CUMHURYET SONRASI MÜZK POLTKAMIZ VE BATIYA YÖNELM Özet / Abstract Emin Erdem KAYA Bu aratrmada Cumhuriyetimizin ilk zamanlarndan itibaren Ulu Önder Atatürk ve dönemin ileri gelen yöneticilerinin, tpk dier politikalara yaklatklar gibi inklâpç, çada ve yenilikçi müzik politikalarn da bat ile iletiim halinde sürdürmeleri tanmlanmaya çallmtr. Bunumla birlikte ulusalc bir yaklamla Evrensel Çada Türk Müzii modelini oluturmak için yaplanlar da ele alnmtr. Aratrmada ayrca Cumhuriyet sonras Türk-Bat Etkileimli Çada Türk Müzik,nklâb yolunda izlenen politikalara damgasn vuran sözlere ve bu sürece katk salam kiilere atfta bulunulmutur. Aratrmann sonucunda yurdumuzda halen izlenmekte olan evrensel nitelikli ulusal çada Türk müzii politikamz ile ilgili yazarn görülerine de yer verilmitir. Anahtar Kelimeler: Türk Müzii, Batllama AFTER THE ESTABLISHMENT OF REPUBLIC OUR MUSIC POLITICS AND WESTERN INCLINATION In this study, Atatürk and his prominent managers music politics whose approach has been in revolutionary, contemporary and advocate of change ideas tight relation with west like their other works is aimed to describe since the time of republic. Furthermore their nationalistic views on establishing contemporary Turkish music models have been discussed. In this study also refer to some people who contribute to these politics and important messages that have been said about Contemporary Turkish Music Revolution with the Turkish Western Interaction. In conclusion author s views on recent nationalist contemporary Turkish music with global quality which has been followed in country have been taken place. Key Words: Turkish Music, Westernization Giri Cumhuriyetin ilk yllarndan balayarak Kültür bir kamu politikas araclyla devletin önemli bir ilevi haline getirilmitir. Kültürel alan; hedeflenen topyekûn kalknma hamlesinin bilekesi olarak alglanmtr. Devletin kültür ve sanat alanndaki bu baskn konumu özellikle müzik politikalarnda açklk kazanmtr. 1 Kültürel bir olgu olan müzik, kültürün olumasnda ve biçimlenmesinde önemli bir yere sahiptir. Toplumsal bütünlüü salayc bir öe olarak müzik kültürün en önemli belirleyicisidir. Kültürün en önemli boyutlarndan, en temel alanlarndan ve balca deikenlerinden biridir. 2 1 2 Ör. Gör., Selçuk Üniversitesi Eitim Fakültesi Müzik Eitimi ABD. Süreyya Su, Türkiye de Batllama Sürecinin Bir Tezahürü Olarak Müzikte Kimlik Sorunu, Toplum Bilim, Say 12,,stanbul, 2001. Ali Uçan, Geçmiten Günümüze Günümüzden Gelecee Türk Müzik Kültürü, Müzik Ansiklopedisi, Ankara, 2000.
SBArD Mart 2011, Say 17, sh. 115 120 Sanatn sözcülerinden biri de müziktir. Tek bir sesle balayp, o an saran müzik, toplumsal heyecann, paylamn, birlikteliin ve yaamn ortak bir ifadesidir. Bu balamda müziin toplumsal görevi gerçeklii yanstmak deil, bu etkiyi salamaktr. 3,te cumhuriyetimizin ilk yllarndaki reformist ve inklâpç anlayla devlet politikalarna müzik de dâhil etmitir. Yeni bir ulus devlet kurulmas aamasndaki bu dönemde, yüzünü batya doru dönen yönetim anlay modernleme çats altnda müziimizi ve müzik kültürümüzü derinden etkileyecek politikalar izlemitir. Cumhuriyet Sonras Müzi"imizde Batya Do"ru Cumhuriyetin ilk yllarnda Türk kültürünün çok renkli ve zengin materyallerinden ilham alan Atatürk ve dönemin ileri gelenleri, Türk Müzik Kültürü ne yepyeni geliim ufuklar açacak, yeni küresel boyutlar kazandracak ve böylece Dünya Müzik Kültürleri arasnda çok daha saygn, yaygn, etkin ve seçkin bir konuma gelmesini salayacak bir nitelie kavuturmak için, müziimizde çadalamay hedef alan politikalar izlemilerdir. Cumhuriyetin kültürel devrimlerinin ünlü ideologlarndan Ziya Gökalp, Çada Türk Müzii için u öngörüde bulunmutur: Bu gün üç tür müzik ile çevrelenmi durumdayz, Dou (Osmanl Saray Müzii), Bat (B.Avrupa Klasik Müzii) ve Halk (Anadolu Folk Müzii) Müzikleri... Daha önce Dou müziinin kökleri itibaryla milli müziimiz olmadn, bize yabanc, hasta eden bir tür olduunu belirtmitik. Hâlbuki ne halk ne de bat müzikleri bize yabanc deildir, çünkü ilki kültürümüzün, ikincisi ise yeni uygarlmzn müzikleridir. Öyleyse, milli müziimizin bu iki müzik türünün birleiminden domas kadar doal bir sonuç beklenemez. Eer halk müziinin bize sunduu örnekleri, bat müzii (armoni) teknikleri ile çok seslendirirsek Milli Müziimiz dediimiz bir oluuma varlm olacaktr. 4 Gökalp n formülü, Mustafa Kemal'i derinden etkilemi olmaldr ki neredeyse ayn formülü, 1934 ylnda, öyle dile getirmitir : "Bize yeni bir musiki lazmdr ve bu musiki, özünü halk musikisinden alan çoksesli bir musiki olacaktr." 5 Nitekim cumhuriyet kurulur kurulmaz, yeni devletin giritii öncelikli projelerden birini, halk müziinin derlenmesi yoluyla "milli musikinin yaratlmas" ideali tekil etmitir. 6 Bir halkbilimci olmamasna karn; Atatürk, gelecekte Türkiye için belirecek olan kültür emperyalizmi tehlikesini 1934 ylnda sezmi olacak ki; Ulusal ince duygular, düünceleri anlatan yüksek deyileri, söyleyileri toplamak; onlar bir gün önce genel son musiki kurallarna göre ilemek gerekir. Ancak bu güzeyde Türk Ulusal Musikisi yükselebilir. Evrensel musikide yerini alabilir. demitir. 7 Ulu Önder Atatürk ulusun yükselmesi ile müzik sanatnn gelitirilmesi arasnda bir ilgi kurarak, müzik sanatnn gelitirilmesini de kendine bal sayarak; Bir milletin musiki zevki (beenisi) nazar- itibara alnmadkça (önemsenmedikçe) onun 3 4 5 6 7 Ernst Fischer, Devrim, Sanatn Gereklilii, Payel Yaynlar,,stanbul, 1995. Ziya Gökalp, Türkçülüün Esaslar, (Oransay n Türkçeye aktarm ile), Kü Yayn,,zmir, 1997. A. Adnan Saygun, Atatürk ve Musiki, Sevda Cenap And Müzik Vakf yaynlar, Ankara, 1981. Arzu Öztürkmen, Türkiye de Folklor ve Milliyetçilik,,letiim Yaynlar,,stanbul, 1998. Refik Ünal, Atatürk ün Sevdii Türküler, Babakanlk Basmevi, Ankara, 1973. 116
Emin Erdem KAYA yükseltilmesine imkân olmadn (olanak bulunmadn) Montesquieu dan okumutum. Bu çok dorudur ve ite bundan dolay bu sanatn gelitirilmesine kendimi bal sayyorum 8 Ulu Önder Atatürk ün müzik devriminin temel ilkeleri u ekilde açklanabilir; 1. Evrensel, çada ve çoksesli müzik anlayna yönelmek 2. Türk ulusunun derin ve engin müzik kaynaklarn, özellikle Anadolu folklor hazinesini, uygar ve ileri müzik yaratmlar ve biçimleri içinde gelitirmek 3. Geleneksel ve Klasik Türk müziinin deimez deerlerini korurken, kötüleen, eskidikçe ve piyasaya sürüldükçe yozlaan örneklerini tutucu davranlarla devam ettirmemek 4. Müzikte evrensel, çada ve uygar kurallar ve biçimleri uygularken, ne Dou ne de Bat özenticiliine dümeden, özgün ve yeni beste yaratmlarna yönelmek 5. Ulusal anlamda Türk Müzii ne çokseslilik, armonizasyon, tüm müzik bilimi ve gerekli eitimden geçmi yorumculuk gücüyle ulamak 6. Müzik dilinde ve sanatsal seviyede yeri olmayan anlamsz, uyduruk türler ve deersiz, yoz ve ucuz örneklere paydos demek. 9 Ulu Önder Atatürk, Türk toplumunu, çada uygar toplumlarn yannda yer alabilmek için yeni bir savaa, kültür ve uygarlk savana girmitir. Türk müziini doru temeller üzerine oturtmaya çalarak, müzik bilimcileri, sanatçlar, airleri ve edebiyatçlar düündüü çada temeller üzerinde yönlendirmekte ve Ulusal Türk müziiyle evrensellii yakalamak için; Biz Batnn müziini dinlediimiz gibi, bizim musikimizi de bütün dünyada hürmetle dinlenecek bir halde olmaldr 10 Bu hedeflerin müzik inklâbmza ilk yansmas; Osmanl da kurulan, bando, orkestra ve fasl heyetinden oluan Muz ika-i Hümayun, 1924 ylnda Ankara'ya tanm ve Riyaset-i Cumhur Musiki Heyeti adyla Milli Savunma Bakanl'na balanmasdr. 11 Bu kurum 1933 ylnda Cumhurbakanl Filarmoni Orkestras olurken ayn sene bando bölümü orkestradan ayrlmtr. Orkestrann efliine 1935 ylna kadar Zeki Üngör ve Ahmet Adnan Saygun yapmtr. 1935 ylnda Cumhurbakanl Senfoni Orkestras adn alan orkestrann efliine Alman ef Ernst Praetorius getirilmitir. 12 Yine 1924 ylnda batl anlamda müzik eitimi vermeyi, müzik öretmeni yetitirmeyi amaçlayan Musiki Muallim Mektebi nin açlabilmesi ve 1926 da,stanbul daki Darülelhan n bat müzii eitimi veren bir konservatuara dönütürülmesi gibi gelimeler Atatürk devrimlerinin müzik kültürü alanndaki ilk önemli uygulamalar arasnda yer almaktadr. Müzik ders olarak, resmi bir kimlie kavumu ve eitim program içerisindeki yerini almtr. 1931 ylna ait Milli Eitim ders programnda, müzik dersinin hedefleri ksaca: çocuklarn rahatlkla alglayabilecekleri, kendilerinde müzik zevki uyandrabilecek, basit, söylenmesi kolay arklar notalar ile okumalarn 8 9 10 11 12 Muammer Sun, Türkiye nin Kültür-Müzik-Tiyatro Sorunlar, Ajans Türk Kültür Yaynlar, Ankara, 1969. Selmi Andak, Atatürk le Müzik Devrimi, 21. Yüzyln Banda Türkiye de Müzik Sempozyumu (15-16 Mart 2002), Sevda-Cenap And Vakf Yaynlar, Ankara, 2002. Utkan Kocatürk, Atatürk ün Fikir ve Düünceleri, Turhan Kitapevi Yaynlar, Ankara, 1984. Cavidan Selanik, Müzik Sanatnn Tarihsel Serüveni, Doruk Yaynclk, Ankara, 1996. http://vatanturk.blogspot.com/2007/11/reformlar-ve-atilimlar.html 117
SBArD Mart 2011, Say 17, sh. 115 120 salamak; bu amaçlar gerçekletirirken okul arklarnn bat müzii esaslarna göre, ya da dönemin ifadesiyle alafranga makamlarla yaplm olmasna özen gösterilecek, sözler, Güzel Türkçe yazlp, çocuklar tarafndan kolayca anlalabilecek düzeyde oluturulacak, ilk üç snfta (ilkokul 1,2,3) kulaktan öretim yaplp, nota ve nazariyat daha sonraki (ilkokul 4,5) ders yllarna braklacaktr; biçiminde sralanmtr. 13,lki 1924 te açlan Maarif Vekâleti Avrupa snavyla, 1924-1928 yllar arasnda yurtdnda müzik eitimi almak, sanatç ve müzik öretmeni olarak yetitirilmek üzere seçilen yetenekli örencilerden, ilk olarak 1924 te Ekrem Zeki Ün Paris e, daha sonra 1925 ylnda Ulvi Cemal Erkin, Cezmi Rfk Erinç Paris e ve Fuad Koray Budapete ye, 1926 ylnda Necil Kazm Akses ve 1927 ylnda Hasan Ferit Alnar Viyana ya, 1928 ylnda ise Ahmet Adnan Saygun Paris e, Halil Bedii Yönetken Prag a gönderilmitir.,lerleyen süreçte birçok yabanc ülke ve uluslar aras kurulu tarafndan Türk hükümetinin emrine ya da belirli kiilere yurtdnda eitim almak için çeitli burslar da salanmtr. Belirli koullarla, kendi bireysel olanaklaryla yurtdnda müzik eitimi görme yolu da açk tutulmutur. 14 Daha sonra adlar Türk Beleri olarak anlacak olan birinci kuak Türk bestecilerinden Ekrem Zeki Ün ve Ulvi Cemal Erkin 1930 da, Ahmet Adnan Saygun 1931 de, Hasan Ferit Alnar 1932 de, Necil Kazm Akses 1934 te müzik eitimlerini tamamladklar çeitli Avrupa ülkelerinden tekrar yurda dönerek Ankara Musiki Muallim Mektebi'nin öretmen kadrosuna katlmlardr. 15 Örenimlerini devlet adna yurtdnda yapan birinci kua oluturan bu besteci, yorumcu, eitimci ve aratrmaclar, Türkiye de müzik yaamnn Ulu Önder Atatürk ün öngördüü hedefler dorultusunda yeniden biçimlendirilerek canlanmasnda, yönlendirilip gelitirilmesinde çekirdek kadroyu oluturarak çok önemli görevler üstlenmilerdir. 16,lerleyen yllarda kurumsal bir kimlik de kazanan Gazi Terbiye Enstitüsü Müzik Bölümü, Ankara Devlet Konservatuar ve Ankara Radyosunda da görev alan bestecilerimizin çeitli müzik mecmualarnda da makaleleri yaynlanmtr. Bu ilk kuak Türk bestecilerimiz bestelerinde bat müzii ilkeleri ile halk müziinden gelen öeleri, Anadolu müziinin dokusu ve bat tekniini çada bat müzii armonizasyon teknikleri kullanarak ustalkla birletirmilerdir. Ulu Önder Atatürk ün milli müziimizi yaratma ilkelerinden hareket ederek oluturulan ilk çoksesli eserler, daha çok halk ezgilerimizin batda kullanlan belli bal besteleme teknikleriyle çok seslendirilmesi biçiminde ortaya çkmaya balamtr. Bestecilerimiz ulusal deerlerimizi uluslar aras nitelie kavuturarak sahip olduumuz güzelliklerimizi dünyaya sunmakta da öncü olmulardr. Braktklar eserler, yetitirdikleri sanatçlar ve u andaki müzik sistemi analiz edildiinde bat teknii ile 13 14 15 16 Dilek Göktürk, Türkiye deki Müzik Eitiminin Programlar Açsndan Deerlendirilmesi Yaynlanmam Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1996. Ali Uçan, Müzik Eitimi, Müzik Ansiklopedisi Yaynlar, Ankara, 1994. M. Baltacan, Ahmet Adnan Saygun nun Özsoy Operasnn,ncelenmesi, Reji Çalmas ve Sahnelenmesi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yaynlanmam Yüksek Lisans Tezi Konya, 2006. Ali Uçan, Müzik Eitimi, Müzik Ansiklopedisi Yaynlar, Ankara, 2000. 118
Emin Erdem KAYA oluturulmu özgün bir Türk müzii sistemi oluturmakta da birçok yenilii de müziimize katmlardr. 1930 lu yllardan itibaren Musiki Muallim Mektebi nde kurulmu bulunan devlet konservatuar snflarnda, müzik sanatnn bütün dallarnda olduu gibi opera ve tiyatro alanlarnda da çalmalara balanmtr. Bu bölümlerin yaplandrlmas için batdan Carl Ebert, Dr. Ernst Preatorius, Georg Markowitz, Schösinger, Friedl Böhm gibi birçok yabanc uzman ülkemize davet edilmitir. Ayrca 1930 lu yllarda Saadet,kesus, Altan ve Mithat Fenmen, 1940 l yllarda Devlet Sanatçlar Nevit Kodall,,dil Biret, Suna Kan, Ayla Erduran, 1950 lerde yine Devlet Sanatçlar,lhan Usmanba, Hikmet Vimek, Verda Erman,, Leyla Gencer, Ferit Tüzün, Gültekin Oransay, Erdoan Okyay, Ömer Can, Nurhan Cangal, Bülent Arel, Oktay Dalaysel, 1960 larda,lhan Baran, Tunç Ünver, Doan Cangal, Ali Doan, Edip Günay, Saip Egüz, Ali Uçan, Saadettin Ünal, Yldray Erdener ve Necati Gedikli, 1970 li yllarda Devlet Sanatçs Gürer Aykal, Elif Aran, 1980 lerde Çal Yücelen ve adn sayamadm günümüzde de halen eitimleri süren onlarca besteci, yorumcu, ef, eitimci ve aratrmac ulusal müziimizi uluslar aras bir boyuta tamalar için çeitli devlet olanaklar ile devletçe eitilerek çeitli Avrupa ülkelerine gönderilmitir ve halen gönderilmektedir. Sonuç 16-17. yüzyllardan yani Osmanl,mparatorluundan itibaren müziimizde bat etkileri gerek saray ortamnda gerekse askeri müziklerimizde çeitli ekillerde görülmütü. Hatta bat ile bu etkileimin tek tarafl olmad, birçok batl bestecinin eserinde Türk etkisinin mevcudiyeti de yadsnamaz bir gerçektir. Ancak Cumhuriyet sonras müzik alannda yüzümüzü batya yöneltmemizin bir devlet politikas olmas, müziimizin zengin altyapsnn uluslar aras müzik dünyasnda kabul görmesi açsndan büyük önem arz etmektedir. Bu politika ayrca birçok besteci, yorumcu, ef, müzikolog, eitimci ve aratrmacmzn uluslar aras platformlarda saygn bir yer edinmesini de salamaktadr. Ancak, 85 senedir yürütülen bat ile etkileimli ve iletiimli müziimizi çadalatrma politikasnn yeterince meyve vermemesi, maalesef göz önünde tutmamz gereken bir gerçektir. Özellikle son 20 ylda yaplan çalmalarda, uluslar aras nitelikte ulusal eser saymzn yeterince fazla olmad, eitim müzii literatürü alannda halen çok fazla eksiimiz olduu görülmektedir. Halen okullarmzda yürüttüümüz müzik eitimi ile ilgili derslerde ulusal yaynlarmzdan çok, yabanc kaynaklar kullanmamzda bu noksanln bir göstergesidir. Kaynakça Andak, Selmi. Atatürk le Müzik Devrimi, 21. Yüzyln Banda Türkiye de Müzik Sempozyumu (15-16 Mart 2002), Sevda- Cenap And Vakf Yaynlar, Ankara, 2002. Baltacan, M. Ahmet Adnan Saygun nun Özsoy Operasnn,ncelenmesi, Reji Çalmas ve Sahnelenmesi, Selçuk Üniversitesi SBE. Yaynlanmam Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2006. 119
SBArD Mart 2011, Say 17, sh. 115 120 Fischer, Ernst. Devrim, Sanatn Gereklilii, Payel Yaynlar,,stanbul, 1995. Gökalp, Ziya. Türkçülüün Esaslar, (Oransay n Türkçeye aktarm ile), Kü Yayn,,zmir, 1997. Göktürk, Dilek. Türkiye deki Müzik Eitiminin Programlar Açsndan Deerlendirilmesi, Yaynlanmam Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1996. Kocatürk, Utkan. Atatürk ün Fikir ve Düünceleri, Turhan Kitapevi Yaynlar, Ankara, 1984. Öztürkmen, Arzu. Türkiye de Folklor ve Milliyetçilik,,letiim Yaynlar,,stanbul, 1998. Saygun, A. Adnan. Atatürk ve Musiki, Sevda Cenap And Müzik Vakf Yaynlar, Ankara, 1981. Selanik, Cavidan. Müzik Sanatnn Tarihsel Serüveni, Doruk Yaynclk, Ankara, 1996. Su, Süreyya. Türkiye de Batllama Sürecinin Bir Tezahürü Olarak Müzikte Kimlik Sorunu, Toplum Bilim, Balam Yaynclk, Say 12,,stanbul, 2001. Sun, Muammer. Türkiye nin Kültür-Müzik-Tiyatro Sorunlar, Ajans-Türk Kültür Yaynlar, Ankara, 1969. Uçan, Ali. Müzik Eitimi, Müzik Ansiklopedisi Yaynlar, Ankara, 1994-2000. Uçan, Ali. Geçmiten Günümüze Günümüzden Gelecee Türk Müzik Kültürü, Müzik Ansiklopedisi, Ankara, 2000. Ünal, Refik. Atatürk ün Sevdii Türküler, Babakanlk Basmevi, Ankara, 1973. http://vatanturk.blogspot.com/2007/11/reformlar-ve-atilimlar.html 120