İÇİNDEKİLER I SAYISAL KARAR VERME YÖNTEMLERİ Prof.Dr. Ramazan AKTAŞ Prof.Dr. Mete M. DOĞANAY Dr. Yunus GÖKMEN Dr. Yavuz GAZİBEY Dr. Ufuk TÜREN
II İÇİNDEKİLER Yayın No : 3193 İşletme-Ekonomi Dizisi : 695 1. Baskı - Ocak 2015 - İSTANBUL ISBN 978-605 - 333-220 - 6 Copyright Bu kitabın bu basısının Türkiye deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım A.Ş. ye aittir. Her hakkı saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Basım A Ş. Baskı - Cilt : Pasifik Ofset Ltd. Şti. Cihangir Mah. Güvercin Cad. No: 3/1 Baha İş Merkezi A Blok Kat: 2 34310 Haramidere/İSTANBUL Tel: 0212 412 17 77 Sertifika No: 12027 Kapak Tasarım : Gülgonca Çarpık Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. (Sertifika No: 16136) Narlıbahçe Sok. Damga Binası No.: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
İÇİNDEKİLER III ÖNSÖZ Yöneticiliğin en temel işlevi karar vermektir. Bu durum işletme yöneticileri için de geçerlidir. Yönetim düzeylerinde yukarı çıkıldıkça verilen kararların önem ve etkileri de artar. Bir yönetici birçok ast ile çalışır ve bir karar verirken bunların fikirlerini alır ve onların uzmanlıklarından yararlanır. Karara ne kadar fazla katılım olur ne kadar fazla bakış açısından yararlanılırsa, kararın yanlış olması olasılığı azalır. Ancak, kararların sorumluluğunu nihai kararı veren yöneticiler taşır. Bu nedenle karar vermek beraberinde sorumluluk getirir ve karar verene bazı psikolojik güçlükler yaratır. Geçmişte yöneticiler kararlarını bazı sezgisel yaklaşımlara dayandırmışlar ve sistematik yöntemleri gözardı etmişlerdir. Ancak, özellikle 20 nci yüzyılın ikinci yarısından itibaren, İkinci Dünya Savaşında edinilen tecrübeler ve bu savaşı takibeden yıllardaki teknolojik gelişmeler karar problemlerine sistematik bir yaklaşımın uygulanmasını gerekli kılmıştır. Bu gereksinmenin bir sonucu olarak Yöneylem Araştırması ile Sayısal Karar Verme Yöntemleri geliştirilmiştir. Bu kitap bunlardan ikincisi olan Sayısal Karar Verme Yöntemlerini konu edinmektedir. Sayısal Karar Verme Yöntemleri, karar problemlerine rasyonel bir çözüm bulunabilmesi için gereken metodolojiyi ortaya koyar. Bu yöntemler kararın ne olması gerektiğinden ziyade nasıl karar verilmesi gerektiği üzerinde durur. Elinizdeki kitap hazırlanırken 1950 li yıllardan itibaren bu alanda yapılan çalışmalar ve temel eser niteliğindeki yayınlar incelenmiştir. Bu kitabın daha dar kapsamlı ilk versiyonu Karar Analizleri adıyla Kara Harp Okulu Basımevi tarafından basılmıştır. Bu ilk versiyonun çok kriterli karar verme bölümü geliştirilmiş ve değişik örnek olaylar eklenerek elinizdeki kitap oluşturulmuştur. Örnek olaylar oluşturulurken günlük hayatta karşılaşılabilecek olayların seçilmesine özen gösterilmiştir. Sayısal Karar Verme Yöntemleri kitabı temel olarak üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde karar analizinin temelleri, ikinci bölümde tek kriterli karar problemlerinin analizi, üçüncü bölümde ise çok kriterli karar problemlerinin analizi üzerinde durulmaktadır. Kitabın okuyucular için yararlı olması en büyük dileğimizdir. Kitapla ilgili görüş ve öneriler bizim için çok değerlidir. Görüş ve önerileri ile kitabın gelişmesine katkıda bulunacak değerli okuyuculara şimdiden teşekkür ederiz. Prof. Dr. Ramazan AKTAŞ
IV İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER V İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... III İÇİNDEKİLER...V BİRİNCİ BÖLÜM KARAR ANALİZİNİN TEMELLERİ 1. KARAR VERME KURAMINA GENEL BAKIŞ...3 1.1. KARAR VE KARAR VERME KAVRAMI...3 1.2. AYRINTILI ANALİZ GEREKTİREN KARARLARIN ÖZELLİKLERİ...9 1.2.1. Karmaşıklık...9 1.2.2. Belirsizlik...9 1.2.3. Kararın Etkilerinin Önemli Olması...10 1.2.4. Karardan Birçok Kişinin Etkilenmesi...10 1.2.5. Soyut Unsurlar...10 1.2.6. Kararın Etkilerinin Uzun Vadede Ortaya Çıkması...11 1.2.7. Disiplinlerarası Yaklaşım...11 1.2.8. Birden Fazla Karar Verici...11 1.2.9. Birden Fazla Kriterin Göz önüne Alınması...11 1.2.10. Uygun Alternatiflerin Belirlenmesindeki Zorluk...12 1.2.11. Riske Karşı Tutumlar...12 1.2.12. Kararların Ardışık Niteliği...12 1.3. KARAR ANALİZİNİN GEREKLİLİĞİ...13 1.3.1. Sezgiye Dayanan Karar Verme...15 1.3.2. Sınama-Yanılmaya Dayanan Karar Verme...15 1.3.3. Lideri İzlemeye Dayanan Karar Verme...15 1.3.4. Sübjektif Faktörler ve Karar Analizi...17 1.4. İYİ BİR KARARIN NİTELİKLERİ...17 1.5. KARAR VERME SÜRECİNİN AŞAMALARI...19 1.5.1. Problemin Tanımlanması...19 1.5.2. Amaç ve Hedeflerin Belirlenmesi...21 1.5.3. Alternatiflerin Belirlenmesi...21 1.5.4. Modelleme ve Çözüm...22 1.5.5. Duyarlılık Analizi...23
VI İÇİNDEKİLER 1.6. KARAR VERMEDE KARAR ORTAMLARI...23 1.6.1. Belirlilik Ortamı...23 1.6.2. Belirsizlik Ortamı...24 1.6.3. Risk Ortamı...24 2. KARAR PROBLEMLERİNİN MODELLENMESİ...27 2.1. KARAR PROBLEMİNİN ELEMANLARI...27 2.1.1. Temel Kavramlar...27 2.1.2. Karar Veren...29 2.1.3. Karar Vericinin Amacı...29 2.1.4. Hedefler ve Kriterler...29 2.1.5. Verilecek Kararlar...30 2.1.6. Alternatifler...30 2.1.7. Çevresel Faktörler...31 2.1.8. Sonuç...33 2.1.9. Olasılıklar...34 2.2. KARAR PROBLEMLERİNİN MODELLENMESİNDE KULLANILAN ARAÇLAR...35 2.2.1. Etki Diyagramları...35 2.2.2. Karar Matrisi...43 2.2.3. Karar Ağacı...46 2.2.4. Etki Diyagramının Karar Ağacına Dönüştürülmesi...49 İKİNCİ BÖLÜM TEK KRİTERLİ KARAR PROBLEMLERİNİN ANALİZİ 1. OLASILIKSIZ (BELİRSİZLİK HALİNDE) KARAR ANALİZİ...59 1.1. OLASILIKSIZ KARAR ANALİZİ...59 1.2. OLASILIKSIZ KARAR VERME YÖNTEMLERİ...60 1.2.1. Maksimaks Karar Verme Yöntemi...61 1.2.2. Maksimin Karar Verme Yöntemi...62 1.2.3. Minimaks Pişmanlık Karar Verme Yöntemi...63 1.2.4. Dengelendirilmiş İyimserlik Kötümserlik Karar Verme Yöntemi...65 1.2.5. Eş Olasılık Karar Verme Yöntemi...66 1.3. OLASILIKSIZ KARAR VERME YÖNTEMLERİNİN MAHZURLARI...74
İÇİNDEKİLER VII ÜÇÜNCÜ BÖLÜM OLASILIK KAVRAMLARININ KARAR PROBLEMLERİNE UYGULANMASI 1. OLASILIK KAVRAMININ KARAR ANALİZLERİNDEKİ YERİ...81 2. TEMEL OLASILIK TANIMLARI...83 2.1. KLASİK OLASILIK TANIMI...83 2.2. ORANSAL FREKANS OLARAK OLASILIK TANIMI...84 2.3. BASİT VE BİLEŞİK OLAYLAR...85 2.4. BİRBİRİNİ ENGELLEYEN VE ENGELLEMEYEN OLAYLAR...85 2.5. BAĞIMLI VE BAĞIMSIZ OLAYLAR...85 3. TEMEL OLASILIK KAVRAMLARI...86 3.1. TOPLAMA KURALI...86 3.2. BİLEŞİK OLASILIK VE ÇARPMA KURALI...88 3.3. ŞARTLI OLASILIK...88 3.4. BAYES TEOREMİ...90 4. TEORİK OLASILIK DAĞILIMLARI...91 4.1. TEORİK DAĞILIMLARIN KARAR PROBLEMLERİNDE KULLANILMASI...91 4.2. BİNOM DAĞILIMI...92 4.3. HİPERGEOMETRİK DAĞILIM...94 4.4. PASKAL DAĞILIMI (NEGATİF BİNOM)...95 4.5. POİSSON DAĞILIMI...97 4.6. ÜSSEL DAĞILIM...99 4.7. NORMAL DAĞILIM...100 5. SÜBJEKTİF OLASILIK...103 5.1. SÜBJEKTİF OLASILIK KAVRAMI...103 5.2. SÜBJEKTİF OLASILIKLARDAKİ ÖN YARGILAR...103 5.3. SÜBJEKTİF OLASILIKLARI TESPİT İÇİN GÖRÜŞME YÖNTEMİ...105 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM OLASILIKLI KARAR MODELLERİ 1. OLASILIKLI KARAR MODELLERİ...113 1.1. OLASILIKLI KARAR MODELLERİNE GENEL BAKIŞ...113 1.2. OLASILIKLI KARAR MODELLERİNİN ÇÖZÜMÜ...115 1.3. SIRALI KARAR ANALİZLERİ...117 1.4. EK BİLGİLİ KARAR VERME...120 1.4.1. Ek Bilgi ile Karar Verme Kavramı...120 1.4.2. Ek Bilginin Güvenilirliği ve Düzeltilmiş Olasılıklar...121 1.4.3. Ek Bilgi İle Karar Problemlerinin Çözümü...133 1.4.4. Tam Bilginin Beklenen Değeri (EVPI)...138
VIII İÇİNDEKİLER BEŞİNCİ BÖLÜM TERCİH ANALİZİ 1. TERCİH ANALİZİNE GİRİŞ...151 2. RİSK VE BELİRSİZLİK...153 3. RİSKİN SINIFLANDIRILMASI...154 4. RİSK VE RİSKE KARŞI TUTUMLAR...155 4.1. RİSK ÖLÇÜTÜ...155 4.2. RİSK KARŞI TUTUMLAR VE FAYDA FONKSİYONU...159 5. RİSK TOLERANS FONKSİYONU...162 6. FAYDA FONKSİYONUN BELİRLENMESİ...162 6.1. MATEMATİKSEL FAYDA FONKSİYONU...162 6.1.1. Doğrusal Fayda Fonksiyonu...162 6.1.2. Logaritmik Fayda Fonksiyonu...163 6.1.3. Karekök Fayda Fonksiyonu...163 6.1.4. Üssel Fayda Fonksiyonu...163 6.1.5. Üs(Power) Fayda Fonksiyonu...164 6.1.6. Doğrusal-Üssel Fayda Fonksiyonu...164 6.1.7. Aşağıya Doğru-Karesel Fayda Fonksiyonu...165 6.2. KESİNLİK EŞDEĞERİ YÖNTEMİ...165 6.3. OLASILIK YÖNTEMİ...167 7. RİSK PRİMİ...168 7.1. AZALAN VE SABİT RİSKTEN KAÇINMA...170 7.1.1. Azalan Riskten Kaçınma...170 7.1.2. Sabit Riskten Kaçınma...173 ALTINCI BÖLÜM ÇOK KRİTERLİ KARAR VERME 1. ÇOK KRİTERLİ KARAR YAKLAŞIMI...181 2. ÇOK KRİTERLİ KARAR PROBLEMLERİNİN MODELLENMESİ...184 2.1. ÖLÇEKLENDİRME YÖNTEMLERİ...184 2.1.1. Ölçeklendirme ile İlgili Genel Bilgiler...184 2.1.2. Doğrusal Orantı Yöntemi...186 2.1.3. Doğrusal Sabit Yöntemi...187 2.1.4. Standartlaştırma (z Score) Yöntemi...188 2.1.5. Vektör Normalizasyonu Yöntemi...189
İÇİNDEKİLER IX 2.1.6. Bir Referans Noktasına Göre Normalizasyon Yöntemi...189 2.2. ÇOK KRİTERLİ KARAR VERME YÖNTEMLERİNE GENEL BAKIŞ...191 2.3. KARŞILAMAYAN YÖNTEMLER...193 2.3.1. Tek Boyutlu Karşılamayan Yöntemler...193 2.3.2. Çok Boyutlu Karşılamayan Yöntemler...196 2.4. KARŞILAYAN YÖNTEMLER...198 2.4.1. Basit Ağırlıklandırma Yöntemi...200 2.4.2. Analitik Hiyerarşi Süreci (AHP)...201 2.4.3. Analitik Ağ Süreci (ANP) Yöntemi...218 2.4.4. DEMATEL Yöntemi...224 2.4.5. İdeal Noktalarla Çok Boyutlu Ağırlıklandırma Yöntemi (TOPSIS Yöntemi)...229 2.4.6. VIKOR Yöntemi...237 2.4.7. ELECTRE Yöntemi...243 KAYNAKÇA...261 EK-A (Normal Dağılım Tablosu)...267 AD DİZİNİ...269 KONU DİZİNİ...271