MESLEK YÜKSEKOKULLARI İÇİN TEMEL İŞLETMECİLİĞE GİRİŞ İKMEP Müfredatına Uyumlu Prof. Dr. Canan Çetin 2. Baskı İstanbul-2015
Yay n No : 3287 İşletme-Ekonomi Dizisi : 738 1. Bask Eylül 2014 STANBUL 2. Bask Eylül 2015 STANBUL ISBN 978-605 - 333-430 - 9 Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye ait tir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya tama men ya da özet ha lin de, fo to ko pi, fak si mi le ve ya bafl ka her han gi bir fle kil de ço- alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Bas m A.fi. Bask - Cilt : Yazın Basın Yayın Matbaacılık Trz. Tic. Ltd. Şti. (Sertifika No: 12028) İkitelli Çevre Sanayi Sitesi 8. Blok No: 38-40-42-44 Başakşehir/İSTANBUL 0212 565 01 22-0212 565 02 55 Kapak Tasar m : Gökhan Ayrancı Beta Basım Yayım Dağıtım A.fi. (Sertifika No. 16136) Narl bahçe Sokak Damga Binas No: 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
ÖNSÖZ Bu basımda pazarlama karışımının sırası değiştirilmiş ve türkçe açısından yeniden değerlendirilmiştir. Bu baskıda emeği geçen Sayın Prof. Dr. Serdar Pirtini ye, Sayın Mustafa Kesgin e ve varlığı ile katkıda bulunan asistanım Sayın Ali İhsan Yılmaz a teşekkür ediyorum. Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. sahibi Sayın Seyhan Satar Bey e ve Beta çalışanlarına; ayrıca, özeni, dikkati ve sabrı ile kitabı baskıya hazırlayan, tashihlerini gerçekleştiren Sayın Gökhan Ayrancı Bey e ne kadar teşekkür etsem azdır. Sayın Gülgonca Çarpık a ve Cenker Tanırcan a da gayretlerinden dolayı teşekkür ediyorum. Yararlı olması dileklerimle. Canan ÇETİN Marmara Üniversitesi canancetineylul@gmail.com
İçindekiler v İÇİNDEKİLER BİRİNCİ KISIM İŞLETME İLE İLİŞKİLİ KONULAR BİRİNCİ BÖLÜM: İŞLETME BİLİMİNİ VE İŞLETMEYİ TANIYALIM... 3 1. İŞLETME ve İLİŞKİLİ KAVRAMLAR... 5 1.1. İşletme Kavramı ve İşletmenin Amaçları... 5 1.2. Girişim Kavramı... 6 1.3. Girişim ve Yönetici Kavramları... 6 1.3.1. Girişimci... 6 1.3.2. Yönetici... 6 1.4. İşletme Yönetimi... 7 1.5. İşletmelerde Başarı Ölçütleri... 7 1.6. İşletme ve Çevresi... 8 1.6.1. Genel Çevre... 9 1.6.2. İş Çevresi... 10 Yararlanılan Kaynaklar... 12 İKİNCİ BÖLÜM: İŞLETME TÜRLERİ... 15 1. İŞLETME TÜRLERİ... 17 1.1. Üretilen Mal ve Hizmet Çeşidine Göre İşletmeler... 17 1.1.1. Endüstri İşletmeleri... 17 1.1.2. Ticaret İşletmeleri... 18 1.1.3. Hizmet İşletmeleri... 19
vi Prof. Dr. Canan ÇETİN MYO İçin Temel İşletmeciliğe Giriş 1.2. Üretim Araçlarının Mülkiyetine Göre İşletmeler... 19 1.2.1. Özel İşletmeler... 19 1.2.2. Kamu İşletmeleri... 19 1.2.2.1. Kamu İktisadi Teşebbüsleri... 20 1.2.2.1.1. İktisadi Devlet Teşekkülleri... 20 1.2.2.1.2. Kamu İktisadi Kuruluşları... 20 1.2.2.2. Yerel Yönetim İşletmeleri... 21 1.2.2.3. Katma Bütçeli İşletmeler... 21 1.2.2.4. Döner Sermayeli İşletmeler... 21 1.2.3. Karma İşletmeler... 21 1.2.4. Yabancı Sermayeli İşletmeler... 21 1.2.4.1. 6224 Sayılı Yasaya Göre Kurulan İşletmeler... 21 1.2.4.2. Petrol Yasasına Göre Kurulan İşletmeler... 22 1.2.4.3. Uluslararası Anlaşmalarla Kurulan İşletmeler... 22 1.3. Hukuki Yapılarına Göre İşletmeler... 22 1.3.1. Tek Kişi İşletmeleri... 22 1.3.2. Ortaklıklar (Şirketler)... 23 1.3.2.1. Adi Ortaklıklar (Şirketler)... 23 1.3.2.2. Ticaret Ortaklıkları (Şirketleri)... 23 1.3.2.2.1. Şahıs Şirketleri... 24 1.3.2.2.1.1. Komandit Şirket... 24 1.3.2.2.1.2. Kollektif Şirket... 24 1.3.2.2.2. Sermaye Şirketleri... 24 1.3.2.2.2.1. Anonim Şirket... 25 1.3.2.2.2.2. Limited Şirket... 28 1.3.2.2.2.3. Sermayesi Paylara Bölünmüş Komandit Şirket... 31 1.3.3. Kooperatifler... 32 1.4. Ulusal Kökenlerine Göre İşletmeler... 32 1.4.1. Ulusal İşletmeler... 32 1.4.2. Uluslararası İşletmeler... 33 1.4.3. Çokuluslu İşletmeler... 33 1.4.4. Küresel İşletmeler... 33 1.5. İşletmelerarası Anlaşmalara Göre İşletmeler... 33 Yararlanılan Kaynaklar... 36
İçindekiler vii ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: İŞLETMENİN KURULUŞU... 37 1. İŞLETMENİN KURULUŞU... 39 1.1. İşletme Kurma Fikri... 39 1.2. En Uygun (Optimal) Kuruluş Yeri... 39 1.3. İşletmenin Kuruluş Nedenleri... 40 1.3.1. Miras... 40 1.3.2. Bağımsız İş Yapma İsteği... 40 1.3.3. Kazanç Sağlama İsteği... 40 1.3.4. Toplumsal İtibar Sağlamak... 40 1.3.5. Başka Fırsatların Yokluğu... 40 1.3.6. Bir Düşünce veya Bir Misyonu Gerçekleştirme İsteği... 41 1.4. Kuruluş Yeri Etmenleri... 41 1.4.1. Taşıma... 41 1.4.2. Hammadde... 41 1.4.3. Pazar Alanı... 42 1.4.4. İş Gücü... 42 1.4.5. Su ve Su Kaynakları... 43 1.4.6. İklim Koşulları... 43 1.4.7. Sosyal ve Kültürel Koşullar... 43 1.4.8. Şehir ve Bölge Yöneticilerinin Davranışları... 43 1.4.9. Vergi, Resim ve Harçlar ile Teşvik Önlemleri... 44 1.4.10. Enerji Kaynakları... 44 1.4.11. İşletme Dışı Artırımlar (Tasarruflar)... 44 1.5. İşletmenin Kuruluş Analizi ve Plânlama Çalışmaları... 45 1.5.1. Ön Proje... 46 1.5.2. Ekonomik Etüt... 47 1.5.2.1. Piyasa Araştırması ve Talep Tahmini... 47 1.5.2.2. Büyüklük ve Kapasite Seçimi... 49 1.5.3. Teknik Etüt... 50 1.5.4. Finansal Etüt... 50 1.5.5. Hukuksal Etüt... 52 1.5.6. Değerlendirme ve Yatırım Kararları... 52 1.5.7. Yatırım Projelerinin Değerlendirilmesi... 52 1.5.8. Kesin Proje...... 53
viii Prof. Dr. Canan ÇETİN MYO İçin Temel İşletmeciliğe Giriş 1.5.9. Projenin Uygulanması... 53 1.5.10. İşletme (Üretime Geçiş) Aşaması... 53 Yararlanılan Kaynaklar... 55 İKİNCİ KISIM İŞLETMENİN İŞLEVLERİ BİRİNCİ BÖLÜM: İŞLETMENİN TEMEL FONKSİYONU: YÖNETİM... 59 1. KONU İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR... 61 1.1. Yönetim... 61 1.2. Yönetici... 61 1.3. Yönetici Becerileri... 62 2. YÖNETİM BİLİMİNİN DOĞUŞU ve TARİHSEL GELİŞİMİ... 62 2.1. Bilimsel Yönetim Öncesi Dönem... 63 2.2. Klâsik (Geleneksel) Yönetim Teorisi... 63 2.2.1. Bilimsel Yönetim Yaklaşımı... 64 2.2.2. Yönetim Süreci Yaklaşımı... 65 2.3.3. Bürokrasi Yaklaşımı... 67 2.3. Neoklasik (Davranışsal) Yönetim Teorisi... 68 2.4. Modern (Çağdaş) Yönetim Teorisi... 69 2.4.1. Sistem Yaklaşımı... 70 2.4.2. Durumsallık (Koşulsallık) Yaklaşımı... 71 3. YÖNETİMİN İŞLEVLERİ (FONKSİYONLARI)... 71 3.1. Plânlama işlevi... 72 3.1.1. Plânlama Süreci... 72 3.2. Organize Etme (Örgütleme) işlevi... 73 3.2.1. Organizasyon Yapıları... 75 3.2.2. Biçimselleşme... 76 3.2.3. Yetki Devri... 77 3.3. Yürütme İşlevi... 78 3.4. Koordinasyon (Eşgüdümleme) İşlevi... 79 3.5. Kontrol İşlevi... 80 Yararlanılan Kaynaklar... 84
İçindekiler ix İKİNCİ BÖLÜM: ÜRETİM YÖNETİMİ...89 1. ÜRETİM YÖNETİMİ... 91 1.1. Üretim Sistem ve Stratejileri... 91 1.2. Üretim Planlama... 92 1.2.1. Uzun Dönemli Üretim Planları... 93 1.2.2. Orta Dönemli Üretim Planları... 93 1.2.3. Kısa Dönemli Üretim Planları... 93 1.3. Üretim Yönetiminde Teknoloji Seçimi... 94 1.4. İş Yeri Düzenleme... 94 1.5. Lojistik Yönetimi... 96 1.6. Stok Yönetimi... 97 1.6.1. Stokların Sınıflandırılması... 98 1.6.2. Stok Kontrolünde JIT Prensibi... 99 Yararlanılan Kaynaklar... 100 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: PAZARLAMA YÖNETİMİ... 103 1. PAZARLAMA... 105 1.1. Pazarlama Planlaması... 105 1.2. Pazarlama Araştırmaları... 107 1.3. Pazarlama Araştırmaları Süreci... 108 2. PAZARLAR VE ALICILAR... 109 2.1. Tüketici Pazarları ve Bölümlendirmesi... 110 2.1.1. Tüketici Davranışları... 111 2.1.2. Tüketici Davranışlarını Etkileyen Psikolojik ve Sosyokültürel Faktörler... 112 2.1.3. Tüketicinin Satın Alma Karar Süreci... 112 2.2. Endüstriyel Pazarlar (Örgütsel Pazarlar)... 113 3. PAZARLAMA KARMASI... 114 3.1. Ürün: Mal veya Hizmet... 114 3.1.1. Ürün Yaşam Döngüsü... 115 3.1.2. Yeni Ürün Geliştirme... 116 3.1.3. Yeni Ürün Geliştirme Aşamaları... 117 3.1.4. Markalama ve Ürünlerin Tanıtılması... 117
x Prof. Dr. Canan ÇETİN MYO İçin Temel İşletmeciliğe Giriş 3.1.5. Hizmetler ve Stratejileri... 119 3.2. Fiyat Kararları... 119 3.2.1. Arz ve Talep: Fiyat Mekanizması... 119 3.2.2. Piyasa ve Piyasa Dengesi... 122 3.2.3. Fiyatlandırma Amaçları... 124 3.2.4. Fiyatlandırma Stratejileri... 124 3.2.5. Fiyatlandırma Yöntemleri... 126 3.2.6. Fiyat Politikaları... 127 3.4. Dağıtım... 136 3.4.1. Dağıtım Kanalları... 136 3.4.2. Dağıtım Kanalının Seçimi ve Seçimi Etkileyen Faktörler... 137 3.4.3. Fiziksel Dağıtım... 137 3.3. Bütünleşik Pazarlama İletişimi (Tutundurma)...131 3.3.1. Etkili Bir Pazarlama İletişimi Karması Geliştirmek... 131 3.3.2. Bütünleşik Pazarlama İletişimi Stratejileri... 132 3.3.3. Bütünleşik Pazarlama İletişimi Karması... 133 3.3.4. Kişisel Satış... 133 3.3.4.1. Kişisel Satış Görevleri... 133 3.3.4.2. Kişisel Satış Süreci... 133 3.3.5. Reklam... 134 3.3.6. Satış Promosyonları... 135 3.3.7. Halkla İlişkiler... 135 Yararlanılan Kaynaklar... 142 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: MUHASEBE... 145 1. TEMEL KAVRAMLAR ve MUHASEBENİN TEKNİK YAPISI... 147 1.1. Muhasebenin Tanımı... 147 2. FİNANSAL MUHASEBE... 149 2.1. Temel Finansal Tablolar... 151 2.1.1. Bilanço... 151 2.1.2. Gelir Tablosu... 153 2.2. Finansal Oranlar... 153 2.2.1. Likidite Oranları... 154 2.2.2. Kaldıraç Oranları... 154
İçindekiler xi 2.2.3. Kârlılık Oranları... 155 2.2.4. Faaliyet Oranları... 155 3. MALİYET MUHASEBESİ... 157 3.1. Maliyet, Gider ve Harcama Kavramları... 158 3.2. Maliyet Yöntemleri... 158 Yararlanılan Kaynaklar... 160 BEŞİNCİ BÖLÜM: FİNANS YÖNETİMİ... 163 1. FİNANS YÖNETİMİ... 165 1.1. Çalışma Sermayesi... 166 1.2. Nakit Bütçesi... 166 1.3. Finans Fon Kaynakları... 167 1.3.1. Satıcı Kredileri... 168 1.3.2. Banka Kredileri... 168 1.3.3. Finansman Bonosu... 168 1.3.4. Factoring... 169 1.3.5. Hisse Senedi... 169 1.3.6. Tahviller... 170 1.3.7. Leasing... 170 1.4. Finansal Sistemin Yapısı ve Finansal Piyasaların İşleyişi... 170 Yararlanılan Kaynaklar... 171 ALTINCI BÖLÜM: İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİ... 173 1. İNSAN KAYNAKLARI... 175 1.1. İnsan Kaynakları Yönetiminin Önemi... 175 1.2. İnsan Kaynakları Yönetiminin Amaçları... 176 2. İŞ ANALİZİ VE İŞ TASARIMI... 177 2.1. İş Analizinin Amaçları... 177 2.2. İş Tanımının Unsurları... 177 2.3. İş Tasarımı Yaklaşımları... 178 3. İNSAN KAYNAKLARI PLÂNLAMASI... 180 4. ÇALIŞAN BULMA, SEÇME VE YERLEŞTİRME... 182
xii Prof. Dr. Canan ÇETİN MYO İçin Temel İşletmeciliğe Giriş 5. EĞİTİM VE GELİŞTİRME... 185 6. KARİYER YÖNETİMİ VE PLÂNLAMASI... 188 6.1. Kariyer İle İlgili Bazı Temel Kavramlar... 190 6.2. Kariyer Yönetimi... 192 6.3. Kariyer Plânlama... 193 7. PERFORMANS DEĞERLENDİRMESİ... 195 8. İŞ DEĞERLENDİRME VE ÜCRET YÖNETİMİ... 197 9. SENDİKA İLE İLİŞKİLER VE TOPLU PAZARLIK... 200 10. ÇALIŞANLARIN SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ... 201 Yararlanılan Kaynaklar... 206
İçindekiler xiii ŞEKİL LİSTESİ ŞEKİL I-3.1: Yapılabilirlik Projesi... 46 ŞEKİL II-3.1: Pazarlama Planlaması Aşamaları... 107 ŞEKİL II-3.2: Pazarlama Araştırma Süreci... 109 ŞEKİL II-3.3: Tüketici Satın Alma Karar Sürecinin Aşamaları... 112 ŞEKİL II-3.4: Fiyatlama Süreci... 123 ŞEKİL II-3.5: Tutundurma İtme ve Çekme Stratejileri... 132 ŞEKİL II-3.6: Kişisel Satış Süreci... 134 ŞEKİL II-4.1: Bilanço Örneği... 152 ŞEKİL II-4.2: Gelir Tablosu Örneği... 153 ŞEKİL II-6.1: İnsan Kaynakları Plânlama Döngüsü... 181 ŞEKİL II-6.2: Tedarik Kaynakları: Avantajları ve Dezavantajları... 183 ŞEKİL II-6.3: Kariyer İle İlgili Bazı Temel Kavramlar... 190 ŞEKİL II-6.4: Örgütsel Kariyer Geliştirme Modeli... 192 ŞEKİL II-6.5: Bireysel Kariyer Grafiği... 193 ŞEKİL II-6.6: Personel Değerlendirme Yöntemleri... 197 ŞEKİL II-6.7: Toplu Pazarlık Alanı... 201 ŞEKİL II-6.8: İş Kazası Nedenleri... 203
xiv Prof. Dr. Canan ÇETİN MYO İçin Temel İşletmeciliğe Giriş TABLO LİSTESİ TABLO I-2.1: Anonim Şirketlerin Kuruluş Aşamaları... 28 TABLO I-2.2: Limited Şirketlerin Kuruluş Aşamaları... 31 TABLO II-1.1: Fayol un İlkelerinin Sınıflandırılması... 74 TABLO II-4.1: Muhasebe Fonksiyonları... 148 TABLO II-4.2: Tek Düzen Hesap Planı Hesapları... 149 TABLO II-4.3: Başabaş Noktası Tablosu... 157 TABLO II-6.1: Eğitim ile Geliştirme Farkı... 186 TABLO II-6.2: Eğitimsel Tasarım Süreci... 187 TABLO II-6.3: Geleneksel Kariyer İle Çok Yönlü Kariyerin Karşılaştırılması... 194 TABLO II-6.4: İş Değerlendirme Yöntemleri... 198