HAYAT BLGS/SOSYAL BLGLER ÖRETMNDE PROBLEME DAYALI ÖRENME ÇN PROBLEM DURUMLARI OLUTURMA Zehra Nurdan BAYSAL * Özet Türkiye de hayat bilgisi ve sosyal bilgiler öretiminde var olan durum, eitim dünyasndaki gelimelerle paralellik gösterememektedir. Ülkemizde yaygn olarak bireysel farkllklar, örenme stilleri, farkl zekâ alanlar gibi konulardaki gelimeler dikkate alnmadan eitim-öretime devam edilmektedir. Kitaplarn çaa uygun hâle dönütürülmesinde yava hareket edilmekte, yeni teori ve yaklamlardan habersiz kalnmaktadr. Hayat bilgisi ve sosyal bilgilerde kullanlabilecek farkl yaklamlardan bir tanesi de Probleme Dayal Örenme modelidir. Hayat bilgisi ve sosyal bilgilerin öretiminde probleme dayal örenmenin kullanlabilmesi için öncelikle öretmenlerin uygun problem durumlar/problem senaryolar oluturmalar ve örencileri probleme dayal örenme hakknda bilgilendirmeleri gereklidir. Problem durumlar/problem senaryolar; karikatür, pandomim, drama, fotoraf/resim, makale, öykü gibi farkl materyal ve tekniklerden yararlanlarak oluturulabilir. Bir problem durumu/problem senaryosu ile örencileri karlatrmann farkl pek çok yolu bulunabilir. Problem durumunu sahiplenmenin en iyi ekli ise örencilere problemin çözümünde etkili olabilecek uzman rolü/rolleri verilmesidir. Bu makalenin amac, öretmenlerin ve konuyla ilgilenenlerin bu yeni model hakknda teori ve uygulama boyutunda bilgilendirilmesidir. Anahtar sözcükler: Hayat bilgisi, sosyal bilgiler, probleme dayal örenme, problem durumlar, problem senaryolar. Abstract The situation of instruction of social studies in Turkey cannot show parallelism with the one in the world of education. In general, Turkish education disregards any development in fields such as personal differences, learning styles, different areas of intelligence. It neglects the need of modernizing coursebooks. Moreover, educators are mostly unaware of new pedagogic theories and approaches. One of the different approaches which can be used in the instruction of social studies is Problem-Based Learning Model. To be able to apply Problem-Based Learning Model in the instruction of social studies, teachers need to form problem cases/scenarios, and inform the students about problem-based learning. Problem cases/scenarios can be formed by using different techniques and materials such as caricatures, pantomime, photographs/pictures, articles and short stories. There are many ways to make students encounter a problem case/scenario. The best way of making students claim on problem cases is to cast them in roles of experts in problem solving processes. The objective of this article is to inform teachers and the readers who are interested in the theoretical and practical sides of this new model. Key words: Social studies, problem-based learning, problem Günlük hayat saysz problemlerle doludur. 7nsanlar o kadar çok problemle karlamaktadr ki, bu problemler deiik ekillerde kategorize edilebilir: kiiler aras problemler, çevre problemleri, salk problemleri, i problemleri, çocuk yetitirme problemleri vs. Çocukluktan yetikinlie doru insanlarn hayatlarnda sorumluluklar artmakta, dolaysyla karlalan problemler de çeitlenmektedir. Eer bilinçli olarak aile ve okul ortamlarnda problemleri tanmlayp onlara nesnel yaklaarak problemleri çözme becerisi edinilmemise, yanl kararlar alma ihtimali de artabilir. Bu durumda bireylerin hem kendilerini hem de çevrelerindeki dier insanlar bu problemlerin kötü sonuçlarna ortak etmeleri kaçnlmazdr. Bu gözlemi, her Yaz01ma adresi: * Ör. Gör. Dr. Zehra Nurdan Baysal, Marmara Üniversitesi Atatürk Eitim Fakültesi 7lköretim Bölümü, nurdanbaysal@hotmail.com.
gün medyaya yansyan sonucu kötü, pek çok problem durumuyla karlalmas dorulamaktadr. Oysa problemlerin varl bir gerçekse ve her aamada istenilmese de problemler hayatn bir parçasysa, ailelerin ve okullarn çocuklara problem çözme becerisi kazandrmas gerekmektedir. Türkiye deki okullarda kitaplarda sunulan bilgiler örencilerin problemleri hissetmelerine ve çözümlerine yönelik çalmalarna uygun deildir. Henüz Türkiye de okullarn çounda uygulanamayan probleme dayal örenmenin temelleri, neredeyse asrlk bir model olan yaparak-yaayarak örenmeye dayanmaktadr. Bu örenme sürecinde örenciler, gerçek hayat problemleriyle yüz yüze geldikleri için, gerçek hayatta insanlarn yaptklar gibi, bilgiyi yaplandrr, mantk yürütür ve uygulamak için zihinsel beceriler gelitirirler. Çünkü, probleme dayal örenmede örenciler -durum ilgilerini çektiyse- örenme ihtiyac duyarlar. Böylece bu örenme modeli, örencilerin gerçek hayattaki saysz problemle ba edebilmeleri için deneyim ve ustalk kazanmalarn salar (Shepherd ve Cosriff, 1998). Bu süreci skça yaam örenciler, yaamlarnda problemleri olaan karlarlar ve doru karar vererek çözüme ulamak için çaba harcamaya kanalize olurlar. Ayrca örenciler, zenginletirilmi bir eitim ortamnda aktif olarak katlm frsatn bulduklar sosyal bilgiler derslerine kar daha olumlu tutum göstermektedirler (Öztürk ve Baysal, 1999). Bu makalenin amac, genel olarak probleme dayal örenme hakknda torik bilgi vermek ve bu bilgilerle balantl olarak problem durumlarnn/problem senaryolarnn oluturulmas hakknda örnekler sunmaktr. Probleme dayal örenmenin pedagojik temellerini 1910 lu yllarda John Dewey atmtr (Collette ve Chiappetta, 1989). John Dewey etkili bir problem çözme için aadaki admlar savunmutur: (1) problemin tanmlanmas, (2) hipotezler gelitirme, (3) hipotezleri test etme ve (4) en uygun hipotezi seçme (Aktaran: Henson ve Eller, 1999: 343). Mantk sras deimeksizin probleme dayal örenme sürecinin basamak says deiebilmektedir. Çizelge 1 de probleme dayal örenme sekiz basamakta deerlendirilmitir. Çizelge 1. Probleme Dayal0 Ö7renme Süreci 1 Problemi kefetmek. 2 Bilinenlerle problemi çözmeyi denemek. 3 Bilinmeyenleri ve bundan dolay bilinmeye ihtiyaç duyulanlar belirlemek. 4 Bir aratrma plân hazrlamak. 5 Kendi kendine çalmak ve hazrlanmak. 6 Grupta yeni bilgileri paylamak. 7 Problemi çözmek için bilgiyi kullanmak. 8 Problem çözme süreci üzerinde tekrar düünmek. Kaynak: Meyer Ohle, 2003. Bir baka ekilde probleme dayal örenme oturumlarnn ak aadaki gibi ematize edilmitir: Çizelge 2. Probleme Dayal0 Ö7renme Oturumlar0n0n Ak010 Problemin Problem/ 9 7ncelenmesi ve 9 Aratrma 9 Problemin senaryo sunumu yantlanmas çözümü gereken sorularn saptanmas Kaynak: Ün Açkgöz, 2002: 224. Görüldüü gibi probleme dayal örenme, bir süreci kapsamaktadr. Pek çok kaynakta probleme dayal örenme problemi tanmlama basama ile balamakla birlikte, günlük hayatta da olduu gibi aslnda problemlerle tanmlanm bir ekilde karlalmamaktadr. Problem bir engeldir, eer bireyin içinde bulunduu
durumla, olmasn istedii durum arasnda bir engel varsa ve bireyde bir gerilim yaratyorsa, o birey için bir problem durumu söz konusudur (Ülgen, 1997: 135). Saban (2002), eitim ortamlarnda probleme dayal örenme yaantlarnn plânlanmas ve uygulanmasnda kullanlabilecek bir öretim stratejisinin aamalarn problemi tanmlayana kadar dört basamakta göstermitir. Bu basamaklar Çizelge 3 te sunulmutur. Çizelge 3. Problem Durumu Olu1turma Basamaklar0 Basamaklar Yap0lmas0 Gereken Etkinlikler 1 Bulma Örenciler, için bir problem durumu bulunur. 2 Hazrlama Örenciler, problem durumuna hazrlanrlar. 3 Karlama Örenciler, problem durumu ile karlarlar. 4 Saptama Örenciler, problem durumu hakknda ne bildiklerini, ne bilmeleri gerektiini ve kendi fikirlerini tehis ederler. Kaynak: Saban, 2002: 160. Barth ve Demirta, (1997) ise problemi belirleme basamandan önce deneyim aamas ve çeliki ve belirsizlik aamas olmak üzere iki aama tanmlamlardr. Aada problemin bulunmas, örencilerin probleme hazrlanmas, problemin snfta sunulmas ve örencilerin girecei role karar verilmesi ile ilgili açklamalar yer almaktadr. Problemin Bulunmas Herhangi bir problemin çözülmesi için önce problemin bulunmas ve tanmlanmas gerekir (Chapin ve Messick, 1992). Problemsiz hiçbir ey aratrlamaz. Bu yüzden aratrma süreci çözülmeyi bekleyen bir sorunla balamaldr (Van Cleaf, 1991). Bu durumda problemin snfta sunulmasna kadar öretmenlere önemli görevler dümektedir. Bir öretmen, problemi oluturan kii olarak daha örenciler eitim-öretim dönemine balamadan önce çalmalarn balatmaldr. Öretmen öncelikle, probleme dayal örenmeyi bütün ünite boyunca bir örenme modeli olarak m, yoksa yalnzca belli durumlarda m kullanacana karar vermek zorundadr. Bu durumda problemler iki ekilde oluturulabilir. Birinci yol öretmenin veya öretmen grubunun ders yl balamadan önce problemi hazrlamasdr. Bu problemler özel içerik ve becerilere yönelmektedir. 7kinci yol ise annda ortaya çkan problemlerden oluur. Örenciler bu durumla ilgilenir, öretmen de bu durumu onlarn hayatlaryla badatrmaya çalr (Delisle, 1997). Fincham ve dierlerine göre, probleme dayal örenme yeni bir program sunmaz ama ayn programda farkl bir örenme metodu sunar (Aktaran: Wang, ve dierleri, 1998). Bu durumda öretmen programn amaçlarndan haberdar olmak zorundadr. Öretmen uygun problemi bulabilmek için öncelikle konuyla yakndan ilgilenmeli, iyi problemler ortaya çkarabilmek için birtakm materyallere göz atmaldr (Delisle, 1997). Probleme dayal örenmeyi kullanacak öretmenlerin derse hazrlklar tek bir kitaba göz atmakla bitmemektedir. Öretmen, pek çok kayna incelemeli, pek çok soru sormal ve konu üzerinde ayrntlaryla düünmeli, not tutmal ve gerektikçe kaynaklara yeniden dönmelidir. Bu aamada öretmen, örenilecek konunun içeriini, amaçlarn ve kazanlacak becerileri birbiriyle bütünleecek ekilde parça parça plânlamaldr. Öretmenin zihninde bu temel alt yap olutuktan sonra sra problem ifadesini oluturmaya gelmitir. Problemi formüle etme zorluu öretmenin karsna bu noktada çkmaktadr. Çekirdek zorluk, problemin kendisidir. Yüzeyde problemi formüle etmek önemsiz gibi görünür. Aslnda verilen zaman içinde bitebilecek, eitim amaçlarn karlayacak bir gerçek yaam problemi bulmak zordur (Shepherd ve Cosriff, 1998). Çünkü öretmenler örencilerin karakteristik özelliklerini ve ihtiyaçlarn göz önünde bulundurmal ve örenciler için yakn çevrede gerçekleen ilginç ve güncel olaylar snfta kullanmak için çaba harcamaldr. Bu sayede örenciler, okul yaantlar ve gerçek hayat deneyimleri arasnda anlaml balantlar kurabilirler (Saban, 2002).
Ayrca etkili problemler örencilerin ilgilerini, motivasyonlarn ve bilimsel kavramlar derin düünmelerini salar. 7yi problemler, örencilerin senaryoda verilen bilgi üzerinde yarglarda bulunmalarna ve fikirlerini formüle etmek için sorular sormalarn salar (Wang ve dierleri, 1998). O hâlde denilebilir ki, problem seçimi zor, bir o kadar da önemli bir basamaktr. Çünkü problemin Çizelge 4 teki durumlar karlyor olmasna dikkat edilmelidir. Çizelge 4. Problemin çermesi Gereken Özellikler PROBLEM 1 Örencilerin ilgilerine, bireysel ihtiyaçlarna, deerlerine, deneyimlerine, olgularna, kültürlerine ve öz geçmilerine dayanarak oluturulmaldr. 2 Program amaçlaryla örtümelidir. 3 Beceri kazanmay salamaldr. 4 Disiplinler etrafnda birlemeye uygun olmaldr. 5 Üzerinde düünülebilecek önemli kavramlar içermelidir. 6 Örencilerin toplumla iletiim kurmalarna elverili olmaldr. 7 Okulda örenilenlerle yaamdaki ilikilerin anlamn kavratabilmelidir. 8 Örencileri yüksek düzeyde düünmeye, yaratcla ve bilgilerin daha iyi sentezini yapmaya zorlayc olmaldr. 9 7yi yaplandrlmal, cevaplar içinde verilmemelidir. 10 Açk uçlu olmaldr. 11 Gerçek yaam elverdiince yanstmaldr. Kaynak: Armstrong, 1980 (1-2); Delisle, 1997 (1-2-3); Torp ve Sage, 1998 (1-2-4-5-6-7); Shepherd ve Cosriff, 1998 (8-9-10-11). Bulunan problem Çizelge 4 te sunulan kriterlerin çounu karlyorsa örencilerin sürece olan tepkileri güçlü olacak ve problem üzerinde çalmak onlara süreç boyunca cazip gelebilecektir. Öretmenler bütün bu ihtiyaçlar karlayacak problemleri, toplumun her kesiminden insanlarla konuarak, gazete ve dergileri tarayarak, programlar inceleyerek ve bunlar üzerinde düünerek bulabilirler (Torp ve Sage, 1998). Bunlarn dnda ders kitaplarndaki konu ya da temalar, ark sözleri, iirler, çocuk hikâyeleri, efsaneler, reklâmlar, kiisel deneyimleri, filmler, magazin haberleri de deerlendirilerek uygun problem durumlar/problem senaryolar oluturulabilir (Stepien ve Pyke, 1997). Örencilerin Probleme Hazrlanmas Bu aamada amaç, problem çözmeye dayal örenme modeli ile ilk defa tanan örencileri desteklemektir. Bu destek, örencilerin yalar, ilgileri ve sahip olduklar ön yaantlar ile problemin doasna bal olarak farkl formlar alabilecektir. Burada, küçük ve basit problemler üzerinde gerçekletirilecek probleme dayal örenme etkinliklerinden sonra örencilerin daha büyük ve daha karmak problemlerin çözümüne yönlendirilmesi, bir öneri olarak getirilebilir (Saban, 2002: 215). Öretmen bu basamak için kaç aamal bir probleme dayal örenme süreci uygulayacaksa bu süreç hakknda örencileri bilgilendirmeli, hatta süreç boyunca örencilerin görebilecei ekilde basamaklar snfn bir köesinde yazl bulundurmal ve gerektikçe bu basamaklara atfta bulunmalarn salamaldr. Problemin Snfta Sunulmas Problem seçildikten sonra, örencilere bunu sunma yollar aratrlmaldr. Baz durumlarda problem çok sade bir ekilde tanmlanabilir. Bazen de, örencilere ham veriler sunulabilir. Öretmen tarafndan sorulan baz sorularn yardmyla, problem snf tartmalar sonucunda belirlenebilir. Bir baka ekilde problem, videolar, teypler, ksa makaleler ve benzeri yollarla sunulabilir. Örencilerin kendilerinin problemi anlamalar çok önemlidir. Eer bir anlamazlk olursa bu çalmalardan hiçbir verim elde edilemeyebilir (Armstrong, 1980).
Problemin snfta sunulma yollar öretmenlerin aratrmalarndan elde ettikleri bilgilere ve yaratclklarna baldr denilebilir. Örencilerin Girecei Role/Rollere Karar Verilmesi Öretmenler problem çözme sürecine örencilerin daha güçlü bir ekilde katlmn salamak için role/rollere karar verirler. Probleme farkl rollerden bakmak, konuyu farkl açlardan ele alma ans salar. Örencilerde merak uyandrma ve balantlar kurma ansn salayacak perspektif/perspektifler hangisidir? Bu soruya verilecek cevap örencilerin problemi ve aratrmay sahiplenmelerini ve çözüm için kiisel yatrmlar yapmalarna yardmc olur. Ormanlarn yok edilme tehlikesi probleminde, kanun koyucu, keresteci, çevreci ve perakendeci perspektiflerinden durumun nasl göründüünü düünmek oldukça ilginçtir (Torp ve Sage, 1998). Burada önemli olan, karlalan bir problemi belli bir çözüme kavuturmak için, örencilerin problem durumu hakknda derin bir anlay ve bilinç gelitirmelerini salamaktr (Saban, 2002). Fakat örencilerin girdii rol ne olursa olsun önemli olan bu rollerdeki kiilerin bak açlarnn dikkate alnmasdr. Belirli bir perspektiften problem hakknda düünmesi gereken örenciler, gerçek dünya problemlerinin objektif bir ekilde çözüldüünü de örenirler (Howard, 1999). Farkl perspektiflerden bakmak ayrca örencilerin empati yeteneinin de gelimesini ve böylece gerçek yaamda da problemlerin daha kolay çözülmesini salayabilir. Literatürden Bir Problem Durumu Örnei Probleme dayal örenmede problemin bulunmas, örencilerin probleme hazrlanmas, problemin snfta sunulmas ve farkl perspektiflerden bakmann önemi ile ilgili açklamalardan sonra, aada 1980 ylnda David G. Armstrong tarafndan sunulmu problem durumunun çevirisi verilmitir. Bu süreçte, (1) problemi tanmlama, (2) olas çözümler bulma, (3) veri toplama ve (4) çözümleri deerlendirme olmak üzere dört basamak kullanlmtr. Öncelikle öretmen, örencilerine ham verilerle oluturulmu bir tablo sunmu ve örencilerin bu ham veriler üzerinde düünmelerini salamtr. Çizelge 5. 1890, 1900 ve 1910 y0l0nda Irklara Göre Linç Edilen Ki1i Say0s0 Siyahlar Beyazlar Toplam 1890 96 11 107 1900 106 9 115 1910 67 9 76 Kaynak: Armstrong, 1980: 199. Öretmen tabloyu tahtaya çizmitir. Tahtaya yazdm istatistiklere dikkatle bakmanz istiyorum. Bu bizim üzerinde çalacamz problemi gösteriyor ifadesiyle örencilerinin dikkatini çekmi ve Bana ne gördüünüzü söyleyin diyerek onlardan verileri irdelemelerini istemitir. Üzerinde biraz konuulduktan sonra 1900-1910 yllar arasnda linç edilen siyah saysyla 1890-1900 yllar arasndakilerde önemli deiiklikler olduu vurgulanr. Öretmen ve örenciler arasnda tartmaya devam edilir. Öretmen konuulanlardan tandk olunmayan bir durumla kar karya olduklarn söyler ve Üzerinde çaltmz bilgide kark olan durum nedir? diye sorar. Örencilerden bir tanesi 1890 den 1900 yllarna kadar daha fazla siyah linç edilmitir, fakat 1900-1910 yllar arasnda daha az siyah linç edilmitir der. Bir eyler olmu olmaldr. Yani neden 1900-1890 yllar arasnda daha çok siyah linç edilirken 10 yl sonra bu saylar azalmtr? diye sorar. Öretmen, Bu bir sorundur deil mi? Henüz elimizde yeterli bilgi yok, fakat gelin genel sorular düünelim. Üzerinde çaltmz problemin ne olduunu tekrar tanmlayn ve onu tahtaya yazn. der.
Problem: 1890-1900 yllar arasnda linç edilen siyah says 1910 dakinden daha fazladr. 1910 da linç edilen siyah saysnn azalmasna neden olan artlarda deiim var m? Eer varsa bu deiimler nelerdir? Problem bu ekilde tahtaya yazlr. Problem tanmlandktan sonra olas çözümler basamanda öretmen ek tablolar da vererek örencilerin siyahlarn linç edilme nedenlerindeki deiimler üzerine hipotezler kurmalarn salamtr. Daha irdeleyici olmas açsndan bu ek tablolar ve tablolarn incelenmesi ile örencilerin savunduu hipotezler aada sunulmutur. Çizelge 6. 1890, 1900, 1910 Y0l0nda Okuma-Yazma Bilmeyenlerin Yüzdesi Siyahlar ve dier beyaz olmayan rklar Yerli Beyazlar Baka Ülkede Doan Beyazlar 1890 %56,8 %6,2 %13,1 1900 %44,5 %4,6 %12,9 1910 %30,7 %3,0 %12,7 Çizelge 7. Irklara Göre Okul Ça70ndaki Bireylerin Yüzdesi Siyahlar ve dier beyaz olmayanlar Beyazlar Toplam 1890 %32,9 %57,9 %54,3 1900 %31,1 %53,6 %50,5 1910 %44,8 %61,3 %59,2 Çizelge 8. 1890, 1900 ve 1910 Y0l0nda Yabanc0 Ülkelerde Do7up Amerika ya Yerle1enlerin Say0s0 1890 9.249.547 1900 10.341.276 1910 13.515.886 Çizelge 9. 1890, 1900 ve 1910 Y0l0nda Siyah Amerikal0lar0n Say0s0 1890 7.488.676 1900 8.833.994 1910 9.827.763 Çizelge 10. 1890-1900 ve 1900-1910 Y0llar0 Aras0nda Beyaz ve Siyah Nüfustaki Art01 Yüzdeleri Beyaz Nüfusundaki Art Yüzdeleri Siyah Nüfusundaki Art Yüzdeleri 1890-1900 %17,96 yukars %21,25 yukars 1900-1910 %11,25 yukars %22,33 yukars Kaynak: Armstrong, 1980, s.199. Hipotez 1: 1910 ylnda siyahlar 1890 ve 1900 den daha eitimliler. Sonuç olarak linç edilmeyi durdurmak için devlete bask yapabilirlerdi. Hipotez 2: 1910 ylnda siyahlar 1890 ve 1900 den daha eitimliler. Bunun anlam da beyazlar dahil tüm toplumun eitimli siyahlara 1890 ve 1900 den daha fazla para ödedikleri anlamna gelir. Buradan da, siyahlara kar tutumlarn deimesi ortaya çkmaktadr. 1910 ylnda siyahlar beyaz toplum tarafndan 1890 ve 1900 dakinden daha çok okuryazar olarak alglanyordu. Hipotez 3: 1900-1910 yllar arasnda beyaz nüfus siyahlardan daha hzl bir ekilde arttndan, 1910 da siyahlarn linç edilme says azalr, çünkü siyahlar önemsiz ve zararsz aznlk olarak alglanyor olabilir. Hipotez 4: 1910 ylnda ehirlerde yaayan siyah says 1890 ve 1900 den daha fazladr. Çünkü siyahlarn iyi polis korumalar olabilir, bu da siyahlarn 1910 da daha az linç edilmesine sebep olur.
Hipotez 5: 1900-1910 yllar arasnda yabanc ülkede doup gelenlerin saysnn artmasyla, yerli beyazlarn dümanl siyahlardan onlara geçti. Bu durum 1910 da linç edilen siyah saysnn azalmasna sebep oldu. Hipotezler oluturulduktan sonra örenciler beer kiilik gruplara ayrlm ve her hipotezi bir grup belirlenen kaynaklardan aratrmtr. Sonunda da çözümler deerlendirilerek bir sonuca ulalmtr (Armstrong, 1980). Dikkat edilirse, bu problem durumunda öretmen örencilere belli bir rol/roller vermemitir. Bu da göstermektedir ki probleme farkl perspektiflerden bakmak yararldr ama snfta problem çözme süreci için art deildir. Farkl Materyal ve Tekniklerle Olu(turulmu( Problem Durumu Örnekleri Günümüzde Türkiye de okutulan hayat bilgisi ve sosyal bilgiler kitaplarnda problem tekil eden konulara deinilmektedir. Çevre kirlilii, trafik, sigara kullanmak, bilinçsiz tüketim, deprem bunlardan birkaçdr. Fakat bu problemler, örencilerin problem çözme sürecine girebilecekleri bir anlayla sunulmamaktadr. Örnein; ilköretim 3. snf Bilinçli Tüketicilik ve Verimlilik ünitesinde örencilerin yapmas gerekenler hep yaplyormuçasna anlatlmaktadr. Alverie çkarken, gereksinimlerimizi öncelik srasna göre listeleriz. Gereksinimlerimizi listelerken, öncelii zorunlu gereksinimlerimize veririz. Zorunlu olmayan gereksinimlerimizi karlamak için srarc davranmayz (Bayraktar ve Karada, 2002: 33) gibi. Böyle bir sunum örenciler için ürün odakl örenmenin dezavantajlarn tamaktadr. Örencilere Sizin düünmenize gerek yok bu anlatlanlar yaplmaldr. mesaj iletilmektedir. Bu durumda öretmenlerin deiik malzemeler kullanarak problem durumlar oluturmalar gerekmektedir. Aada farkl materyal ve tekniklerle oluturulmu problem durumu örnekleri sunulmutur. Karikatür Temelli Problem Durumu Karikatürler elenceli olduu kadar ayn zamanda da düündürücüdür. Probleme dayal örenmeye balangç için ders amaçlar ile tutarllk gösteren ve sorgulanmas örencileri bir düünme ve aratrma sürecine götürebilecek bir ya da bir seri karikatürün kullanlmas ilgi çekici olabilir. Aada karikatür temelli bir problem durumu örnei yer almaktadr. Bu karikatür ilköretim 2. snfta okutulan 8letiim ünitesinin ilenmesinde kullanlabilir ve iletiimin anlamn ve önemini kavramakta ve iletiim ile ilgili pek çok bilginin aratrlmasnda çk noktas olabilir.
Karikatür örencilere gösterildikten sonra örencilerden karikatürde gördüklerini anlatmalar istenebilir. Kadn kocasna ne söylemektedir? Kocas onun söylediklerine nasl cevap vermektedir? Sizce kadn kocasna anlatmak istediini anlatabilmi midir? Kocas kadna nasl yant verebilirdi? Sizce burada bir problem var mdr? Problemin kayna kimdir? Sorular sorularak problemi belirlemeleri salanabilir. Pandomim (sessiz oyun)temelli Problem Durumu Pandomimde örenciler ne anlatldn bulmaya çalrlar. Bu uygulama örencileri Nasl anlatalm?, Neyi anlatyorlar? gibi sorularla düündürdüü ve hareket ihtiyaçlarnn karlanmasna elverili olduu için yararldr (Ün Açkgöz, 2002). Pandomimde sunulan ikilemli durumlar probleme dayal örenmeye balangç için iyi bir yol olabilir. Aada 2. snf 8letiim ünitesinde iletiim araçlarnn kullanmna yönelik bir pandomim örnei sunulmutur. LÜTFEN BEN7 D7NLEY7N! pandomim Küçük çocuk, anne, baba, aabey ve abladan oluan 5 kiilik bir aile vardr. Küçük çocuk okuldan eve gelir. Aile bireyleri evdedir. Çocuun bir sorusu vardr ve soruyu sorabilmek için teker teker aile bireylerine gider ama anne TV izlemekte, baba gazete okumakta, abla bilgisayarda ödevini yazmakta, aabey ise kulakl ile müzik dinlemektedir. Kimse onunla ilgilenmez (Marmara Üniversitesi Atatürk Eitim Fakültesi Snf Öretmenlii Ana Bilim Dal 3. snf örencisi Ayça Bamen tarafndan yazlmtr). Pandomimdeki roller snftaki örencilere datlr. Pandomim snfta sergilendikten sonra; 7zlediiniz pandomimde neler olmaktadr? Aile bireyleri neler yapmaktadrlar? Sizce annenin, babann, ablann ve aabeyin davran doru mudur? Sizce izlenen pandomimde bir problem yaanmakta mdr? Problem kimin problemidir? gibi sorular yöneltilebilir ve sonrasnda örencilerin problemi belirlemeleri istenebilir. Drama Temelli Problem Durumu Bir baka problem durumu drama ile canlandrma yolu olabilir. Yine aada 2. snf 8letiim ünitesinde kullanlabilecek bir drama örnei verilmitir. SEN ZATEN HEP BÖYLES7N!!! drama Baba, gazete okur, anne, önündeki i dosyalaryla ilgilenir. Çocuk, bir köede oyun oynar. Çocuk oyun oynamaktan sklr ve dar çkmak ister, babas ilgilenmez gazetesini okumaya devam eder, annesi ise söylenir ve babann kzyla ilgilenmediinden her eyle kendisinin ilgilenmek zorunda kaldndan yaknr. Çocuk babasna gitmek istediini bir türlü anlatamaz, babas dinlemez. Anne ve baba tartmaya balarlar. Çocuk üzgün bir surat ifadesiyle odasna gider, o srada çocuklarnn odadan ayrldn fark eden anne ve baba, birbirlerine söylenerek odadan çkarlar (Marmara Üniversitesi Atatürk Eitim Fakültesi Snf Öretmenlii Ana Bilim Dal 3. snf örencisi Ayça Bamen tarafndan yazlmtr).
Daha önceden snfta roller datlr. Çocuklara dramann konusu basitçe anlatlr ve doaçlama yaparak dramay snfta sergilemeleri salanabilir. Drama sonras problemin belirlenmesi amacyla tartma açlr. 7zlediiniz oyunda anne, baba ve çocuk arasnda nasl bir iliki vardr? Sizce bu ailedeki anne ve baba çocua ve birbirlerine kar olan sorumluluklarn yerine getiriyorlar m? Sizce bu ailede bir problemin varlndan söz edilebilir mi? Problem ne olabilir? Fotoraf/resim Temelli Problem Durumu Bazen sayfalar dolusu yazlarn anlatamadn bir resim anlatabilir. Gazetelerden, dergilerden bu tür resimler bulunabilir veya öretmenler kendi çektikleri resimlerle bile problem durumunu sunabilir. Aada 07.04.2004 tarihli Türkiye Gazetesi nden alnm bir resim verilmitir. Bu resim ilköretim 5. snf Güzel Yurdumuz Türkiye ünitesinin çevre sorunlar ve çevre sorunlarnn dourduu sonuçlar daha derinlemesine incelemek amac ile kullanlabilir. Resim örencilere gösterilir ve örencilerin resimde neler gördükleri sorulur. Resimdeki atklar nereden geliyor olabilir? Denizde yaayan canllar nasl etkilenmi olabilir? Bu görüntü sizce bir problem oluturmakta mdr? Bu problemi bir soru cümlesi ile ifade ediniz. Bu ekilde örencilerin beyin frtnas yaparak problemi ifade etmeleri salanabilir. Bu görüntünün olutuu bir çevrede olsaydnz neler hissederdiniz? Makale Temelli Problem Durumu
Makalelerde de farkl problem durumlar yer alabilir. Öretmenlerin bol bol okumas ve okuduklar makalelerden kesitleri derslerine tamas problemin sunumu için iyi bir yoldur. Aadaki makalede bilinçli tüketicilikle veya teknolojinin hayatmzdaki etkileri ile balantl düünülebilecek bir durum sunulmutur. BAZ 7STASYONLARI çatdaki ölüm 7letiim araçlar, özellikle son zamanlarda kullanm artan cep telefonlar hayatmz kolaylatrmaktadr. Teknoloji, iletiimi kolaylatrrken bizi baz bilinmeyenlerle de kar karya brakmaktadr. Cep telefonlarnn her yerde çekmesi için baz istasyonlarnn yaygnlatrlmas gerekmektedir. Baz istasyonlarnn salmz üzerindeki etkileri uzun süre bilinmezler arasnda yer alm; ancak artk yava yava bu etkiler belirlenmeye balanmtr. Bu bilgilerin olumlu olmad ise artk bilinen bir gerçektir Örnein, Japonya da atom bombas atlndan 7-10 yl sonra kanserlerin artmaya balamas gibi baz istasyonlarnn kurulduu yerlerde yaayanlarda ve çok fazla cep telefonu kullanclarnda da salk sorunlar yllar sonra birden patlak verecektir. Baz istasyonlar, iletiim alann geniletmek için bina çatlarna kurulan, genellikle beyaz renkli ve kutu eklinde, 4 metre boyunda, iki çubuk anten ile bir çanak antenden oluun mikrodalga yayan cihazlardr (Pezik ve Deniz, 2000). Yukarda verilen makale kesiti örencilere datlp snfta okunduktan sonra örencilere makaleye yönelik sorular sorulabilir. Cep telefonlar son zamanlarda iletiimi nasl etkilemitir? Cep telefonu kullanmndaki art nasl deerlendirilebilir? Cep telefonu kullanm ya kaça inmitir? Sizce kaç metrede bir apartmanlarn çatsnda baz istasyonlarna rastlanabilir? Cep telefonlarnn kullanm ve baz istasyonlarnn art bir sorun oluturmakta mdr? Oluturmakta ise problemi ifade ediniz. Hikâye/öykü Temelli Problem Durumu Hikâyeler küçük yalardan itibaren çocuklarn hep ilgisini çeker. Farkl edebî ürünleri kullanarak öretmenler nitelikli problem durumlar oluturabilirler. Öykü önce okunur daha sonra -istenirse canlandrlabilir- üzerinde konuulup tartlarak problemin ne olduuna karar verilir. Aada, yukardaki makalenin içerii ile paralel düünülebilecek bir problem durumu vardr. Çünkü teknolojinin bize faydalarnn yannda zararlar da söz konusudur. TEKNOLOJ7N7N GET7RD7KLER7 Öykü Olmuyor olmuyor! diye haykrd Tuncay. Babas merakla Tuncay n odasna girdi. Olum ne oldu? diye sordu. Tuncay yüksek bir sesle Baba yllk ödevimi hazrlamaya çalyorum ama yaz yazmaktan ellerim koptu. Yorulduum için güzel de yapamyorum. Arkadalarm evde bilgisayarlarnda rahatlkla yazyor. Baba ça deiti, artk bize de bir bilgisayar almann zaman gelmedi mi? Sen imdi uyu, bir çaresine bakarz. diyerek yattrd baba. Tuncay n babas Aziz, bir fabrikada içiydi. Orta hâlli bir aile babasyd. Baba oluna nasl bilgisayar alacakt! Bütçesi buna uygun deildi. Ama bir baba olarak oluna mahcup olmak istemiyordu. Kahvede arkadalaryla otururken üzgün ve çaresiz olduu yüzünden belli olan Aziz e arkadalar sorununu sordu. Aziz
arkadalarna anlatnca, arkadalar bir araya gelerek ona borç para verdiler. Aziz çok duygulanmt. Ama yine de kararszd. Tuncay ertesi gün eve geldiinde büyük bir sürprizle karlat. Odasnda çok güzel bir bilgisayar vard. Baba Aziz oluna verdii sözü yerine getirme mutluluuyla alm olduu borcun tedirginliini bir arada yayordu. 7çinden Biraz skrz ama hâllederim diyordu. Sabah uyandnda içinde garip bir his vard Aziz in. Otobüs duranda fabrika dolmuunu bekliyordu. Dolmu gecikmiti, sanki Aziz i ie götürmek istemiyordu. Bu garip his tüm benliini kaplad. Fabrikann önüne geldiinde kzgn bir grupla karlat. 7çlerinde çok sevdii arkadalar da vard. Heyecanla, Ne oldu? diye sordu. Arkadalar sinirli bir ekilde Fabrika tam olarak bilgisayar sistemine geçmi. Yüz içi iten çkarlm. Artk yüz içinin yapaca ii bilgisayarlar yapacakm. 7ten çkarlanlarn listesi urada asl. Aziz, arkadalarna hiçbir ey diyemedi. Listeye doru ilerlemeye balad. Ar admlarla ilerlerken içinden, Aman Allah m ya benim ismim de varsa, ben ne yaparm? diye düünürken listeye baktnda gördüü ilk isim kendi ismiydi. Eve erken döndüü için kars neler olduunu sordu. Ama bir cevap alamad. Aziz ar admlarla Tuncay n odasna girdi. Bilgisayara bakt, bir ey söylemek istercesine dudaklarn kprdatt ama söyleyemedi. Sözcükleri ya olup gözlerinden akt (Marmara Üniversitesi Atatürk Eitim Fakültesi Snf Öretmenlii Ana Bilim Dal 3. snf örencisi Melih Kaan Özkardeler tarafndan yazlmtr). Öykü okunduktan sonra sorularla irdelenir. Öyküde neler oldu? Tuncay neden bilgisayara ihtiyaç duydu? Sizce Tuncay n babasnn durumu çok iyi olmamasna ramen bilgisayar istemesi doru mudur? Neden? Tuncay n istei karsnda babas ne yapmtr? Aziz in i yerinde ne gibi deiiklikler olmutur? Aziz in yerinde olsaydnz, listeye bakmaya giderken neler hissederdiniz? Fabrika sahibi siz olsaydnz içi çkarr mydnz? Sizce bu ailenin sonuçta bir problemi var mdr? Varsa nedir? Problem fabrika sahibinin mi, yoksa Tuncay n ailesinin midir? Sonuç Türkiye de hayat bilgisi ve sosyal bilgilerin öretiminde metotlar açsndan çeitliliin salanmas ihtiyac söz konusudur. Aslnda eitim ortamnn monotonluktan kurtarlmas, zevkli, öretici ve düündürücü olmas sadece örenciler açsndan deil öretmenler açsndan da önemlidir. Bu faydalar salayabilecek yaklamlardan birisi olan Probleme Dayal Örenme nin Türkiye de yaygnlatrlmas için öretmenlerin teori ve uygulama boyutunda bilgilendirilmesi ve bilimsel aratrmalarn arttrlmas gereklidir. Bu makalenin de bu amaca hizmet edecei düünülmektedir. Probleme dayal örenme snfta uygulanmaya balanmadan önce çok iyi plânlanmas gereken bir örenme modelidir. Planlama aamasnda öretmenlerin program amaçlarn karlayacak, örencilerin ilgilerini çekebilecek, motivasyonlarn yükseltecek ve sorular sormalarn, fikirler üretmelerini salayabilecek bir problem durumuna/problem senaryosuna karar vermeleri gereklidir. Uygun durumun/senaryonun bulunmas ise öretmenlerin çabas ile gerçekleebilir. Öretmenlerin tüm ihtiyaçlar karlayabilecek bir durum bulabilmeleri kiisel deneyimlerini, gazete ve magazin haberlerini, önlerine çkan her türlü malzemeyi derse, sürece nasl tayabilirim sorusuyla yaklamalar ile ilgilidir. Problem durumuna/problem senaryosuna karar verdikten sonra öretmenlerin basamaktan basamaa nasl geçileceini, deerlendirmenin nasl yaplacan önceden
belirlemeleri gereklidir. Bütün bu ön hazrlklar tamamlandktan sonra sra, örencilerin probleme dayal örenme hakknda bilgilendirilmelerine ve problem durumu/problem senaryosu ile karlatrlmalarna gelir. Kaç basamakl bir probleme dayal örenme süreci kullanlacaksa örencilere bu basamaklar açklanr. 7lk çalmalar örencilerin sürece almalar açsndan daha basit seçilebilir. Sonrakilerde ise hem daha zor hem de daha fazla sayda basamak kullanlabilir. Problem durumlar/problem senaryolar bu makalede verilen örneklerde olduu gibi, karikatür, pandomim, drama, fotoraf/resim, makale, öykü gibi farkl materyal ve tekniklerden yararlanlarak oluturulabilir. Pek çok karikatür elenceli ayn zamanda da düündürücüdür. Dersin amaçlar ile de tutarllk gösteren ayrca sorgulanmas örencileri bir düünme ve aratrma sürecine götürebilecekse böyle bir materyalin kullanlmas ilgi çekici olabilir. Pandomim ve dramann konusunu öretmenler kendileri yazabilir veya deiik kaynaklardan faydalanabilirler. Böyle bir problem senaryosu daha önceden snfta roller datlarak seviyeye ve konuya göre doaçlama ya da canlandrma ile sunulabilir. Bazen sayfalar dolusu yaznn anlatamadn bir resim anlatabilir. Gazetelerden, dergilerden bu tür resimler bulunabilir veya öretmenler kendi çektikleri resimlerle bile problem durumunu sunabilir. Makalelerde de farkl problem durumlar yer alabilir. Öretmenlerin bol bol okumas ve okuduklar makalelerden kesitleri derslerine tamas problemin sunumu için iyi bir yoldur. Hikâyeler küçük yalardan itibaren çocuklarn hep ilgisini çeker. Farkl edebî ürünleri kullanarak öretmenler nitelikli problem durumlar oluturabilirler. Bu makalede tartlan tüm problem durumlar/problem senaryolar sorularla beyin frtnas yaplarak irdelendikten sonra olas çözüm önerileri için hipotezler üretilip, bilgiler farkl kaynaklardan aratrlmaldr. Aratrlarak elde edilen bilgiler incelenip, deerlendirilip, analiz edildikten sonra çözüm önerilerinin doru olup olmadna veya uygulanp uygulanamayacana karar verilmeli ve bir sonuca ulalmaldr. Ulalan sonuç ise bir cümle ile ifade edilebilir. Kaynaklar Armstrong, D. G. (1980). Social Studies in Secondary Education. New York: Collier Macmilan Co., Inc. Barth, J. L. ve Demirta, A. (1997). 8lköretim Sosyal Bilgiler Öretimi. Ankara: YÖK ve Dünya Bankas. Bayraktar, M. ve Karada, M. (2002). 8lköretim Hayat Bilgisi Ders Kitab. Ankara: Küre Yaynclk. Chapin, J. R. ve Messick, R. G. (1992). Elementary Social Studies: A Practical Guide. Second Edition. New York: Longman. Collette, A. ve Chiappetta, E. (1989). Science Instruction in the Middle and Secondary School. Merrill Publishing Company. Delisle, R. (1997). How to Use Problem-Based Learning in the Classroom. Virginia: Association for Supervision and Curriculum Development. Henson, K. T. ve Eller, B. F. (1999). Educational Psychology for Effective Teaching. Wadswoord Publishing Company. Howard, J. B. (1999). Using A Social Studies Theme to Conceptualize A Problem. Social Studies, 90, 171-177. Pezik, E. ve Deniz, B. (2000). Baz 7stasyonlar Çatdaki Ölüm. Baz 7stasyonlar Raporu. 7nternetten 02.06.2003 tarihinde elde edilmitir. (http://www.tuketiciler.org/baz.html).
Meyer Ohle, H. (2003). Problem Based Learning. 7nternetten 26.07.2004 tarihinde elde edilmitir. (http://www.cdtl.nus.edu/success/s123.htm). Öztürk, C. ve Baysal, Z. N. (1999). 7lköretim 4-5. Snf Örencilerinin Sosyal Bilgiler Dersine Yönelik Tutumu. 4. Ulusal Snf Öretmenlii Sempozyumu. Denizli: Pamukkale Üniversitesi, 15-16 Ekim. Saban, A. (2002). Örenme Öretme Süreci Yeni Teori ve Yaklamlar (Gözden geçirilmi 2. Bask) Ankara: Nobel Yayn Datm. Shepherd, A. ve Cosriff, B. (1998). Problem-Based Learning: A Bridge Between Planning Education and Planning Practice. Journal of Planning Education and Research, 17, 348-357. Stepien, W. J. ve Pyke, S. L. (1997). Designing Problem-Based Learning Units. Journal for the Education of the Gifted, 20(4). 380-400. Ülgen, G. (1997). Eitim Psikolojisi. 7stanbul: Alkm Yaynlar. Ün Açkgöz, K. (2002). Aktif Örenme. 7zmir: Eitim Dünyas Yaynlar. Torp, L. and ve Sage, S. (1998). Problems as Possibilities Problem-Based Learning for K-12 Education. Virginia: Association for Supervision and Curriculum Development. Van Cleaf, D. W. (1991). Action in Elementary Social Studies. Englewood Cliffs: Prentice Hall, Inc. Wang, H. ve dierleri (1998). Problem Based Learning. 7nternetten 26.07.2004 tarihinde elde edilmitir. (http://www.usc.edu/hsc/dental/ccmb/usc-csp/quikfacts.htm).
Summary FORMING PROBLEM CASES FOR PROBLEM-BASED LEARNING IN SOCIAL STUDIES TEACHING Zehra Nurdan BAYSAL * The situation of social studies teaching in Turkey cannot show parallelism with the one in the world of education. In general, Turkish education continues to disregard development in the fields such as personal differences, learning styles, different areas of intelligence. It neglects the need of modernizing course book. Problem-based learning model is not a new model. John Dewey presented the steps of an effective problem solving process in the 19 th century. This process is quite different from teacher-centered approaches used in many educational institutions (used excessively in Turkey). In this process, (1) Problem cases examined, (2) Problem is defined and new ideas about the problem/scenario are produced and (3) Ideas (hypotheses) are tested. In these steps, similar to the process a scientist goes through, students work in small groups and helped to complete their efficiency of knowledge and transfer the knowledge to new cases. The application of problem-based learning model enhances students cognitive and research abilities and habits of working effectively in a team. It enables students to express their ideas and it teaches them to find research sources and to plan for a study. Furthermore, this model enables students to reflect on real-life situation or problem and the subjects in their course books in a detailed way. Restrictive features of problem-based learning model exist: (1) it requires more instructional time than the traditional one, (2) lots of sources cannot meet the need of information necessary for this model, (3) group-works raise certain difficulties and (4) it requires a kind of evaluative/ system, totally different from the traditional one. Problem-based learning model needs to be planned very well before being applied in a classroom. In the stage of planning, teachers should decide on a problem case which can compete with their course objectives and draw students attention, increase students motivation and direct them to ask questions and produce new ideas. The possibility of finding a relevant case/scenario depends on teacher s effort. In other words, they must integrate their personal experiences, newspaper and magazine news and other materials social lives into their lessons. Teachers should, after deciding on the problem case/scenario, plan how to pass from a step to others and what kind of an assessment method to use. After all these preparations, they inform students about problembased learning and make them encounter the problem case/scenario. The steps, to be used in this process should be explained to the students clearly. With the aim of getting students used to the process, initial studies can be selected among easy ones. Problem cases/scenarios can be formed using different techniques and materials such as caricatures, pantomime, pictures, articles and stories. There are many ways to make students encounter a problem case/scenario. Caricatures are mostly both funny and thought-provoking. To form such a problem scenario teachers can distribute roles to the students beforehand or can present in the form of extemporization or animation. Sometimes, a sole picture can tell what lots of pages of writing mean. Such kinds of pictures are in newspapers or magazines and can be used to form a problem case. Address for correspondence: * Ör. Gör. Dr. Zehra Nurdan Baysal, Marmara Üniversitesi Atatürk Eitim Fakültesi 7lköretim Bölümü, nurdanbaysal@hotmail.com.
Teachers can present a problem case even by using pictures they themselves took. Also, articles may contain different problem cases. So a good way of forming problem cases is that teachers read and carry some important and necessary parts of the materials to the classroom. Children, from early ages, are interested in (short) stories. So teachers can form qualified problem cases using different literary genres. Our objective is to inform those interested in the subject.