Dünyada Ve Türkiye de Bitkisel Yağ Üretimi Ve Ticaretinde Yerfıstığının Yeri Oğuz PARLAKAY 1 Özet Giderek artan nüfusun gelişen teknolojiyle birlikte tüketim alışkanlıkları da değişmektedir. Bitkisel yağların sadece beslenme amaçlı değil, biyoyakıt olarak da kullanımı yaygınlaşmaktadır. Bu durum bitkisel yağ üretim miktarının artırılmasını, alternatif yağ bitkisi yelpazesinin genişlemesini zorunlu kılacaktır. Türkiye de yerfıstığı üretimi için yeterli iklim koşulları vardır, bu nedenle yerfıstığı Türkiye de bitkisel yağ üretiminde alternatif bitki olarak yetiştirilebilir. Bu çalışmada dünyada ve Türkiye de bitkisel yağ üretimi ve ticareti incelenerek, yerfıstığının yeri ortaya konmuştur. Sonuç olarak, 1990-2008 yılları arasında Dünyada ve Türkiye de toplam bitkisel yağ üretiminin arttığı belirlenmiştir. Yerfıstığı yağının, üretim miktarı bakımından dünyada 5. sırada yer aldığı, Türkiye de ise çok az miktarda üretildiği belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Bitkisel yağ, Yerfıstığı, Palm, Đthalat, Đhracat The Role Of Groundnut In Vegetable Oıl Productıon And Trade In The World And Turkey Abstract Consumption patterns of increasing population change together with growth of technology. Use of vegetable oils becomes widespread for nutrition and also for biofuel. This situation obliges raising production quantity of vegetable oils and also expanding pattern of alternatif oil crops. Turkey have sufficient climatic requirements for groundnut production, therefore groundnut can be cultivated as an alternative crop oil in Turkey. In this study, vegetable oil production and trade and the role of groundnut in oil crops were examined and in the World and Turkey. As a result, increasing total vegetable oil production were determined over the period 1990-2008 for the World and Turkey. It was determined that Groundnut oil is the fifth in terms of production quantity in the World and is produced few. Key Words: Vegetable oil, Groundnut, Palm, Import, Export 1. GĐRĐŞ Đnsanlar yaşamlarını sürdürebilmek için karbonhidratlar, proteinler ve yağlara ihtiyaç duyarlar. Đhtiyaç duydukları yağları, bitkisel ve hayvansal kökenli kaynaklardan karşılarlar. Hayvansal kökenli yağların üretiminin pahalı ve yeterli olmaması nedeniyle, insan beslenmesi için gereksinim duyulan yağların büyük bir kısmı bitkisel kökenli yağlardan sağlanmaktadır. Biyoyakıtların da kullanılmaya başlanması ile birlikte bitkisel yağların önemini daha da artmaktadır. Artan ihtiyacın karşılanması için mevcut yağ bitkilerinin üretim miktarlarının artırılması ve alternatif yağ bitkileri üretiminin teşvik edilmesi gerekmektedir. Dünyada üretimi yapılan yağ bitkileri palm, soya, kolza, ayçiçeği, yerfıstığı, pamuk, Hindistan cevizi, zeytin, mısır, susam, keten ve aspirdir. Türkiye de ise ayçiçeği, soya, pamuk, kolza, zeytin, mısır, susam üretimi yapılan yağ bitkileridir (FAO, 2010). Ancak Türkiye deki ham yağ üretimin %60-65 gibi önemli bir kısmı ayçiçeği tohumundan elde edilmektedir (Tosun, 2003). Yakın gelecekte, eğer iklim koşulları ve politikalar değişmez ve kararlı makro ekonomik ortam sağlanabilirse yağlı tohum ve yağlı tohum ürünleri pazarının gelişeceği öngörülmekte, pazarın nüfus artışına paralel olarak artacak olan gıda-yem talebi ve biyodizel kullanımının yaygınlaşması ile gelişeceği beklenmektedir. Bitkisel yağ işleme ve türevlerinin temini konusunda Türkiye de teknolojik bir alt yapı veya bilgi eksikliği bulunmamaktadır. Sektörün temel sorunu hammadde sorunudur (Çakmak ve ark., 2008). Yerfıstığı, yağlık ve çerezlik olarak üretimi yapılan bir yağ bitkisidir. Yerfıstığı yağı, yağ asitleri bakımından oldukça zengin sayılmaktadır. Tohumunda bulunan yağın 1 Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü 01330 Balcalı - Adana 921
önemli bir kısmı doymamış yağ asitlerinden oluşmaktadır. Bitkisel yağlarda, doymamış yağ asidi oranı arttıkça kalitesi de artmaktadır (Önceler ve Arıoğlu, 2005). Bu çalışmada dünyada ve Türkiye de bitkisel yağ üretimi ve ticareti incelenerek, yerfıstığının yeri ortaya konulacaktır. 2. MATERYAL VE YÖNTEM Araştırmanın ana materyalini FAO dan elde edilen veriler oluşturmaktadır. Üretim miktarı verileri değerlendirilirken 1990-2008; dış ticaret verileri değerlendirilirken 1990-2007 dönemi verileri incelenmiştir. Araştırma verilerinin değerlendirilmesinde çizelge, şekil ve yorumlarda indeks ve % oran hesaplamalarından faydalanılmıştır. Ayrıca konu ile ilgili yapılmış çalışmalardan da yararlanılmıştır. 3. ARAŞTIRMA BULGULARI 3.1. Bitkisel Yağ Üretim Miktarı Yapılan çalışmada 1990-2008 dönemine ait bitkisel yağlar üretim miktarları incelenmiştir. 3.1.1. Dünyadaki Durum Çalışmada dünyada en çok üretilen bitkisel yağlar incelenmiştir. Çizelge 1 de 1990-2008 dönemi dünya bitkisel yağ üretim miktarı verilmiştir. Dünya toplam bitkisel yağ üretim miktarı 1990 yılında 61.137.000, 2008 yılında 132.185.000 olarak gerçekleşmiştir. Dönem başından dönem sonuna toplam bitkisel yağ üretim miktarı yaklaşık iki kat artmıştır. Dünyada bitkisel yağ üretiminde palm yağ ilk sırada yer almaktadır. Palm yağını soya ve kolza yağları takip etmektedir. Dönem başından dönem sonuna üretim miktarındaki artış (yaklaşık 2.5 kat) açısından da palm yağı önde yer almaktadır. Dünya bitkisel yağ üretiminde yerfıstığı yağı yaklaşık %4 lük pay ile 5. sırada yer almaktadır (Şekil 1). Çizelge 1. Dünya bitkisel yağlar üretim miktarı ( ) 1990 1995 2000 2005 2008 Đndeks* Palm Yağı 13.119 17.987 24.791 38.704 44.077 336 Soya yağı 15.923 20.009 25.561 34.103 37.525 236 Kolza yağı 8.593 10.708 13.450 16.754 18.172 211 Ayçiçek yağı 8.098 8.780 9.767 10.406 11.027 136 Yerfıstığı yağı 3.813 4.658 5.057 5.616 5.797 152 Pamuk yağı 3.824 3.787 3.846 4.865 4.988 130 Diğer** 7.768 8.712 9.385 9.822 10.598 - Toplam 61.137 74.641 91.857 120.270 132.185 216 Kaynak : FAO, 2010 *Đndeks hesaplanırken 1990 yılı değerleri 100 olarak alınmıştır. ** Diğer içerisinde aspir, Hindistan cevizi, keten tohumu, mısırözü, susam ve zeytinyağları bulunmaktadır. Şekil 1. Dünya bitkisel yağ üretimi 922
3.1.2. Türkiye deki Durum Türkiye nin 2008 yılı bitkisel yağ üretimi 1.278.617 olarak gerçekleşmiştir. Üretimin yaklaşık yarısı (%45) ayçiçek yağından oluşmaktadır. Son yıllarda soya ve kolza yağlarının üretiminde büyük artış meydana gelmiştir. Türkiye de yerfıstığı çerezlik üretilmektedir. Đncelenen dönemde 2000 yılından itibaren her yıl yerfıstığı yağı üretimi olmuştur, ancak üretim miktarı çok düşük seviyelerde kalmıştır. Çizelge 2. Türkiye de bitkisel yağ üretimi () 1990 1995 2000 2005 2008 Đndeks* Ayçiçek Yağı 311.350 456.287 481.370 530.725 575.247 185 Soya Yağı 26.962 41.024 72.704 200.208 214.126 794 Pamuk Yağı 176.668 221.833 249.871 240.292 182.930 104 Kolza Yağı 711 12 8.263 22.323 111.679 15.707 Zeytin Yağı 80.000 45.000 185.000 115.000 93.000 116 Mısırözü Yağı 30.723 23.483 25.630 35.576 60.883 198 Yerfıstığı Yağı 0 0 14 9 9 - Diğer** 17.707 13.891 10.943 29.261 40.743 - Toplam 644.121 801.530 1.033.795 1.173.394 1.278.617 199 Kaynak : FAO, 2010 *Đndeks hesaplanırken 1990 yılı değerleri 100 olarak alınmıştır. **Diğerin içerisinde Hindistan cevizi, keten tohumu ve susam yağları bulunmaktadır. Şekil 2. Türkiye de bitkisel yağ üretimi (2008 yılı) 3.2. Bitkisel Yağ Dış Ticareti 3.2.1. Đhracat Dünyada 1990-2007dönemine ait bitkisel yağ ihracat miktarı ve değeri Çizelge 3 te verilmiştir. Đhracat miktarının önemli bir kısmı palm ve soya yağı ihracatından oluşmaktadır. Dönem başından dönem sonuna dünyada bitkisel yağ ihracat miktarı 1.5 kattan fazla, ihracat değeri ise 3.5 kattan fazla artış göstermiştir. Bu süreçte yerfıstığı yağı ve pamuk yağı dışındaki bitkisel yağların tümünün ihracat miktarında artış gerçekleşmiştir. 2007 yılında palm yağı ihracat miktarında tek başına %51.9 luk paya sahiptir, yerfıstığının aldığı pay (%0.4) yok denecek kadar azdır (Şekil 3). Palm yağını avantajlı kılan üretim maliyetinin yüksekliği ve kolesterol içermemesidir. Bu nedenle margarin, bisküvi ve çikolata üreticileri, kozmetik ve temizlik sektörü palm yağını tercih etmektedir. Yağlar ikâme edilebildiğinden fiyat avantajı olan ürünler üretici firmalar tarafından tercih edilmektedir (Sümer, 2005). 923
Çizelge 3. Dünyada bitkisel yağlar ihracat miktarı ve değerleri 1990 1995 2000 2007 Palm 8.990 2.757 11.050 6.983 15.360 5.094 28.503 21.206 Soya 3.739 1.785 6.254 3.997 7.206 2.677 12.401 8.875 Ayçiçek 2.651 1.392 3.670 2.550 3.800 1.758 4.730 4.069 Kolza 1.969 965 2.597 1.813 2.635 1.085 4.213 3.797 H.Cevizi 1.656 576 1.792 1.131 2.111 994 2.061 1.590 Zeytin 562 1.536 673 2.252 994 2.194 1.392 5.575 Yerfıstığı 348 334 279 297 260 198 232 298 Diğer* 1.039 717 1.392 1.173 1.441 976 1.349 1.365 Toplam 20.953 10.061 27.707 20.196 33.808 14.975 54.882 46.776 Kaynak: FAO, 2010 *Diğer içerisinde aspir, keten tohumu, mısırözü, pamuk, susam yağları yer almaktadır. Şekil 3. Dünyada bitkisel yağların ihracat miktarındaki payları (2007) Türkiye deki durum incelendiğinde dönem başından dönem sonuna ayçiçek yağı ve mısır yağı ihracat miktarlarının azaldığı soya, kolza ve zeytinyağlarının ihracat miktarlarının arttığı görülmektedir (Çizelge 4). Türkiye de zeytinyağı ve ayçiçek yağı birlikte 2007 yılında ihraç edilen yağların içinde en büyük paya sahip yağlardır. Türkiye de yerfıstığı yağı üretimi yok denecek kadar az olduğundan yerfıstığı yağı ihracatı çok nadir yapılmaktadır, 2007 yılında Türkiye de yerfıstığı yağı ihracatı yapılmamıştır. Çizelge 4. Türkiye de bitkisel yağlar ihracat miktarı ve değeri 1990 1995 2000 2007 Zeytinyağı 3.385 4.686 58.218 120.640 14.676 29.125 40.139 99.856 Ayçiçek yağı 107.758 81.597 47.026 48.312 38.521 21.727 32.857 26.742 Soya yağı 32 20 1.519 1.476 1.469 700 9.959 7.134 Mısırözü yağı 18.750 21.106 19.976 25.797 11.242 8.531 7.842 6.620 Kolza yağı 0 0 0 0 31 30 2.548 2.002 Yerfıstığı yağı 0 0 0 0 15 21 0 0 Diğer* 2.291 1.206 407 350 4.265 2.266 2.162 1.551 Toplam 132.216 108.615 127.146 196.575 70.219 62.400 95.507 143.905 Kaynak: FAO, 2010 *Diğer içerisinde aspir, h.cevizi, keten tohumu, palm, pamuk ve susam yağları bulunmaktadır. 924
Şekil 4. Türkiye de bitkisel yağların ihracat miktarındaki payları (2007 yılı) 3.2.2. Đthalat Dünya bitkisel yağ ithalatı, bitkisel yağ ihracatı ile paralellik gösterdiği için incelenmemiştir. Türkiye nin ithalat miktarı incelenmiştir. Türkiye nin ithal ettiği bitkisel yağlar içinde en büyük payı (%57) palm yağı almaktadır (Şekil 5), onu ayçiçeği ve mısır yağları takip etmektedir. Maliyetinin düşüklüğünden dolayı margarin, bisküvi ve çikolata, kozmetik ve temizlik sektöründe palm yağının tercih sebebi olduğu söylenebilir. Đncelenen dönemde dönem başından dönem sonuna palm, mısırözü ve Hindistan cevizi yağı ithalatında artış olurken, ayçiçeği, soya ve zeytinyağı ithalatında azalmalar olmuştur. Yerfıstığı yağı 1995 yılında 2.500 civarında ithal edilmiştir, 1995 ten sonra yok denecek kadar az ithal edilmiştir. Buna neden olarak yerfıstığı yağı tadının geleneksel damak tadına uymaması söylenebilir. Çizelge 5. Türkiye de bitkisel yağlar ithalat miktarı ve değeri 1990 1995 2000 2007 Palm 201.531 68.415 236.596 165.065 259.293 109.020 461.875 342.627 Ayçiçek 213.522 107.172 305.594 206.452 100.680 39.541 163.117 138.039 Mısırözü 21.216 13.946 67.999 48.310 97.145 45.869 114.994 98.404 Soya 124.345 58.068 141.153 93.328 159.717 61.244 50.800 37.372 H.Cevizi 11.552 5.064 10.882 8.024 13.135 7.342 15.445 12.883 Kolza 19 52 13.447 8.451 42.140 17.630 459 416 Zeytin 1.882 3.078 17 62 1.088 2.061 9 48 Yerfıstığı 6 17 2.444 1.579 2 9 5 20 Diğer* 2.520 2.194 6.643 4.625 17.454 6.978 6.934 5.830 Toplam 576.593 258.006 784.775 535.896 690.654 289.694 813.638 635.639 Kaynak: FAO, 2010 *Diğer içerisinde keten tohumu, pamuk, susam yağları yer almaktadır. Şekil 5. Bitkisel yağların ithalat miktarındaki payları (2007 yılı) 925
4. SONUÇ VE ÖNERĐLER Yapılan bu çalışmada elde edilen sonuçlar şu şekilde özetlenebilir: Dünyada ve Türkiye de bitkisel yağ üretim miktarı artmaktadır. 1990-2008 dönemi dünya bitkisel yağ üretim miktarı verilmiştir. Dünya toplam bitkisel yağ üretim miktarı 1990 yılında 61.137.000, 2008 yılında 132.185.000 olarak gerçekleşmiştir. Dünyada palm yağında, Türkiye de ise kolza ve soya yağındaki artış dikkat çekmektedir. Artış hızı bu seviyede giderse gelecekte yağ bitkisi üretimine daha fazla önem verilmesi gerekecektir. Yağ bitkileri ekim alanı artırılarak veya yağ bitkilerinde girdi kullanım etkinliği sağlanarak gerekli önlemler alınabilir. Dünyada yerfıstığı yağı, üretim miktarı bakımından 5. sırada yer alırken, Türkiye de üretimi son yıllarda başlamış ancak çok az miktarda yapılmaktadır. Yağ bitkilerinde maliyet açısından rekabet gücü yüksek bitkiler olduğu sürece yerfıstığının sektörde kendine yer bulması oldukça zor görünmektedir. 2007 yılında Türkiye de yağ bitkileri üretim miktarının 1.278.617, ithalat miktarının 813.638, ihracat miktarının 95.507 olduğu göz önünde bulundurulursa piyasaya yaklaşık 2 bitkisel yağ sunulmuştur. Bunun yaklaşık yarısı ithal edilmiştir. Yapılan üretim iç talebi karşılayamamıştır. Bu sonuç Türkiye nin bitkisel yağ konusunda dışa bağımlı olduğunu göstermektedir. Yağ bitkileri ithalat deseni incelendiğinde ithal edilen bitkisel yağlar içerisinde yarısından fazlasını palm yağının oluşturduğu bilgisinden yola çıkarak Türkiye de palm yağı üretimi bitkisel yağ üretim desenine katılabilir. Türkiye de bitkisel yağ ihracat miktarında düşüş vardır. Özellikle ayçiçeği yağı ihracat miktarındaki düşüş dikkat çekmektedir. Bununla birlikte kolza yağı ihracat miktarındaki artış da gözden kaçmamaktadır. Kolza yağı üretim miktarındaki artışın ihracata da yansıdığı görülmektedir. Yerfıstığı yağı üretim miktarı ve ithalat miktarı yerfıstığı yağına iç piyasada talep olmadığını göstermekte ve Türkiye deki yerfıstığı üretiminin yağlık amaçlı olmayıp, çerezlik amaçlı olduğunu desteklemektedir. Bitkisel yağ üretimi açısından yerfıstığı dünyada önemli bir yere sahip değildir. Türkiye de ise yağ bitkisi olarak yer almamaktadır. KAYNAKLAR Çakmak, E.H., Akder, A.H., Levent, H., Karaosmanoğlu, F., 2008. Türkiye de Tarım ve Gıda: Gelişmeler, Politikalar ve Öneriler. TÜSĐAD Yayınları, Yayın No: T/2008-05/459. FAO, 2010. Food And Agriculture Organization of the United Nations Web Sayfası.(http://www.fao.org) (erişim tarihi Temmuz 2010) Önceler, Đ.H., Arıoğlu, H.H., 2005. Ana Ürün Yerfıstığı Yetiştiriciliğinde Farklı Đçerikli Gübre Uygulamalarının Verim ve Bazı Tarımsal Özelliklere Etkisi. Türkiye VI. Tarla Bitkileri Kongresi, 5-9 Eylül 2005, Araştırma Sunusu Cilt I, Sayfa 569-574, Antalya. Sümer, H., 2005. Yağcılık Bize Göre Değil. Aksiyon Haftalık Haber Dergisi, Sayı: 549 / Tarih : 13-06-2005. Tosun, M., 2003. Bitkisel Sıvı Yağlar Sektör Araştırması. Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Yayınları, Genel Araştırmalar, GA/03-1-2, Ankara 926