SOSYAL GİRİŞİMCİLİK Editör: Senem BESLER Muammer SARIKAYA M. Kemal BİÇERLİ Bilge Kağan ÖZDEMİR Fatma Zişan KARA Ayşe Aytül ÖZDEMİR Burcu KÜMBÜL GÜLER Emre Ozan AKSÖZ İSTANBUL - 2010
II Yay n No : 2305 flletme - Ekonomi Dizisi : 373 1. Bask Mart 2010 - STANBUL ISBN 978-605 - 377-225 - 5 Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye aittir. Her hakk sakl d r. Hiçbir bölümü ve paragraf k smen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Bas m A.fi. Bask - Cilt : Yaz n Bas n Yay n Matbaac l k Trz. Tic. Ltd. fiti. (Sertifika No: 12028) Çiftehavuzlar Caddesi Maltepe Mh. Prestij fl Merkezi No: 27/806 K: 9 Zeytinburnu/ stanbul (0-212) 565 01 22 - (0-212) 565 02 55 Kapak Tasar m : Gülgonca Çarp k Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No. 13-15 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
III EDİTÖR YAZISI Kitabımızın temasını oluşturan sosyal girişimcilik, bugün önemli bir inceleme ve tartışma alanı olarak karşımıza çıkmaktadır. Sosyal girişimcilik anlayışı, konjoktürel değişikliklerin yaşandığı hızlı ve baş döndürücü rekabet ortamında tüm kuruluşları etkisi altına almaktadır. Özellikle küreselleşmenin etkisiyle yaşanan sorunlar, hızla artan dünya nüfusu ve doğal çevrenin yok edilmesi tehlikesi gibi endişeler tüm toplumları doğru çözümler bulma yolunda arayışlara itmekte ve faaliyetlerini yerine getirirken kurumları birçok kesimin isteklerini göz önünde bulundurmaya ve tüm paydaşlara karşı sorumlu olmaya zorlamaktadır. Bugünün rekabet ortamında artık örgütler; geniş sosyal, çevresel ve ekonomik bir sistemin parçası olarak görülmekte ve tüm paydaşlar tarafından kurulmuş ortak bir girişim olarak kabul edilmektedir. Yaşanan bu değişim ve dönüşüm; girişimcileri, yöneticileri ve yönetim anlayışlarını derinden etkilemiş, sadece ticari yaklaşımla ele alınan girişimcilik konusuna sosyal girişimciliğin de dâhil edilmesinin gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. Bu bağlamda başarılı bir girişimcinin ticari olduğu kadar sosyal girişimcilik yönünün de güçlü olması günümüz iş dünyasındaki varlığı açısından önemli hale gelmiştir. Sosyal girişimcilik anlayışı, sürdürülebilir bir gelişimin yaratılmasında önemli rol oynayan -ister ticari ister kâr amacı gütmeyen- tüm özel veya kamu işletmelerini doğrudan etkilemektedir. Bu doğrultuda gerek uygulamada gerekse akademik alanda sosyal girişimciliğe yönelik ilgi alanları farklılaşabilmekte ve giderek de genişlemeye devam etmektedir. Biz de bu kitapta sosyal girişimcilik konusunu büyüteç altına almayı amaçladık. Yabancı literatüre bakıldığında sosyal girişimcilik konusunda çok sayıda çalışma olmasına rağmen kavramsal dayanağının henüz doğru bir şekilde belirlenmemiş durumda olduğunu gördük. Türkçe literatüre bakıldığında ise konunun daha yeni yeni tartışılmaya başlandığının farkına vardık. Gerek yabancı literatürdeki bu kavramsal karmaşa gerekse Türkçe literatürdeki bu konuya ilişkin boşluk, bir başka ifadeyle sosyal girişimcilik alanında tutarlı bir teorik çerçevenin geliştirilmesi yönündeki ihtiyaç bizi bu alanda çalışmaya teşvik etmiştir. Aramızda sık sık düzenlediğimiz toplantılar, karşılıklı görüşme ve tartışmalar doğrultusunda sosyal girişimcilikle ilgili sistematik ve yeterli bilgiye ulaşmaya çalıştık. Sonuçta, sosyal girişimcilik konusunu farklı disiplinlerin bakış açısıyla irdelemeye, iktisadi, psikolojik, sosyolojik yönleriyle ele almaya çalıştık.
IV Sosyal girişimcilik farklı ilişkileri ve yaklaşımları içeren karmaşık bir olgudur. Bu kitapta sosyal girişimciliğe kapsam olarak geniş bakış açısından yaklaşılmış ve kâr amacı güden ya da gütmeyen, özel ve kamu tüm örgütlerde bu olgunun var olabileceği savunulmuştur. Bu amaçla sosyal girişimcilik tüm alanları içine alacak şekilde kavramsallaştırılmıştır. Aynı şekilde, sosyal değerlerin sadece kâr amacı gütmeyen işletmeler tarafından yaratıldığını ve sosyal girişimciliğin sadece bu işletmeler için geçerli olduğunu savunmak sosyal girişimcilik kavramının gelişiminin önündeki en büyük engellerden birisi olarak kabul edilmiştir. Kitap, sekiz farklı bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde yazar, disiplinlerarası çalışmalara hizmet edebilmek için sosyal girişimciliğin kavramsal çerçevesini -her ne kadar dağınık ve tutarlı bir teorik çerçeveden yoksun olsa da- oluşturmaya çalışmakta ve sosyal girişimcilik kavramı ve olgusunun gelişimi üzerinde durmaktadır. Bu nedenle bu bölümde olası bileşenleri ile sosyal girişimcilik kavramına açıklık getirilmekte ve sosyal girişimciliğin kavramsal temelleri ve modelleri üzerinde durulmaktadır. İkinci bölümde, etki alanları ve toplumdaki rolleri her geçen gün daha da artan kâr amacı gütmeyen örgütlerin sosyal girişimcilikte nerede olduğu ya da nerede olması gerektiği tartışılmaktadır. Son yıllarda kâr amacı gütmeyen örgütlerde sosyal girişimciliğin gelişmesine yol açan gelişmelerden bahsedilmekte ve toplumsal duyarlılığın ve sorumluluğun giderek arttığı günümüzde bu örgütlerdeki sosyal girişimcilerin toplumsal sorunlara yönelik yenilikçi çözümlerle yaklaştıkları, bu çözümleri geniş ölçekte uyguladıkları ve piyasa değerleri ve metotlarını benimsedikleri ortaya konulmaktadır. Yine bu bölümde kâr amacı gütmeyen örgütler ile işletmeler arasındaki ilişkinin sosyal girişimcilik bağlamında nasıl bir sonuç yarattğı da tartışılmaktadır. Son olarak, ülkemizden ve dünyadan örneklerle kâr amacı gütmeyen sektördeki sosyal girişimcilik örneklerine yer verilmektedir. Üçüncü bölümde ise yazar, kendi tabiriyle basit akıl yürüterek, sosyal girişimcilik ile istihdam arasında çeşitli yönlerden ilişki olabileceğini vurgulamakta ve sosyal girişimlerin istihdam üzerindeki etkilerini incelemektedir. Öncelikle bölümde sosyal girişimlerin istihdamı artırmak ve işsizliği azaltmak için kullandıkları yöntemler aktif ve pasif olarak ikiye ayrılmakta ve aktif yöntemin gelir yetersizliğinin kökenine inen halk tabiriyle balık tutmayı öğreten bir yöntem olduğuna işaret edilmektedir. Daha sonra ise sosyal girişimlerin hem istihdam miktarı hem de istihdam kalitesi üzerindeki etkileri farklı ve çarpıcı örneklerle anlatılmaktadır. Dördüncü bölümde ise, sosyal girişimciliğin sürdürülebilir kalkınma üzerindeki etkisi sorgulanmaktadır. Gerek bireylerin temel ihtiyaçlarını karşılamak, gerek toplumların yapılarını etkinleştirmek ve gerekse gelecek nesillerin seçeneklerini maksimize etmek için, sosyal girişimciler gerekli olan ürün ve hizmetleri etkin bir şekilde sunarak sürdürülebilir kalkınma amacına hizmet edebilmektedirler. Bu doğrultuda yazar, sosyal girişimcilerin yarattıkları ve ekonomik kalkınma amacına hizmet eden sosyal ve ekonomik değerleri bu bölümde tartışmaya açmaktadır. Sürdürülebilir kalkınma hedefleri bağ-
V lamında ülkemizde sosyal girişimciliğin ne durumda olduğunu ve hangi konularda destek verdiğini de incelemektedir. Hemen hemen tüm ilişki ve olguların temelinde yatan ve önemli bir kavram olan güven beşinci bölümün konusunu oluşturmaktadır. Felsefi, sosyo-psikolojik ve ekonomik temelleri olan güven konusu bu çalışmada ekonomiye olan yansımaları açısından ele alınmaktadır. Bu bölümde yazar önemli bir çıkarsamada bulunmakta ve yüksek güven düzeyine sahip ekonomilerin sosyal girişimcilik faaliyetlerinin gelişimine olan pozitif etkilerinden bahsetmektedir. Aynı şekilde ekonomik ve sosyal yapıdaki güvenin sosyal girişimci ve onun faaliyetinin etkinliği açısından da önem taşıdığı vurgulanmaktadır. Sosyal girişimciliğe davranışsal açıdan yaklaşıldığı altıncı bölümde, girişimcilik alanyazınındaki niyetler ve niyet-davranış ilişkisinin sosyal girişimcilikte de geçerli olup olmadığı sorgulanmaktadır. Yazar sosyal girişimci davranışını ortaya çıkaran niyetleri ve niyetlerin belirleyicilerini inceleyerek alanın gelişimine önemli bir katkı sağlamakta ve bunun sonucunda da sosyal girişimcilik teorisinin güçlenmesi yönünde destek sağlamaktadır. Yedinci bölümde ise yine sosyal girişimciliğe davranışsal yaklaşımda bulunulmakta ve alanyazında bulunan bu konudaki önemli açığın kapatılması amaçlanmaktadır. Bu doğrultuda, sosyal girişimcilerin sahip olduğu ya da olması gerektiği düşünülen bireye özgü özellikler ve sosyal girişimcilerin etkisi altında kaldığı çevreye özgü özellikler çalışmanın ilgi alanını oluşturmaktadır. Bu özelliklerin sosyal girişimci davranışı etkilediği varsayımından hareketle, bir model önerisinde bulunulup, sözü edilen özellikler tartışmaya sunulmaktadır. Buraya kadar olan tüm bölümlerde genellikle sosyal girişimciliğin öneminden bahsedilmiş ve sosyal girişimcilerin nasıl davranmaları gerektiği ya da davrandıkları tartışılmaya çalışılmıştır. Peki sosyal girişimcilik olarak kavramsallaştırdığımız faaliyetler pazarlanmalı mıdır ya da pazarlanabilecek midir? Bu sorulara cevap ise sekizinci ve son bölümden gelmektedir. Sosyal girişim faaliyetlerinin tanıtım ve pazarlaması gerek işletme alanında gerekse akademik araştırmalar alanında eksik kalmaktadır. Bu konudaki açık farklı sektörlerdeki sosyal girişimcilik ve pazarlama boyutlarıyla ortaya konulmakta ve sosyal girişim pazarlamasının başlatılması ve geliştirilmesi için sistematik bir yaklaşımdan ve plandan bahsedilmektedir. Bu kitap, sosyal girişimci bir kurum yaratma amacına dönük konularla ilgili başlıca teori, yaklaşım ve uygulamaları tartışarak okuyucu kitlesini bilgilendirmekte ve sosyal girişimcilik sürecinin etkin bir şekilde yönetilmesine yönelik önemli ipuçları sunmaktadır. Kuşkusuz, sosyal girişimcilik tartışmasına katkıda bulunabilecek daha birçok yaklaşım sözkonusudur. Sosyal girişimciliğe yönelik kuramsal bir yapının geliştirilmesine, teori ve pratiğe yapılacak katkılara büyük bir gereksinim duyulmaktadır. Bu nedenle, çalışmamızın yeni yaklaşım ve modellere ışık tutacağı, disiplinlerarası çalışmalarla destekleneceği ümit edilmektedir.
VI Çalışmamızdaki konuların içeriği ve ele alınışı ile ilgili olarak, tüm okurlarımızın eleştiri ve görüşlerini içtenlikle bekliyor ve konuyla ilgilenen herkese yararlı olmasını temenni ediyorum. Özellikle toplumların gelişiminde önemli roller oynayacak öğrencilerimize, akademisyenlere, sivil toplum kuruluşlarına, işletmelere ve tüm paydaşlarımıza, sosyal değer yaratma ve topluma yararlı olma arzusu taşıyan herkese ışık tutacağını ümit ediyorum. Eskişehir, Mart 2010 sbesler@anadolu.edu.tr Doç. Dr. Senem BESLER
VII TEŞEKKÜR YAZISI Öncelikle ilk teşekkürümü, bu kitabın fikir babası olarak gördüğümüz ve yaratıcı fikirleri ile bize her zaman ışık tutan değerli meslektaşım Yrd. Doç. Dr. Muammer SARI- KAYA ya sunarak başlamak istiyorum. Gerek ekip komposizyonun belirlenmesinde gerekse ekip ortamının oluşumunda sağladığı katkılardan dolayı kendim ve diğer arkadaşlarım adına teşekkürü bir borç bilirim. Kitabın ortaya çıkışına kadar geçen süre içerisinde gösterdiği yüksek performansından ve editörden önce bölümünü yazıp bitiren ilk kişi olmasından dolayı kendisine minnettarım. Çalışmaya büyük bir özveriyle katkı sağlayan diğer tüm değerli yazarlarımıza ve ailelerine de teşekkürlerimi sunuyorum. Bu stresli çalışma tempoma ayak uydurmaya çalışan ve bana manevi yönden her zaman destek olan eşime, kızıma ve oğluma da ayrıca teşekkür etmek istiyorum. Son olarak, her zaman akademik çalışmalarımızın arkasında olan ve desteğini ve güvenini esirgemeyen ve eserin özenli bir şekilde basımını sağlayan Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. nin değerli yöneticisi Sayın Seyhan SATAR a ve tüm değerli çalışanlarına şükranlarımı sunuyorum. Doç. Dr. Senem BESLER
VIII
IX İÇİNDEKİLER SOSYAL GİRİŞİMCİLİK Doç. Dr. Senem BESLER...3 KÂR AMACI GÜTMEYEN ÖRGÜTLERDE SOSYAL GİRİŞİMCİLİK Yrd. Doç. Dr. Muammer SARIKAYA...31 SOSYAL GİRİŞİMCİLİK VE İSTİHDAM Doç. Dr. M. Kemal BİÇERLİ...55 SOSYAL GİRİŞİMCİLİK VE SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA Yrd. Doç. Dr. Bilge Kağan ÖZDEMİR...93 GÜVEN EKONOMİSİ VE SOSYAL GİRİŞİMCİLİK Dr. Fatma Zişan KARA...119 SOSYAL GİRİŞİMCİLİK NİYETİ VE GİRİŞİMCİLİK-DAVRANIŞ İLİŞKİSİ Yrd. Doç. Dr. Ayşe Aytül ÖZDEMİR...139 BİREYSEL VE ÇEVRESEL ÖZELLİKLERİN ŞEKİLLENDİRDİĞİ SOSYAL GİRİŞİMCİ DAVRANIŞ Yrd. Doç. Dr. Burcu KÜMBÜL GÜLER...161 SOSYAL GİRİŞİMCİLİK VE PAZARLAMA Dr. Emre Ozan AKSÖZ...199