı ge işliği arttıkça işletmeleri etkilikleri artarke, kayısı yetiştirile arazii parça sayısı arttıkça etkiliği azaldığı belirlemiştir. Aahtar Kelimeler: kayısı, etkilik aalizi, veri zarflama aalizi, Elazığ. Determiatio of Efficiecy i Apricot Productio i Elazığ Provice ABS TRACT The aim of this study was to determie the techical efficiecy of apricot farmig i Elazığ Provice. The techical efficiecy was determied whether or ot to produce same out put levels with use of lower iputs. I the study, required data were obt aied by coductig a survey with 90 farms i Baskil district of Elazığ. The apricot productio are obtaied by utilizig fertilizer costs, labor costs, agricultural pesticide costs, fuel costs ad other variables costs as a iputs. As a result of the DEA, the efficiecy scores per farm for geeral efficiecy, pure efficiecy ad scale efficiecy were determied as 0.89, 0.90 ad 0.98, respectively. It was determied that curretly produced output values could be achieved by decreasig the iput through savigs i labor costs of 33.46%, agricultural pesticide costs of 41.86%, fuel costs of 17.01%, ad 17.14% i the other variable costs. Results also idicate that older farmers with larger area growig apricot have resulted i higher techically efficiecy, while fragmeted apricot growig-lad has resulted i lower techical efficiecy. Keywords: apricot, efficiecy aalysis, data evolepmet aalysis, Elazığ 1. GİRİŞ Kayısı düya üzeride Asya da İra, Afgaista ve Türkista da; Avrupa da özellikle Akdeiz kıyılarıda; Güey Amerika da Arjati ve Şili de; Afrika ve Avustralya da; ABD de özellikle Kaliforiya da geiş ölçüde yetiştirilmekte, Türkiye de ise Karadeiz Bölgesii çok emli doğu kısımları ile Doğu Aadolu u kışları şiddetli yüksek yaylaları dışıda kala heme her ilde yetişmektedir yılı itibariyle düya toplam kayısı üretimi to olup, buu yaklaşık %20 sii ( to) Türkiye tek başıa üreterek lider durumda bulumaktadır. Türkiye yi sırasıyla to üretimle İra, to ile Özbekista izlemektedir (Aoim, 2014a). Türkiye 2013 yılı itibariyle toplam to kayısı üretimii %58,21 ii ( to) Malatya, Elazığ, Bigöl ve Tuceli de oluşa TRB bölgeside elde etmektedir. Bu bölge içeriside Malatya da sora e fazla üretim, yakılığı edeiyle Elazığ da gerçekleşmektedir. Elazığ ili de kayısı, tarımsal üretimi öemli bir ürüüdür. İlde e fazla kayısı üretimi Merkez, Keba ve Baskil ilçeleride yetiştirilmektedir. Elazığ da üretile to toplam kayısı üretimii %96 sı ( to) bu 3 ilçede yetiştirilmektedir (Aoim, 2014b). Türkiye de meyve vere ağaç başıa kayısı verimi ortalama 54 kg olup Elazığ da ise bu rakam 40 kg dır (TÜİK 2014). Elazığ, kayısı üretimi açısıda oldukça yüksek potasiyele sahip olmasıa karşı verim açısıda Türkiye ortalamasıı altıda bulumaktadır. Verimdeki bu düşüklüğü sebebii belirlemesi ve alıacak ölemlerle verimi artırılması ili kayısı tarımıı gelişmesi açısıda öem taşımaktadır. İşletmelerdeki verim düşüklüğü kullaıla girdi miktarıa karşılık elde edile ürü miktarıı düşük olmasıı ifade etmektedir. Bu durum girdilerde etki bir şekilde yararlaılamadığıı gösterir. Girdileri etki kullaımı mevcut tekolojik şartlarda olarda mümkü olabilecek e yüksek üretim miktarıı elde etmekle gerçekleşecektir. Üretimde kullaıla girdileri etkiliklerii belirlemesi, etkiliği sağlaabilmesi içi girdilerde yapılacak tasarruf miktarları ı tespit edilmesi ve bu etkiliğe ede ola faktörleri ortaya koarak bua göre tedbirleri alıması kayısı üretimideki verim düşüklüğüü ölemesi açısıda öem arz etmektedir. Bu çalışmada Elazığ ili kayısı işletmelerii etkiliklerii belirlemesi, etkiliği sağlaması ile girdilerd e meydaa getirilecek ola tasarruf miktarıı ortaya koması ve kayısı yetiştire işletmelerde etkiliğe ede ola faktörleri belirlemesi amaçlamıştır. 614

2 XI. Ulusal Tarım Ekoomisi Kogresi 3-5 Eylül 2014, Samsu 2. MATERYAL VE METOD 2.1. Materyal Elazığ ili de kayısı yetiştire işletmeleri üretim değeri etkiliklerii belirlediği bu çalışmada Elazığ ili Baskil ilçeside bulua 7 köyde kayısı yetiştire işletmelerle yapıla aket verileri aa materyali oluşturmaktadır. Arazi büyüklükleri ve işletme sayılarıa ait veriler Gıda, Tarım ve Hayvacılık İlçe Müdürlükleride alımıştır. Baskil ilçeside 7 köyde, aket yapılacak işletme sayısı, aşağıda verile Basit Tesadüfi Örekleme Yötemie göre bulumuştur. Basit Tesadüfi Örekleme Yötemi vasıtasıyla birimleri öreğe girme şasları eşittir. Bu edele sıırladırılmamış örekleme metodu olarak ta isimledirilmektedir. Örek istatistikleri hesaplamasıda her bir birimi ağırlığı eşit olarak alıır. Bu yötem üfusu yoğu olmadığı yerler içi uygu bir yötemdir. Buula birlikte örek birimlere ulaşmak kolay ve ucuzdur (Çiçek ve Erka, 1996). Araştırmada aket uygulaacak işletme sayısıı tespitide %5 hata payı ile çalışılmıştır. Öreğe gire işletme sayısı aşağıdaki formül ile belirlemiştir (Güeş ve Arıka, 1996). 2 N. N 1 D = 2 = 1416* 367, ,77 *0, * 367,47 2 1,96 Formülde, = Aket yapılacak işletme sayısı, N= Popülasyodaki işletme sayısıı, σ 2 = Popülasyou oluştura işletmeleri sahip oldukları arazi büyüklüğüü varyasıı, D = (d 2 / z 2 ) değeri olup; d = Örek ortalamasıda müsaade edile hata miktarıı, z = Hata oraıa göre Stadart Normal Dağılım Çizelgesideki z değerii göstermektedir. Aket yapıla işletmeleri seçimide özellikle kayısı bahçeside yer ala ağaçları verim kabiliyetlerii ayı olabilmesi açısıda çeşit ve yaş olarak işletmeler arası homojeliğe dikkat edilmiştir. 10 yılda yaşlı bahçelere sahip işletmelerle aketler yapılmıştır Metod İcelee kayısı yetiştire işletmeleri etkilik skorlarıı belirlemeside veri zarflama aalizi (VZA ) kullaılmıştır. VZA, ürettikleri mal veya hizmet açısıda birbirie bezer ekoomik karar birimleri i göreli performaslarıı ölçmeyi amaçlaya doğrusal programlama esaslı bir tekiktir. Yötemi öemli özellikleri d e biri, birde fazla girdi kullaılarak birde fazla çıktıı elde edildiği üretim ortamlarıda, parametrik yötemlerde olduğu gibi öcede belirlemiş herhagi bir aalitik üretim foksiyouu varlığıa gereksiim duymada ölçüm yapılabilmesidir (Baker, 1992; Chares et al, 1978). VZA de bir karar birimii göreli etkiliği, toplam ağırlıklı çıktıları toplam ağırlıklı girdilere oraı olarak taımlamakta ve tekik etkilik olarak da isimledirilmekted i r. Tekik etkiliği hesaplamasıda, birde fazla girdi ve/veya çıktıları olduğu durumlarda girdi ve çıktılara ağırlıkları asıl verilmesi gerektiği soru teşkil etmektedir. VZA, hiçbir ağırlığı egatif değer taşımaması, aalize kou ola tüm karar birimlerie uyguladığıda hiçbir karar birimii etkiliğii birde fazla olmaması kısıtları altıda her karar birimie, girdi ve çıktılarıı istediği gibi ağırlıkladırma şasıı vermektedir. VZA, her karar birimii girdi ve çıktı ağırlıklarıı, kedi etkilik derecesii maksimum derecede artıracak şekilde seçeceğii varsaymaktadır. Bu şekilde ayı girdi ve çıktıya sahip karar birimlerii göreceli etkilikleri ölçülebilir. Her bir karar birimi içi modeller kurulur ve doğrusal programlama tekiği ile çözülür. Çözüm souçları ilgili karar birimii etkiliğii verir. Etkilik değeri 1 ise o karar birimi etki dir. 1 de farklı ise etki değil dir. Etki olmaya karar birimleri, referas kümesideki etki birimlere göre değerledirilerek etki hale getirilebilir. VZA, ilk olarak Chares, Cooper ve Rhodes u (1978) yayılaa makaleleri ile ortaya çıkmıştır. Özel ve kamu sektörü orgaizasyolarıı performaslarıı ölçmede yaygı olarak kullaıla bir yötemdir (Sueyoshi, 1992). VZA çok sayıda girdi ve çıktıları söz kousu olduğu durumlarda, karar birimleri arasıda göreceli olarak etkilik ölçümü yapar (Ali et al, 1995). Bu yötem özellikle kâr bekletisi olmaya kamu sektörü kuruluşlarıda uygulamaktadır (Doyle ad Gree, 1994) de Chares, Cooper ve Rhodes u (CCR) öe sürdüğü model, ölçeğe göre sabit getiri modelidir. Bu alada ilk uygulamalar eğitim sektörü üzerie olmuştur (Seiford, 1996). Daha sora Baker, Chares ve Cooper (BCC) (1984) tarafıda ölçeğe göre değişe getiri modeli geliştirilmiştir. VZA modelleri; girdiye yöelik ve çıktıya yöelik olmak üzere iki grupta iceleebilir. Girdiye yöelik VZA modelleri; belirli bir çıktı bileşimii e etki şekilde üretebilmek amacıyla kullaılacak e uygu girdi bileşimi i asıl olması gerektiğii araştırırke, çıktıya yöelik VZA modelleri ise belirli bir girdi bileşimi ile e fazla e kadar çıktı bileşimi elde edilebileceğii araştırmaktadır (Chares et al., 1981). Bu çalışmada girdiye yöelik VZA modeli kullaılacağı içi aşağıda sadece bu modele ilişki geel formülasyo verilmiştir : 615

3 m t k i r i1 r1 E mi (. S ) (. S ) j1 j1 ( I. ) S (. I ) 0 ij j i ik ( O. ) S O 0 rj j r rk, S, S 0 j i r r1,..., ti ; 1,..., m; 0 j Modeldeki otasyoları açıklamaları aşağıda bulumaktadır. Ek: k karar birimii etkiliğii Ork:k karar birimi tarafıda üretile r ici çıktı Iik:k karar birimi tarafıda kullaıla i ici girdi Orj: j ici karar birimi tarafıda üğretile r ici çıktı Iij: j ici karar birimi tarafıda kullaıla i ici girdi ε : Yeterice küçük pozitif bir sayı : Karar birimi sayısı t: Çıktı sayısı m: Girdi sayısı α : girdiye ait büzülme katsayısı S i : k karar birimii i ici girdisie ait atıl değer S r : k karar birimii r ici çıktısıa ait atıl değer j : J ici karar birimii aldığı yoğuluk değeri Bu modeli amaç foksiyouda belirli bir çıktı düzeyi içi etkiliği ölçüle k karar birimie ait girdileri e kadar azaltılabileceği araştırılır. Eğer ilgili karar birimi etki ise; α= 1, S i =0, S r =0, j =1, Ek=1 olacaktır. Eğer ölçüle karar birimi etki değilse; α büzülme katsayısı 1 de küçük ve kuramsal (etki) karar birimii oluştura referas birimlerii µ leri 0 da büyük olacaktır. İlgili karar birimleri etki değilse kuramsal birimi girdi ve çıktı değerleri aşağıdaki gibi hesaplaarak etki hale getirilebilir. I O KB KB KB K ( I. ) ya da I (. I ) S j1 j1 ij ( Orj. j ) yada j KB K O O S r i Araştırmada işletmeleri etkilik aalizleri içi bir çıktıya karşılık 5 girdi kullaılmıştır. Kullaıla çıktı ve girdileri dekara isabet ede değer ve miktarları kullaılmak suretiyle bu verileri stadart hale getirilmes i sağlamıştır. İşletmelerde elde edile kayısı üretim değeri (TL/da) çıktıyı oluştururke, bu işletmelerde kayısı üretimi içi, birim araziye TL ciside yapıla gübre masrafı, işgücü masrafı, ilaç masrafı, akaryakıt masrafı ve diğer değişke masraflar girdileri oluşturmaktadır. İşletmelerde verim artırıcı girdi olarak kullaıla ticari gübre içi yapıla harcamalar gübre masrafı olarak alımıştır. Her bir işletme tarafıda kayısı üretimide istihdam edile gerek aile içi gerekse aile dışıda sağlaa işgücü içi yapıla harcamalar toplam işgücü masraflarıı oluşturmaktadır. İlaç masrafı, kayısı yetiştire işletmelerde ağaçlarda meydaa gele hastalık ve zararlılarla mücadele amaçlı kullaıla kimyasal ilaçlar içi yapıla harcamaları kapsamaktadır. Akaryakıt masrafı, işletmeleri toprak işleme, gübreleme, ilaçlama, hasat etme gibi amaçlarla doğruda kasyısı üretimi içi kulladığı alet ve makialar içi yapıla akaryakıt harcaması bu kapsamda değerledirilmiştir. Diğer değişke masraflar, işletmelerde kayısı üretmek içi yukarıda saydığımız masraflar dışıda kala tüm akdi ve ayi değişke harcamaları içermektedir. Bu masraflar sulama, depolama, akliye, ürü sigortası, ısıtma, aydılatma masrafları vb değişir itelikli masraflardır. Ölçeğe sabit getiri, işletmeleri girdileride (değişke masraflarda) meydaa getirmiş olduğu %1 lik bir artışa karşılık elde ettiği çıktıdaki (üretim değeri) artışı %1 oraıda yai girdilerdeki artışa eşit olduğuu göstermektedir. Ölçeğe arta getiri üretimdeki %1 lik artışı girdilerde %1 de daha az bir artışla 616

4 XI. Ulusal Tarım Ekoomisi Kogresi 3-5 Eylül 2014, Samsu gerçekleşeceğii, ölçeğe azala getiri ise buu tam tersi durumu ifade etmektedir. Çıktıdaki artışı ayı orada girdilerdeki artışla karşıladığı ölçeğe sabit getiri optimum ölçeği ifade etmektedir. Çıktıdaki ispi artışı girdilerde daha az ispi artışla gerçekleştirildiği ölçeğe arta getiri durumu, optimum ölçekte küçük ölçeği yasıtmaktadır. Çıktıdaki ispi artışı girdide daha fazla ispi bir artışla gerçekleştiği ölçeğe azala getiri ise işletmeleri optimumda büyük ölçekte olduğuu belirtir. Bu çalışmada işletmeleri etkilik skorlarıı belirlemes ide, 1984 te Baker, Chares ve Cooper (BCC) tarafıda ileri sürüle ölçeğe göre değişke getiri modeli kullaılmış, ölçeğe değişir getiri varsayımı ile hareket edilmiştir. Elde edile etkilik skorları ve işletmeleri optimum değişe masrafları, ölçeğ e değişir getiri varsayımıyla yapıla aalize göre bulumuştur. Araştırmada tobit model kullaılarak etkiliğe etki ede faktörler aaliz edilmiştir. Tobit modeli, Tobi tarafıda geliştirile bir modeldir. Model, Tobi i probit modelie dayalı haehalkı harcamaları araştırması soucuda ortaya çıkmıştır. Goldberger tarafıda Tobi i probiti alamıda Tobit model olarak adladırılmıştır. Yapıla araştırmada bazı işletmeleri etkilik değeri 1 olarak bulumuştur. Bu durumda üst limiti 1 ola upper cesorig tobit modeli uygu ve etkili model olarak belirlemiştir (Bakırcı, 2007). Bu model yi* = β xi + εi yi* 1,0 ise yi = 1,0 yi* 1,0 ise yi = yi* şeklidedir. İşletmeleri etkilik skorları bağımlı değişke, sosyo ekoomik göstergeler ise bağımsız değişke olarak Tobit modele komuştur. Tobit modelde yer ala bağımsız değişkeler; işletmecii yaşı (45 ve altı :0, 46 ve üstü:1), işletmecii eğitimi (okur-yazar olmayalar:0, okuryazar ve üzeri eğitim seviyeleri:1), ailedeki birey sayısı (5 kişi ve altı:0, 6 kişi ve üzeri:1), kayısı yetiştirile arazii parça sayısı ( tek parça:0, parçalı:1) ve kayısı alaı (da) olarak sıralamaktadır. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA İşletmeleri etkiliklerii belirlemesi içi kullaıla değişkeler hakkıda istatistiksel bilgiler Çizelg e 3.1 de yer almaktadır. Çizelge 3.1. Kullaıla değişkeleri taımlayıcı istatistikleri Değişkeler Ort. Std. sap. Mi. Mak. Üretim değeri (TL/da) 9117,26 685, Gübre masrafı (TL/da) 119,35 197,21 59,17 810,83 İşgücü masrafı (TL/da) 621,77 315, ,50 İlaç masrafı (TL/da) 15,93 44,02 0,78 424,83 Akaryakıt masrafı (TL/da) 39,04 15,74 19,38 81,49 Diğer değişke masraflar (TL/da) 25,91 9,14 7,50 66,67 Etkiliğe etki ede faktörler İşletmecii yaşı (45 ve altı :0, 45 üstü :1) 0,84 0, İşletmecii eğitimi (okur yazar olmaya:0, diğerleri :1) 0,97 0, Ailedeki birey sayısı (5 ve altı:0, diğerleri 1) 0,64 0, Arazii parçalılık durumu (tek parça:0,çok parça:1) 0,72 0, Kayısı alaı (da) 14,73 13, İcelee işletmeleri kayısı üretimideki etkilikleri Şekil 1 de gösterilmiştir. Bua göre işletmeleri etkilik skorları oldukça yüksek orada olmakla birlikte işletmeleri yaklaşık %91 i 0,80 ve üzeri etkilik skorua sahipke %9 u bu skoru altıda yer almaktadır. İşletme sayısı (%) 40,00 35,00 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 0,00 37,78 25,56 27,78 7,78 1,11 0,60 x < 0,70 0,70 x < 0,80 0,80 x < 0,90 0,90 x < 1,00 1,00 = x Etkilik skorları Şekil 3.1. İşletmeleri Etkilik Skorları 617

5 İşletmeleri saf üretim etkilik değeri, ölçeğe değişir getiri varsayımı altıda hesaplamıştır. Bu değer 0,904 olarak bulumuştur. Ölçeğe sabit getiri varsayımı altıda hesaplaa saf tekik etkilik değeri ve ölçek etkiliğ i değeri ise sırasıyla 0,887 ve 0,982 olarak hesaplamıştır. Yaklaşık olarak işletmeleri %19 u geel tekik etkilik skorua sahipke %28 i saf tekik etkilik skorua ve %30 u ise ölçek etkiliğie sahiptir. (Çizelge 3.2). Bu souca göre saf üretim değeri etkiliğie sahip ola işletmeleri (%27,78) girdi masraflarıı %10 oraıda azaltarak ayı üretim değerie ulaşmaları mümkü görülmektedir. Geel üretim değeri etkiliğie sahip işletmeleri (%18,89) ise girdi masraflarıı %13 oraıda azaltmak suretiyle ayı üretim değerie ulaşabilecekleri belirlemiştir. Ölçek etkiliğie sahip işletmeleri etkilik skoru ortalaması %98 olup bu işletmeleri (%30,00) ayı üretim değerii elde edebilmek içi girdi masraflarıda yapabilecekleri tasarruf oraı ise %2 dir. Çizelge 3.2. Üretim Değeri Etkiliği Etkilik ölçümleri Ortalama Stadart sapma Etki işletme (%) Ge. üretim değeri etkiliği 0,887 0,087 18,89 Saf üretim değeri etkiliği 0,904 0,083 27,78 Ölçek etkiliği 0,982 0,047 30,00 Farklı ölçeklere sahip işletmelerde elde edile üretim değerleri Çizelge 3.3 de görülmektedir. İcelee işletmeleri % 30 u ölçeğe sabit getiriye, %22 si ölçeğe arta getiriye ve %48 i ölçeğe azala getiriye sahiptir. İşletmeleri dekara ortalama üretim değeri, ölçeğe sabit getiriye sahip işletmelerde 9376,38 TL, ölçeğe arta getiriye sahip işletmelerde 6651,42 TL ve ölçeğe azala getiriye sahip işletmelerde ise 10101,45 TL olduğu belirlemiştir. Çizelge 3.3. Farklı Ölçeklere Göre Üretim Değeri Ölçeğe Getiri İşletme sayısı (%) Üretim değeri (Bi TL/da) Ölçeğe sabit getiri 30, ,38 Ölçeğe arta getiri 22, ,42 a Ölçeğe azala getiri 47, ,45 a Toplam 100,00 a P<0,05 içi Ma-Whitey U testi ile öemli bulumuştur. Ölçeğe değişir getiri varsayımı altıda etki ve etki olmaya işletmeleri üretim değeri ve değişir masrafları Çizelge 3.4 te görülmektedir. Etki ola işletmerde dekara elde edile üretim değeri 8135,14 Tl olup bu değer etki olmaya işletmelerde elde edile üretim değeride (9495,00 TL) yaklaşık %17 oraıda daha az olduğu belirlemiştir. Ma Whitey U testi ile öemli bulua İşgücü masrafı, İlaç masrafı, akaryakıt masrafı ve diğer değişe masrafları etki ola işletmelerde etki olmayalara göre daha fazla olduğu belirlemiştir. Bua karşı istatistiksel olarak öemli bulumaya gübre masrafı ise etki işletmelerde etki olmayalara göre daha fazladır. Etki olmaya işletmeler, işgücü masrafıı %83, ilaç masrafıı %68, akaryakıt masrafıı %64 ve diğer değişke masraflarıı %37 azaltarak üretim değerlerii %17 oraıda azaltmaları karşılığıda girdilerii etki kullamaları mümkü görülmektedir. Çizelge 3.4. Etki ve Etki Olmaya İşletmeleri Karşılaştırması Etki İşletmeler Etki Olmaya İşletmeler Üretim değeri (TL/da)* 8135, ,00 Gübre masrafı (TL/da) 174,96 97,96 İşgücü masrafı (TL/da)* 389,38 711,15 İlaç masrafı (TL/da)* 10,71 17,94 Akaryakıt masrafı (TL/da)* 29,33 48,00 Diğer değişke mas. (TL/da)* 20,43 28,02 *P<0,05 içi Ma-Whitey U testi ile öemli bulumuştur. Yapıla veri zarflama aalizide işletmeleri ayı üretim değerii elde etmek içi yaklaşık olarak %17 ile %42 arasıda değişe oralarda (akaryakıt masrafıda %17,01 ile e az tasarruf ve ilaç masrafıda %41,81 ile e fazla tasarruf) masraf tasarrufu yapabilecekleri belirlemiştir. İstatistiksel olarak öemli bulua girdi masraflarıda işgücü masrafıı %33,46, ilaç masrafıı %41,81, akaryakıt masrafıı %17,01 ve diğer değişke masraflarıı %17,41 oraıda azaltmak suretiyle ayı üretim değerii elde edebilirler (Çizelge 3.5). 618

6 XI. Ulusal Tarım Ekoomisi Kogresi 3-5 Eylül 2014, Samsu Çizelge 3.5. Mevcut ve Optimum Masrafları Arasıdaki Karşılaştırma Masraflar (TL/da) Geel İşletmeler Mevcut Optimum Değişim (%) Gübre masrafı 119,35 77,96 34,68 İşgücü masrafı 621,77 413,72 33,46 İlaç masrafı 15,93 9,27 41,81 Akaryakıt masrafı 39,04 32,40 17,01 Diğer değişke masraflar 25,91 21,47 17,14 Kayısı yetiştire işletmelerde etkiliğe etki ede faktörler Çizelge 3.6 da verilmiştir. Yapıla tobit aalizi soucua göre işletmecii yaşı, arazii parçalılık durumu ve kayısı yetiştirile alaı büyüklüğü etkiliğe istatistiksel olarak etki etmektedir. İşletmecii eğitimi ve çiftçi ailei birey sayısı değişkeleri ise istatistiksel olarak öemsiz bulumuştur. Çizelge 3.6. İşletmelerde etkiliğe etki ede faktörler Değişkeler Katsayı Std. sap t P değeri Sabit 0,878 ** 0,031 28,2975 0,000 * Yaş 0,045 ** 0,022 2,0626 0,039 Eğitim -0,002 0,018-0,1064 0,915 Birey sayısı -0,011 0,020-0,5440 0,586 Parçalılık durumu -0,047 ** 0,018-2,5759 0,010 * Kayısı alaı (da) 0,002 ** * 0,001 3,4660 0,000 **,*** istatistiksel olarak sırasıyla %5 ve %1 öem seviyesii göstermektedir. İşletmeleri kayısı üretim değeri etkiliklerie etki ede ve istatistiksel olarak öemli bulua faktörlerde işletmecii yaşı ve kayısı alaı değişkelerii işaretleri pozitif, arazii parçalılık durumu değişkeii işareti ise egatif bulumuştur. Bu katsayıları işaretleri beklediği gibi çıkmıştır. İşletmecii yaşıı ve kayısı üretim alaıı artması kayısı üretim değeri etkiliğii artırırke, işletmelerdeki kayısı alaıı çok parçalı olması üretim değeri etkiliğii azaltmaktadır. İşletmecii yaşıı fazla olması ou deeyimii artmasıa ede olmaktadır. Böylece deeyimi yüksek ola çiftçiler gerek girdi kullaım düzeyi ve gerekse üretim tekiklerii uygulama kousuda diğer işletmecilere göre daha isabetli kararlar almaktadırlar. Kayısı üretim alaıı büyük olması, işletmeleri kedi öz tüketimide ziyade pazar içi üretimde bulumasıa yol açmaktadır. İşletmeleri pazar içi üretimde buluması, üretim faaliyetide karlılık ve verimlilik alayışı ile hareket etmelerie dolayısıyla sahip oldukları üretim faktörleride e etki şekilde yararlamalarıa ede olmaktadır. İşletmeleri sahip oldukları kayısı üretim alaıı tek ve ya çok parçalı olması, başta üretim faktörleride etki bir şekilde yararlamak olmak üzere işletme geliri üzeride pek çok etkiye ede olmaktadır. Kayısı üretim alaıı tek parçada oluşması, çok parçada oluşa arazilere göre, kullaıla faktörlerde (işgücü ve makie gibi) daha etki olarak yararlaılmakt a böylece hem zama hem de maliyet açısıda tasarruf sağlamaktadır. 4. SONUÇ Elazığ ili de kayısı üretimi yapa işletmeleri üretim değerleriyle değişke masraflarıı aaliz edilerek girdi kullaım etkiliklerii belirlediği bu çalışmada ölçeğe değişir getiri varsayımı altıda yapıla aalizde ortalama saf üretim değeri etkiliği 0,90 olarak bulumuştur. Bu değer işletmeleri tekik etkiliklerii iyileştirmek üzere yapacakları düzeleme ile değişir masraflarıı %10 kısmak suretiyle ayı üretim değerie ulaşabileceklerii göstermektedir. işletmeleri optimum miktarda %17 ile %42 arasıda değişe oralarda daha fazla masraf yaptığı belirlemiştir. İşletmeler %33,46 oraıda işgücü masrafıı, %41,86 oraıda ilaç masrafıı, %17,01 oraıda akaryakıt masrafıı ve %17,14 oraıda diğer değişke masraflarıı kısarak ayı üretim değerii elde edebilecekleri belirlemiştir. İşletmelerde etkiliğe etki ede faktörleri tobit model ile aalizi soucu işletmei etkiliği ile işletmecii yaşı ve işletmei kayısı alaı arasıda pozitif, arazii parçalılık durumu ile egatif ilişki olduğu belirlemişt ir. İşletmecisi yaşlı olalar, geç olalara göre kayısı yetiştirile alaı büyük olalar küçük olalara göre ve kayısı alaı tek parça olalar çok parça olalara göre daha etki olduğu belirlemiştir. Etkilik ile elde edile gelir arasıda yakı ilişki vardır. Etki ola işletmeler üretim faktörlerii etki kullaarak maksimum fayda üretebilmektedirler. Elde edile bulgulara göre işletmelerde etkiliği artırılabilmes i içi kayısı üretimiyle ilgili tecrübe ile ediilecek ola gerek tekik gerekse ekoomik bilgileri kayısı işletmecilerie düzeleecek ola bir çiftçi eğitim programı ile verilmesi gerekmektedir. Böylece kullaıla kayaklarda etki bir şekilde yararlamak ve değişke maliyetleri düşürmek mümkü olacaktır. Buu yaıda 619

7 kayısı işletmelerii ticari karakterde işletme olmaları ve pazara yöelik üretim gerçekleştirmelerii sağlamak içi başta kredi desteği olmak üzere üretim araçlarıı temi edilmesi, elde edile ürüü pazarlaması gibi koularda devlet desteğii sağlaarak bu işletmeleri kurulması teşvik edilebilir. Kayısı yetiştirile alaı geiş ve tek parça olması işletmeleri etki çalışmasıda öemli görülmektedir. Bu edele, işletmeleri küçük ve parçalı kayısı alalarıı büyük ve tek parçada oluşa alalara döüştürülmesi veya bu özelliğe sahip işletmelere destekler sağlaarak bezer işletmeleri kurulmasıı özedirilmesi öem taşımaktadır. 5. KAYNAKLAR Ali, A.I., Lerme, C.S. ad Seiford L.M Compoets of efficiecy evaluatio i data evelopmet aalysis, Europea Joural of Operatioal Research, 80, Aoim, 2014a. Food ad Agricultural Orgaisatio Web Sites, (Erişim tarihi : ). Aoim, 2014b. TC Başbakalık Türkiye İstatistik Kurumu Web Sayfası, gov.t r, (Eriş im tarihi: ) Bakırcı, F Firma etkiliğii etkileye faktörler: Türk tekstil sektörüde bir VZA ve tobit model uygulaması, Ekev Akademi Dergisi, 11(30)s Baker, R.D., Chares, A., Cooper, W.W Some models for estimatig techical ad scale iefficiecies i data evelopmet aalysis, Maagemet Sciece, 30, Baker, R.D Estimatio of returs to scale usig DEA, Europea Joural of Operatioal Research, 62, Chares, A., Cooper, W.W., Rhodes, E Measurig the efficiecey of decisio makig uits, Europea Joural of Operatioal Research, 2, Chares, A., Cooper, W.W., Rhodes, E Evaluatig program ad maagerail efficiecey: a applicatio of data evolopmet aalysis to program follow through Maagemet Sciece, 27(6), Çiçek, A. ve Erka, O Tarım Ekoomiside Araştırma ve Örekleme Metotları. Gaziosmapaş a Üiversitesi Ziraat Fakültesi Yayıları. Yayı No: 12. Ders Kitapları Serisi No: 6. Tokat. Doyle, J., Gree R Efficiecy ad cross- efficiecy i dea: derivatios, meaigs ad uses, Operatioal Research Society, 45, Güeş, T., Arıka, R Tarım Ekoomisi İstatistiği. Akara Uiversitesi Ziraat Fakültesi Yayıları No: Ders Kitapları No: 305. Akara. Seiford, L.M Data evelopmet aalysis; the evolutio of the state of the art ( ), The Joural of Productivity Aalysis, 7, Sueyoshi, T Measurig techical, allocative ad overall efficiecies usig a DEA algorithm, Operatioal Research Society, 43, , 620