Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergs The Journal of Internatonal Socal Research Clt: 9 Sayı: 44 Volume: 9 Issue: 44 Hazran 2016 June 2016 www.sosyalarastrmalar.com Issn: 1307-9581 GRİ İLİŞKİSEL ANALİZ YÖNTEMİYLE TURİZM ALT SEKTÖRLERİNİN FİNANSAL PERFORMANSLARININ ÖLÇÜLMESİ FINANCIAL PERFORMANCE MEASUREMENT OF TOURISM SUB-SECTORS BY GREY RELATIONAL ANALYSIS METHOD Erdnç KARADENİZ Levent KOŞAN Fath GÜNAY Selda DALAK Öz Bu çalışmanın temel amacı Türkye Cumhuryet Merkez Bankası nın (TCMB) yayımladığı sektör oranları yardımıyla turzm alt sektörlernn fnansal performanslarını ölçmektr. Çalışmada turzm alt sektörlernn fnansal performansları lkdte, fnansal yapı, varlık kullanım ve kârlılık göstergeler bağlamında ncelenmştr. Dört temel gösterge kapsamında 32 fnansal oran kullanılarak yapılan fnansal performans analznde Gr İlşksel Analz yöntemnden yararlanılmıştır. Bu kapsamda TCMB sektör oranlarına ulaşılan altı alt sektörün 2012-2014 dönemne lşkn fnansal performansları değerlendrlmştr. Elde edlen bulgulara göre turzm şrketlernn fnansal performanslarının ölçülmesnde en öneml gösterge fnansal yapı, en az etk eden gösterge se varlık kullanım göstergesdr. Çalışmada ayrıca turzm alt sektörler performanslarına göre sıralanmıştır. Buna göre genel performans bağlamında en başarılı alt sektörün seyahat acentes ve lgl hzmetler sektörü, en başarısız alt sektörün se denz yolcu taşımacılığı olduğu saptanmıştır. Göstergeler bazında bakıldığında lkdte ve fnansal yapı göstergelernn her ks açısından da konaklama alt sektörü en başarılı, denz yolcu taşımacılığı en başarısız alt sektördür. Varlık kullanım gösterges açısından en başarılı sektör seyahat acentes ve lgl hzmetler sektörü ken, konaklama alt sektörü en başarısız performansa sahptr. Son olarak kârlılık gösterges açısından en başarılı sektör seyahat acentes ve lgl hzmetler sektörü, en düşük performansa sahp alt sektör se kara yolcu taşımacılığı olarak saptanmıştır. Anahtar Kelmeler: Turzm Alt Sektörler, Gr İlşksel Analz, Fnansal Performans, TCMB Sektör Oranları. Abstract The man purpose of ths study s to measure toursm sub-sectors fnancal performance usng sectors fnancal ratos publshed by Central Bank of the Republc of Turkey (CBRT). Fnancal performances of the toursm sub-sectors were nvestgated n the context of lqudty, fnancal structure, turnover and proftablty ndcators. Wthn four ndcators 32 fnancal ratos were used. Gray Relatonal Analyss (GRA) method was used to measure fnancal performance. The study covers between the years 2012-2014 of the sx sub-sectors (Other passenger land transportaton, Sea and other coastal passenger water transport, Accommodaton, Food and beverage servce actvtes, Travel agency, tour operator and other reservaton servce and related actvtes and Amusement and recreaton actvtes). Accordng to the fndngs, fnancal structure s the most mportant ndcator and turnover s the most trval ndcator n the fnancal performance measurement of that sx toursm sub-sectors. In the study also toursm sub-sectors were sorted by the performance accordng to the result of GRA method. The most successful sector s the travel agency, tour operator and other reservaton servce and related actvtes, (others; the second accommodaton, the thrd food and beverage servce actvtes, the forth other passenger land transportaton, the ffth amusement and recreaton actvtes) and the most unsuccessful sector s sea and other coastal passenger water transport. When we look at lqudty and fnancal structure ndcators accommodaton s the most successful and the sea and other coastal passenger water transfer sub-sector s the most unsuccessful. In terms of asset utlzaton ndcator the most effectve sector s travel agency, tour operator and other reservaton and related actvtes, and the most unsuccessful sub-sector s accommodaton. Fnally n terms of proftablty ndcator the most successful sub-sector s travel agency, tour operator and other reservaton and related actvtes, and other passenger land transport sub-sector was determned as the most unsuccessful. Keywords: Toursm Sub-sectors, Gray Relatonal Analyss, Fnancal Performance, CBRT Sector Ratos. GİRİŞ Turzm, kültürel, sosyal ve tarh değerlern korunmasına yaptığı katkılarının yanı sıra ekonomde yarattığı katma değer, sthdam, dövz grds, çarpan etks, ödemeler dengesne etks ve Gayr Saf Mll Hasılaya (GSMH) katkısı açısından öneml br sektördür. Turzmn ekonomk etklernden yararlanma mkânı ülkelern altyapı ve üstyapı yatırımları le mümkün olmaktadır. Turzm sektörü, dünya ekonomsnde 20. yüzyılın knc yarısından tbaren en hızlı gelşen ve genşleyen sektörlerden brdr. Çoğunlukla bölgesel veya ulusal kalkınma çn br araç olarak görülen turzm sektörü, gelr, ş alanları, verg gelrlernn oluşturulması, ödemeler denges problemlernn haffletlmes ve gelşme katkıda bulunmada rol oynayan öneml br faktör olarak yern almıştır (Çımat ve Bahar, 2003: 2). Ülkeye dövz getren, Doç. Dr. Mersn Ünverstes, Turzm Fakültes, drekaradenz@gmal.com, 03243610451 Doç. Dr. Mersn Ünverstes, Turzm Fakültes, leventkosan@gmal.com, 03243610451 Arş. Grv. Mersn Ünverstes, Turzm Fakültes, fgunay@mersn.edu.tr, 03243610451 Arş. Grv. Mersn Ünverstes, Turzm Fakültes, seldakhl@mersn.edu.tr, 03243610451-1117 -
ekonomye katkı sağlayan özellğyle turzm gayr saf yurtç hasıla ve sthdam üzernde etkl olmaktadır. Turzm gelşmekte olan ülkelern lgsn çeken, karşılaşılan ekonomk sorunların haffletlmesnde ve dar boğazların aşılmasında br ekonomk poltka aracı olarak kabul edlmektedr (Bozgeyk ve Yoloğlu, 2015: 627). II. Dünya Savaşı nın btmesyle brlkte, turzm hareketler özellkle gelşmş Batı toplumlarında artış göstermş, ekonomk önemnn zamanla anlaşılması le letşm ve blg teknolojlerndek gelşmeyle brlkte 21. yy küresel ekonomsnde en hızlı gelşen sektörler arasında olduğu görülmüştür (Bahar, 2006: 138). Türkye de 1980 sonrası dönemde gelşme kaydeden turzm sektörü, özellkle krz dönemlernde car açıkların kapatılmasında, şszlğn azaltılmasında, ödemeler blançosunun dengelenmesnde öneml br role sahptr (Bozgeyk ve Yoloğlu, 2015: 627). Turzm sektörünün Türkye ekonomsne olan olumlu etklernn yanı sıra huzurun yerleşmes, sosyal ve kültürel etkleşm, gelrn dengel dağılması gb brçok alanda olumlu sosyal ve beşer etkler de bulunmaktadır. Ekonomk etkler üzerne bakıldığında yapılan çalışmalarda (Bahar, 2006; Aykaç Alp, 2010; Bozgeyk ve Yoloğlu, 2015) Türk turzm gelrlernn GSMH üzernde olumlu etksn tespt etmş ve uluslararası turzmden elde edlen gelrlern uzun dönemde Türkye nn ekonomk büyümesn ve gelşmey etkledğ analzlerle ortaya konmuştur. Bu nedenledr k Türkye nn turzm sektörüne yaptığı kamu yatırım ve teşvkler, daha fazla turstn gelmesyle turzmden sağlanan gelrn artmasına katkı sağlayacaktır (Turan Koyuncu, 2015: 967). Türk turzm gelrler 2001 yılında 10 mlyar dolarken bu rakam 2014 yılında 34 mlyar dolara ulaşmış olup dış tcaret açığının kapatılmasına etks 2001 yılında %133, 2005 yılında %55, 2010 yılında %46 ve 2014 yılında %41 dolaylarındadır (Bozgeyk ve Yoloğlu, 2015: 631). Turzm sektörü konaklama, yeme çme, acenteclk, ulaştırma, eğlence ve hedyelk eşya gb brçok konuda hzmet sunulan genş br sektör konumunda olup aynı zamanda brçok kşye de sthdam olanağı sağlamaktadır. Turzm şletmeler, turzme doğrudan hzmet eden veya turstn temel htyaçlarının karşılanmasını dkkate alarak sınıflandırıldığında, konaklama, yeme-çme, seyahat, ulaştırma, rekreasyonanmasyon ve denz turzm şletmeler şeklndedr (Hals, 2009: 42-43). Avrupa Topluluğunda Ekonomk Faalyetlern İstatstk Sınıflaması (NACE) kapsamında turzm kapsamında yer alan ve çalışmada da ele alınan alt sektörler kara taşımacılığı le yapılan dğer yolcu taşımacılığı, denz ve kıyı sularında yolcu taşımacılığı, konaklama, yyecek ve çecek hzmet faalyetler, seyahat acentes ve tur operatörü ve dğer rezervasyon hzmetler ve lgl faalyetler le eğlence ve dnlence faalyetler şeklnde sınıflandırılmaktadır. Günümüz yoğun rekabet ortamında fnansal performansın ölçülmes yalnızca frma yönetcler çn değl aynı zamanda, mevcut ortaklar, devlet, kred verenler, yatırımcılar, rakpler, potansyel grşmcler ve kamuoyu çn önem arz etmektedr. Şrketlern kend performanslarını değerlendrmeler ve sonuçlar ışığında performanslarını artırıcı önlemler almaları rekabetç ortamda büyük önem arz etmektedr. Amaçların gerçekleştrlmes çn gösterlen planlı tüm çaba ve sonuçların ntel veya ncel olarak değerlendrlmes performans olarak fade edlmektedr (Erdl ve Kalkan, 2005: 105). Performans ölçümü se önceden belrlenen amaç ve hedeflere göre ortaya çıkan ürün, hzmet ve sonuçları brlkte değerlendrmeye yönelk analtk br süreçtr (Köseoğlu, 2005: Akt. Aydenz 2009: 265). Performans, belrlenmş standartlara ulaşma sevyes olup şletme başarı ve başarısızlıklarında, ölçümüne kesnlkle gereksnm duyulan br olgudur (Kabakçı, 2008: 168). İşletme performansı fnansal ve fnansal olmayan performans ölçümlern kapsamaktadır. Bu kapsamda fnansal performans, şletmelern ekonomk hedeflern değerlendrmede kullanılan br olgudur (Ecer, Ulutagay ve Nasboğlu, 2011: 154). İşletme performansının analz, şrket yapısı, fnansal yapı ve sermaye yapısıyla lgl genş br boyut çndek sorulara yanıt veren analz, ölçüm, değerlendrme ve yorumlarla amacına ulaşan ntel ve ncel br çalışmadır (Kabakçı, 2008: 168). Frmaların varlığını sürdüreblmes ve rekabet avantajı elde edeblmes le bunun sürdürüleblrlğnn tespt çn fnansal performans ölçütlerne htyaç vardır. Fnansal performans analz le frmalar sağlıklı karar alma, planlama ve denetm şlevlern etkn bçmde yürüteblmektedr. Frma yönetcler, fnansal performans ölçütler le başarılı fnansal performans yönetmn gerçekleştreblmekte ve frma değern arttırablmektedr (Aydenz, 2009: 264). Fnansal analz genel olarak şletmelern fnansal durumunun ve faalyet sonuçlarının, fnansal açıdan yeterl olup olmadığını saptamak ve geleceğe yönelk tahmnlerde bulunablmek amacıyla, fnansal tablolarda yer alan hesaplar arasındak lşklern ve bunların yıllar çndek gelşmlernn ncelenmes olarak tanımlanmaktadır (Akgüç, 1998: 20). Bu çerçevede çalışmanın temel amacı, TCMB sektör oranlarını kullanılarak turzm alt sektörlernn fnansal performanslarının Gr İlşksel Analz (GİA) yöntemyle ölçülmesdr. GİA yöntem, brçok krtern bulunduğu, ver sayısının az olduğu ve dağılımın blnmedğ durumlarda lşk derecesne göre sıralama yapmaya mkân sunan sayısal br yöntemdr. Ele alınan sektör sayısının, lgl sektörlern verlernn az olması ve ver dağılımının normal olmaması nedenyle GİA yöntemnn kullanılmasının uygun olacağı görülmüştür. Çalışma kapsamında altı alt sektör ele alınmış olup lgl sektörlern 2012-2014 yılları arasındak fnansal oranları çalışma verlern oluşturmaktadır. Çalışma, belrlenen amaçlar doğrultusunda beş - 1118 -
bölümden oluşmaktadır. Grş bölümünü takben çalışmanın knc bölümünde lgl çalışmalar lteratür taraması başlığında kısaca açıklanmıştır. Üçüncü bölümde araştırma metodolojs kapsamında çalışmanın amacı, önem, GİA yöntem ve analzde kullanılan fnansal oranlar açıklanmaya çalışılmıştır. Dördüncü bölümde analz bulgularına yer verlmştr. Sonuç kısmında se ulaşılan sonuçlar lgl lteratür kapsamında tartışılarak sektörlere ve gelecek çalışmalara yönelk önerler gelştrlmeye çalışılmıştır. LİTERATÜR Fnansal performansın ölçümünde genel olarak kullanılan fnansal oranlar, şrketlern fnansal tablolarında yer alan blglern brbrne oranlanması yardımıyla mevcut durumların ortaya konulması ve geleceğe lşkn tahmnler yapılmasına mkân sunmaktadır. Çalışmanın bu bölümünde fnansal performans konusunda yapılan lteratür taramasında erşleblen çalışmalar öncelkle genel, sonrasında turzm sektörü bağlamında kısaca açıklanmaktadır. Chang (2006), Tayvan tcar bankalarının fnansal performanslarını, fnansal oranları kullanarak GİA yöntemyle ölçmüştür. Kullanılan 20 oran çnde tcar bankaların fnansal performansını etkleyen en öneml beş oranı, verg önces özkaynak kârlılığı, aktf kârlılığı, verg önces aktf kârlılığı, aktf devr hızı ve car oran olarak saptamıştır. Kung ve Wen (2007), çalışmalarında grşm sermayes şrketlern lkdte, nakt akış, sermaye yapısı, kârlılık, büyüme ve varlık kullanım göstergelernden oluşan 6 fnansal gösterge kapsamında 20 orana göre fnansal performanslarını ölçmüşlerdr. Çalışmada fnansal performansa etk eden en öneml oranların genel olarak varlık kullanım ve kârlılık oranları olduğu tespt edlmştr. Aydenz (2009), yapmış olduğu çalışmada frmaların fnansal performansı üzernde makroekonomk göstergelern etksn İMKB ye kote şletmeler üzernde uygulamıştır. Çalışmada özkaynak, varlık ve satışların kârlılığı üzernde en fazla etky üretc ve tüketc fyat endekslernn, FVÖK ve amortsman lavel FVÖK ü kapaste kullanım oranının, verg sonrası net faalyet kârını se faz oranlarının etkledğn saptamıştır. Ecer ve dğ., (2011), çalışmalarında Türkye dek en büyük 500 şrket performansı üzernde doğrudan dış yatırımların etksn analz etmştr. 12 sektörün saptandığı çalışmada doğrudan yabancı yatırımların 8 sektör kârlılığına negatf, 4 sektör kârlılığına se poztf etks olduğunu saptamışlardır. Peker ve Bak (2011), yaptıkları çalışmada Türk sgortacılık sektörünün fnansal performanslarını değerlendrdkler çalışmada lkdte, kaldıraç ve kârlılık göstergelernden 10 oranı GİA yöntemyle değerlendrmşlerdr. Çalışma sonucuna göre lkdte oranları en öneml gösterge olarak ortaya çıkmıştır. Baş ve Çakmak (2012), çalışmalarında İMKB de şlem göre 35 tekstl ve der sektörü temslcsn 21 orandan yararlanarak frmaların başarısızlığını test edlmesnde en öneml olanlarını GİA le bulmayı ve fnansal başarısızlık tahmnnde lojstk regresyon le başarısını test etmeye çalışmıştır. Çalışmada öncelkle GİA teknğnden yararlanarak fnansal başarısızlık tahmnnde en öneml göstergeler saptanmış olup 21 oran çnden 3 oranın önem düzeyler yüksek olarak görülmüştür. Bu oranlar aktf kârlılığı, net kâr marjı ve nakt oran olduğu tespt edlmştr. Yazarlar çalışma le bu şeklde yapılan br tahmnn en y sonucu ortaya koyacağını saptamışlardır. Demr ve Tuncay (2012), İMKB şlem gören gıda sektörü şletmelern oran analz yardımıyla faalyet ve kârlılık oranları kullanarak fnansal performanslarını analz etmşlerdr. Çalışmada gıda şletmelernn faalyetlernn olumlu olduğu ancak kârlılık göstergeler bağlamında brüt kâr marjı dışında stenen sevyelerde kârlılık sergleyemedkler saptanmıştır. Ayrıçay ve dğ. (2013), İMKB-30 endeksnde fnansal olmayan frmaların fnansal performansını kıyaslamayı amaçladıkları çalışmada, lkdte, varlık kullanım, fnansal yapı ve kârlılık göstergeler kapsamında toplam 23 orana göre frmaları sıralamışlardır. Çalışmada göstergeler önem derecelerne göre kârlılık, fnansal yapı, varlık kullanım ve lkdte şeklnde sıralanmıştır. Bektaş ve Tuna (2013), yaptıkları çalışmada Borsa İstanbul gelşen şletmeler pyasasında yer alan 11 frmanın GİA yöntemyle altı fnansal oranına göre performanslarını değerlendrerek sıralama yapmıştır. Sonuca göre en yüksek performansa sahp frmanın özkaynak kârlılığı, varlık kârlılığı ve net kâr marjı yüksek olması göze çarpmaktadır. Ecer (2013), Türkye de özel bankacılık sektöründe yer alan 11 bankanın sermaye yeterllk, lkdte, aktf kaltes ve kârlılık göstergeler bağlamında 12 oranın GİA le fnansal performanslarını ncelemştr. Elde edlen sonuca göre bankaların fnansal başarısındak en öneml göstergenn aktf kaltes olduğu saptanmıştır. Ecer ve Böyükaslan (2014) çalışmalarında Türkye dek en büyük dört futbol kulübünün lkdte, fnansal yükümlülük ve kârlılık oranlarından olan 11 oran le fnansal performanslarını GİA yöntemyle değerlendrmşlerdr. Çalışmada en öneml fnansal göstergenn fnansal yükümlülük olduğu saptanmıştır. - 1119 -
Tayyar ve dğ. (2014), BİST e kayıtlı blşm ve teknoloj sektörü şletmelernn fnansal performanslarını analz ettkler çalışmada lkdte, mal yapı, faalyet ve kârlılık oranları dahlnde 12 oranı GİA yöntemyle değerlendrmşlerdr. Çalışma sonucunda en öneml fnansal göstergenn kârlılık göstergeler olduğunu saptamışlardır. Doğan (2015), çalışmasında Türkye de faalyet gösteren Katılım Bankalarının fnansal performanslarını GİA yöntemyle nceleyerek performansı belrleyen fnansal oranları saptamaya çalışmıştır. Çalışmada sermaye yeterllğ, blanço yapısı, aktf kaltes, lkdte ve kârlılık göstergelernden 10 oran kullanılmıştır. Elde edlen sonuçlara göre fnansal performansa etk eden en öneml gösterge varlık kârlılığıdır. İç ve dğ. (2015), Türkye de faalyet gösteren 24 kurumsal frmanın sıralanmasına yönelk br performans değerlendrme model gelştrdğ çalışmada TOPSIS yöntemnn fnansal performans değerlendrme model çn en uygun sıralama yöntem olduğu saptanmıştır. Meydan, Yıldırım ve Senger (2016), çalışmalarında BİST te şlem gören gıda şletmelernn fnansal performanslarını GİA yöntemyle değerlendrmşlerdr. Kullanılan 20 oran lkdte, faalyet, kaldıraç ve kârlılık göstergelernden olmak üzere en öneml göstergenn kârlılık gösterges olduğu saptanmıştır. Konuyla lgl turzm sektörüne yönelk gerçekleştrlen fnansal performans le lgl çalışmalar se aşağıdak gbdr. Feng ve Wang (2000), Tayvan havayolu endüstrsnde performans değerlendrmesnn yapıldığı çalışmalarında şrketlern taşımayla lgl ve fnansal yönler ele alınmıştır. Çalışmada havayolu şrketlernn performans değerlemesnde fnansal oranların kullanılması halnde kapsamlı olarak performansın değerlendrleceğ ortaya çıkmıştır. Km ve Ayoun (2005), çalışmalarında 1997-2001 yılları arasında ağırlama endüstr kapsamında faalyet gösteren konaklama, restoran, havayolu ve eğlence sektörlernn oran analz yöntem le dkkat çeken fnansal eğlmlern ncelemşlerdr. Elde ettkler sonuçlara göre kârlılık göstergelernde eğlence ve rekreasyon hzmetler dğer sektörlern altında olduğu saptanmıştır. Yne lkdte göstergelernden olan car ve ast test oranlarında dğer sektörler başarılı olmuşken, eğlence ve rekreasyon hzmetler sektörünün başarısız olduğu saptanmıştır. Toplam borç oranında restoran şletmeler 1998 yılında öneml br değşm yaşamışken dğer sektörler düzenl br trend zlemektedr. Öte yandan borç/özkaynak oranında eğlence ve rekreasyon hzmetler le restoran hzmetler konaklama ve havayolu sektörlerne göre daha düzenl br trend zlemektedr. Borç/özkaynak oranı bağlamında havayolu sektöründe sadece 2000 yılında aşırı br artış gözlenmş olup sonrak yıl yenden düzene grmştr. Son olarak fnansal yapı oranlarından faz kazanç gücü her şletmede farklı trendlere sahp olup özellkle dğer k sektöre kıyasla konaklama ve eğlence ve rekreasyon hzmetler alt sektörler düşük faz kazanç gücüne sahp olmuştur. Varlık kullanım göstergeler bazında ncelendğnde dört sektör arasında en etkn sektörün restoran hzmetler olduğu saptanmıştır. Borsa performans oranlarına bakıldığında se restoran hzmetlernn stkrarlı olduğu saptanmıştır. Dğer sektörler özellkle fyat kazanç oranı bağlamında zarar yaşanan yıllar olmakla brlkte daha dalgalı seyretmştr. Çalışmada ayrıca kullanılan 13 orandan 8 nn sektörler arasında anlamlı farlılıklarının olduğu saptanmıştır. Sharma ve Upneja (2005), Tanzanya da faalyet gösteren küçük otel şletmelernn fnansal performanslarını etkleyen faktörler tespt etmeye çalışmışlardır. Elde edlen sonuçlara göre ç ve dış faktörlern fnansal performansa etks olduğunu, mkro faktörler olarak şgören eğtm, malzeme yatırımları ve fnansal seçeneklern ulaşılablrlğ olarak tespt edlmşken, makro düzeydek faktörler se kurumsal çevre ve ürün hzmet standardı sstemler olarak tespt etmşlerdr. Wu, Hsao ve Tsa (2008), yaptıkları çalışmada 1992-2005 dönemnde 56 oteln performansını belrlemek çn aralarında Gr teorye dayalı GM (1,1) yöntemnn de bulunduğu çeştl tahmn modellern kullanmışlardır. Değerlendrmede ver olarak otellern doluluk oranları, odabaşı gelr, çalışan başına gelr ve metrekareye düşen gelr kullanılmıştır. Sonuç olarak en y tahmn yapan modeln GM (1,1) olduğu saptanmıştır. Chen (2009), ver zarflama analz le Tayvan dak zncr otellern performansını otellere özgü özellkler bağlamında ele almıştır. Ecer ve Günay (2014), Türkye de BİST te şlem gören 9 turzm şrketnn fnansal performanslarını ölçtükler çalışmada fnansal göstergeler kapsamında 17 oran kullanmışlardır. Bu oranlar lkdte, kaldıraç, kârlılık ve faalyet oranlarından olup halka açık turzm şrketlernn fnansal performansında en öneml göstergenn kaldıraç oranları olduğu saptanmıştır. Karadenz, Kahloğulları ve Beyazgül (2015) yaptıkları çalışmada karşılaştırmalı tablolar analz teknğ le konaklama ve yyecek hzmetler alt sektörünün analzn yaparak yıllar tbaryle gelşmn ortaya koymuşlardır. 2011-2013 yıllarını kapsayan çalışmada elde edlen sonuçlar sektörün blanço yapılarında fnansal yapıyı korumaya yönelk olduğu ve varlık-kaynak vade uyumunun gözlendğ ve gelr - 1120 -
tablosunda se sektörün gder kalemlernn ve kambyo zararlarının sektör kârını arttırma konusunda engel olduğu saptanmıştır. Karadenz, Kahloğulları ve Kılıç (2015), çalışmalarında Türkye de karayolu le yolcu taşımacılığı yapan şletmelern 2010-2012 yıllarını kapsayan fnansal performanslarını oran analz yardımıyla analz etmşlerdr. Analz sonucunda sektörün sabt varlık ağırlıklı, lkdte durumunun zayıf, net çalışma sermayesnn negatf gerçekleştğ ayrıca fnansal yapısında yer alan yabancı kaynaklardan dolayı fnansal rsknn yüksek olduğu belrlenmştr. Varlık kullanım açısından etkn varlık kullanımı olmadığı ve kârlılıklarının negatf olduğu saptanmıştır. Karadenz ve Kılıç (2015), yaptıkları çalışmada Türkye denz ve kıyı suları yolcu taşımacılığı sektörünün 2010-2012 yıllarını fnansal oranlar bağlamında ncelemşlerdr. Çalışma sonucunda ncelenen dönem tbaryle sektörün lkdtesnn zayıf, yabancı kaynak ağırlıklı ve yüksek rskl, varlık kullanımında etknlkten uzak olduğu saptanmıştır. Sektörün ayrıca düşük kârlılıkla brlkte yleşme eğlm çnde olduğunu saptamışlardır. ARAŞTIRMA METODOLOJİSİ Bu çalışmada, turzm alt sektörlernn fnansal performanslarının Gr İlşksel Analz (GİA) yöntemyle değerlendrlmes amaçlanmaktadır. İncelenen alt sektörler Türkye Cumhuryet Merkez Bankası Reel Sektör Araştırma Dare Başkanlığı tarafından Avrupa Topluluğunda Ekonomk Faalyetlern Genel Sınıflandırılması (NACE) krterler kapsamında sınıflandırılmaktadır. Bu kapsamda turzm alt sektörlernden olan Kara Taşımacılığı le Yapılan Dğer Yolcu Taşımacılığı (54 şletme), Denz ve Kıyı Sularında Yolcu Taşımacılığı (23), Konaklama (421), Yyecek ve İçecek Hzmet Faalyetler (72), Seyahat Acentes, Tur Operatörü ve Dğer Rezervasyon Hzmetler ve İlgl Faalyetler (55) ve Eğlence ve Dnlence Faalyetler (12) olmak üzere altı alt sektör ncelenmştr. Çalışmada kullanılan oranlar Türkye Cumhuryet Merkez Bankası nın (TCMB) en son yayımladığı 2012-2013-2014 yıllarına at sektör oranlarıdır. Araştırmada söz konusu 3 yılın seçlme sebeb se TCMB tarafından yayımlanan en güncel sektör oranları olmasıdır. Söz konusu sektör oranları TCMB (2016a) statstklernde yer alan Sektör Oranları ve Standart Oranlardan elde edlmştr. Bu oranlar, TCMB ye lgl fnansal tablolarını gönüllülük esasına dayalı olarak gönderen şletme verlernden, TCMB tarafından oluşturulmaktadır. Aşağıda öncelkle Gr İlşksel Analz yöntem sonrasında se çalışmada ele alınan oranlar açıklanmaktadır. Gr İlşksel Analz (GİA) Gr sstem teors Deng (1982a; 1982b) tarafından ortaya atılmış ve gelştrlmştr (Lu ve Forrest, 2007: 111-112). Gr sstem teors az ver ve zayıf blg le belrszlk taşıyan problemlern çalışılmasına zn vermektedr (Lu ve Forrest, 2007: 115). Gr sstem teorsnn br parçası olan Gr İlşksel Analz (GİA) karar alma süreçlernde kararın kaltesn artıran çok krterl karar alma teknklernden brdr (Rajesh ve Rav, 2015: 347). Çok krterl karar problemlerndek belrszlkler analzde kullanılan yöntemlerden olan GİA, belrszlğn söz konusu olduğu durumlarda matematksel analz yöntemlerne oranla daha kolay çözüm sunar (Peker ve Bak, 2011: 6). GİA yöntem, unsurlar arasındak eğlmlern benzerlk ya da farlılık derecesne dayalı olarak unsurlar arasındak lşky ölçmeye yarayan br analz teknğ olup ver sayısının az olduğu ve dağılımın normal olmadığı problemlere çözüm sunması yöntemn en öneml avantajlarındandır (Feng ve Wang, 2000: 136). Fnansal performansın ölçülmesnde GİA yöntem son yıllarda kullanılmakla brlkte (Chang, 2006; Wu, Hsao ve Tsa, 2008; Peker ve Bak, 2011; Ayrıçay, Özçalıcı ve Kaya, 2013; Bektaş ve Tuna, 2013; Ecer, 2013; Ecer ve Böyükaslan, 2014; Tayyar ve dğ., 2014; Meydan, Yıldırım ve Senger, 2016) sektörler arası kıyaslamanın yapıldığı br çalışmaya rastlanmamıştır. Bu doğrultuda bu çalışmada turzm alt sektörlerne lşkn az vernn olması ve verlern dağılımının normal olmaması nedenyle GİA yöntemnn kullanılması uygun görülmüştür. GİA yöntem son yıllarda sosyal blmler alanında sıklıkla kullanılmakla brlkte yöntemde gr kelmes belrsz (kısmen blnen kısmen blnmeyen) blgy fade etmektedr. Yöntem örnek sayısının az olduğu ve örnek dağılımının blnmedğ durumlarda kullanılablmektedr (Feng ve Wang, 2000: 135). GİA, brçok krtern bulunduğu durumlarda lşk derecesne göre sıralama yapmaya mkân sunmaktadır (Ecer ve Böyükaslan, 2014: 65). GİA yöntemnde göstergelere lşkn lşk dereceler hesaplaması altı adımda yapılmaktadır (Wu, 2008: 141-142; Ecer ve Günay, 2014: 42-43); - 1121 -
X 1. Adım: Karar Matrsnn X x1 (1) x2 (1) xn (1) Oluşturulması; x (2) x x 1 2 n (2) (2) x x x 1 2 n ( n) ( n) ( n) (1) 2. Adım: Karşılaştırma Matrsnn Oluşturulması; Referans sers şeklndedr. Burada, krtern değerler çndek en büyük, en küçük veya olması stenen değern göstermektedr. Referans sers karar matrsnn lk satırına yazılarak karşılaştırma matrs oluşturulur. 3. Adım: Normalzasyon İşlem ve Normalzasyon Matrsnn Oluşturulması; Bu adımda ver set normalze edlr ve 3 olası durumla karşılaşılablr:. Fayda durumu: Eğer amaç daha y ya da büyük değer elde etmekse (2) numaralı formül kullanılır. x x ( j) mn x ( j) j (2) max x ( j) mn x ( j) j. Malyet durumu: Eğer amaç daha küçük ya da az br değer elde etmekse (3) numaralı formül kullanılır. x max x ( j) x ( j) max x ( j) mn x ( j) j j j j (3). Optmallk durumu: Eğer amaç optmal br değer elde etmekse (4) numaralı formül kullanılır. x ( ) ( ) j x0b j x (4) max x ( j) x ( j) j 0b (4) numaralı formülde krtern hedef değerdr ve max x j (j) x 0b (j) mn x j (j) aralığında br değer alır. Bu şlemlern ardından (1) dek karar matrs şu hale dönüşür: X x1 (1) x2(1) xn(1) x (2) 1 x (2) x 2 n (2) x 1 ( n) x2( n) xn( n) 4. Adım: Mutlak Değer Tablosunun Oluşturulması; le arasındak mutlak değer ( j) şu şeklde bulunur: x 0 x ( j) x ( j) x ( 0 0 j ) 01(1) 02(1) 0m(1) o 01 02 0m (2) (2) (2) ( n) ( n) ( n) 5. Adım: Gr İlşksel Katsayı Matrsnn Oluşturulması; mn max 0 ( j) (7) ( j) max 0 formülü kullanılarak hesaplanır. (7) numaralı formülde ayırıcı (dstngush) katsayısıdır ve [0,1] aralığında değer alır. Ancak şlemlerde 0.5 alınması tavsye edlmektedr. Ayrıca ve şeklnde hesaplanır. 01 02 0m (5) (6) j. - 1122 -
6. Adım: İlşk Derecesnn Hesaplanması; (8) numaralı formülde. o o n 1 o( j) n 1 j (8) elemanın gr lşk derecesn göstermektedr ve krterlern eşt önem düzeynde olduğu varsayıldığında kullanılır. Eğer krterlern farklı ağırlıkları söz konusu se, o n j1 [ W ( j) ( j)] (9) formülünden yararlanılır. Adımlar netcesnde hesaplanan gr lşk dereces netcesnde sektörlern görecel performanslarının kıyaslanablmesne mkân sağlamaktadır. Çalışmada Kullanılan Fnansal Oranlar Fnansal yönetm bağlamında oran analz, şletme veya sektörün geçmş verleryle başarı durumları hakkında blg sahb olmakla brlkte gelecekler hakkında fkr ednmey de sağlar. Bu göstergeler, sektöre, şletme yönetmne ya da ekonomnn çnde bulunduğu duruma göre değşeblmekle brlkte genellkle bu göstergelerden lkdte, varlık kullanım ve kârlılık göstergelernn maksmum, kaldıraç göstergelernn se mnmum olması arzu edlr (Akgüç, 2010; Uçkun ve Grgner, 2011). Turzm sektörünün alt kolları olan altı sektörün TCMB de yer alan sektör oranları kapsamında fnansal performanslarının GİA le analz edldğ bu çalışmada lkdte, fnansal yapı, varlık kullanım ve kârlılık oranları ele alınmıştır. Analz kapsamında ele alınan fnansal oranlara yönelk Türkye de turzm sektörüne yönelk br standart olduğunu söylemek mümkün değldr. Bu nedenle fnans teors kapsamında olması beklenen düzeylere lşkn olarak fnansal oranların maksmum ve mnmum olması yönünde beklentler belrlenmştr. Lkdte, varlıkların değer kaybetmeden paraya dönüşme hızını fade etmekte olup, lkdte oranları şletmelern veya sektörün kısa vadel yükümlülüklern ödeyeblme gücünün br göstergesdr. Kısa vadede ödenmes gereken borçlar şletmenn lkt varlıkları le ödeneblr (Karapınar ve Ayıkoğlu Zaf, 2013: 207). Lkdte oranları, kısa vadel kred verenler çn, şletmenn kred verenlere ger ödeme yapacak nakd elde etme gücünü görebldkler çn kaldıraç oranlarından daha önemldr (Ceylan ve Korkmaz, 2012: 49). Çalışmada kullanılan lkdte oranları, hesaplamaları ve beklentler tablo 1 dek gbdr (Ceylan ve Korkmaz, 2012; Ayrıçay vd., 2013: 228; Çabuk ve Lazol, 2013; Karapınar ve Ayıkoğlu Zaf, 2013; TCMB, 2016b); o Tablo-1: Lkdte Oranları Kod Oran Adı Hesaplama Beklent L1 Car Oran Dönen Varlık Kısa Vadel Yabancı Kaynaklar L2 Ast-Test Oranı Dönen Varlık Stoklar Kısa Vadel Yabancı Kaynaklar L3 Nakt Oran Hazır Değer + Menkul Kıymetler Kısa Vadel Yabancı Kaynaklar Kısa vadel borç ödeme gücünün gösterges olan lkdte oranları şletmenn dönen varlık kalemler le kısa vadel kaynaklar arasındak lşkler ortaya koyar. Çalışmada ele alınan car, ast test ve nakt oranın kısa vadel yabancı kaynaklara oranı sırasıyla, 2, 1 ve 0,20 düzeynde olması stenr. Gelşmekte olan ülkelerde se br mktar daha bu oranların altında olmakta ve normal karşılanmaktadır (Çabuk ve Lazol, 2013: 203-206). İşletmelern varlıklarını fnanse etmede kullandığı yabancı kaynak ve özkaynaklarının dağılımını ortaya koyan fnansal yapı oranları se şletmelern fnansal durum tablosunun kaynak yapısının dağılımını oranlar yardımıyla ortaya koyan göstergelerdr (Ayrıçay vd., 2013: 228-229; Çabuk ve Lazol, 2013; Karapınar ve Ayıkoğlu Zaf, 2013: 219; TCMB, 2016b). İşletme fnansal yapı oranları şletmenn kaynak dağılımının ne olduğu, sahp olunan kaynakların varlık fnansmanında nasıl kullandığını ortaya koyan oranlardır. Genel olarak kurulan oransal lşkde yabancı kaynakların payının ortaya konmasından dolayı oranların çok yüksek olması yüksek rsk ortaya çıkaracağından stenen br durum değldr. Buna karşın az yabancı kaynak kullanımı borcun verg avantajı gb sağlayacağı avantajlardan yararlanma mkânını ortadan kaldırmaktadır. Kaldıraç oranı 0,5 cvarında olması stenen br durum olup gelşmekte olan ülkelerde bu oranın daha yukarıda seyrettğ görülmektedr (Çabuk ve Lazol, 2013: 207-208). Çalışmada ele alınan fnansal yapı oranları, hesaplama şekller ve beklent durumları tablo 2 de gösterldğ gbdr. - 1123 -
Tablo-2: Fnansal Yapı Oranları Kod Oran Adı Hesaplama Beklent FY1 Kaldıraç Oranı Toplam Yabancı Kaynaklar Toplam Varlıklar FY2 Yabancı Kaynakların Özkaynağa Oranı Toplam Yabancı Kaynaklar Özkaynak FY3 Kısa Vadel Kaldıraç Kısa Vadel Yabancı Kaynaklar Toplam Kaynaklar FY4 Uzun Vadel Kaldıraç Uzun Vadel Yabancı Kaynaklar Toplam Kaynaklar FY5 Duran Varlıkların Yabancı Kaynağa Oranı Duran Varlıklar Toplam Yabancı Kaynaklar FY6 Duran Varlıkların Devamlı Sermayeye Duran Varlıklar Oranı Devamlı Sermaye FY7 Kısa Vadel Yabancı Kaynak Oranı Kısa Vadel Yabancı Kaynaklar Toplam Yabancı Kaynaklar FY8 Banka Kredler Oranı Toplam Banka Kredler Toplam Varlıklar FY9 Kısa Vadel Banka Kred Payı Kısa Vadel Banka Kredler Kısa Vadel Yabancı Kaynaklar FY10 Banka Kredler Payı Toplam Banka Kredler Toplam Yabancı Kaynaklar FY11 Dönen Varlık Oranı Dönen Varlıklar Toplam Varlıklar FY12 Madd Duran Varlık (Net) Oranı Madd Duran Varlık (Net) Toplam Varlıklar Varlık kullanım oranları dğer adıyla devr hızları se şrket veya sektörün varlıklarını kullanım etknlğn ortaya koyan oranlardır. Grd ve çıktı arasında anlamlı lşk kurulmaya çalışılıp, grd olarak varlıklar çıktı olarak kâr veya satışlar alınır (Ceylan ve Korkmaz, 2012; Ayrıçay vd., 2013: 228; Çabuk ve Lazol, 2013; Karapınar ve Ayıkoğlu Zaf, 2013: 210-218; TCMB, 2016b). Varlık kullanım oranları şletmelern sahp olduğu ktsad varlıkları ne ölçüde etkn kullandığını tespt etmede kullanılır. Genel olarak oranların büyük olması varlık kullanımının etknlğn ve paraya dönüşüm çabukluğunu göstermektedr (Çabuk ve Lazol, 2013: 216-223). Çalışmada kullanılan oranlar, hesaplama şekl ve beklent durumları tablo 3 te gösterlmektedr. Tablo-3: Varlık Kullanım Oranları Kod Oran Adı Hesaplama Beklent VK1 VK2 VK3 VK4 VK5 VK6 Alacak Devr Hızı Stok Devr Hızı Net Çalışma Sermayes Devr Hızı Duran Varlık Devr Hızı Özkaynak Devr Hızı Aktf Devr Hızı Kısa Vadel + Uzun Vadel Alacaklar Satışların Malyet Ortalama Stoklar Dönen Varlıklar KVYK Duran Varlıklar Özkaynak Toplam Varlıklar (Aktfler) Kârlılık oranları se sektörün faalyetler netcesnde elde etmş oldukları kârların, yatırımlar veya satışlar karşısında ne düzeyde olduğunu gösteren oranlardır. İşletmenn elde ettğ kârın kaynağı, özkaynakların ve yatırımların vermllğ ncelenr. Gelr tablosu ve fnansal durum tablosunda yer alan fnansal verler kullanılarak hesaplanan oranlardır (Ayrıçay vd., 2013: 229; Ceylan ve Korkmaz, 2012; Çabuk ve Lazol, 2013; Karapınar ve Ayıkoğlu Zaf, 2013: 255; TCMB, 2016b). Kullanılan kârlılık oranları, hesaplama şekller ve beklent tablo 4 te gösterlmektedr. - 1124 -
Tablo-4: Kârlılık Oranları Kod Oran Adı Hesaplama Beklent Kâr le Sermaye Arasındak İlşky Gösteren Oranlar K1 Özkaynak Kârlılığı Net Kâr (Zarar) Özkaynak K2 Verg Önces Özkaynak Kârlılığı Verg Önces Kâr (Zarar) Özkaynak K3 Ekonomk Rantablte Faz Verg Önces Kâr (Zarar) Toplam Kaynaklar K4 Aktf Kârlılığı Net Kâr (Zarar) Toplam Varlıklar Kâr le Satışlar Arasındak İlşky Gösteren Oranlar K5 Faalyet Kâr Marjı Faalyet Kârı (Zararı) K6 Brüt Kâr Marjı Brüt Satış Kârı (Zararı) K7 Net Kâr Marjı Net Kâr (Zarar) K8 Satılan Malın Malyetnn Satışlara Oranı Satılan Malın Malyet K9 Faalyet Gderlernn Satışlara Oranı Faalyet Gderler K10 Faz Gderlernn Satışlara Oranı Faz Gderler Kâr le Fnansal Yükümlülükler Arasındak İlşky Gösteren Oran K11 Faz Karşılama Gücü Faz ve Verg Önces Kâr Faz Gderler Kârlılık oranlarından özkaynak kârlılığı, varlık kârlılığı, faalyet, net ve brüt kâr marjının yüksek olması beklenp şletme açısından olumlu karşılanır. Dğer yandan satışların malyet, faalyet ve faz gderlernn satışlara oranı düşük olması arzu edlr (Çabuk ve Lazol, 2013: 223-233). Dğer yandan faz verg önces kârın faz gderlerne oranının yüksek olması arzu edlmektedr. Fnansal analz kapsamında oran analz bağlamında teorde yer alan Borsa Performans Oranları söz konusu sektörlern ve şletmelern borsaya at performans verler olmadığından analze dâhl edlmemştr. Her br yıla at lkdte, fnansal yapı, varlık kullanım (devr hızı) ve kârlılık oranları bağlamında 32 oran araştırmada ele alınmıştır. Ele alınan oranlardan hareketle sektörlern fnansal performansları GİA yöntem le analz edlmştr. Söz konusu oranlar çnde tüm sektörler çn stok devr hızı (VK2) oranı 2012 yılı harç bütün oranların 3 yıllık değerler TCMB tarafından lan edlmş olup VK2 oranı ortalaması 2 yıllık değerlern ortalaması alınarak analze dâhl edlmştr. Dğer yandan çalışma kapsamında ele alınan fnansal oranlar daha önce kullanıldığı çalışmalarla brlkte ek 1 de gösterlmektedr. BULGULAR Şrketlern fnansal oranlarını kullanarak performans değerlendrmes, terch edlen ve kolay br analz teknğdr. Çalışmada turzm alt sektörlernn 2012-2013-2014 yılları fnansal oranları kullanılarak performansları analz edlmştr. Analzde ele alınan dört fnansal gösterge kapsamında 32 oran kullanılmıştır. Turzm alt sektörlernn fnansal göstergeler bağlamında tablolar ayrı ayrı oluşturulmuştur. Tablo 5 te ele alınan lkdte oranları ortalamaları, karşılaştırma matrs, normalze matrs, mutlak değer matrs ve lkdte le lgl gr lşksel katsayılar matrs yer almaktadır. Tablo 5 te yer alan lkdte göstergelernden olan ast test (L2) ve nakt orana (L3) göre en başarılı sektör konaklama olurken, car orana (L1) göre yyecek ve çecek hzmet faalyetler olmuştur. Car oran yönünden denz ve kıyı suları yolcu taşımacılığı sektörü en düşük orana (0.50) sahpken, eğlence ve dnlence hzmetler alt sektörünün ast test oranı (0.36) en düşük olarak görülmüştür. Nakt oranda se 0.11 le seyahat, tur operatörü ve dğer rezervasyon hzmetler ve lgl faalyetler alt sektörü en düşük sektör olduğu görülmektedr. Tablo-5: Turzm Alt Sektörlernn 2012-2014 Lkdte Oranları Ortalaması GİA Adımları Lkdte Oranları Oran Kodu L1 L2 L3 Kara Yolcu Taşımacılığı 0.91 0.71 0.14 Denz Yolcu Taşımacılığı 0.50 0.38 0.14 Konaklama 1.08 0.81 0.39 Yyecek-İçecek Hzmetler 1.10 0.75 0.19 Seyahat 1.07 0.63 0.11 Eğlence ve Dnlence 0.78 0.36 0.18-1125 -
Karşılaştırma Matrs Oran Kodu L1 L2 L3 Referans Değerler 1.10 0.81 0.39 Kara Yolcu Taşımacılığı 0.91 0.71 0.14 Denz Yolcu Taşımacılığı 0.50 0.38 0.14 Konaklama 1.08 0.81 0.39 Yyecek-İçecek Hzmetler 1.10 0.75 0.19 Seyahat 1.07 0.63 0.11 Eğlence ve Dnlence 0.78 0.36 0.18 Normalze Matrs Oran Kodu L1 L2 L3 Referans Değerler 1.00 1.00 1.00 Kara Yolcu Taşımacılığı 0.68 0.77 0.10 Denz Yolcu Taşımacılığı 0.00 0.04 0.11 Konaklama 0.97 1.00 1.00 Yyecek-İçecek Hzmetler 1.00 0.87 0.28 Seyahat 0.96 0.60 0.00 Eğlence ve Dnlence 0.47 0.00 0.24 Mutlak Değerler Matrs Oran Kodu L1 L2 L3 Kara Yolcu Taşımacılığı 0.32 0.23 0.90 Denz Yolcu Taşımacılığı 1.00 0.96 0.89 Konaklama 0.03 0.00 0.00 Yyecek-İçecek Hzmetler 0.00 0.13 0.72 Seyahat 0.04 0.40 1.00 Eğlence ve Dnlence 0.53 1.00 0.76 Gr İlşksel Katsayılar Matrs Oran Kodu L1 L2 L3 Kara Yolcu Taşımacılığı 0.61 0.68 0.36 Denz Yolcu Taşımacılığı 0.33 0.34 0.36 Konaklama 0.95 1.00 1.00 Yyecek-İçecek Hzmetler 1.00 0.79 0.41 Seyahat 0.92 0.55 0.33 Eğlence ve Dnlence 0.48 0.33 0.40 Fnansal yapı göstergesne lşkn tablo 6 ya bakıldığında yabancı kaynak oranının (FY1) tüm sektörlerde 0.64-0.84 arasında gerçekleşmş olması sektörün borç ağırlıklı olduğunun göstergesdr. Borcun vade yapısına bakıldığında se yyecek ve çecek hzmet faalyetler, seyahat acentes, tur operatörü ve dğer rezervasyon hzmetler ve lgl faalyetler le eğlence ve dnlence hzmetler alt sektörlernn kısa vadel kaldıraç kullanımı (FY3) ağırlıkta ken, dğer sektörlerde uzun vadel kaldıraç (FY4) kullanımı daha yüksek gerçekleşmştr. Sektörlern duran varlıklarının devamlı sermayeye oranlarına (FY6) bakıldığında eğlence ve dnlence hzmetler, kara yolcu taşımacılığı ve denz yolcu taşımacılığı alt sektörlernn 1 n üzernde gerçekleşmes bu sektörlern duran varlık fnansmanında kısa vadel yabancı kaynak kullandıkları söyleneblr. Toplam varlık çnde yer alan dönen varlıkların oranına (FY11) bakıldığında se özellkle seyahat acentes, tur operatörü ve dğer rezervasyon hzmetler ve lgl faalyetler alt sektörünün dönen varlık ağırlıklı br sektör olduğu tablo 6 da görülmektedr. Tablo-6: Turzm Alt Sektörlernn 2012-2014 Fnansal Yapı Oranları Ortalaması GİA Adımları Fnansal Yapı Oranları Oran Kodu FY1 FY2 FY3 FY4 FY5 FY6 FY7 FY8 FY9 FY10 FY11 FY12 Kara Yolcu 0.74 2.92 0.35 0.40 0.92 1.05 0.46 0.41 0.25 0.55 0.31 0.58 Denz Yolcu 0.76 4.09 0.21 0.55 1.20 1.13 0.28 0.63 0.47 0.84 0.11 0.29 Konaklama 0.65 1.89 0.24 0.41 1.15 0.98 0.37 0.43 0.27 0.65 0.26 0.56 Yyecek-İçecek 0.68 2.21 0.40 0.28 0.83 0.94 0.60 0.30 0.16 0.44 0.44 0.30 Seyahat 0.84 5.21 0.73 0.11 0.27 0.82 0.87 0.25 0.23 0.30 0.78 0.17 Eğlence/Dnlence 0.64 1.76 0.38 0.26 1.11 1.13 0.59 0.33 0.30 0.51 0.29 0.55 Karşılaştırma Matrs Oran Kodu FY1 FY2 FY3 FY4 FY5 FY6 FY7 FY8 FY9 FY10 FY11 FY12 Referans Değer 0.64 1.76 0.21 0.11 0.27 0.82 0.28 0.25 0.16 0.30 0.11 0.58 Kara Yolcu 0.74 2.92 0.35 0.40 0.92 1.05 0.46 0.41 0.25 0.55 0.31 0.58 Denz Yolcu 0.76 4.09 0.21 0.55 1.20 1.13 0.28 0.63 0.47 0.84 0.11 0.29 Konaklama 0.65 1.89 0.24 0.41 1.15 0.98 0.37 0.43 0.27 0.65 0.26 0.56 Yyecek-İçecek 0.68 2.21 0.40 0.28 0.83 0.94 0.60 0.30 0.16 0.44 0.44 0.30 Seyahat 0.84 5.21 0.73 0.11 0.27 0.82 0.87 0.25 0.23 0.30 0.78 0.17 Eğlence/Dnlence 0.64 1.76 0.38 0.26 1.11 1.13 0.59 0.33 0.30 0.51 0.29 0.55-1126 -
Normalze Matrs Oran Kodu FY1 FY2 FY3 FY4 FY5 FY6 FY7 FY8 FY9 FY10 FY11 FY12 Referans Değer 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 Kara Yolcu 0.46 0.66 0.74 0.34 0.30 0.27 0.68 0.58 0.73 0.53 0.69 1.00 Denz Yolcu 0.40 0.33 1.00 0.00 0.00 0.00 1.00 0.00 0.00 0.00 1.00 0.30 Konaklama 0.94 0.96 0.94 0.32 0.06 0.50 0.84 0.54 0.66 0.34 0.77 0.95 Yyecek-İçecek 0.79 0.87 0.63 0.62 0.40 0.62 0.46 0.86 1.00 0.73 0.50 0.33 Seyahat 0.00 0.00 0.00 1.00 1.00 1.00 0.00 1.00 0.79 1.00 0.00 0.00 Eğlence/Dnlence 1.00 1.00 0.32 0.65 0.10 0.00 0.47 0.80 0.54 0.60 0.72 0.94 Mutlak Değerler Matrs Oran Kodu FY1 FY2 FY3 FY4 FY5 FY6 FY7 FY8 FY9 FY10 FY11 FY12 Kara Yolcu 0.54 0.34 0.26 0.66 0.70 0.73 0.32 0.42 0.27 0.47 0.31 0.00 Denz Yolcu 0.60 0.67 0.00 1.00 1.00 1.00 0.00 1.00 1.00 1.00 0.00 0.70 Konaklama 0.06 0.04 0.06 0.68 0.94 0.50 0.16 0.46 0.34 0.66 0.23 0.05 Yyecek-İçecek 0.21 0.13 0.37 0.38 0.60 0.38 0.54 0.14 0.00 0.27 0.50 0.67 Seyahat 1.00 1.00 1.00 0.00 0.00 0.00 1.00 0.00 0.21 0.00 1.00 1.00 Eğlence/Dnlence 0.00 0.00 0.68 0.35 0.90 1.00 0.53 0.20 0.46 0.40 0.28 0.06 Gr İlşksel Katsayılar Matrs Oran Kodu FY1 FY2 FY3 FY4 FY5 FY6 FY7 FY8 FY9 FY10 FY11 FY12 Kara Yolcu 0.48 0.60 0.66 0.43 0.42 0.41 0.61 0.54 0.65 0.52 0.62 1.00 Denz Yolcu 0.46 0.43 1.00 0.33 0.33 0.33 1.00 0.33 0.33 0.33 1.00 0.42 Konaklama 0.89 0.93 0.89 0.42 0.35 0.50 0.75 0.52 0.60 0.43 0.69 0.91 Yyecek-İçecek 0.71 0.79 0.57 0.57 0.45 0.57 0.48 0.79 1.00 0.65 0.50 0.43 Seyahat 0.33 0.33 0.33 1.00 1.00 1.00 0.33 1.00 0.70 1.00 0.33 0.33 Eğlence/Dnlence 1.00 1.00 0.42 0.59 0.36 0.33 0.49 0.71 0.52 0.56 0.64 0.89 Varlık kullanım oranları kapsamında oluşturulan tablo 7 ye bakıldığında alacak devr hızında (VK1) denz yolcu taşımacılığı en yüksek orana sahp ken kara yolcu taşımacılığı le konaklama sektörü en düşük alacak devr hızına sahp sektörlerdr. Stok devr hızlarında (VK2) se kara yolcu taşımacılığı en yüksek stok devrne sahp sektör olup en düşük sektör eğlence ve dnlence hzmetler sektörü olduğu görülmüştür. Net çalışma sermaye devr hızında (VK3) sadece seyahat acentes alt sektörünün poztf net çalışma sermayesne sahp olduğu görülmüştür. Duran varlık devr hızı (VK4), özkaynak devr hızı (VK5) ve aktf devr hızında (VK6) yne seyahat acenteclğ alt sektörü en yüksek devr hızına sahptr. Seyahat acenteclğ alt sektörünün bu açıdan bakıldığında varlık kullanımında dğer sektörlere göre etkn olduğu görülmektedr. Tablo-7: Turzm Alt Sektörlernn 2012-2014 Varlık Kullanım Oranları Ortalaması GİA Adımları Varlık Kullanım Oranları Oran Kodu VK1 VK2 VK3 VK4 VK5 VK6 Kara Yolcu 5.4 22.5-39.9 1.5 4.0 1.0 Denz Yolcu 10.3 12.2-3.2 0.4 1.8 0.3 Konaklama 5.6 5.6-60.9 0.4 0.9 0.3 Yyecek-İçecek 8.2 13.8-243.5 2.7 4.7 1.5 Seyahat 6.6 6.3 47.3 8.5 11.6 1.9 Eğlence/Dnlence 7.5 4.5-5.5 0.6 1.2 0.4 Karşılaştırma Matrs Oran Kodu VK1 VK2 VK3 VK4 VK5 VK6 Referans Değer 10.3 22.5 47.3 8.5 11.6 1.9 Kara Yolcu 5.4 22.5-39.9 1.5 4.0 1.0 Denz Yolcu 10.3 12.2-3.2 0.4 1.8 0.3 Konaklama 5.6 5.6-60.9 0.4 0.9 0.3 Yyecek-İçecek 8.2 13.8-243.5 2.7 4.7 1.5 Seyahat 6.6 6.3 47.3 8.5 11.6 1.9 Eğlence/Dnlence 7.5 4.5-5.5 0.6 1.2 0.4 Normalze Matrs Oran Kodu VK1 VK2 VK3 VK4 VK5 VK6 Referans Değer 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 Kara Yolcu 0.00 1.00 0.70 0.14 0.29 0.45 Denz Yolcu 1.00 0.43 0.83 0.00 0.08 0.00 Konaklama 0.06 0.07 0.62 0.01 0.00 0.00 Yyecek-İçecek 0.57 0.52 0.00 0.29 0.36 0.75 Seyahat 0.24 0.10 1.00 1.00 1.00 1.00 Eğlence/Dnlence 0.42 0.00 0.82 0.03 0.03 0.08 Mutlak Değerler Matrs Oran Kodu VK1 VK2 VK3 VK4 VK5 VK6 Kara Yolcu 1.00 0.00 0.30 0.86 0.71 0.55-1127 -
Denz Yolcu 0.00 0.57 0.17 1.00 0.92 1.00 Konaklama 0.94 0.93 0.38 0.99 1.00 1.00 Yyecek-İçecek 0.43 0.48 1.00 0.71 0.64 0.25 Seyahat 0.76 0.90 0.00 0.00 0.00 0.00 Eğlence/Dnlence 0.58 1.00 0.18 0.97 0.97 0.92 Gr İlşksel Katsayılar Matrs Oran Kodu VK1 VK2 VK3 VK4 VK5 VK6 Kara Yolcu 0.33 1.00 0.63 0.37 0.41 0.48 Denz Yolcu 1.00 0.47 0.74 0.33 0.35 0.33 Konaklama 0.35 0.35 0.57 0.34 0.33 0.33 Yyecek-İçecek 0.54 0.51 0.33 0.41 0.44 0.67 Seyahat 0.40 0.36 1.00 1.00 1.00 1.00 Eğlence/Dnlence 0.46 0.33 0.73 0.34 0.34 0.35 Kârlılık göstergeler bağlamında ele alınan kârlılık oranları yönünden seyahat acenteclğ alt sektörünün genel olarak en yüksek oranlara sahp olduğu tablo 8 de görülmektedr. Özkaynak kârlılığı (K1) açısından kara yolcu taşımacılığı le denz yolcu taşımacılığı, aktf kârlılığı (K4) açısından se denz yolcu taşımacılığı negatf değerlere sahp olup zarar ettkler görülmektedr. Denz yolcu taşımacılığı net kâr marjı (K7) açısından yne negatf değere sahp olduğu görülmektedr. Sektörün özellkle faalyet gderlernn (K10) yüksek olması sektörün zarar etmesnn en temel neden olduğu görülmektedr. Tablo-8: Turzm Alt Sektörlernn 2012-2014 Kârlılık Oranları Ortalaması GİA Adımları Kârlılık Oranları Oran Kodu K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7 K8 K9 K10 K11 Kara Yolcu -0.01 0.00 0.03 0.00 0.01 0.08 0.00 0.92 0.07 0.03 0.95 Denz Yolcu -0.10-0.08 0.06-0.02 0.21 0.31-0.05 0.69 0.10 0.25 1.12 Konaklama 0.04 0.05 0.05 0.01 0.13 0.33 0.04 0.67 0.19 0.09 1.88 Yyecek-İçecek 0.01 0.03 0.05 0.01 0.01 0.11 0.00 0.89 0.11 0.02 2.06 Seyahat 0.13 0.19 0.05 0.02 0.03 0.08 0.01 0.92 0.05 0.01 2.44 Eğlence/Dnlence 0.02 0.03 0.04 0.01 0.06 0.26 0.02 0.74 0.19 0.06 1.45 Karşılaştırma Matrs Oran Kodu K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7 K8 K9 K10 K11 Referans Değer 0.13 0.19 0.06 0.02 0.21 0.33 0.04 0.67 0.05 0.01 2.44 Kara Yolcu -0.01 0.00 0.03 0.00 0.01 0.08 0.00 0.92 0.07 0.03 0.95 Denz Yolcu -0.10-0.08 0.06-0.02 0.21 0.31-0.05 0.69 0.10 0.25 1.12 Konaklama 0.04 0.05 0.05 0.01 0.13 0.33 0.04 0.67 0.19 0.09 1.88 Yyecek-İçecek 0.01 0.03 0.05 0.01 0.01 0.11 0.00 0.89 0.11 0.02 2.06 Seyahat 0.13 0.19 0.05 0.02 0.03 0.08 0.01 0.92 0.05 0.01 2.44 Eğlence/Dnlence 0.02 0.03 0.04 0.01 0.06 0.26 0.02 0.74 0.19 0.06 1.45 Normalze Matrs Oran Kodu K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7 K8 K9 K10 K11 Referans Değer 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 Kara Yolcu 0.37 0.30 0.00 0.34 0.01 0.00 0.50 0.00 0.89 0.91 0.00 Denz Yolcu 0.00 0.00 1.00 0.00 1.00 0.92 0.00 0.92 0.67 0.00 0.11 Konaklama 0.58 0.49 0.51 0.79 0.63 1.00 1.00 1.00 0.00 0.67 0.63 Yyecek-İçecek 0.46 0.42 0.48 0.65 0.00 0.14 0.58 0.14 0.63 0.96 0.75 Seyahat 1.00 1.00 0.68 1.00 0.10 0.01 0.66 0.01 1.00 1.00 1.00 Eğlence/Dnlence 0.50 0.42 0.18 0.61 0.29 0.71 0.73 0.71 0.01 0.81 0.34 Mutlak Değerler Matrs Oran Kodu K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7 K8 K9 K10 K11 Kara Yolcu 0.63 0.70 1.00 0.66 0.99 1.00 0.50 1.00 0.11 0.09 1.00 Denz Yolcu 1.00 1.00 0.00 1.00 0.00 0.08 1.00 0.08 0.33 1.00 0.89 Konaklama 0.42 0.51 0.49 0.21 0.37 0.00 0.00 0.00 1.00 0.33 0.37 Yyecek-İçecek 0.54 0.58 0.52 0.35 1.00 0.86 0.42 0.86 0.37 0.04 0.25 Seyahat 0.00 0.00 0.32 0.00 0.90 0.99 0.34 0.99 0.00 0.00 0.00 Eğlence/Dnlence 0.50 0.58 0.82 0.39 0.71 0.29 0.27 0.29 0.99 0.19 0.66 Gr İlşksel Katsayılar Matrs Oran Kodu K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7 K8 K9 K10 K11 Kara Yolcu 0.44 0.42 0.33 0.43 0.34 0.33 0.50 0.33 0.81 0.85 0.33 Denz Yolcu 0.33 0.33 1.00 0.33 1.00 0.86 0.33 0.86 0.60 0.33 0.36 Konaklama 0.54 0.49 0.50 0.71 0.58 1.00 1.00 1.00 0.33 0.60 0.57 Yyecek-İçecek 0.48 0.46 0.49 0.59 0.33 0.37 0.54 0.37 0.57 0.93 0.66 Seyahat 1.00 1.00 0.61 1.00 0.36 0.34 0.60 0.34 1.00 1.00 1.00 Eğlence/Dnlence 0.50 0.46 0.38 0.56 0.41 0.64 0.65 0.64 0.34 0.72 0.43-1128 -
Tablo 8 de yer alan fnansal oranlardan hareketle beklentye göre saptanan referans değerler le brlkte lgl tablolarda karşılaştırma matrs oluşturulmuştur. Karşılaştırma matrsnde yer alan referans değerlere bağlı olarak verler 2 veya 3 numaralı formüllerden amaca uygun olan formül kullanılarak hesaplama yapılmış ve normalze matrste yer alan değerler elde edlmştr. Normalze değerler tablosundan sonra 6 numaralı formül kullanılarak lgl tablolarda yer alan mutlak değerler tablosu elde edlmştr. Verlern elde edlen mutlak değerler sonrasında Gr İlşksel Katsayılar matrs 7 numaralı formül kullanılarak hesaplanmış ve sonuçlar tablolarda verlmştr. Elde edlen gr lşksel katsayılara göre sektörlere bakılacak olursa kara taşımacılığı le yapılan dğer yolcu taşımacılığı alt sektörü FY12 ve VK2 oranlarında, denz ve kıyı sularında yolcu taşımacılığı alt sektörü FY3, FY7, FY11, VK1, K3 ve K5 oranlarında tam etkndr. Konaklama alt sektörü L2, L3, K6, K7 ve K8 kodlu oranlarda tam etkndr. Yyecek ve çecek hzmet faalyetler alt sektörü L1 ve FY9 oranlarında en etkn sektördür. Seyahat acentes, tur operatörü ve dğer rezervasyon hzmetler ve lgl faalyetler alt sektörü FY4, FY5, FY6, FY8, FY10, VK3, VK4, VK5, VK6, K1, K2, K4, K9, K10 ve K11 kodlu oranlarda etkn sektör konumundadır. Son olarak tablolarda görüldüğü üzere eğlence ve dnlence faalyetler alt sektörü se FY1 ve FY2 kodlu oranlarda en etkn sektör konumundadır. Çok krterl karar yöntemlernden olan GİA da son olarak brçok krtere bağlı olarak sıralanmak stenen sektörlere yönelk göstergeler bazında etknlk düzeyler Tablo 9 dak şeklde belrlenmştr. Tüm göstergelerden hareketle elde edlen tablo 9 dak GİA genel lşk düzeyler 8 numaralı formülün kullanılmasıyla hesaplanmıştır. Son olarak gr lşksel katsayılardan hareketle yapılan analz sonuçlarının yer aldığı tablo 9 ncelendğnde performans üzernde etkl olan en öneml fnansal göstergenn %60.9 le fnansal yapı gösterges olduğu saptanmıştır. Dğer yandan lgl oranlardan elde edlen lkdte gösterges knc derecede öneml olup %60.3 olarak saptanmıştır. Kârlılık ve varlık kullanım göstergeler se sırasıyla %58.5 ve %52.6 le üçüncü ve dördüncü sırada yer almaktadırlar. Sektörler Gr İlşk Düzey Genel Sıra Tablo-9: Gr İlşk Analz Sonuçları Lkdte Gösterges 60.3% Fnansal Yapı Gösterges 60.9% Varlık Kullanım 52.6% Kârlılık Gösterges 58.5% Etknlk Sıra Etknlk Sıra Etknlk Sıra Etknlk Sıra Seyahat 69.3% 1 60.3% 3 64.2% 2 79.2% 1 74.8% 1 Konaklama 68.1% 2 98.2% 1 65.7% 1 37.8% 6 66.7% 2 Yyecek-İçecek 59.7% 3 73.4% 2 62.62% 3 48.3% 4 52.7% 4 Kara Yolcu 53.3% 4 55.0% 4 57.7% 5 53.6% 3 46.6% 6 Eğlence/Dnlence 49.7% 5 40.5% 5 62.58% 4 42.7% 5 52.1% 5 Denz Yolcu 49.5% 6 34.5% 6 52.5% 6 53.8% 2 57.8% 3 Lkdte göstergeler bazında sektör performansları ncelendğnde konaklama alt sektörü %98.2 le en etkn performansa sahp sektör olarak görülmüştür. Dğer sektörler se, yyecek ve çecek hzmet faalyetler, seyahat acentes, tur operatörü ve dğer rezervasyon hzmetler ve lgl faalyetler, kara taşımacılığı le yapılan dğer yolcu taşımacılığı, eğlence ve dnlence faalyetler ve denz ve kıyı sularında yolcu taşımacılığı şeklnde sıralanmışlardır. Etknlkler se sırasıyla %73.4, %60.3, %55, %40.5 ve %34.5 olarak gerçekleşmştr. Burada özellkle eğlence ve dnlence faalyetler ve denz ve kıyı sularında yolcu taşımacılığı alt sektörlernn etknlklernn çok düşük düzeyde kalmış olması ön plana çıkmaktadır. Bu durum, sektörlerde yer alan şletmelern yüksek oranda kısa vadel yabancı kaynak kullandığı veya lkt olan dönen varlık yatırımlarının düşük, duran varlıklarının da kısa vadel yabancı kaynaklarla fnanse edldğnn br gösterges şeklnde yorumlanablr. Fnansal yapı göstergeler bazında en etkn sektörün konaklama sektörü (%65.7) olduğu bunu %64.2 le seyahat acentes, tur operatörü ve dğer rezervasyon hzmetler ve lgl faalyetler alt sektörü takp etmştr. Dğer sektörler se yyecek ve çecek hzmet faalyetler, eğlence ve dnlence faalyetler, kara taşımacılığı le yapılan dğer yolcu taşımacılığı ve denz ve kıyı sularında yolcu taşımacılığı şeklnde sıralanmışlardır. Etknlk düzeyler se sırasıyla %62.62, %62.58, %57,7 ve %52,5 olarak gerçekleşmştr. Varlık kullanım göstergesne göre sektörler seyahat acentes, tur operatörü ve dğer rezervasyon hzmetler ve lgl faalyetler, denz ve kıyı sularında yolcu taşımacılığı, kara taşımacılığı le yapılan dğer yolcu taşımacılığı, yyecek ve çecek hzmet faalyetler, eğlence ve dnlence faalyetler ve konaklama şeklnde sıralanmıştır. Etknlk düzeyler se sırasıyla %79.2, %53.8, %53.6, %48.3, %42.7 ve %37.8 olarak elde edlmştr. Özellkle son sıralarda yer alan eğlence ve dnlence faalyetler le konaklama alt sektörler varlık kullanım açısından çok düşük performansa sahptrler. Kârlılık oranları bağlamında elde edlen lşk derecelerne göre en etkn sektörün %74.8 le seyahat acentes, tur operatörü ve dğer rezervasyon hzmetler ve lgl faalyetler olduğu görülmektedr. - 1129 -