Yönetm, Yl II Say 37 Ekm 2000,5.7-13 PARASAL KAZANÇ (Monetary Gan) GERÇEKTEN BIR KAZANÇ MIDIR? Prof. Dr. Göksel YÜCEL Istanbul Ünverstes Isletme Fakültes Ülkemzde yrmbesyldr devam eden enflasyonu azaltmak çn kararl önlemlern alndg su günlerde, enflasyona göre düzeltlms tablolarn önem se gderek artmaktadr. Isletmelern kurulus amacn olusturan kar hedefmn baska türlü ölçülme olanag da yoktur. Buna ragmen ülkemzde, enflasyona göre düzeltlms tablolara hala resm br kmlk kazandrlamams, enflasyon düzeltmeler ç raporlama amaçlar veya yurtç ve özellkle yurtdsna yönelk fnansal raporlamadak Uluslararas Muhasebe Standartlar dayanag dsna çkamamstr. Bu snrl uygulamalarda da, yazarn kanaatne göre basarl olunamams, enflasyondan arndnlms fnansal tablolar lgller tarafndan yeterl ölçüde anlaslamamstr. Bu kanaat, yazarn gens gözlemlerne dayanan br hpotez olarak kabul edleblr. Bu yaznn amac, bu anlaslamamada en öneml rolü oynayan parasal kazanç (veya kayp) le lgldr. FINANSAL TABLOLARDA ENFLASYON DÜZEL TMELERININ TEMELI Fnansal tablolarn enflasyona göre düzeltlmesinn k asamas vardr: 1) Fnansal tablolardak geçms tarhl rakamlarn, br fyat ndeksnden yararlanlarak blanço tarhndek parann satnalma gücüyle fade edlmes, 2) Parasal kazanç veya kaybn hesaplanmas. Brnc asamadak düzeltmeler genellkle daha kolayanlaslmaktadr. Teknk olarak bu düzeltmelern yaplmas, oldukça zahmetl görülmekle brlkte anlaslna güçlügü yaratmamaktadr. Me- sele, fnansal tablolardak rakamlarn ortaya çktklar tarh veya dönem dkkate alnarak, enflasyonu yanstan uygun br fyat ndeks le güncellestrlmesnden barettr. Bununla brlkte parasal kazanç (veya kayp) fadesnn gerek tanm, gerekse sunulusu, yazarn kanaatne göre tüm tablonun vermn düsüren ve hatta kullanlmasn engelleyen özellk tasmaktadr. Asagda verlen k tablo (Tablo ve 2) bunun oldukça yeterl br kantdr : Tablo 1 BIR DEVLET ISLETMESININ 1997 YILI IçIN ULUSLARARASI MUHASEBE STANDARTLARINA (ve dolaysyla enflasyona) GÖRE DÜZELTILMIs GELIR TABLOSU (anahatlaryla) Satslar Malyetler Sats ve genel yönetm gderler Fnansman gderler(net) Dger gelrler Verg önces zarar Verg Parasal kazanç Net kar 332 trlyon TL (250) ( 17) (105) 3 (36) (55) 145 54 Tablo 1'de görüldügü gb, söz konusu kurulus 1997 ylnda verg öncesnde 36 trlyon TL zarar 7
etms, verg kanunlar bu tabloya göre hareket etmedg çn 54 trlyon TL verg tahakkukundan sonra zarar daha da yükselms, ancak son derece büyük olan (145 trlyon TL) parasal kazanç sonrasnda kurulus dönem 54 trlyon kar le sonuçlandrmstr. Söz konusu parasal kazanç, anlaslamadan geçlecek önemsz br rakam degldr. Srketn sats haslatnn yaklask yars tutarnda olan bu fadey anlamadan srketn 54 trlyon TL tutarndak kar rakamna nanma olanag da yoktur. Küçük br test olarak bu makaley okuyan ve muhasebe ögretm alms olan herkes, yaznn devamn okumadan kendsne parasal kazancn manasn blp blmedgn sorablr. Eger blnmyorsa, söz konusu tabloyu kullanma olanag hemen hemen ortadan kalkmaktadr. Tablo 2 BIR TÜRK BANKASNN 1998 YILI IçIN ULUSLARARASI MUHASEBE ST ANDARTLARNA (ve dolaysyla enflasyona) GÖRE DÜZELTILMIs GELIR TABLOSU (anahatlar yla) Faz gelrler Faz gderler Faz ds gelrler Faz ds gderler Verg önces kar Verg Parasal kayp Net kar 31 trlyon TL (8) 3 (10) 16 (2) (13) Tablo 2' de açkca görüldügü gb, söz konusu Türk bankas, dönem br trlyon net karla sonuçlandrmstr. Tablo l' dek örnegn aksne burada parasal kayp vardr ve 13 trlyonluk tutar da son derece önemldr. Sözgelm bu tutar, bankann br ylda katlandg faz gderlernden dah daha fazladr. Tablo 1'dek örnegn kullanlablrlg le lgl benzer yorumlar bu tablo çn de yaplablr. 1 PARASAL KAZANÇ (VEY A KAYBIN) TANM Uluslararas Muhasebe Standatlar Komsyonunun 29 sayl "Hperenflasyon Kosullarnda Fnansal Tablolar" baslkl standartnda parasal kazanc asagdak gb tanmlamstr: IAS 29) "Enflasyon dönemnde parasal (monetary) borçlarndan daha fazla parasal varlk bulunduran sletmeler satnalma gücü kaybna ugrar. Parasal borçlar parasal varlklardan çok olan sletmeler se satnalma gücü kazanc saglarlar" Benzer tanm, TÜRMOB bünyesnde olusturulan Türkye Muhasebe ve Denetm Standartlar Kurulunun 2 sayl "Yüksek Enflasyon Dönemlernde Fnansal Raporlama Standartnda da vardr : TMS 2) "Parasal borçlardan fazla parasal varlk bulunduran sletmeler satnalma gücü kaybna ugrar. Dger taraftan parasal varlklardan fazla parasal borcu olan sletmeler se satnalma gücü kazanr." Yukardak benzer tanmlar çn saysz referans verleblr. Örnek olarak seçlen her k fade de özetle sunu söylemektedr: "Enflasyon dönemnde nakt ve alacaklar olan satnalma gücü kaybna ugrarken, borçlu olan kazançl çkar". Sorun da, bu noktadan tbaren baslamaktadr. Kazanç veya kazançl olmak olumlu br fade tarzdr, kayp se olumsuz mana tasr. Yukardak fadeler, banka kred borçlar altnda ezlms br tekstl üretcsne söyleynz. Asr borçlanmadan ötürü bu ks ve kurulus çok büyük tutarda "parasal kazanç" elde etms olacaktr. Karsnzdaknn ugrayacag sasknlgn tahmn edeblrsnz. Veya ayn fadey, nakt parasn yüksek oranl fazlerle repoda degerlendrms brsne tekrarlaynz. Bu tanmlara göre bu ks de büyük tutarlarda parasal kayba ugrams çkacaktr. Yukardak paradoksun neden IAS 29 ve TMS 2'dek fadeler n (ve benzer tüm tanmlarn) faz ve kur fark kavramlarn çermemesdr. "Kazançl" olmak le "parasal kazanç (satnalma gücü kazanc) elde etmek" farkl seylerdr. Anlaslamama sorunu, teknk br hesaplama ve sunus skntsndan kaynaklanmaktadr. Ancak bu sorun, belk 8
de enflasyona göre düzeltlms tüm tablolarm kullanlamaz bçme dönüsmesne neden olmaktadr. Günümüzde, yalnzca konunun uzmanlar degl, yüksek enflasyon ortammda yasayan hemen herkes son derece y blr k, nakt ve alacak bulundurmaktan gerçek br kayba ugranlp ugranlmadg, bu nakt ve alacaklar çn elde edlen faz gelr (veya kur fark gelr) le enflasyon oran arasndak farka bagldr. Enflasyondan daha yüksek br getr saglayan nakt veya alacak yatrm yapms ks veya kurulus kazanç elde eder (kayp degl!). Benzer bçmde, ancak enflasyon orannn altndak br fazle (veya enflasyonun altnda seyreden kur farklar le) borçlanms br ks kazanç saglayablr. Aks takdrde, en fahs fazle borçlanan br kurulus dah yukardak tanmlara göre "parasal kazanç" elde eder; tab k çok yüksek fazlerden ötürü büyük güçlükler çne düsecegn dkkate almazsak. Yukardak, sasrtc sunu S tarz asagda bast br örnekle zah edlmstr: Örnek A Ylbasnda (sözgelm 1.1.1999) 1000 lras olan br ksnn, bu paray % 70 fazle br yllgna br bankada degerlendrdgn varsaynz. Ylsonunda servet 1700 lraya ulasacaktr. Ancak, yln enflasyon orannn % 80 olarak gerçeklestgn kabul ednz. Kolaylkla görüldügü gb 31.12.1999 tarh tbaryle bu ks 100 lra zarar ugrams olacaktr. Zra, ylsonunda parasn ayn güçte koruyablmek çn 1800 lras olmas gerekrken kends 1700 lraya sahptr. Baska br fadeyle 100 TL servet kayb vardr. Bu hesab gündelk hayatta herkes kolaylkla yapablr Asagda, bu örnegn verler sunulmustur. 1999 ylna lskn fyat ndeks saylar: Ylbas 100 Yllk ortalama 150 Ylsonu 180 Yllk enflasyon oran: % 80 Yukardak bast hesap, fnansal tablolara yanstldgnda asagdak sonuçlarla karslaslmaktadr: Gelr tablosu (Tarh malyet esas) Faz gelr 700 lra Faz gelr 840 lra Parasal kayp (940) Dönem kar 700 lra Dönem zarar ( 100) lra Faz gelrnn hesaplanmas: 700 lra * () = 840 lra Gelr tablosu (Sabt fyat esas) Tarh malyetlere dayal gelr tablosunun gerçeg yanstmamas zaten elestrlern temel noktasdr. Ancak, enflasyona göre düzeltlms (buradak fadesyle sabt fyat esasl) gelr tablosunun sonucu dogru, ancak çerg sasrtcdr. Bu çerktek kalemlern hesaplanmas se asagdak bçmde yaplmaktadr. Parasal kaybn hesaplanmas: Parasal kayp (satnalmagücü kayb) degsk yollardan gdlerek hesaplanablr. Asagda, parasal kazanç ylbasnda mevcut olan net parasal (moneter) varlklardak degsmn zlenmes yolu le hesaplanmstr. Düzeltlms degerler Dönem bas parasal varlklar 1000 lra *( 180/100)= 1800 lra Faz gelr 700 * = 840 Dönem sonu parasal varlklar 1700 lra Parasal kayp 2640 lra 1700 (940 lra) Yukarda verlen, enflasyona göre düzeltlms gelr tablosu ksaca, "yaplms yatrmdan ötürü faz gelr degl, tam aksne 100 lra servet kayb 9
var" demek yerne, "bugünkü parayla 840 lrafaz gelr elde edlms, ancak 940 lraltk br parasal kayba ugranlmstr" demektedr. Bu karmask sunus tarz, fnansal tablo kullanclar tarafndan çogu kez anlaslamamaktadr. Gerçekten, kmse 100 lralk br zararn bu kadar karmask bçmde fade edlmesn beklemez. Bu sunus tarz "Uzman, herkesn kolayltkla anlayableceg br konuyu karmask bçmde anlatan ve bunun sonucunda zleyclern konuyu anlayamamalarnn nedennn kendler oldugu zlenmn yaratan ksdr." seklndek sakac tanma da uygun düsmektedr. Her ne kadar yukardak ömekte, düzeltlms gelr tablosunun sonucu 100 lralk zarar (ve gerçeg) açkça gösteryorsa da, gerçek br gelr tablosunda ayrntl gelr ve gder kalemler arasnda bu lsk kolaylkla kurulamaz. Enflasyon düzeltmelernn Bat ülkelernde gündemde oldugu yllarda bu gb sunus bçmler enflasyona göre düzeltlms tablolarn etknlgn cdd bçmde azaltms, ancak bu sorun bu ülkelerdek enflasyonun yok denlecek düzeye nmes ve enflasyon muhasebes uygulamalarna son verlmes le kendlgnden ortadan kalkmstr. Parasal kazanç veya kayp le faz ve kur fark gelrler - faz ve kur fark gderler arasnda lsk kurulmas konusunda lterarurde bu satrlarn yazarnn rastlayabldg tek fade 29 sayl Uluslararas Muhasebe Standartnn 28.paragrafnda yer almakta olup, parasal kazancn gelr tablosunda ayr br kalem olarak sunulableceg gb, faz ve kur farklar le br arada ele alnableceg seklndek oldukça genel br fadeden barettr. Oysa k, parasal kazanç veya kayp faz ve kur fark gelr ve gder le netlestrlmedg takdrde tekbasma anlam olmayan br satrdan baska br sey degldr. Asl sorun, ayrntl br gelr tablosunda yer alan faz gelr, kur fark gelr, faz gder ve kur fark gder gb dört ayr gelr tablosu satn le tek br parasal kazanç (veya kayp) satrmn nasl lglendrlecegdr. Baska br fade le parasal kazanç veya kayp satrnn söz konusu netlestrmelern yaplmas çn nasl ayrstnlacagdr. PARASAL KAZANCIN AYRSTIRILMAS ve SUNULUSU ILE ILGILI BIR ÖNERI B u satrlarn yazar, enflasyon muhasebes konusu le çok uzun zamandr lglenmesne ragmen, parasal kazancm ayrstrlmas geregne ve özellkle bu konudak br yöntem önersne yayn ve uygulamalarda rastlayamamstr. Oysak, bu konuda asagdak yaklasm uygulanablr ve anlaslr fnansal tablolara ulasmak mümkün olablr. Söz konusu yöntem, Örnek B kapsamnda açklanmstr. Örnek B Örnegn amac, faz gderler le lgl parasal kazanc ve faz gelrler le lgl parasal kayb hesaplamak ve netlestrmektr. Bu nedenle, ayrntd"n kaçnmak ve konuyu vurgulayablmek amacyla, enflasyona göre düzeltlmems blanço ve gelr tablosuna yer verlmems; tarh malyetlere dayal blançodak parasal kalemlern ve gelr tablosunda yer alan faz gelr ve gderlernn asagdak hesaplamada gösterlmes le yetnlmstr. Buna göre düzeltlmems gelr tablosundak faz gelrler 1200 lra, faz gderler se 3100 lradr. Örnek kapsamnda, 1999 yl fyat ndeks saylarnn srasyla, ylbasnda 100, ylsonunda 180 ve ylboyunca ortalama olarak 150 oldugunu varsaynz. Indeks saylan dsndak rakamlarn brm "lra" dr. Parasal kazancn hesaplanmas: Brnc yol Parasal kalemler: 1.1.1999 Nakt 500 Alacaklar 2000 Tarh degerler Düzeltme katsays Borçla.r (4200) (1700) 180/100 Düzeltlms degerler (3060) LO
Parasal kalemlerdek degsmler: Satslar Faz gelr Malyetler Faz gder Parasal kalemler: 31.12.1999 Iknc yol 5000 1200 (3800) (3100) Nakt 720 Alacaklar 3280 Borçlar (6400) (2400) Parasal Br yl boyunca mevcut olan net borç 1700 Yl boyunca net borçtl 2400-1700 = 700 kazanç arts 1360 + 140 = 1500 parasal kazanç 6000 1440 (4560) (3720) (3900) (2400) 1500 Söz konusu bu hesaplama yöntem (brnc yol), parasal kazanç tutarn 1500 lra olarak hesaplayablmekte, ancak ne kadarnn faz gelr, ne kadarnn faz gder le lgl oldugunu gösterememektedr. 1700 * 180/100 = 3060 1700 1360 parasal kazanç 700 * = 840 700 140 parasal kazanç Brnc yol le ayn bçmde, bu yol da parasal kazanç tutarn hesaplamakta, ancak ne kadarnn faz gelr ve gderleryle lgl oldugunu göstermemektedr. Ancak bu "krc yol" asagdak gb kullanlarak söz konusu ayrstrma yaplablr. 11 Parasal kazancn faz gelrler ve gderler le lsksne göre ayrstrlmas ve gelr tablosunda sunulusu le lgl yöntem a) Nakt ve alacaklar le lgl parasal kayp Br yl boyunca tasnan nakt ve alacaklar: 2500 2500 * 180/100 = 4500 2500 (2000) parasal kayp Yl boyunca nakt ve alacaklardak 4000-2500 = 1500 arts 1500 * = 1800 1500 (300) parasal kayp (2000) + (300) = (2300) parasal kayp Nakt ve alacak bulundurmaktan kaynaklanan parasal kayp 2300 lradr. Bu rakam, faz gelrnn ndekslenms 1440 lralk degeryle netlestrlrse, gerçek faz gelrnn eks 860 lra oldugu, dger br fadeyle 1999 ylnda reel br faz gelr elde edlemedg, tam tersne 1999 sonu rakamlaryla 860 lralk br servet kaybna ugranldg ortaya çkar. (Bu durum, benzer bçmde Örnek Nda da vardr.) l) Borçlar le lgl parasal kazanç Br yl boyunca mevcut olan borç: 4200 Yl boyunca borçtl 6400-4200 = 2200 4200 * 180/100 = 7560 4200 3360 parasal kazanç arts 2200 * = 2640 2200 440 parasal kazanç 3360 + 440 = 3800 parasal kazanç
Borçlanmaktan kaynaklanan 3800 lra tutarndak parasal kazanç, faz gdernn ndekslenms deger olan 3720 lra le netlestrlrse sonuçta reel faz gder eks 80 lra olarak ortaya çkar. Bunun da manas, 1999 ylsonu rakamlaryla kurulusun faz gderne katlanms olmadg, tam aksne servetn 80 lra artrdg seklndedr. Benzer br örnek olarak, Türkye'nn yakn ekonomk tarhn blenler, 1980 önces Türk Bankaclgnn enflasyonun altnda faz ödeyerek gerçekte br gdere katlanmadklarn, tam aksne gelr sagladklarn gayet y hatrlarlar. Hesaplamann özet: Yukardak hesaplamalarn sonucu asagdak gb özetleneblr: Indekslenms Parasal kazanç Gerçek rakam (kayp) rakam Faz gelr Faz gder 1440 (3720) (2300) 3800 (860) 80 Daha önce de fade edldg gb, faz gelr elde edldg zarnedlrken gerçekte 860 lra servet kayb vardr; faz gder var dye düsünülürken gerçekte 80 lralk servet arts mevcuttur. Dolaysyla, enflasyona göre düzeltlms gelr tablosunda, yalnzca yukarda "gerçek rakam" dye smlendrlen tutarlar yer alacak, bu tutarlar parann ylsonundak satnalma gücüyle sletmenn gerçek faz gelr ve gdern gösterecek ve böylelkle tek basna br anlam olmayan parasal kazanç (kayp) satn gelr tablosundan elmne edlecektr. Önerlen bu metod kullanlmadg sürece de, yukarda Tablo 1 ve 2' de brer örneg verlen tablolar anlaslmazlk ntelgn tasmaya devam edecektr. SONUÇ Gerçekte, faz gelrlern ve gderlern gerçek bçme dönüstürmek çn hesaplanan br rakamdan baska br seyolmayan "parasal kazanç (veya kayp)" termnn kazanç (veya kayp) kelmesn çermes ve bunun da benmsenms olmas belk de en büyük talhszlktr. Bu sattrn, enflasyona göre düzeltlms gelr tablolarndan yukardak yöntemle elmne edlmemes durumunda, enflasyona göre düzeltlms kar rakan1larnn benmsenme olanag çok zayftr. Kald k, bu rakamn tutar parasal varlk ve borçlarn denges kadar, faz oranlarnn (ve bu örnekte ele alnmams olmakla beraber kur farklarnn) yükseklgne de bagldr. Yüksek enflasyonun dogal sonucu olan, yüksek faz oranlar ve kur farklar parasal kazanç (veya kayp) satrnn büyümesnde ve anlaslmazlgn artmasnda Türkye çn çok öneml br faktördür. Böyle br ortam, ksa br enflasyon muhasebes dönem yasayan Bat ülkeler yeternce hssedememstr. Kald k, bu sorun sadece fnansal tablolarn blanço tarhndek Türk Lrasna çevrlmes le de snrl degldr. Fnansal tablolarn yabanc br para brmne (örnegn, dolar veya Euro) çevrlmesnde ayn satr bu kez karsmza dönüstürme kazanc veya kayb (translaton gan or los s) olarak çkmaktadr. Para brmlernn brbrlerne olan parteler düsük olan ülkelerde bu kavram anlaslamadan da fnansal tablolar kullanmak mümkün olablnektedr. Ancak, Türkye gb yüksek enflasyon yasayan ülkelerde bu yen satrn da görecel önem çok büyük olablmektedr. Parasal kazanç le benzer özellkler gösteren dönüstürme kazanc çn de yukardak ayrstrma yaklasmnn uygulanmas mümkündür. Gerçekte, fnansal tablolar kolayanlaslr tablolardr veya öyle olnabdr. Sorunun özünde bu tablolar gens ktlelern anlayableceg bçme dönüstürmek nancnn olup olmadg yatmaktadr. Muhasebe br blmse, k öyle oldugunu düsünüyoruz, blmn gereg nsanlara yararl olmaktr, anlaslmaz tablolar yapmak degl. NOTLAR Satnalma gücü kazanc (veya kayb) fades de ayn anlamda kullanlablr. Bu termler çn Inglzcede monetary gan (loss) veya purchasng power gan (loss) kelmeler kullanlmaktadr. 2 Bu yaznn amac enflasyon düzeltmelernn ayrntlarn açklamak degldr. Bu konuda su kaynaga 12
basvurulablr: Göksel Yücel, sletmelerde ve Bankalarda Nakt Aks Tablosu ve Enflasyon Düzeltmeler, (yayn anmams arastrma), Istanbul, 1995. 3 Örnekler orjnaldr. Ancak, kurulus smler gzlenmstr. 4 IAS-29, Fnancal Reportng n Hypernflatonary Economes, 1989 (reformatted 994), paragraf 27. 5 TMS-2, 1997, madde 20. TMUDESK (Türkye Muhasebe ve Denetm Standartlar Kurulu) tarafndan 1997 ylnda hazrlanan bu ve dger standartlar henüz muhasebe uygulamalarnzda etkn olamanaktadr. 6 IAS 29'un önerdg hesaplama bçmdr. Ancak, fyat ndeskerne göre düzeltme yapan benzer kaynaklardan da çok sayda örnek verleblr. 7 Örnek olarak bkz: A. Yüksel, Enflasyon Muhasebes, Lteratür Yaynev, Istanbul, 1997; G. Yücel, age. 8 Ntekm, enflasyon muhasebes konularna artk ktaplarda da yer verlmedgne küçük br örnek olarak bkz: B.E. Needles, H.R. Anderson, J.e. Caldwell, Prncples of Accountng, 3. Edton, Houghton Mfnn, 1987. Ktabn bu basksnda "Inflaton Accountng" baslkl br bölüm (Chapter 21) yer alrken, daha sonrak yaynlarda (4-7, sonuncusu 7.cd, 1999) bu bölüm çkarlmstr. Amerka Brlesk Devletlerndek enflasyonun düzey dkkate alnrsa bunu dogal görmek gerekr. 9 Tabk, enflasyonun altndak kred fazler de bankalarn gelr elde etmek yerne, kayba ugramalarna neden olmaktayd. O Gerçekten de fnansal tablolar nceleyenlern her satr çok y anladgn ler sürmek güçtür. "Dger" fadel satrlar bunun br örnegdr. Öneml olan anlaslamayan satrn görecel önemnn düsük olmasdr. lkeler Prof. Dr. Hayr ÜlGEN ISlET MElEROE ORGANIZASYON VE UYGUlAMASI 3. BASK steme adres: Lü. sletme Fakültes sletme ktsad Ensttüsü - AVCILAR TeL.: (0212) 590 1427 Fax: (0212) 5919978 13